________________
૧૯૮
હકીકત પુરવાર થઈ છે.
તા. ૨૪ના રોજ સવારે તત્ત્વજ્ઞાન વિભાગનું સંચાલન શ્રી દલસુખભાઈ માલવણિયાએ કર્યું હતું.
ડો. દલસુખભાઈ માલવણિયાએ ‘જૈન દાર્શનિક વિચારણાના આદિકાળ’અંગે સમય ચર્ચા કરી હતી.
પ્રબુદ્ધ વન
તેમણે જણાવ્યું હતું કે જૈન ધર્મના સાહિત્યના સ્માત જૈન આગમો છે અને અત્યારે જે ‘આગમ સાહિત્ય’ આપણી પાસે ઉપલબ્ધ છે તે બધું જ ભગવાન મહાવીર કાલીન છે એમ કહી શકાય તેમ નથી. તેમાં પણ કાલ દષ્ટિએ અનેક સ્તરો છે; પરંતુ આપણી પાસે જે આગમ સાહિત્ય છે તે વલ્લભીમાં દેવધિગણીએ લખેલ કે લખાવેલ છે અને વલ્લભીમાં જે લેખન થયું તે વલ્લભી વાચનાનુ સારી નથી પણ માધુરી વાચનાનુ સારી છે.
ડો. દલસુખભાઈએ જણાવ્યું હતું કે વિદ્વાનો એવા સામાન્ય નિર્ણય પર આવ્યા છેકે આગમામાં સૌથી પ્રાચીન આચારાંગ પ્રથમ શ્રુત સ્કંધ છેઅને તે પછી સૂત્રકૃતાંગ પ્રથમ સંઘનું સ્થાન આવે છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે આચારાંગમાં પડજીવ નિકાયની પ્રરૂ પણા મુખ્ય ભાગ ભજવે છે જ્યારે તત્ત્વાર્થમાં પંચાસ્તિકાય કે ષડ્ દ્રવ્ય વિચારણા સ્પષ્ટ છે. આથી એમ માનવું જોઈએ કે તે કાળે પ દ્રવ્યો વિશે ખાસ કોઈ વિચારણા નહીં થઈ હોય, અને કાળક્રમે જૈન દર્શનમાં તે ઊતરી આવી હશે.
જૈન દર્શનમાં જગત જીવાથી વ્યાપ્ત છે એ માન્યતા છે પરંતુ જીવનો ઉલ્લેખ નથી. આથી એમ માની શકાય કે આચારાંગને બધું જીવરૂપ જ માન્ય છે જીવનના બંધ થાય છે અને તે કર્મથી મુકત થવાના અને મોક્ષ પામવાનો ઉલ્લેલ્ખ છે. ઉપરાંત આત્માને પુનર્જન્મ છે તેનો પણ ઉલ્લેખ છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે આચારાંગના કાળે ક્રિયાવાદ અને અક્રિયાવાદ એમ બે પક્ષા હતા એમાં ભગવાન મહાવીરે પોતાના પક્ષ ક્રિયાવાદ તરીકે સ્પષ્ટ રજૂ કર્યો હતો. આચારાંગમાં આત્મા અને તેના સ્વરૂપ વિષે પણ જાણવા મળે છે. આમ મોક્ષ અને નિર્વાણની કલ્પના પણ તેમાં છે; પરંતુ મુકત જીવાના સ્થાન વિશેની કોઈ કલ્પના નથી.
ડૉ. દલસુખભાઇએ જણાવ્યું હતું કે સૂત્રકૃતીંગના પ્રથમ શ્રુત સ્કંધ જોતાં પણ હજી જૈન દર્શનની પોતીકી પરિભાષા સ્થિર થઈ નથી એટલે માનવું પડે કે અહીં પણ જૈન દર્શન તેની પ્રાથમિક ભૂમિકામાં છે. આ સૃષ્ટિ કોણે નિર્માણ કરી તે વિશેના નાના મોનું નિરાકરણ પણ સૂત્રકૃતાંગમાં છે.
