Prabuddha Jivan 1977 Year 38 Ank 17 to 24

Author(s): Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/525962/1

Page #1

Regd. No. Md. By South 54 Licence No.: 37
પણુ% જેન’નું નવસંકરણ વર્ષ ૩૮ : અંક: ૧૭
પનું જીવન
મુંબઈ, ૧ જાન્યુઆરી, ૧૯૭૭, શનિવાર વાર્ષિક લવાજમ રૂ. ૧૦, પરેશ માટે શિલિંગ : ૩૦
શ્રી મુંબઇ જૈન યુવક સંઘનું પાક્ષિક મુખપત્ર
છૂટક નકલ રપ૦ પિલા
તંત્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ
વિનાશનો પંથ હજી બીજું વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયું ન હતું અને જર્મનીની છેલ્લી આ ઉપરથી જણાશે કે આણુશસ્ત્રો સિવાય, બીજી બધી બાબતોમાં શરણાગતિ થઇ ન હતી, તે પહેલાં જ, ‘મિત્ર રાજ્યો’ વચ્ચે ઠંડા રશિયાની સરસાઈ છે. અમેરિકના લશ્કરી વડા – ‘પેન્ટંગન’ યુદ્ધની શરૂઆત થઇ ગઇ. રશિયન લશ્કર વેગથી જર્મનીમાં આગળ અમેરિકા અને યુરોપમાં પશ્ચિમી રાજયોને ગંભીર ચેતવણી આપે વધી રહ્યું હતું તેને અટકાવવા ચર્ચલ, રુઝવેલ્ટને ચેતવણી આપી, છે કે “ના” ની લશ્કરી તાકત વધારવામાં નહિ આવે તો રશિયા પણ રુઝવેલ્ટને સ્ટેલીન તરફ કંઇક પક્ષપાત હતો - અચલ કરતાં અચાનક આક્રમણ કરે ત્યારે તેને સફળ સામનો કરી શકાશે નહિ. રેલીનના કહેવા ઉપર વધારે ધ્યાન આપતા - એટલે ચર્ચલની ચેન- અમેરિકા અને પશ્ચિમી દેશે ભયભીત દશામાં રહે છે. ચિત્તા વધતી વણી. પ્રત્યે દુર્લક્ષ થયું. પરિણામે ચારે “મિત્ર રાજ” ના દળો બર્લીન જય છે. Concern is nounting રશિયા આક્રમણ કરશે? પહોંચ્યા. પૂર્વ જર્મની રશિયાના કબજે ગયું અને બલિનના ભાગલા To be sure there is nothing in the State of Eastથયા. આ રીતે ઠંડુ યુદ્ધ શરૂ થયું તે વધતું ગયું. તે વખતે અણુ- West relations that would make a soviet attack બોમ્બ અમેરિકા પાસે જ હતો અને અમેરિક માનવું હતું કે બીજા likely. But western strategists cannot aftord to કોઇ કદાચ અણુબોમ્બ પ્રાપ્ત નહિ કરી શકે. થોડા વર્ષોમાં રશિયાએ rule out the possibility of a sudden અણુબધ્ધ પ્રાપ્ત કર્યો. રશિયાની લશ્કરી તાકાત વધતી ચાલી. change in Moscow's policy. અત્યારે ભયનું કારણ ૧૯૪૯માં ચીન સામ્યવાદી થયું. શોડાં વર્ષો રશિયા-ચીન વચ્ચે નથી પણ ભયને કોઇ ઉપાય નથી અણવિશ્વાસમાંથી ભય પેદા મૈત્રી રહી. સામ્યવાદને ભય વગે. અમેરિકાના વિદેશમંત્રી જેના થાય છે અને તે પરસ્પર છે. સામાની નબળાઇ દેખે અથવા ફોટર ડલાસ સામ્યવાદના કટ્ટર વિરોધી હતા. સામ્યવાદને આગળ નબળાઇ માને તે લાભ લેવાનું મન થઇ જાય. ભયના માર્યા ઉતાવધતો ખાળવા તેમણે શકય સર્વ પગલાં લીધાં. ચીન સામે વિયેટ- વળ કરી બેસે. વ્યકિતના વર્તનમાં હોય છે એવું જ પ્રજાના વર્તનમાંનામને યુદ્ધક્ષેત્ર બનાવ્યું. યુરોપમાં અમેરિકા અને પશ્ચિમ યુરોપના કદાચ તેથી વિશેષ. અત્યારે આવી બાબતમાં પ્રજામતની કાંઇ રાજ સાથે મળી રશિયા સામે ‘નટો’ નું જબરજરત લક્ષીતંત્ર ગણના નથી. સત્તા પર બેઠેલ બેચાર મુખ્ય વ્યકિતઓ ઉપર માનવખડું કર્યું. રશિયાએ પૂર્વ યુરોપના સામ્યવાદી દેશો સાથે મળી વારસો જાતનું ભાવિ અવલંબે છે. કમ્મુથી મોટું લશ્કરીનંત્ર ખડું કર્યું. બે મહાસત્તાઓના આ સંઘર્ષથી
રશિયામાં શું બને છે તેની પૂરી માહિતી કોઈને મળતી નથી; “ રહી, નહેરુએ બિન-જોડાણની વિદેશનીતિ અખત્યાર કરી અને
તેથી અધૂરી માહિતી ઉપરથી અટકળે બાંધી દોટ મૂકય છે, તેથી દુનિયાના અણવિકસિત અને વિકસતા દેશોને આ નીતિ અપનાવ
ભય વધે છે. વાની સલાહ આપી.
લશ્કરી વડાએાને લશ્કરી તાકત વધારવા સિવાય બીજો કોઇ ‘નિટ’ અને ‘વરસે’ ની લશ્કરી હરીફાઇ આગળ વધતી રહી,
માર્ગ સૂઝે નહિ એ તેમની પ્રકૃતિમાં છે. લક્ષ્મી શસ્ત્ર-સરંજામ બનાઅંતે અમેરિકાને પોતાની વિદેશનીતિ બદલવી પડી. સામ્યવાદી
વવામાં પડેલ કંપનીએ આ વાતને ઉત્તેજન આપે છે. તેમને સ્વાર્થ દેશો સાથે સંધર્ષને માર્ગ છોડી સમાધાન અથવા સહઅસ્તિત્વની
છે, તે માટે માટી લાંચે આપે છે. લોકહીડના ભ્રષ્ટાચારે આ ખુલ્લું નીતિ સ્વીકારવી પડી. નિકસન - કિસિન્જરની જોડીએ આ નીતિ
પાડયું. શસ્ત્રાસ્ત્ર વધે તેમ ભય ઘટવાને બદલે વધે છે. પૂરા સંરક્ષણ છ વર્ષથી અમલમાં મૂકી છે. વિયેટનામ છેડવું પડયું. ચીનને રાષ્ટ્ર
તે માટે પૂરતી સામગ્રી છે એવી ખાતરી કોઇ દિવસ થાય જ નહિ.' સંઘમાં પ્રવેશ આપ્યો. રશિયા અને ચીન વચ્ચે ફાટ પડી તેને લાભ લીધે. હવે કાર્ટર પ્રમુખ થયા અને નવા વિદેશમંત્રી આવ્યા છે.
હવે પછીનું યુદ્ધ બહુ જ ટૂંક સમયનું, કદાચ કેટલાક કલાકો નેટો અને વાંર વચ્ચે હરીફાઇ કાંઇ ઓછી થશે?
પૂરતું જ હશે એમ મનાય છે. બે વિશ્વયુદ્ધો પેઠે ૪-૫ વર્ષ યુદ્ધ ચાલે આ હરીફાઈ ઓછી થવાને બદશે વધશે એવા ચિહને જણાય છે.
તે અંતે અમેરિકા અને પશ્ચિમી દેશે ટકી જાય અને “જીતે’. તેમની વર્તમાનમાં ‘નેટ’ અને ‘વરસો’ ની લશ્કરી તાકાત કેટલી છે? ‘ટાઇમ” પાસે ઔદ્યોગિક અને માનવશકિત, ‘વાર દેશો કરતાં વધારે મેગેઝિનના તા. ૧૩-૧૨-૭૬ ના અંકમાં છેલ્લા આંકડા આ પ્રમાણે છે : છે. સમય મળે તે સારી તૈયારી કરી શકે, પણ હવે ભય છે અચાનક
વરસે આક્રમણને, જે કેટલાક ક્લાકોમાં જ વિનાશ સર્જે'. આવા આદુભૂમિદળ - સૈન્ય
૧૧,૭૫,૦% ૧૩,૦૫,૦૦૦ મણનું પ્રતિઆક્રમણ કરવા ક્ષણેક્ષણ તૈયાર રહેવું પડે અને સંપૂર્ણ રણગાડીઓ-ટેન્ક
૧૧,૦૦
૨૬,૫૦૦ તૈયારી જોઇએ. સદાય ભય રહ્યા કરે કે કયારેક આક્રમણ આવશે આર્ટીલરી
૬,૨૦૦
૬,૩૦૦ હવાઇ - જહાજો ૨,૯૬૦
અને આપણે અસાવધ હોઇશું તે? આમાં જરાય અતિશકિત " -
૫,૩૦e અણુશસ્ત્રો
૭,૦૦૦
૩,૫૦૦
નથી, આવી જ મનેદશા છે. પણ આશ્ચર્યની વાત એ છે કે આ મન- * : (Nuclear Warheads)
દશા સત્તા ઉપર બેઠેલ વ્યકિતઓની જ છે. તેઓ પરિસ્થિતિ જાણે " ,
તેટ

