________________
૨૨૮
છેતરાં વડે જ કોપર ને પાણી નાળિયેરમાં સચવાય. ઉનાળાની ગરમીમાં જ કેરીની મીઠાશ સમય.
મનુષ્યસ્વભાવ એવો છે કે એને નાળિયેર જોઈએ પણ કઠણ છેતરાં વિના!
એને ગુલાબ જોઈએ પણ કાંટા વિના! એને કેરી જોઈએ પણ ઉનાળા વિના
ખુબ જીવન
આપણે વસ્તુને અપનાવીએ કે વ્યકિતને અપનાવીએ ત્યારે અધૂરપનો આભાસ આપણને સંપૂર્ણ સ્વીકારથી આઘાં ઠેલે,
ઉદ્ગાર આવા સાંભળું છું:
‘મારાં પત્ની આમ ખૂબ સારાં પણ એના સ્વભાવ વાતોડિયો.’ ‘મારા પતિ આમ સારા, પણ સ્વભાવે ઓછાબાલા.' એક જ યુગલના સંવાદ! પણ વાડિયાં પત્નીના પતિએ ઓછાબાલા જ રહેવું જોઈએને?
અધૂરપનું જ્ઞાન ઠીક છે, પણ એ શાન અધૂરપની ‘કસક’ (દુ:ખ) ઊભી કરે ત્યારે વ્યકિત પૂર્ણપણે સ્વીકારાતી નથી. આવી અધૂરપની ફરિયાદ સાંભળું છું ત્યારે એક વાકય મનમાં મનમાં તરે.
'But, that goes with it!"
ડૉ. દોલતભાઈ દેસાઈ
રાજ્યાસન
કાના પુણ્યે કટોકટી ચાલુ હતી, ત્યારે નાગરિક અધિકારો અને સ્વતંત્રતાઓની વાત થતી, તેના એક જવાબ એ અપાતા : ‘આ દેશની મોટા ભાગની પ્રજા તો ગરીબીની રેખા નીચે જીવે છે તેઓને પહેરવા વજ્ર કે ખાવા પૂરતું અનાજ નથી. આ પ્રજાને શી ચિંતા છે કે નાગરિક સ્વતંત્રતાની ખેવના કરે?'
આ દલીલ ત્યારે લાજવાબ લાગતી. ૧૯૭૭ની લાક્સભાની ચૂંટણીઓએ તેનો જવાબ આપ્યો છે. શહેરોમાં કોંગ્રેસને પરાજ્ય મળ્યા છે, પણ ગામડાંમાં વધુ ઘેરો પરાજય મળ્યો છે. ગામડાંના અબુધ, ગરીબીની રેખા નીચે જીવતા, નિરક્ષર લોકોએ વધુ જાગૃતિ દર્શાવી છે.
તા. ૧-૪-’૭૭ લોકો પહોંચે અને તેમને મુદ્દાઓ સમજાવે, અથવા તે પ્રજાનું
દમન થાય.
1
આપણે ત્યાં આવેલી જાગૃતિ બીજા માર્ગે આવેલી છે. ઉત્તર ભારતે અને દક્ષિણ ભારતે તદ્દન વિભિન્ન રીતે મતદાન કર્યું એમાં કોઈ રાજકીય િવચારધારાના ભેદ નથી, દેશના આ બે ભાગ ભવિષ્યમાં જુદા થઈ જાય એવા ભય પણ આ મતદાનની ભાતમાં નથી. કારણ ૨૫ષ્ટ છે. ઉત્તરમાં દમન થયું હતું; દક્ષિણમાં દમનનું પ્રમણ ઓછું હતું.
આ સિવાય સ્થાનિક કારણો પણ હતાં; કેરળમાં અશ્રુત મેનનની અંગત પ્રતિમા અને પ્રતિભાએ કામ કર્યું હતું; તામિલનાડુમાં કરુણાનિધિ છેવટ સુધી હિંમત એકઠી કરી શકયા નહીં અને રામચન્દ્રનમાજું ફરી વળ્યું, એટલું જ નહીં, દાણના નેતાઓમાં નવી દિલ્હીની તે વેળાની ગાદીની ખુશામત કરનારા ‘સાયકોફન્ટસ’ની સંખ્યા ઓછી હતી.
પ્રજાને તો રોટી--રોજીની જ પડી છે- સ્વતંત્રતાની નથી પડી, એવી ‘મિશ્રા’ કટોકટી દરમિયાન ઊભી થઈ હતી, તે આમ ચૂંટણીમાં પરિણામેા દ્વારા તૂટી પડી છે. નહીંતર રાયબરેલી કે અમેઠીના મતદાર વિભાગોમાં કયાં મોટાં શહેરો હતાં? એટલું જ નહીં, પણ એક અંદાજ પ્રમાણે છેલ્લા એક દાયકામાં ગુજરાતના વિકાસ માટે જેટલી રકમ ખર્ચાઈ છે એટલી કુલ રકમ એટલા જ ગાળામા એક માત્ર રાયબરેલી મતવિસ્તારમાં કેન્દ્ર તથા રાજ્યની સરકારોએ વિકાસ કાર્યો દ્વારા ખચી છે.
આ કેમ બન્યું ?
