________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૯૬
ઓછી નથી. આપણે કોઈ ફેરફાર કરવા તૈયાર નથી, એટલું જ નહીં પણ જો કોઈ નાનામાં નાની ભિન્ન વાત રજૂ કરે તો આપણે તેના પર તૂટી પડીએ છીએ !
આગમાં એ જ્ઞાનનો ભંડાર છે. પણ આ કેવળ જ્ઞાનીના વચના છે એટલે તેમાં સ્વતંત્ર વિચારની કોઈ આવશ્યકતા જ રહેતી નથી એમ આપણે માની લઈએ છીએ.
જૈન ધર્મ, શાસ્ત્ર, દર્શન આમાંથી તેને તલસ્પર્શી અભ્યાસ કેટલે થયા? અભ્યાસ થયે? મારું ખેદ સાથે એમ કહેવું પડે કહી શકાય તેવું બહુ જ ઓછું લખાણ થયું છે.
આપણે જેને સ્વતંત્ર ચિંતન અને મૂલ્યાંકન કહીએ તેવા અભ્યાસ કરવાની તૈયારી છે? કોઈ મહારાજ કે મહાસતી કહે તે અનેક પ્રકાશનો થાય છે, । પ્રકાશકો પણ એ પુસ્તકો વાંચતા હોય એવું નથી. આમાં પણ કોઈ નવી દષ્ટિએ મૂલ્યાંકન જોવા નહીં મળે,એકનું એક જ પ્રકાશન ..આવા પ્રકાશના ઘણાં જોવા મળશે પણ લાખો રૂપિયા ખર્ચાયા પછી ગુણવત્તા જેવું કંઈ જેવા ન મળે?
આપણે કેટલું સ્વીકાર્યું ? ના વર્તમાનમાં કેટલા છે કે ‘Critical'
જૈન સાહિત્ય સમરાહ જ્યારે નવી દષ્ટિથી આગળ ધપવા માગે છે ત્યારે કેવું સાહિત્ય પ્રગટ કરવું તેને પણ ચિચાર કરવા જોઈએ. માંત્ર હાથ વડે તે હસ્તપ્રતોનું પ્રકાશન કરવાથી કંઈ ન વળે. કેટલીક હસ્તપ્રતો પ્રકાશિત કરવાની જરૂર ન પણ લાગે ત તેની પાછળ વ્યર્થ ખર્ચ ન કરવો જોઈએ પરંતુ પ્રગટ કરેલી કૃતિ એ ‘તુલનાત્મક અભ્યાસવાળી, ઊંડી સમજ આપનારી અને જ્ઞાનના માર્ગ ખોલનારી હોવી જોઈએ. જેસંશોધનને નામે જે ચાલી રહ્યું છે તેવું નહીં પરંતુ ખરેખર જ જેને ‘તુલનાત્મક' સંદેોધન કહી શકાય તેવું કાર્ય થવું જોઈએ તે વધારે ઉપયોગી થઈ પડે અને આવી કાર્ય પાછળ જીવન સમર્પણ કરવાવાળા કેટલા !
• તેમણે જણાવ્યું હતું કે આપણા શાસ્ત્રોમાં કેટલીક ખગેાળ, ભૂંગાળની બાબતા છે - આમાંથી આજે કેટલીક પ્રસ્તુત છે છતાં આ બાબતો આજના જમાનાથી અપ્રસ્તુત છે એમ કહેવાની હિંમત કેટલાની? આપણી ‘બાયેલાજી’ ગહનમાં ગહન છે તેમાં આંતરદર્શન છે, પરંતુ જૈન બાયોલાજી અને વર્તમાન બાયોલેાજી એ પ્રમાણેજ જૈન તર્ક અને વર્તમાન તર્ક શાખાઓ, જૈન માનસશાસ્ત્ર અને વર્તમાન માનસશાસ્ત્ર આ અંગે કોઈ તટસ્ટ અભ્યાસ થયા છે? આવો ભ્યાસ હાથ ધરવા જોઈએ.