Page #2

૧૬૨
છે એટલે ભયભીત છે. સામાન્ય પ્રજા આ એટલે આવી વાતાને અતિશયોકિત માને છે, બેકાળજી છે.
ખુબ જીવન
બધું જાણતી નથી અથવા તેના પ્રત્યે
એક સંસ્થા છે. Stockholm International Peace Research Institute SIPRI જે વર્ષોથી શસ્ત્રાસ્ત્રોની દોટ અને તેની પાછળ થતાં લખલૂટ ખર્ચની માહિતી આપે છે. છેલ્લા પ્રકાશનમાં બતાવ્યું છે: How this mad world and its mad scientists have been actively persuing the path to destruction.
નવા નવા વિનાશક શસ્ત્રો શોધાતાં જાય છે. એટલી ઝડપથી નવી વૈજ્ઞાનિક શોધા થાય છે કે છ - બાર મહિના પહેલાં કરોડો ડૉલર ખરચી તૈયાર કરેલાં સાધનો નિરૂપયોગી થાય છે. સીપ્રી કહે છે: Un thinkables in weaponry – અકલ્પ્ય શાસ્ત્રાસ્ત્રો બની રહ્યાં છે. Deathray - મૃત્યુકિરણની શોધ થાય છે. હવેનું યુદ્ધ માત્ર ધરતી ઉપર કે સાગર કે હવામાં જ નહિ પણ અવકાશમાં પણ હશે. ત્યાંથી કિરણા ફેંકાય, શસ્ત્રાસ્ત્રોના વર્ણન mind-boggling બુદ્ધિ બહેર મારી જાય એવા હાય છે. સીપ્રીના હેવા પ્રમાણે બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી ૬૩૦૦૦ અબજ રૂપિયા શસ્રો પાછળ ખરચાયા છે. ઉત્તરોત્તર વાયુ વેગે વધે છે. એમ લાગે છે કે હવે કોઇના કાબૂની વાત નથી. નિયતિના ધકેલ્યા સૌ ફેંકાય છે.
ભગવાને મનુષ્યને બુદ્ધિ આપી - પોતાનો જ સંહાર કરવા, વિજ્ઞાને માનવજાતનું કલ્યાણ કર્યુ કે વિનાશ કર્યો? વૈજ્ઞાનિકોની નૈતિક જવાબદારી કેટલી જબરી છે? વૈશાનિકોનો મોટો ભાગ વિનાશના સાધનો શોધવામાં જ પડયો છે. શા માટે એ બધું ઘેાડી ન દે? પેાતાની બુદ્ધિનું ગુમાન છે? ધન-કીર્તિ માટે? રાજકીય સત્તા ભાગવતી વ્યકિતઓ એમ માનતી હોય છે કે પેાતાના દેશ કેપ્રજાના રક્ષણ કે ક્લ્યાણ માટે આ બધું જરૂરનું છે.
વિનાશક શસ્ત્રોની મર્યાદા બાંધવા અથવા નિ:શસ્ત્રીકરણ કરવા ખૂબ વાટાઘાટો અને કેટલાક કરારા પણ થયા છે. Strategic Arms limitaton Treaty (SALT) 24 Disarmament Conference ચાલ્યા કરે છે. મુત્સદ્દીઓ માને છે કે તેઓ માનવજાતને બચાવવા ભગીરથ પ્રયત્ન કરી રહેલ છે. બધા ય એક મહાન વિષચક્રના ફંદામાં ફસાયા છે.
કરોડો માણસ ભૂખે મરે છે. પશ્ચિમ યુરોપના સમૃદ્ધ કહેવાતા દેશની આર્થિક સ્થિતિ પણ કથળતી જાય છે અને લશ્કરી ખર્ચ જિયાત ઓછું કરવું પડે તેવી સ્થિતિ છે, તેથી અમેરિકા ઉપર અવલંબન વધે છે. રશિયા કદાચ એમ માનતું હશે કે પશ્ચિમ યુરોપના દેશમાં આર્થિક અને રાજકીય અસ્થિરતા, તેમ જ કેટલાક દેશોમાં વધતું જતું સામ્યવાદી પક્ષનું જોર - ટ્રાન્સ, ઇટલી, સ્પેન, પોર્ટુ ગલમાં - રશિયાનું વર્ચસ્વ વધારવામાં સહાયભૂત છે. અમેરિકા કદાચ માનતું હશે કે વારસા પેકટના રાજ્યોમાં કેટલાક - રુમાનિયા, પાલાન્ડ, હંગરી, ચેકોસ્લાવેકિયા - રશિયાને એટલા વફાદાર નથી અને વખત આવ્યે રશિયાની સામે થશે. પશ્ચિમ યુરોપના દેશમાં એક શાન્તિવાદી વર્ગ એવો છે કે જે માને છે કે મરવું તેના રતાં ભલે સામ્યવાદ આવે- Better red than dead. એટલે ભયથી રશિયાની ધાક - ધમકીને પણ શરણે થવું પડે. ‘ટાઇમ' મેગેઝિન લખે છે:
Moscow has shown no inclination to forego its increasing numerical superiority...the real danger which the west faces is not so much an invasion
by the (warsaw) Pacl but political intimidation by the soviets.
આ બધું વાંચીએ છીએ ત્યારે મનને એમ થાય છે કે, વાતવિક છે કે કાલ્પનિક છે? માનવામાં આવતું નથી કે માનવી આટલે બધા વિનાશના પંથે આંખો ઉઘાડીને કેમ ધસી જતો હશે? રશિયા
તા. ૧-૧-૧ણ
અને અમેરિકા કે બીજા દેશો શું પ્રાપ્ત કરવાની આશાએ આવા વિનાશ તરફ ધસી રહ્યા છે? કયાં સામાન્ય માનવીનું રોજિંદું જીવન અને કયાં આ સંહારલીલા? છતાં આ બનાવા પ્રત્યે સમજણા માણસ બેદરકાર રહી શકે તેમ નથી. પણ બુદ્ધિ બહેર મારી જતી હોવાથી હતાશ થઈ બેસી રહે - જે થશે તે, એવી વૃત્તિ થાય.
સંહારના શસ્રો ખડક્યાં છે અને ખડકે જાય છે. તેનો કોઇક દિવસ, જાણેઅજાણે પણ ઉપયોગ થશે જ,કોઇ રોકી શકશે નહિ એમ લાગે છે.
ગાંધીજીએ માર્ગ બતાવ્યો હતો કે સ્વેચ્છાએ, બીજાની રાહ જોયા વિના, નિ:શસ્ત્રીકરણ કરી નાખવું અને ભગવાન ઉપર ભરોસે રાખવા. મરવું જ હોય તો બીજાને મારીને જ શા માટે? એ પણ કદાચ નહિ કરી શકાય. તે પછી બન્ને કદાચ બચી જાય એવા માર્ગ કેમ નવા ? કોઇની આવી હિંમત નથી ચાલતી. આપણે પણ ‘લશ્કરી તાકાત’ અને ખર્ચ વધારતા રહ્યા છીએ. આવું બધું વાંચીયે છીએ ત્યારે મન વિચારવમળે ચડી છે. અજ્ઞાનતા રાખ હશે ?
૨૩-૧૨-૧૬
ચીમનલાલ ચકભાઈ
પ્રકી નોંધ
કોંગ્રેસ અને સામ્યવાદી પક્ષ
સામ્યવાદી પક્ષને ઈન્દિરા ગાંધીને અને તેમની સરકારને શરૂઆતથી સારો ટેકો રહ્યો છે, અને કટોકટી જાહેર થયા પછી વિશેષ, હમણાં કોંગ્રેસ અને તેના આગેવાનો તરફથી સામ્યવાદી પક્ષ ઉપર પ્રહારોની ઝડી વરસી રહી છે. ઈન્દિરા ગાંધી અને કોંગ્રેસપ્રમુખથી માંડી, પાર્લમેંટના સભ્યો અને અન્ય આગેવાનો સામ્યવાદી પક્ષના ભ્રામક પ્રચાર સામે પ્રજાને ચેતવણી આપી રહ્યા છે. સામ્યવાદી પક્ષ ઉપર પ્રતિબંધ મૂકવાની માગણી પણ થઈ છે. સામ્યવાદીઓ લેાકોને ભરમાવે છે, કામદારોને ઉશ્કેરે છે, કોંગ્રેસની આંતરિક બાબતમાં દખલગીરી કરે છે, કોંગ્રેસમાં ઘૂસી ફાટ ફુટ પડાવે છે, વિગેરે આક્ષેપો થઈ રહ્યા છે. આ અચાનક પરિવર્તનનું સ્પષ્ટ થતું નથી. એક સમય હતો કે જ્યારે રજનિ પટેલ, ડાંગે અને શંકરરાવ ચહાણ એક જ પ્લેટફોર્મ ઉપરથી પ્રજાને સાંબાધન કરતા. સામ્યવાદીઓ સામે એક આક્ષેપ એ છે કે તેઓ સંજય ગાંધીના પાંચ મુદ્દાના કાર્યક્રમનો વિરોધ કરે છે. સંજ્ય ગાંધી સામ્યવાદી પક્ષની શરૂઆતથી આકરી ટીકા કરતા રહ્યા છે. હવે કોંગ્રેસે તેમાં સાથ પૂર્યો છે. સામ્યવાદી પક્ષના મંત્રીએ ખુલારો કર્યો કે તેઓ પાંચ મુદ્દાના કાર્યક્રમનો વિરોધ નથી કરતા તેમ જ કોંગ્રેસ સાથે તેમને સંધર્ષમાં ઉતરવું નથી. છતાં સામ્યવાદી પક્ષ સામેની સંય ગાંધીની અને કોંગ્રેસની ઝુંબેશ ચાલુ છે. ઓરિસાની વિધાન સભામાં બીજું પટનાયકેનન્દિી સત્યથીની આકરી ટીકા કરી તેમાં યાદ દેવડાવ્યું કે, પૂર્વે તેઓ સામ્યવાદી પક્ષના સભ્ય હતા. કોઇ સભ્ય (નન્દિનીના સાથીદાર હશે) સવાલ કર્યો કે આ કોનો અવાજ બોલી રહ્યો છે, બીજું પટનાયકે જવાબ આપ્યો. સંજય ગાંધીના પ્રત્યુત્તર મળ્યો, અમેરિકાનો નંદિની સંત્પી સંજય ગાંધીની યુવક કોંગ્રેસના અને તેમના પાંચ મુદ્દાના કાર્યક્રમના વિરોધી છે એવા પ્રચાર થયો. તેમના પુત્ર તથાગત સત્પંથીએ બીજી યુવક સરથા રથાપી છે. નન્દિની સત્પુથીએ ખુલાસા કર્યો કે તેઆ યુવક કેૉંગ્રેંસ કે પાંચ મુદ્દાના કાર્યક્રમના વિરોધી નથી એટલું જ નહિ