આના જવાબ સરળ છે. શહેરના સંપન્ન માણસને જ સ્વતંત્રતાની ઝાઝી ખેવના હોતી નથી. તેઓ પૈસા માતા અને પૈસા દ્વારા કામ કઢાવતા શીખી ગયા હોય છે. ભ્રષ્ટ નોકશાહી વધુ ભ્રષ્ટ બને તો તેને ઝાઝી અસર પહોંચતી નથી. પણ ગામડાંના ગરીબા પાસે એક માત્ર સંપત્તિ તેમની સ્વતંત્રતાની હોય છે. આ સ્વતંત્રતા પર નાગરિક અધિકારો પૂર્ણપણે રક્ષિત હોય ત્યારે પણ તરા। નથી પડતી એવું નહીં, પણ ત્યારે એને ફરિયાદ કરવા ઠેકાણું હોય છે. એની પાસે પુષ્કળ પૈસા નથી, કે એ દ્વારા તે ભ્રષ્ટ નોકરશાહીને જુલમ કરતી અટકાવી શકે. એની પાસે આવા પ્રસંગે માત્ર પેાતાનો અવાજ હોય છે. સહન થાય ત્યાં સુધી તે! એ સહન કરે છે—પણ હદથી વધારે થાય ત્યારે એ અવાજ ઉઠાવે છે.
જે દર્શામાં ગુલામીની પ્રથા હતી, ત્યાં સશકત અને રાક્ષસી શકિતવાળા માણસો તેમનાથી વામણા અને અશકત માલિકો પાસે ગરીબડા થઈને રહેતા, ચાબૂકના માર ખાતા, પણ તેમના બરડામાં પડતા પ્રત્યેક ચાબૂક તેમની મુકિતને પાસે લાવતા હતા. આવું પ્રત્યેક દાસત્વ વખતે બને છે. તમે જેમ દાસત્વ હેઠળ પ્રજાને કો તેમ તેની સહનશકિતને તે તૂટી જાય એવી હદ સુધી મરડો છે; જ્યારે આ સહનશકિત તૂટે છે, ત્યારે પ્રતિસાદ પડે છે.
કોઈ વ્યકિત ગરીબ હાય, નિરક્ષર હોય એટલા ખાતર અને બુદ્ધિ નથી હોતી એમ માનવું ખોટું છે. એનામાં જાગૃતિ નથી હોતી, એ ખરુ, આ જાગૃતિ બે રીતે આવે છે. કાં પ્રજાના આ સ્તર સુધી
આચાર્ય કૃપાલાની લોકસભાની ચૂંટણી ઝુંબેશમાં પ્રવચનો કરતી વખતે બે કથાઓ કહેતા; તમે પિંજરાના પંખીને સારામાં સારું ખાવાનું આપે; શુદ્ધ પાણી આપે, છતાં કદીક પિંજરાનું બારણુ ખુલ્લું રાખશો તો તે એ પંખી ઊડી જવાનું. એ પછી તેઓ બીજી વાત આ કહેતા; ઘણા માણસોને ખાવા ધાન નથી મળતું. જેલામાં ઘણા સુધારા થયા છે. માણસ ચારી કરી એક વરસ જેલમાં જાય, તો તેને ખાવા ધાન, પહેરવા કપડાં—બધું જ મળી રહે. તેની પાસે મજૂરી પણ અમુક હદથી વધારે ન કરાવાય એવો કાયદો છે; છતાં મોટા ભાગના લોકો ગરીબીમાં ભૂખે મરવું પસંદ કરે છે, પણ ચોરી કરી જેલમાં જવાનું પસંદ કરતા નથી. ગરીબોને સ્વતંત્રતાની ખેવના નથી હાતી, એવી જે લાગણી કેટલાક બૌદ્ધિકોએ આપણા દેશમાં ફેલાવી હતી, તેના આ બંને ઉદાહરણેામાં તો જવાબ છે જ; પણ આપણા દેશે જે રીતે મતદાન કર્યું એમાં વધુ મોટો જવાબ છે. બૌદ્ધિકો ઘણી વાર કામચલાઉ લાભ માટે પોતાની સ્વતંત્રતાનું સાટું કરે છે; પણ ગરીબાને એવી તકો હોતી નથી, એટલે સ્વતંત્રતા માટેની એની ખેવના વધુ પ્રામાણિક હોય છે.
એક બીજી દલીલ એ કરાય છે કે, ૧૯૭૧ માં ઈંદિરા - તરફી જુવાળ હતો; ૧૯૭૭માં ઇદિરા - વિરોધી જુવાળ હતો. આ થોડું તથ્ય છે, પણ આ જુવાળ કે ઓટ કઈ રીતે થાય છે?
આપણે ત્યાં ચૂંટણી લડાય છે ત્યારે પક્ષ રાષ્ટ્રીય તખતા પર વચનો આપે છે; ઉમેદવાર તેના મતદાર વિભાગને વચન આપે છે; અને ઉમેદવારના પ્રચારકો એક એક ગામડાંને વચન આપે છે. આ વચનામાં સંગિત હાય છે ખરી? રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ અપાયેલા વચનથી કોઈ જુદી જ વાત ઉમેદવાર કહેતા હોય છે અને ગમ– કક્ષાયે તો રસ્તા રીપેર કરવાથી માંડીને, શાળા બંધાવી આપવાનાં, કૂવા ગળાવી આપવાનાં કે આવા અનેક વચનો આપવામાં આવે છે.
ઉદાહરણ તરીકે ૧૯૭૭ની ચૂંટણીમાં જ ગોધરાના નદીસર ગામના લોકોએ હિતેન્દ્રભાઈના શ્રાધ્ધે સાથી શંભુલાલ પટેલ મત ઉઘરાવવા ગયા ત્યારે તેમને કહી દીધું; “રોડ નહીં તો વોટ નહીં.' અમારા ગામ સુધીના રસ્તે બંધાવી આપે!! તરત જ ગુજરાત રાજ્યના જાહેર બાંધકામ ખાતાના પ્રધાન ગોરધનભાઈ સુધી સંદેશે