-
આ ઉપરાંત ભગવાન મહાવીરે પોતાના યુગમાં સંસ્કૃત છેડીને એક વખતની પ્રાકૃત ભાષામાં ઉપદેશ કર્યો. આપણે હજી પણ એ પ્રાકૃત જ ગેાખ્યા કરીએ છીએ પછી ભલે તેમાં કોઈ સમજ ન પડે! આપણા બાળકોને પણ એ ગોખાવ્યા કરીએ છીએ. આજે આપણી તૈયારી વર્ગમાન ભાષામાં આપણું સાહિત્ય પ્રદાન કરવાની છે?
સાહિત્ય સમારોહના પ્રમુખસ્થાનેથી પદ્મશ્રી કે. કા. શાસ્ત્રીએ જણાવ્યું હતું કે જૈન સાહિત્ય વિશે કંઈ કહેવાનું હોય ત્યારે તત્ત્વજ્ઞાનમાં માથું મારવું પડે. આમ ઊંડા ઉતરતાં ‘અનેકાતવાદ' સામે જ આવે - ગ્વેદમાં નજર કરીએ તો અનેકાંતવાદનાં બીજ જોવા મળે છે. “નસાદસિ - નસદાસી' જે જણાવ્યું છે તે જૈનોના અનેકાંતવાદથી કંઈ દૂર નથી. આમ સમાંતર– વિચારધારા અનેક પ્રકારે વિકસેલી છે અને તે સાથે સાથે ચાલે છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે ધર્મના વિકાસ થવા તરફ ભિન્ન ભિન્ન માન્યતાઓ રહેલી છે. બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મ એ વૈદિક ધર્મમાં એ વખતે વધેલી હિંસાના પ્રતિકારત્મક રૂપે ઉદ્ભવેલી અહિંસાત્મક બાબત છે. હિંસામય યજ્ઞો સામે જ્ઞાનયજ્ઞ'માં જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર્ય' ની પ્રણાલી પડી. આ બાબત ગીતામાં પણ સ્પષ્ટ રીતે અન્ય સ્વરૂપે મુકાયેલી જ છે. જ્ઞાનમાર્ગના ઉદયમાં મેક્ષ
તા. ૧૬-૨-૭૭
માર્ગના ઉદય છે એવું પણ વૈદિક ધર્મમાં કહ્યું છે.
શ્રાી કે. કા. શાસ્ત્રીએ જણાવ્યું હતું કે પુનર્જન્મ અને કર્મવાદ ભારતના સમગ્ર ધર્મમાં છે. ભારતીય પ્રણાલી અને બહારના દેશાની પ્રણાલી વચ્ચેનું અંતર એ પુનર્જન્મ અને કર્મવાદની માન્યતામાં
રહેલ છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે અમે તે ઈતિહાસકાર છીએ એટલે અમારે તે પ્રમાણ જોઈએ - ભગવાન બુદ્ધ પાલી -માગધી ભાષામાં અને ભગવાન મહાવીરે અર્ધ - મગધીમાં ઉપદેશ કર્યો એ શબ્દો એમના એમ આપણી પાસે આવ્યા તેનો યશ વલ્લભીને ફાળે જાય છે.
જૈનધર્મ પાસે વિપુલ સાહિત્ય પડયું છે. પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, અપભ્રંશ, મધ્યકાલીન ગુજરાતી હોય કે અર્વાચીન ભાષા હોય, ઢગલાબંધ સાહિત્ય તેની પાસે પડયું છે અને જો આ સાહિત્યની કોઈની સાથે તુલના કરવી ઢાય તો હિન્દુ ધર્મના ગ્રંથો ઓછા પડે. હિન્દુઓએ શ્રુતિ સાહિત્ય અનેકગણું લખ્યું હશે, સાચવવાની પરિપાટી જૈનધર્મના ભંડારોએ કેળવી તે હિન્દુ પાસે સંપૂર્ણ રીતે ન હતી, તેથી તે બહુધા નાશ પામી .