Page #3

તા. ૧-૧-૦૭ eponse in an
પણ તેને આવકારે છે. પણ તેથી તેમની સામેનો વિરોધ શમ્યો નહિ. બંગાલમાં સિદ્ધાર્થશંકર રેની પણ કાંઈક એવી જ સ્થિતિ થઈ, જો કે તેઓ હાલ સુરત તો બચી ગયા છે. ઈન્દિરા ગાંધીએ હવે કહ્યું છે કે સામ્યવાદીઓ દેશના દુશ્મન નથી, પણ ૧૯૪૨માં હિન્દ છેડાની લડત વખતે તેએ બ્રિટિશ સરકારની મદદે રહ્યા હતાં તે વાતની વખતોવખત ભારપૂર્વક યાદ દેવરાવાય છે. ગૌહટી કોંગ્રેસ અધિવેશન સમયે, કોંગ્રેસ મહાસભા કરતાં પણ યુવક કૉંગ્રેસનું અધિવેશન વધારે શાનદાર થયું. ઈન્દિરા ગાંધીએ કહ્યું, You have stolen—our tur.der ઈન્દિરા ગાંધીએ એમ પણ કહ્યું કે સંન્ય ગાંધીને રાજકારણમાં રસ હતો જ નહિ પણ વિરોધીઓની ટીકાને કારણે તેમને રાજકારણમાં પ્રવેશ કરવા પડયા, અને વિશેષમાં તેમણે કહ્યું કે સંજય ગાંધીની પ્રકૃત્તિ એવી છે કે તેમની વધારે ટીકા થશે તો વધાર જોરથી તેઓ તેનો સામનો કરશે. હકીકતમાં, હાલ પરિસ્થિતિ એવી જણાય છે કે અંજય ગાંધી આજે જેકાંઈ કહે તે આવતી કાલે કોંગ્રેસ ઉપાડી લે છે.સંજ્ય ગાંધી યુવક ૉંગ્રેસના જ નેતા નથી, દેશના નેતા છે, એમ મહારાષ્ટ્રના મુખ્યમંત્રી શ્રી શંકરરાવ ચવ્હાણે જાહેર કર્યું તે યથાર્થ છે.
સામ્યવાદી પક્ષ માટે કોઈ આંસુ સારે તેમ નથી. તેના પર ગમે તેટલા પ્રહારો થાય પણ રશિયાને ભારત સાથે સારા સંબંધી રાખવા છે ત્યાં સુધી સામ્યવાદી પક્ષ કોંગ્રેસ સામે સંઘર્ષમાં નહિ ઊતરે. સંજય ગાંધીના સામ્યવાદી પક્ષ સામેનો વિરાધ જાણીતો છે, પણ સામ્યવાદી પક્ષ એ બધું સહન કરી લેશે. વિનોબાજીની કર્મમુકિત
તા. ૨૫-૨૬ ડિસેમ્બરના રોજ પવનારમાં સર્વોદય હંમેલન મળ્યું. આ સંમેલનમાં વિનોબાજી દેશની વર્તમાન પરિસ્થિતિ વિશે કાંઇક કહેશે અને માર્ગદર્શન આપશે એવી અપેક્ષા ઘણાં ભાઇઓ રાખતા હતા અને તેને માટે પ્રયત્નો પણ થયા હતા. વિનેબાજીએ બન્ને દિવસ કાર્યકરોને સંબોધન કર્યું અને સારા પ્રમાણમાં પ્રશ્નારી થઇ હતી. સંમેલનનો સંપૂર્ણ અહેવાલ હજી મળ્યા નથી પણ વર્તમાનપત્રોમાં સારભાગ આવી ગયો છે.
વિનોબાએ એક લેખિત નિવેદનમાં જાહેર કર્યું કે હવેથી તેઓ કોઇ પણ સંસ્થાને સલાહ આપશે નહિ. રાજકારણને તેમણે સર્વથા વર્જ્ય ગણ્યું છે. આધ્યાત્મિક પ્રશ્ને અને શરીરસ્વાસ્થ્યની જ્ઞાનિક બાબતે વિષે વ્યકિતગત સલાહ આપશે. પૂરો, કર્મસંન્યાસ અથવા કર્મમુકિત લીધી. આ તેમના અંગત પ્રશ્ન છે. તેમનું વલણ આ દિશામાં ઘણાં સમયથી કેળવાતું રહ્યું છે. પહેલાં ક્ષેત્રસંન્યાસ લીધા, પછી સૂક્ષ્મમાં પ્રવેશ કર્યો. આધ્યાત્મિક બાબતોમાં તેમનું વ્યકિતગત માર્ગદર્શન જોઇએ તેને મળશે તે સદ્ભાગ્ય છે. આ માટે તે પૂરા અધિકારી છે.
દેશની વર્તમાન પરિસ્થિતિ વિષે તેમણે કહ્યું અને ન કહ્યું, માર્ગદર્શન આપ્યું અને ન આપ્યું, જે કાંઈ કહ્યું અને તેમાં જે માર્ગદર્શન સમાયેલું છે તેથી ઘણાં ભાઇઓને નિરાશા થઈ છે.
ખુબ જીવન
તેમણે કહ્યું, વર્તમાન રાજ્કીય સમશ્યાએ વિશે ચિન્તા કરવી નહિ. સત્ય, પ્રેમ અને કરુણાના સનાતન ગુણો જીવનમાં કેળવવા, કાર્યકરોએ ધીરજ રાખવી. ધીરથી અંતે સુફળ પ્રાપ્ત થાય છે. સરકાર તે આવે અને જાય, તે વિષે બહુ ચિતા કરવાની જરૂર નથી. રચનાત્મક પ્રવૃત્તિઓમાં રોકાયેલા સર્વ કાર્યકરોને રાજકારણથી સંપૂર્ણપણે અલિપ્ત રહેવાની સલાહ આપી.
આનો શું અર્થ કરવા ? વિનોબાજીએ પોતે સંપૂર્ણ કર્મસંન્યાસ લીધા, તે કાંઇ જ કહ્યું ન હેાત તે સમજી શકાત. કહ્યું, પણ એવું કહ્યું કે જેના અનેક અર્થ થાય, એક વખત તેમણે “અનુશાસન પર્વ” શબ્દ ઉચ્ચાર્યો. તેના કેવા ઉપયોગ થયો તે આપણે જાણીએ છીએ. એક વર્ષના મૌનને અંતે ખુલાસા કર્યો ત્યારે સમજાયું કે તેમના મનમાં આચાર્યોના અનુસાશનની વાત હતી, સરકારી અનુશાસનની નહિ. પણ તે દરમ્યાન, ગંગાના બહુ પાણી વહી ગયા આ વખતે જે કહ્યું છે. તેનું પણ કંઇક એવું જ પરિણામ આવશે એમ લાગે છે.