ત્યાર પછી ‘જૈન ધર્મ અને બૌદ્ધ ધર્મ એક તુલના ’એ વિશે પોતાનો નિબંધ વાંચતા ડૅ, રમણલાલ શાહે જણાવ્યું હતું કે ભારતીય સંસ્કૃતિની ધર્મની દષ્ટિએ બે પરંપરા ચાલી આવે છે, બ્રાહ્મણ પરંપરા અને શ્રમણ પરપરા, એમાં શ્રમણ પરંપરામાં બે મુખ્ય ધર્મ છે–જૈન ધર્મ અને બૌદ્ધ ધર્મ. જૈન ધર્મ વૈદિક ધર્મની જેમ પ્રાચીન છે, જ્યારે બૌદ્ધ ધર્મ ભગવાન બુદ્ધના સમયથી ચાલુ થાય છે. ભગવાન બુદ્ધ ભગવાન મહાવીરના ઉત્તર સમર્કાલીન હતા અને બંને મગધમાં વિચર્યા હતા છતાં એ આશ્ચર્યની વાત છે કે આ બે મહાવિભૂતિઓ એકબીજાને મળી હોય એવા કર્યાંય નિર્દેશ મળતા નથી.
ભગવાન મહાવીરને ભગવાન બુદ્ધ, બંને ક્ષત્રિય રાજકુમારો હતા અને બંનેએ ગૃહસ્થાશ્રામમાં પ્રવેશ કર્યો હતો, પરંતુ તરત જ તેઓ સંન્યાસના માર્ગે વળ્યા હતા, બંનેએ યજ્ઞમાં હોમાતા પશુએની બાબતમાં વિરોધ કર્યો હતે, વર્ણભેદ અને જાતિભેદને તિલાંજલિ આપી હતી અને બંનેએ લોકભાષામાં પોતાનો ઉપદેશ આપ્યો હતા.
F
તા. ૧૬-૨-’૭૭
જૈન ધર્મમાં પંચમહાવ્રતોને ઉપદેશ છે તેમ બૌદ્ધધર્મમાં પંચશીલને ઉપદેશ છે. બંને ધર્મમાં અહિંસા, સત્ય, અસત્ય, બ્રહ્મચર્મ વગેરે વ્રતોને સ્વીકારવામાં આવ્યાં છે. જૈનધર્મમાં જેમ સાધુ અને ગૃહસ્થનાં વ્રતામાં થેઢુ ફરક કરવામાં આવ્યો છે, તેવી રીતે બૌદ્ધ ધર્મમાં પણ ભિક્ષુ અને ઉપાસકનાં વ્રતમાં અને એના પાલનમાં ફરક કરવામાં આવ્યા છે. જૈન ધર્મમાં મૈત્રી પ્રમાદ, કરુણા, અને મધ્યસ્થ એ ચાર ભાવનાઓ છે તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં પણ છે જૈન ધર્મમાં જેમ પૌષધનું વ્રત છે તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં ઉપેાસથનું વ્રત છે. જૈન ધર્મમાં જેમ વિહાર, ચાતુર્માસ અને પર્યુષણ પર્વ છે તે જ પ્રમાણે બૌદ્ધ ધર્મમાં છે, માત્ર નામ જુદાં છે – ચારિકા, વર્ષાવ અને પ્રવરણા જૈન ધર્મમાં આાચના છે તેવી બૌદ્ધ ધર્મમાં પ્રતિમાક્ષ છે. જૈન ધર્મમાં ચાર શરણ – અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ, અને ધર્મ છે—તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં ત્રણ શરણ - બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ – છે. જૈન ધર્મમાં જેમ સમ્યગ દર્શન, સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યગ્ ચરિત્ર એ રત્નત્રયી મોક્ષને માટે આવશ્યક મનાય છે તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં શીલ, સમાધિ અને પ્રશા જેમાં આર્ય અષ્ટાંગિક માર્ગ આવી જાય છે તે નિર્વાણ માટે આવશ્યક મનાય છે. જૈન ધર્મમાં જેમ શુભ અને અશુભ ધ્યાનના પ્રકાર છે, તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં અકુશલ સમાધિ અને કુશલ સમાધિ છે. ધ્યાનની સાથે જૈન ધર્મમાં જેમ લેશ્યાને વિચાર કરવામાં આવ્યો છે, તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં પણ તેને વિચાર કરવામાં આવ્યો છે અને તેને અભિજાતિ કહેવામાં આવે છે.