પણ
જૈન ભંડારા ઉપર પણ આક્રમણ થયાં છે છતાં અઢળક સાહિત્ય ભંડારોમાં હજી તો હાથ લગાડયા વગર પણ પડયું હશે. ઇતિહાસ તથા તેના અભ્યાસને હમેશાં પ્રમાણો જોઈએ - મૂળ જોઈએ. જૈન સાહિત્ય, ધર્મ પાસે આવા સબળ પ્રમાણે પડેલાં છે.
પ્રાચીન આચાર્યંના સામે પણ તુલનાત્મક અધ્યયનનો પ્રશ્ન આવ્યો હશે...આપણે જોવા જઈએ તો જ્ઞાનદેવમાં શુદ્ધાદી પડેલ છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે આપણે આ ગ્રંથોમાં ઊંડા ઊતરવું પડશે. તેની જાળવણી કરવી પડશે અને કોઈ અણઘડ હાથાએ એ આડાઅવળા ન જાય કે દરિયામાં પધરાવાઈ ન જાય તેની કાળજી લેવી પડશે અને જમાનાને અનુરૂપ વ્યાપક દષ્ટિ કેળવવી પડશે. આજના જમાનામાં સાંપ્રદાયિકતાથી પર જવું પડશે.
તા. ૨૩ ના રોજ સવારે ૯ વાગે જૈન સાહિત્ય સમારોહની પ્રથમ કાર્યવાહી અંગે ‘સાહિત્ય’નું પરિમાર્જન કરવામાં આવ્યું હતું. ડૉ. હરિવલ્લભ ભાયાણીએ સાહિત્ય વિભાગનું સંચાલન કર્યું હતું.
સૌ પ્રથમ સાહિત્ય વિભાગમાં પોતાનું વકતવ્ય રજૂ કરતાં ડૉ. હરિવલ્લભ ભાણીએ જણાવ્યું હતું કે આપણે જ્યારે જૈન સાહિત્ય વિશે વાત કરીએ ત્યારે મર્યાદાને કઈ રીતે લેખવી ? ભારતીય પરંપરા, સાહિત્ય અને સાંસ્કૃતિના વિવિધ પ્રવાહોન તત્ત્વ તરીકે જ વાત કરવી જેઈએ.
જૈન સાહિત્યના ૨૫૦૦ વર્ષના ગાળા છે. તેમાં સંસ્કૃત પ્રાકૃત, અપભ્રંશ, જૂની ગુજરાતી, મરાઠી, હિન્દી, તામિલ, કન્નડમાં જૈન સાહિત્ય છે. વિશ્વમાં પણ વૈવિધ્ય ભરપૂર છે અને ધાર્મિક ઉપરાંત જેને આપણે સાંપ્રદાયિકતાથી પર કહી શકીએ તેનું પણ વિપુલ સાહિત્ય પડેલું છે. પ્રાકૃત સાહિત્યના ઈતિહાસમાં મોટા ફાળે જૈન સાહિત્યનો છે અને અપભ્રંશમાં માત્ર જૈન સાહિત્યની જ કૃતિઓ મળે છે.
વ્યાકરણ કે ગુજરાતીમાં ભાષાનું મૂળ સ્વરૂપ કર્યું હતું તે પ્રમાણે જે ભાષાનો ઈતિહાસ આપતા હોય તો આ ગ્રંથોના જ આધારે લેવા પડે. ત્રીજી શતાબ્દીથી લઈ ૧૦મી શતાબ્દીઓ સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ રચો હોય તો એના માટેના ધારગ્રંથો જેને પાસેથી જ મળે છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે આપણી પાસે લાખે પ્રતે છે તેની નોંધ નથી, મને ભય છે કે કેટલીક વેચાઈ ગઈ છે. આ સાહિત્યસર્જકોએ સાહિત્યનિર્માણ માટે જે કામ કર્યો તેની જાળવણી માટે પણ આપણે કામ લેતા નથી, એને આ જૈનોએ કરવાની જ બાબત નથી; આ જ્ઞાન છે અને તે સમગ્ર ભારતનો વારસે છે.