૧૬૩
સરકારો આવે અને જાય, રાજકીય સમશ્યાઓની ચિન્તા ન કરવી, ધીરજ રાખવી, એટ શું કાંઇ કરવાની જરૂર નથી ? જે છે તે ચાલવા દેવું? જે થાય છે તે બધું પ્રજાના કલ્યાણ માટે છે?
જેને કાંઇ કરવું નથી અથવા કરી શકે તેમ નથી તેમને આ ઉદ્બોધન આવકારદાયક થશે. જે ઇચ્છે છે કે કાંઇ ઉહાપાહ થાય નહિ અને જે બને છે તેનો સ્વીકાર થાય તેમને પણ આ ઉદ્બોધન આવકારદાયક થશે. ગરીબ કે પીડિતાને સલાહ આપવી કે સંતોષ રાખવા, સંતાષ એ જ મોટો ગુણ છે, એટલે તેમને નિષ્ક્રિય બનાવવા અને તેમને ગરીબ અને પીડિત રાખનારાને નચિન્ત બનાવવા. માકર્સે ધર્મને ગરીબાનું ઘેન કહ્યું હતું તે આવા ધર્મ વિષે હશે ! આવા ધર્મને સત્તાવાળા અને પૈસાવાળા આવકારે અને ટેકો આપે. વિનોબાજીના આવા કોઇ આશય નહિ હોય, પણ તેમણે જે કાંઇ થોડું કહ્યું તેનું આવું પરિણામ આવે તે આશ્ચર્ય ને થાય.
રાજકારણથી અલિપ્ત રહેવું એટલે શું ? હવેના રાજકારણે સમગ્ર જીવનને ભરડો લીધા દે. તેનાથી સંપૂર્ણ અલિપ્ત રહી શકાય ? તેનાથી સર્વથા અલિપ્ત રહી, પ્રજાકલ્યાણની કોઇ અસરકારક પ્રવૃત્તિ શકય છે? વર્તમાન સત્તાલક્ષી રાજકારણ, સેવાને કેટલે અવકાશ રહેવા દે છે ? હા, થોડુંઘણું થઈ શકે. તે પણ રાજ્યઆશ્રિત કેટલું બધું ાય છે ?
આપણી એક ધાર્મિક પરંપરા એવી છે કે આ અનાદિ અનંત સંસાર ચાલ્યા કરે દે; એમ ને એમ ચાલ્યા કરશે. આત્માનું કલ્યાણ કરવું હોય તે સંસાર છોડી દેવા - સંસાર કાળા કોલસા છે. સાબુથી ધોશું તેય હાથ કાળા થશે, કોલસાની કાળાશ ઘટવાની નથી. સત્ય પ્રેમ, કરુણા કેળવવા, સંસારથી દૂર રહીને.
બીજું ગમે તે હોય, ગાંધીજીનો આ માર્ગ ન હતા. ૩૦ ૧૨ ’૭૬.
- ચીમનલાલ ચકુભાઈ
કલા
ધ્યાન : પ્રાચીન
ધ્યાન એ આપણા દેશની એવી પ્રાચીન કલા છે જે આરોગ્યની રક્ષા કરે છે તથા ગુમાવેલું આરોગ્ય મેળવવામાં સહાયભૂત બને છે. જીવન જીવવા માટે દરેક મનુષ્યને જે કંઇ શારીરિક તથા માનસિક રીતે કરવું પડે છે તેમાં તેની ઘણી શકિત ખર્ચાઇ જાય છે. જીવનસંઘર્ષમાંથી પેદા થતા થાકને હળવો બનાવવા, ખર્ચાયેલી શકિતની પૂર્તિ કરવા તથા સતત અસ્તવ્યસ્ત રહેતી માનસિક ક્રિયાઓને શાન્ત રાખવા ધ્યાનનો મહાવરો ઘણા જરૂરી છે. બાહ્ય જીવન અને તેના ક્ષુલ્લક વ્યવહારો, ઇચ્છાઓ અને વાસનામાંથી હઠી જઈ મન જ્યારે અંદરની નીરવતાને પરિચય પામે છે, ત્યારે શકિતનો જે નવા સ્ત્રાત તેને સાંપડે છે તે માણસને વધુ સારી રીતે જીવવા તરફ લઈ જાય છે. ઉત્સાહ, પ્રસન્નતા, સર્જનશકિત, હૈયાસૂઝ સ્થિરતા, નિર્ણયશકિત વગેરે ધ્યાનના બીજા લાભા છે.
ધ્યાન માણસને તેની ઉત્તમોત્તમ અવસ્થા તરફ લઇ જાય છે. શરૂઆતમાં મન એકાગ્રતા તરફ ઢળી શકતું નથી; પરંતુ પછી ધીરે ધીરે સહજ રીતે જ એ અવસ્થા સાથે ગોઠવાઇ જાા છે. ધ્યાનના શારીરિક લાભાનો વિચાર કરીએ તો વિચારોની તાણ - હરેક પ્રકારના માનસિક સંઘર્ષો અને આવેગો - ઘટવાથી લોહીના દબાણમાં સમતોલ સ્થિતિ જળવાઇ રહે છે. આ સિવાય પણ હ્રદયરોગે કે બીજા દર્દીમાં કોઈ પણ દવા વગર કેવળ આંતરિક શાન્તિની તાકાતથી રોગનિવારણ શકય બને છે. ધ્યાનથી જે સમતુલા પ્રાપ્ત થાય છે તે શરીરની તમામ કામગીરીને ચોક્કસ અને વ્યવસ્થિત બનાવે છે. ટૂંકમાં એમ કહી શકાય કે ધ્યાન આપણા જીવનની એક શ્રેષ્ઠ તાલીમ છે તથા જીવનમાર્ગમાં ઊભી થતી સમસ્યાઓના સફળ ઊકેલ લાવવા માટેની અંગત તૈયારી છે.
ધ્યાન કઇ રીતે કરવું એ વિષે સામાન્ય રીતે તે લોકો જાણતા હોય છે, એટલે અહીં તેનો સંક્ષેપમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે. ધ્યાન માટે સવારનો સમય, એકાંત જગ્યા, શરીર તથા મનની આરામદાયક સ્થિતિ વગેરે સાનુકૂળ બની રહે છે. આસન ઉપર પેાતાની