જૈન ધર્મ અને બૌદ્ધ ધર્મ જગતના કર્તા તરીકે ઈશ્વરમાં માનતા નથી, કર્મ, અને પુનર્જન્મ અને મોમાં બંને માને છે, જૈન ધર્મમાં તીર્થંકર અને સિદ્ધના ભેદ છે તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં અર્હત અને બુદ્ધના ભેદ છે. જૈન ધર્મમાં આત્માના વિકાસ માટે ચૌદ ગુણસ્થાનોનો વિચાર કરવામાં આવ્યા છે તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં દસ સંયોજનોનો વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. જૈન ધર્મમાં જેમ દસ યતિધર્મ છે તેમ બૌદ્ધધર્મમાં દસ પારિમતાઓ છે.
આમ છતાં આત્માના સ્વરૂપ વિશે જૈન ધર્મ અને બૌદ્ધ ધર્મમાં પાયાનો મતભેદ છે. જૈન ધર્મ આત્માને દ્રવ્યથી નિત્ય અને પર્યાયથી અનિત્ય માને છે. ત્યારે બૌદ્ધ ધર્મ આત્માને ક્ષણિક અને અનિત્ય માને છે. આ તાત્ત્વિક વિચારણા ઘણી ગહન અને જટિલ છે.
આ બેઠકમાં આ ઉપરાંત ડા, ઝેડ. વી, કોઠારી અને ડા. બિપિનચંદ્ર કાપડિયાએ પેતાના નિબંધો વાંચ્યા હતા. શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈએ આગમાના સંશાધન વિશે પોતાના વિચારો રજૂ કર્યા હતા. વિદ્યાલયના મંત્રી શ્રી જે. આર. શાહે તથા જૈન સાહિત્ય સમારોહના મંત્રી શ્રી અમર જરીવાલાએ ઉદ્ ઘાટક, પ્રમુખ, વિભા ગીય પ્રમુખ અને વિદ્વાનોનો આભાર માન્યો હતે.
‘જૈન સાહિત્ય સમારોહ'નું બીજું સંમેલન મહુવામાં યોજવા માટે મહુવાના આગેવાનોએ નિમંત્રણ આપ્યું હતું.
સંકલન: કનુભાઈ મહેતા ભગવાનની દયા
મારા હાથે કોઈ કામ બગડી જાય તો,પ્રભુને પોકારી પોકારીને કહું છું કે : “મે” તારો સાથ લીધા વિના જ કામ શરૂ કરવાનું ખાટું સાહસ કર્યું હતું, તેનું પરિણામ જ ભોગવી રહ્યો છું.” અને જ્યારે કોઈ કામ સારી રીતે પાર પડી જાય છે ત્યારે એની સફળતા માટે હું પ્રભુને ધન્યવાદ આપું છું.
એવે વખતે મારા મનમાં પ્રભુના ચિંતન સિવાય બીજા કશાયે વિચારો આવતા નથી.
બીજા વિચારોને મારું મન બેસવા દેતું જ નથી. આવતાં વેંત જ જ અમને જાકારો દઈ દે છે.
ભગવાનની દયાથી જ મને આ શકિત મળી ગઈ છે. સંત લાન્સ