Page #4

૧૬૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૧-૭૭
G
અમૂલ્ય ઉપહાર
:
બેઠક રાખવા ઉપરાંત ખુરશી પર બેસીને પણ એકાગ્રતાને અનુભવ
- થઇ શકે છે. શરૂઆતમાં થોડો સમય તદૃન શાન્ત રહી ધ્યાનની અવસ્થા માટે પોતાની જાતને તૈયાર કરવી અને ત્યાર બાદ, આંખો કમળ થયો હોય તેવી ઘેરી પીળી, ખાડામાં ઊતરી ગયેલી બંધ કરી ધીરે ધીરે ઊંડા શ્વાસોચ્છવાસ સાથે મનપસંદ મંત્ર યા આંખેવાળે, મૂળ રંગ ન ઓળખાય તેવાં થીંગડાંવાળાં ઇષ્ટદેવનું સ્મરણ ચાલુ કરવું. આ સ્મરણ મોટેથી કરવું કે ચૂપ
બહુરંગી વસ્ત્રોવાળે અને ખભા સુધી પહોંચતા રૂપેરી ઓડિયાંવાળા રહી કરવું એ દરેકની અનુકૂળતા પર નિર્ભર રહે છે. સામાન્ય રીતે અબ્રાહમ ચારેકોર જોઈ રહ્યો. એને આ ધાંધલ ધમાલ શેની છે તે વિચારોના દુરાગ્રહી પ્રવાહને રોકવા મોટેથી નામોચ્ચાર કરવાની ટેવ હજુ ય સમજાતું નહોતું. માર્ગો પર યુવાને, વૃદ્ધો, બાળકો, તરણે, વધુ અસરકારક રહે છે; પરંતુ અંતે તો મૌન દ્વારા ભીતરની શાનિત વિદ્યાર્થીઓ, વેપારીઓ, કૂથલીખોર, ફેરિયાઓ, શિષ્યસમુદાય સહિત સાથે ઐકય સાધવું એ ધ્યાન પાછળનો હેતુ છે. પુષ્પ કે ધૂપની રસાલા સાથે આવતા ધર્મગુરુઓ- જ્યાં જુઓ ત્યાં માનવ-મહેરામણ સુગંધ પણ ધ્યાનને સફળ બનાવી શકે છે.
જ દેખાતો હતો. ધ્યાનથી તંગ સ્નાયુઓ યોગ્ય સ્થિતિમાં રહે છે. આ અભ્યાસ
શેરીએ શેરીએ તેણે લગાડાયાં હતાં, કમાન ઊભી કરાઈ વખતે નાક દ્વારા શ્વાસોચ્છવાસ ચાલે, મુખ નામેચ્ચાર કરે, કાન ' હતી, હવામાં સુગંધી ધૂપ મહેંકતે હતો. ચારેકોર હર્ષોલ્લાસભર્યું શ્રવણ તરફ કેન્દ્રિત બને અને બંધ આંખે અંદર શુન્ય ભણી મંડાય વાતાવરણ હતું. આજે અબ્રાહમની અંગકરામતની કમાલ જોવાની કે ઇષ્ટદેવ પર સ્થિર રહે, એ સ્થિતિ બાદ બાહ્ય અવયે તદ્દન કે ઈને ફુરસદ નહતી. સમવયસ્ક એવા એક વૃદ્ધને ઊભા રાખીને શાન્ત અવસ્થામાં રહે અને વ્યકિતનું અંતર-તત્ત્વ સાથેનું સાન્નિધ્ય અબ્રાહમે આ બધા કોલાહલનું કારણ પૂછયું. કંઈક આશ્ચર્ય અને વધે એમ થવું જરૂરી છે. ધ્યાનને અંતિમ હેતુ પણ એ જ છે કે
કંઈક રોષની લાગણીથી ઘૂંકતો હોય તેમ પેલાએ કંઈક કહ્યું. વ્યકિત શારીરિક અસ્તિત્વ અને તેમાંથી પેદા થતી દુન્યવી અબ્રાહમની આંખોમાંથી આંસુ વહેવા માંડયાં. ગડમથલેને ભૂલી આત્મસ્વરૂપ બની રહે.
સંત સોલોમન” એ બે જ શબ્દો તેના અર્ધબધિર કાન સાંભળી ધ્યાને વખતે શરૂઆતમાં વિચારોની ડખલગીરી તે રહે જ; શકયા. તેનું રોમરોમ પુલકિત થઈ ઊઠયું. ત્રણ ત્રણ દિવસના ભૂખ્યા
એના અસ્થિપંજરમાં નવી ચેતના જાગી ઊઠી. પરમપિતા ઈશુના પર તુ એના તરફ ધ્યાન ન આપતાં ઇશ્વર સાથેનું અનુસંધાન મક્કમતાપૂર્વક જારી રાખવાથી વિચારો બંધનકર્તા નથી નીવડતા.
લાડકવાયા સોલોમન ! પોતે પાંચ વર્ષે માતાપિતાની છાયા ગુમાવી આવ-જા કરતાં વિચારો તરફ સાક્ષીભાવની ઉદાસીનતા કેળવવી એ ત્યારે એ યુવાન સંન્યાસીનું નામ સાંભળે. કદી દૃષ્ટિતુષ્ટિ નહોતી વિચારીને નિર્બળ બનાવવાને સારો રસ્તો છે.
થઈ. આજે સંત આ માર્ગ પરથી પસાર થશે! એ ધન્ય થઈ જશે! મથામણ કે ખેંચતાણની લાગણી સાથે વધુ સમય ધ્યાન કરવું અચાનક માર્ગો પર બ્યુગલ અને ઢેલ – પડઘમના તાલબદ્ધ હિતાવહ નથી. વળી ધ્યાનથી કોઇ વિશિષ્ટ ઘટના બની આવે
ધ્વનિ તેણે સાંભળ્યા. હરખમાં ને હરખમાં ભૂખતરસ ભૂલીને તે એવી અપેક્ષા રાખવી એ પણ ખોટું છે. ધ્યાન વ્યકિતને સ્વસ્થ,
ઊભો થઈ ગયો. આગળ બેન્ડ વાગતું હતું. વ્યવહાર અને સમાજનું સમતેલ, સ્થિર બુદ્ધિવાળા અને શા માનવી બનાવે છે. આ માર્ગમાં ભાન, - લોજમર્યાદા ભૂલીને ભાવિકો નાચતાં હતાં, ગાતાં હતાં, પ્રગતિ થાય છે તેમ ચિત્તશાન્તિ, મનની તાકાત અને બૌદ્ધિક પાછળ ચાર ઘોડાની બગીમાં અમૃતઝરતી વાત્સલ્ય ભરી આંખેથી પ્રતિભામાં વધારો થતા રહે છે. સર્વોચ્ચ અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય
સંત બધાનાં અભિવાદનને સ્મિતથી, કવચિત હાથ ઊંચો કરીને, છે ત્યારે જીવન બધી જ મથામણામાંથી છૂટી કેવળ આત્મસ્થિત કવચિત ભેટ ધરવામાં આવતાં પુષ્પોને સ્પર્શ કરીને, પાછાં વાળીને બની રહે છે. આ જ માનવ સાચું, શકિતસભર અને પરિપૂર્ણ જીવન માં પ્રત્યુત્તર વાળતા હતા. છે, અહીં જ જીવનને અખંડ આનંદ છે.
અબ્રાહમની આંખમાં શું હતું તે તે ઈશુ જાણે કે સંત જશે ! ધ્યાનના જુદા જુદા પ્રકારો છે. ઝેન - બૌદ્ધ માર્ગમાં મંત્રોચ્ચાર રાંતને જોઈને અબ્રાહમ આગળ ધર્યો. સંતે એને માથે હાથ ફેરવ્યો કે કનું મહત્ત્વ છે. એક સરખા શ્વાસોચ્છવાસ સાથે નામ- અને મૃદુ કંઠે કહ્યું: ‘પછી દેવળમાં મળજે. મળીશ ને?” અબ્રાહ ચારને સાંકળી લઇ ધીરે ધીરે નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં પહોંચવાને
કંઈ કહે તે પહેલાં તે જનમેદનીએ તેને પાછળ ધકેલી દીધો. એમાં પ્રયાસ છે. વેદાંત પદ્ધતિમાં પુસ્તકો કરતાં ગુરુના માર્ગદર્શનને
સાંજે ડરતાં ડરતાં તે દેવળમાં ગયો. સંતે તેને દૂરથી એક ખૂણામાં ઘણે મહિમા છે. વેદાંત જીવન પ્રત્યે આશાવાદી દષ્ટિકોણ રાખી
સંકડાતો જોયો. સભામાં મોટા મોટા અમીર ઉમરા, ધર્મગુરુઓ, વ્યકિત તેમ જ સમૂહના જીવનવિકાસનું મહત્ત્વ સ્વીકારે છે. ધ્યાનના
ચિંતક, વિદ્વાને અને ભાવિકો શ્રેષ્ઠ પોશાકમાં સજજ થઈને બેઠા વિવિધ માર્ગોમાંથી પિતાને અનુકુળ રીત વ્યકિતએ પસંદ કરવાની
હતા. સંતની વાણીને અર્થ સમજ્ય-વણસમયે ડોકું ધૂણાવતા હતા. રહે છે. અહીંયા એટલું પણ કહી દઇએ કે ધ્યાન સાથે જીવન
આસપાસ દેવળના શ્વેત વસ્ત્રધારી રક્ષકો ઊભા હતા. વ્યવહારોમાં સચ્ચાઇની પણ ઘણી જરૂર રહે છે.
પ્રવચન પૂરું કરીને સંત સૌના આશ્ચર્ય વચ્ચે અબ્રાહમ પાસે આ માર્ગે જનાર વ્યકિતએ અખૂટ શ્રદ્ધા, ધીરજ, આશાવાદી
આવ્યા. સહજ સ્મિત કરીને કહ્યું : 'તેં મને કંઈ જ આપ્યું નહીં. સ્વભાવ, નિયમિતતા વગેરે ગુણો કેળવવા આવશ્યક છે. સાધનાના
અબ્રાહમ તે શરમને માર્યો જાણે બેહોશ થઈ ગયો ! હોઠ ફફડયા માર્ગમાં કદી ઉતાવળ થઇ શકતી નથી. ધીમી પરંતુ ચોક્કસ પ્રગતિ
પણ ધ્વનિ ન નીકળે. સંતે કહ્યું: ‘સાચા ભાવથી તું જે સમર્પિત થાય એ જ મોટી વાત છે. આખરે અપૂર્ણ માનવી પૂર્ણ બનવાને
કરીશ એને માતા મેરી સ્વીકાર કરશે.” પ્રયાસ કરે એમાં સમય તો લાગે જ એ દેખીતી વાત છે. વ્યકિતના પુરુષાર્થ અને શ્રદ્ધા પર પરિણામને આધાર રહે છે. ધ્યાનને અભ્યાસ સંતની સૂચનાથી અબ્રાહમ મઠમાં આવ્યો. વિદ્રાન પાદરીઓને અહંપ્રધાન જીવનમાંથી પૂર્ણચેતના તરફ લઇ જતે હોઇ સૌને
તે જાતજાતની સાધના કરતાં જોતે. કોઈ એક પ્રકારે ભકિત કરવું, માટે ઉપયોગી છે. ખાસ કરીને આજના સંઘર્ષમય જીવનમાં તે કેઈ બીજે પ્રકારે. અબ્રાહમનું મન બહુ કોચવાનું. હવે તેને ખાવાએની ખાસ જરૂર છે.
પીવાને પ્રશ્ન તે રહો નહોતે, પણ શિક્ષિાત પાદરીઓની ભકિત અનુવાદક :
મૂળ અંગ્રેજી જોઈને તે બહુ દુભાતે. તેને થતું, મારી પાસે શું છે જે હું આપું? શારદાબહેન બાબુભાઈ શાહ,
ડે. કે. એન. કામદાર. તે જ વિચાર કરતે, કંઈ સૂઝતું નહીં. એક દિવસ રાત્રે તે પોતાના

Page #5

તા. ૧-૧-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
જયારબાદ વાર અનામત રામના સડક પરના પૂર્વજીવનને સંભારતો તે ત્યાં કેક સગી આવ્યું.
* વ્યવસ્થા અને સંવાદિતા * તે પછી રોજ રાત્રે અબ્રાહમ દેવળમાં જ. મીણબત્તીના પ્રકાશમાં તે મા પાસે ઘૂંટણિયે પડીને પ્રાર્થના કર્યા બાદ પોતાની મનુષ્યની અંદર જ્ઞાન, શકિત અને કામ કરવાની ધગશ ગમે તેટલાં અંગકરામત પ્રદર્શિત કરત. છશબાજી, સળગતા કાકા, ગુલાંટ
હોય; પરંતુ જો તેની અંદર વ્યવસ્થાશકિત તેમ જ સંવાદિતા (સંવાદમય મારવી, બાટલી પર ચાલવું અને એવી બીજી ઘણી રજૂઆત તે કરતો.
વાતાવરણ ) સર્જવાની શકિત ન હોય તે જે કાર્ય થોડા સમયમાં દાણું દેવળની આસપાસ રાત્રે ફરતા રક્ષકો તેની સામે શંકાભરી
પરિણામ લાવી શકે તેને ઘણે વખત લાગે તે પણ સારું પરિણામ દૃષ્ટિથી જોતા. આ માણસ રોજ રાત્રે કેમ દેવળમાં જાય છે? શું કરે
બતાવી શકે નહીં. છે ત્યાં ? સેતાન સાધે છે? નિયમદ્ધિ કંઈ પાપકર્મ કરે છે? વ્યવસ્થા એટલે સુંદર રીતે કામ પાર પાડવાની કળા; પછી એ રક્ષકોને સમજાતું નહીં. રોજ રાત્રે અબ્રાહમ દેવળમાં દાખલ થતા વ્યવસ્થા ઘર પૂરતી સીમિત હોય, કોઇ શૈક્ષણિક કે સામાજિક સંસ્થા માટેની અને મીણબત્તીના પ્રકાશથી દેવળ ઝગમગી ઊઠતું. રક્ષકે તેના વડા હોય કે જીવનમાં કોઇ પણ ક્ષેત્રે કામ કરતી જુદી જુદી અનેક અધિકારીને કહ્યું, તેણે વડા પાદરીના અંગત સચિવને અને સચિવે પ્રકારની સંસ્થાઓ માટે હોય, એને પાર પાડવાનું કૌશલ્ય વડા પાદરીને.
(Organisational Capacity) સરખી જ શકિત માગી લે છે. જેવું વડા પાદરીએ ધ્યાનથી આ વાત સાંભળી. પછી તેઓ વિચારમાં કાર્ય તે પ્રમાણે સમય વધુ-ઓછો હોઇ શકે છે. પડી ગયા. અબ્રાહમનું ધ્યાન સાધનામાં નથી લાગતું, ચકળવકળ વ્યવસ્થાના ધોરણે સૌથી પહેલાં તે મનુષ્ય એ વિચારવાનું છે કે આંખે ચારેબાજુ તાકી રહે છે, રાત્રે શેરીછૂપીથી દેવળમાં જાય છે, સૌથી પહેલું કાર્ય કર્યું કરવું જોઇએ અને બીજું કયું હોવું જોઇએ. કલાકેક પછી બહાર આવે છે વગેરે વાતો તેમને કાને આવેલી. તેથી જો એમ ન થાય તે જેમ ઘોડા આગળ રથ હોય તે રથ ચાલી ન થયું– સંત તો રામદરપેટા ! શહેરની મુલાકાતે આવ્યા ત્યારે સહજ શકે એમ અવસ્થા થાય. દયાભાવે આ રખડુને દેવળના પવિત્ર મઠમાં દાખલ કરી દીધું. પણ બીજું મનુષ્યની અંદર ઝીણવટભરી દષ્ટિ હોવી જોઇએ અને આ માળે ગટિયો લાગે છે ! ની કેક અપવિત્ર કાર્ય કરે છે. ક એની નજરમાંથી ઝીણામાં ઝીણી વસ્તુ પણ પસાર થવી જોઇએ. પર ઉછરેલા, કૂતરા સાથે એંઠવાડ ખાઈને ગુજારો કરનારાને મૂળ જેટલી અગત્યતા એ મોટી વાતને કે મને આપે તેટલી જ અગસ્વભાવ ( જાય? વિચારતાં વિચારતાં નિર્ણય કરીને પાદરી સૂઈ ગયો. ત્યતા એને નાની વાત કે કાર્ય માટે આપવી પડે અને તે જ જ્યારે
કાર્યનું પરિણામ આવે ત્યારે સમગ્ર કાર્ય દીપી ઉઠે. ત્યાર પછી થોડા દિવસ ફરી એ જ રીતે વીત્યા. એક દિવસ સાંજે
ત્રીજું એને મને ઘરમાં કે બહાર જે એનું કાર્યક્ષેત્ર હોય વડા પાદરીએ રાત્રિરક્ષકોના ઉપરીને બોલાવીને પોતાની યોજના કહી. તેમાં નાની વ્યકિતથી માંડી (ઉમ્મરમાં અથવા તે પદવીમાં કે સવે બહુ દિવસે હાથ સાફ કરીશ એમ માનીને હાથ ખંજવાળતો જ- વ્યકિતએ તરફ માન તથા સમભાવની દષ્ટિ હોવી જોઇએ તથા દરેકનાં વાળતે તે બહાર ગયો.
કાર્યની યોગ્ય કદર કરવી જોઇએ જેથી દરેક વ્યકિત તેની સાથે તે રાત્રે પણ અબ્રાહમ દેવળમાં પ્રવેશ્યો. વડા પાદરી અને હંમેશાં એક આત્મીયતાને ભાવ અનુભવે અને જ્યારે જ્યારે જરૂકદાવર રક્ષકોની ટુકડી હાથવગાં હથિયાર લઈને દેવળનાં દરવાજે રત પડે ત્યારે ત્યારે તેની સાથે કામ કરવા માટે તત્પર રહે. આવીને ઊભા રહ્યા. વડા પાદરીના મનમાં હતું કે એ બહાર આવે
ધું એના વાણી, વિચાર અને વર્તનમાં ઐકય હોવું જોઇએ એટલી જ વાર ! સાબિતી – પુરાવા સહિત પડવાથી રાજા પાસે અને એની દષ્ટિ ન સ્પષ્ટ જોઇએ, નહીં તે સૂચના અસ્પષ્ટ અપાય ઉચિત દંડ અપાવી શકીશ. એ ધીરજથી બહાર ઊભા રહ્યા.
અને જે આપેલી સુચના બરાબર પાર ન પડે તે સૂચનાઓને અમલ ઘણા વખત વી. સત વધુ કાજળઘેરી થતી જતી હતી. ખોટી રીતે થાય અને વ્યકિત પર દોષ આવે. હવામાં કાતિલ ઠંડી જામી રહી હતી. માર્ગો, મહાલયો અને શેરીઓ આ ઉપરાંત નાની નાની વ્યવસ્થા જેવી કે ઘરમાં કે સંસ્થામાં સૂમસામ હતાં. દૂર દૂરથી કયાંક કો'ક રડયાખડયા કૂતરાંનો અવાજ જે ચીજ બરાબર જે જગ્યાએ મૂકવાની જરૂર હોય ત્યાં જ મૂકેલી સંભળાવા સિવાય સર્વત્ર ભયાનક શાંતિ હતી. વડા પાદરીની ધીરજ હોવી જોઇએ. ચીજો જરૂરિયાત કરતાં વધારે ન હોવી જોઇએ, હવે ખૂટવા માંડી હતી. સાથીદારોને બહાર ઊભા રહેવાના સંકેત નહીં તે જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે કામની ચીજ જડે જ નહીં. ઘરમાં કરીને તેઓ દેવળમાં દાખલ થયા.
કે સંસ્થાની જગ્યામાં સફાઇ અને ચોખ્ખાઇ પર ખાસ ભાર દાખલ તો થયા પણ સંઘેડાઉતાર પ્રતિમાની પેઠે તેઓ ત્યાં ને મુકાવે જ જોઇએ, કારણકે સ્વચ્છતા એક સુંદર વાતાવરણ ઊભું ત્યાં ખાઈ ગયા. જીવનભર પોતે જેના દર્શનની ઝંખના સેવી કરવામાં મદદરૂપ છે અને એનાથી મનુષ્યને ખૂબ સુંદર અને સારા હતી, રાની રાતે જાગ્યા હતા, વ્રતાદિ નિયમોથી ઈન્દ્રિયોનું શમન વિચારો આવે છે. કર્યું હતું, તે માં મેરી અબ્રાહમને ખેાળામાં લઈને પોતાના અમૂલ્ય આપણે જાણીએ છીએ કે દરેક મનુષ્યની અંદર આ વ્યવસ્થાવસ્ત્રોથી અબ્રાહમના ચહેરા પરથી પસીને લૂછતાં હતાં. સડક પર શકિત સ્વાભાવિક રીતે હતી નથી તેથી ઘરમાં કે સંસ્થામાં જે જે લોની એંઠ ખાઈને ઉછરેલા આ અબ્રાહમ !
વ્યકિતમાં આવી વ્યવસ્થાશકિત હોય તેમને શોધી કાઢવા જોઇએ પણ રસમજુને શી વાર ! વડા પાદરી સમજી ગયા, સને શું તળા સંચાલનનું કાર્ય તેનાં હાથમાં મૂકવું જોઈએ. જેટલા પ્રમાજોયું હતું અબ્રાહમની આંખમાં ! અબ્રાહમની પાસે તેના અંગ- ણમાં વ્યવસ્થા જળવાશે તેટલા પ્રમાણમાં સંવાદિતા (સંવાદમમ વાતાકસરતના સાધને પડયા હતા. મા તેને મૃદ સ્વરે કૈક કહેતાં હતાં. વરણ ) સર્જાશે. અબ્રાહમના ચહેરા પર, આંખ મીંચાઈ જાય એવી આભા ઝલકતી સંવાદિતા સર્જવા માટે મનુષ્યમાં કેટલાંક ગુણ હોવા જરૂરી હતી, આંખે અનરાધાર વરસ્તે જતી હતી. વડા પાદરીને, સંતે
છે. જેમકે સૌથી પહેલાં તે એણે એ બરાબર સમજવું જોઇએ કે જેવી અબ્રાહમને કહેલા શબ્દો ફરી યાદ આવ્યા – ‘સાચા ભાવથી નું જે
રીતે મારા વિચારોમાં સત્યનું પ્રમાણ છે તેવી રીતે બીજનાં વિચારોમાં રામર્પિત કરીશ તેને મારી સ્વીકાર કરશે.' પાદરીનું મસ્તક આપ- સન્યનું પ્રમાણ છે. જૈન ધર્મમાં મહાવીર ભગવાને આ વાત આપ +ામી ગયું.
અનેકાંતવાદમાં ખૂબ સરસ રીતે સમજાવી છે. સત્ય પૂર્ણ છે -અજિત પોપટ અને જે એને જેટલા પ્રમાણમાં જોઇ શકે છે તેટલું કહે છે.

Page #6

૧૬૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૧-૭૩
તેથી બન્ને સાચા હોઇ શકે છે. બીજો ગુણ છે મૌન. કદાચ એવું બની શકે છે કે કાર્યક્ષેત્રે બન્નેનાં વિચારોમાં મતભેદ પડે અને વિરોધ ઊભો થાય તે મનુષ્ય મૌન રહેવું જોઇએ. આને કારણે ખે મતભેદ અટકશે, વિરોધ શમશે અને મૌનને કારણે સમય જતાં જેની ભૂલ હશે તેને સમજાશે.
ત્રીજો ગુણ છે પ્રાર્થના કરવાની શકિત. જગતમાં બધા જ મનુષ્યો આપણાં વિચારનાં કે સંસ્કારના નથી પણ હતાં. જેમ આપણામાં ગુણ અવગુણ હોય છે તેમ દરેકમાં હોય છે. જેમ આપણા સ્વભાવમાં નબળાઇઓ હોય છે તેમ બધામાં હોય છે. આવે વખતે પ્રભુને પ્રાર્થના એ ઉત્તમ ઉપાય છે. જે આપણે નથી કરી શકતા તે પ્રભુ સરળતાથી કરી શકે છે અને આપણે એક મોટા સંઘર્ષમાંથી બચી જઈએ છીએ.
ચોથે ગુણ છે શાંતિ. મનુષ્ય બને ત્યાં સુધી પોતાની અંદર એક શાંતિમય વાતાવરણ સર્જવું જોઇએ અને જીવનને બધો વ્યવહાર એમાંથી કરવો જોઇએ. જે મનુષ્ય હંમેશાં પોતાની અંદર નંગ વાતાવરણ (tensions )માં રહે છે તે વખત જતાં ક્રોધી બની જાય છે અને વિસંવાદિતા તરફ ઢળતા જાય છે. શાંતિમય અવસ્થામાં રહેનાર મનુષ્ય પોતાની આજુબાજુ એક અદ્ભુત વાતાવરણ સર્જતો રહે છે. એની પાસે આવનારને પણ અણજાણપણે શાંતિ મળે છે. ઉદ્વેગ શમે છે અને સ્વાભાવિક રીતે જ સંવાદિતા રચાય છે.
સંવાદિતાને પાયે પ્રેમ, કલ્યાણ અને નમ્રતા છે. ઉપરનાં ગુણો જો આ પાયા પર રચાય તે ઘરમાં, કુટુંબમાં, સમાજમાં, દેશમાં અને પૃથ્વી પર પછી ભલે કાર્યક્ષેત્ર ગમે તે હોય સ્વાભાવિક રીતે જ પ્રભુનું ધામ રચાય છે.
દામિની જરીવાલા * ત્રણ પત્ર .
સમજવા પ્રમાણે ભગવાન શ્રી રાગદ્વેષથી પર છે અને આપને તથા બીજા મિત્રોને તેમના ભગવાન શ્રી મહાવીર ઉપરના પુસ્તક ઉપર વાંચીને વિચારશો :
૧. મહાવીર મેરી દષ્ટિ મેં ૨, મહાવીરવાણી ભાગ ૧-૨-૩ ૩. જીવસૂત્ર ભાગ ૧-૨
અને આ યુગના જે બે મહાપુરુષ છે. શ્રી જે કૃષણમૂર્તિ અને ભગવાન શ્રી રજનીશ (જેમના પ્રત્યે આપના વિચારોથી દુ:ખ થયું છે. તે આશા રાખું છું કે આપને યોગ્ય વિવેક ઉપલબ્ધ થાય.)
સ્વામી આનંદ ભારતીના
જ્ય રજનીશ
[૩] વહાલા મુરબ્બી સાહેબ,
આપને જવાબ, આચાર્ય રજનીશજીની માન્યતા “અહિંસા ” બાબતનો પ્રબુદ્ધ જીવન તા. ૧૬-૧૨.૭૬ ને વાંચીને નીચે બાબતો બાબત તેમના ભાષણ શ્રી ગાંધીજીની ભૂલો બાબતમાં તેમણે કોસ મેદાન મુંબઈમાં આપેલા અને જે મેં બરાબર સાંભળેલ તેને સારાંશ આમાં લખું છું.
(૧) તેમણે તેમના ભાષણમાં કહેલ કે દક્ષિણ આફ્રિકામાં પૂજ્ય ગાંધીજીએ તેમના ઘરે બીજા જે સુતા અને પેશાબ માટે જે ટબ લાવતાં તે કસ્તુરબાને ઉઠાવવા ગાંધીજી ફરજ પડતા તે ગાંધીજીની ભૂલ હતી.
(૨) પૂજ્ય ગાંધીજીએ અહિંસક અસહકાર કરી હજારો લાખા મનુષ્ય ઉપર લાઠી, ગેાળી ગેસ, પકડાપકડી. વિગેરે કરાવી અને તેથી લાખના જાનમાં ગયા તે કરતાં જ હથિયારથી લડત કરી સ્વરાજ મેળવતાં વધારેમાં વધારે દસ લાખને ભેગ થાત, જ્યારે આ અહિંસક લડતમાં લાખો મરાણા, ઘાયલ થયાં, જેલ ગયા, વિગેરે, તે પૂજ્ય ગાંધીજીની મોટી ભૂલ હતી. તે અહિંસક લડાઈ કહી શકાય નહીં, વિગેરે.
(૩) પૂજ્ય ગાંધીજીએ ખાદી ૧૯૧૬ થી શરૂ કરાવી તેના કરતાં દેશી મીલોને ઉત્તેજન આપી દેશી મીલેને જ આગ્રહ કર્યો હોત તે ચરખાની ખાદી જેમાં કરોડો રૂપિયાની ખાટ લાગી અને સફળ ન થઈ તે પણ તેમની ભૂલ હતી.
અમ ન જર પણ વ્યાખ્યાનમાં આચાર્ય રજનીશજીને ભાષણમાં જે બીજા કોઈ પણ નેતા આજસુધી બેલ્યા તેથી તે તેમની દ્રષ્ટિએ પૂજ્ય ગાંધીજીની ભૂલ કાઢી તેથી ત્યારપછો તેમના ભાષણમાં જવું કે સાંભળવા મેં બંધ કર્યા. તથા છાપામાં મુંબઈ સમાચાર કે બીજા છાપામાં તેમના અનુયાયીએ ભગવાન રજનીશજીના વ્યાખ્યાને બાબત જે લખે છે તે પણ બરાબર નથી. ભગવાન શબ્દ કોને માટે વાપરી શકાય તે માટે પ્રશ્ન છે.
વળી ૧૪ વરસ સુધીના છોકરાને આગ ઉપર કપડું કાંઈ ને પહેરે તે બાદ નથી તેમ તેઓ ખુલ્લાં કહે છે.
આ બધી ચર્ચા કરવી ઠીક નથી. લોકોમાં સાધારણ એવી માન્યતા છે કે તેઓ બધાને “મેસરીઝમ” થી ભાષામાં વશ કરે છે, વિગેરે.
આપે તા. ૧૬ ૧૨૭૬ ના પ્રબુદ્ધ જીવનમાં આટલું “ :અહિંસા" બાબતે લખે તેથી જે ભાષણે મેં તથા હજારો માણસે તેમની મુખેથી જ સાંભળેલા, પૂજ્ય ગાંધીજી બાબત તે લખું છું. તે આપનં. યોગ્ય લાગે અને વાંચકોના હીતમાં હોય તો પ્રબુદ્ધ જીવનના પાન ઉપર લખશે. જે તદન સાચું સાંભળ્યું તેજ સારાંશ લખેલ છે.
- પ્રબુદ્ધ જીવનને વાચક
૨૦-૧૨-'૭૬ મુરબ્બી શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ
તા. ૧૬-૧૨-૭૬ના 'પ્રબુદ્ધ જીવનમાં આપને શ્રી રજનીશ પરને લેખ વાંચ્યો. તેમાંથી મને ઘણું જાણવા મળ્યું છે. આપે પરોક્ષ રીતે જે મને માર્ગદર્શન આપ્યું છે તે બદલ હું આપનો ઘણા જ ઋણી છું અને આપને આભાર માનું છે. લગભગ ૨-૩ વર્ષથી શ્રી રજનીશની અમુક જાતની છાપ મારા માનસ પર પડતી જતી હતી હું તેના પ્રવાહમાં ખેંચાઈ રહ્યો હતો. મને સમજાતું નહોતું કે આ સાચું થાય છે કે ખાટું. મને એક સાચા વડીલના માર્ગદર્શનની જરૂર હતી. કદાચ નિયતિએજ એ માટે આપણે સંયોગ કરાવ્યો હશે. આપના માર્ગદર્શન માટે જેટલો આભાર માનું એટલે ઓછો છે.
ચન્દ્રકાન્ત પંડયા [૨]
તા૦ ૨૧-૧૨-૧૯૭૬ માનનીય મંત્રીશ્રી ચીમનભાઈ,
આપને લેખ “વિકૃતિને નમૂન” તા. ૧૬–૧૨–૭૬ના “પ્રબુદ્ધજીવનમાં વાંચીને ઘણા અફસોસ થશે. આપ પણ ભગવાન શ્રી રજનીશ પ્રત્યે પૂર્વગ્રહ ધરાવો છોતેથી ઉપનિષદની વાત સાચી પાડો છો, કે અજ્ઞાની તે અંધકારમાં છે પણ જ્ઞાનીઓ મહાઅંધકારમાં ભટકે છે. ભગવાન શ્રી રજનીશને હજી પણ આ૫ પૂર્વગ્રહ વીના જરૂર સાંભળે અથવા વાંચશે તે શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંધના પાક્ષિક મુખપત્રની વધારે સારી સેવા કરી શકશે. આ૫ . લખે છે કે ગાંધીજી પ્રત્યે રજનીશને દ્વેષ જાણીતો છે. મારા

Page #7

તા. ૧-૧-૭૭
不
પ્રબુદ્ધ જીવન
પ્રજા
અને
રેડિયોની સ્વિચ ખાલી એટલે આપણા આગેવાનોના શાણપણમાંથી ઝરતા બેોધવચનો સાંભળવા મળે છે. રોજ છાપું ઉઘાડો એટલે શું કરવું જોઇએ કે શું થવું જોઇએ તેની શિખામણ વાંચવા મળશે; પરંતુ મોટા ભાગે આ બધું કરવાની સત્તા અને તક સરકાર હસ્તક જ હાય છે, તેમ છતાં એ બધું કેમ થતું નથી? કદાચ એવી એક રૂઢિ પડી ગઇ છે કે આગેવાનોના કોઇ પણ ભાષણમાં શિખામણ અને સારાં કામે કરવાની અભિલાષા હોવી જ જોઇએ.
તાજેતરમાં પોલીસ ખાતાની સુધારણા કરવાની આવશ્યકતા વિશે કેટલાક ઉચ્ચ નેતાઓએ ભાર મૂકયા અને સ્વતંત્રતાનાં ૩૦ વર્ષમાં પણ પોલીસ પ્રજાના મિત્ર, મદદનીશ અને સેવક બની શકેલ નથી તેના ખેદ વ્યકત કરવામાં આવ્યો. પોલીસ ઇન્સ્પેકટર જનરલાની સભામાં રાષ્ટ્રપતિએ, વડા પ્રધાને, ગૃહ પ્રધાને વગેરેએ મિસા જેવા કાયદાને દુરુપયોગ ન થાય તેની પણ શિખામણ આપી. હમણાં ગૃહપ્રધાન બ્રહ્માનંદ રેડ્ડીએ કહ્યું કે પોલીસ પ્રજાજના પર જુલમ પણ કરે છે એવા બનાવા વડા પ્રધાનના જાણવામાં આવ્યા છે, તેથી તેમણે ખેદ વ્યકત કર્યો છે અને રાજ્યોના મુખ્ય પ્રધાનોને તેના વિશે લખ્યું છે.
મહત્ત્વનો સવાલ એ છે કે સંરક્ષણ સેના, તેના દેશપ્રેમ, શૌર્ય અને આત્મસમર્પણ વડે આવી લોકપ્રિય બની, પણ પોલીસખાતા
ત્યે પ્રજાને ભય અને તિરસ્કાર કેમ છે? દેશ પરાધીન હતા ત્યારે ...મતી વિજ્યાલક્ષ્મી પંડિતે સૈન્યના જવાનોને—rice soldiers ભાડૂતી સૈનિકો-કહ્યા હતા. સૈન્યે બતાવી આપ્યું કે તે ભાડૂતી સૈન્ય નથી. જ્યારે આઝાદ હિંદ ફોજની રચના થઇ ત્યારે અંગ્રેજોને ખાતરી થઈ કે હવે હિંદી સૈન્યના બળે હિન્દુસ્તાન પર રાજ થઇ શકશે નહિ.
સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામને પોલીસના પશુબળ વડે કચડી નાખવા અંગ્રેજોએ પેાલીસ ખાતાનો ઉપયોગ કર્યો હતો. પેાલીસે જવાહરલાલ નહેરુ અને લાલા લજપતરાય જેવા પ્રથમ પંકિતના નેતાઓને પણ લાઠી વડે માર્યા હતા. મારનાર હાથ ગારો હોય કે ભૂરા હોય એ તફાવતનું મહત્ત્વ નથી, પણ પોલીસખાતાએ આઝાદીનું આંદાલને કચરી નાખવા માટે ઉત્સાહનો અતિરેક પણ બતાવ્યા હતા. પેાલીસ ખાતાની એ પ્રણાલિકાગત માન્યતા હતી કે રાજ્યની સામે માથું ઊંચકનાર ગુનેગાર કે રાજદ્રોહી જ હોય.
પહેલી રાષ્ટ્રીય સરકારમાં સરદાર પટેલ ગૃહપ્રધાન થયા પછી તેઓ પોલીસનું મન ધોઈ નાખવા માગતા હતા. દેશમાં દમન માટે આઇ. સી. એસ. અમલદારો જવાબદાર ગણાતા હતા અને દેશ સ્વતંત્ર થયા પછી તેમણે પોતાની ભીતિ સરદાર પાસે વ્યક્ત પણ કરી હતી. સરદારે ભૂતકાળ ભૂલી જઇને પોતાનો સંપૂર્ણ વાસ તેમનામાં મૂકવા ખુથી બતાવી હતી.
જો સરદાર વધુ જીવ્યા હોત તો તેમણે પોલીસખાતાનું મન પણ ધોઇ નાખ્યું હોત. પરંતુ નવા યુગને અનુકૂળ થવાનું સનદી અધિકારીઓને સૂઝયું અને તેઓ આગળ આવ્યા તેમ પોલીસખાતાને કેમ ન સૂઝયું ? સ્વતંત્રતાનાં ૩૦ વર્ષમાં અને કટોકટીના શાસન દરમિયાન પણ કેમ ન સૂઝતું?
રાજ્યશાસ્ત્ર પ્રમાણે રાજ્યના પાયા બળ છે અને બળ, સૈન્ય તથા પોલીસ વડે વ્યકત થાય છે; પરંતુ આ જરીપુરાણા ખ્યાલ કલ્યાણ રાજ્યમાં સ્વીકારી શકાય નહિ. આપણૅ કલ્યાણ રાજ્યનું ધ્યેય સ્વીકાર્યું છે. તેમ છતાં રાજ્ય બળ પર મુસ્તાક છે. કલ્યાણ રાજ્યમાં સૈન્ય બાહ્ય શત્રુઓ સામે દેશનું રક્ષણ કરવા માટે જ હોય છે અને પેાલીસ આંતરિક વિદ્રોહ, ગુનેગારો તથા કુદરતી આફતો સામે પ્રજાનું રક્ષણ કરવા માટે જ હોય. આગ કે કુદરતી આફત વખતે જેમ બંબાવાળાને અને શારીરિક સંકટ વખતે રેડ - ક્રોસની એમ્બ્યુલન્સને મદદે બેલાવવાના પહેલા વિચાર આવે છે તેમ કોઇ પણ ભય કે સંક્ટ કે મુશ્કેલી વખતે પોલીસની મદદ લેવાના પહેલા વિચાર આવવા જોઇએ; પરંતુ પેાલીસ પ્રત્યે આત્મીયતા, શ્રદ્ધા કે વિશ્વાસ બેસે એવું કશું સ્વતંત્રતાના ૩૦ વર્ષમાં પણ પેાલીસે હજી કર્યું નથી. આથી ઘણી વખત ફરિયાદ કરવાનું પણ ટાળવામાં આવે છે.
અંગ્રેજીમાં જેને બ્રુટ ફોર્સ (પશુબળ) કહેવામાં આવે છે, તેના પ્રતીક તરીકે પેાલીસને જોવામાં આવે તે દેશ માટે કે પેાલીસ માટે શોભાસ્પદ નથી; પરંતુ બ્રિટિશ જમાનાથી પોલીસે પેાતાની
૧૬૭
પેાલીસ
આવી જ આબરૂ જાળવી રાખી છે અને તેમાં સુધારો કરવા માગતું નથી.
એક ખાતાની પ્રણાલિકા દીર્ધકાળથી રૂઢ થઈ જાય છે તે ભૂંસાતી નથી અને તેમાં કામ કરનારાઓ પણ એ પ્રણાલિકાની બહાર જવા લલચાતા નથી. અંગ્રેજોએ આપણને નીડર, નિષ્પક્ષ અને ન્યાયી ન્યાયાધીશેની પ્રણાલિકા આપી. આજે જ્યારે દેશમાં ભ્રષ્ટાચાર એક નિયમ અને સદાચાર અપવાદ બની જવા લાગેલ છે ત્યારે પણ ન્યાયાધીશો નીડર, નિષ્પક્ષ અને પ્રામાણિક હોય એ પ્રણાલિકા જળવાઇ રહી છે. જો કે તેમાં અપવાદો બને છે, અંગ્રેજોએ પેાલીસ ખાતાની જુદી પ્રણાલિકા સ્થાપી. તેમણે તેને પશુબળનું એવું પ્રતીક બનાવ્યું કે ગુનેગારો અને ‘ચળવળિયા’', બધા તેનાથી ડરે. જેઓ બીજાને ડરાવી શકે છે તેઓ તેમની પાસેથી ગેરલાભ પણ મેળવી શકે છે. જો બીજાને ડરથી નહિ પણ પ્રેમ અને સેવા વડે તેના વિશ્વાસ જીતી લીધા હોય તા ગેરલાભ મેળવવાને વિચાર પણ આવે નહિ.
આશ્વાસન
પોલીસખાતામાં લાંચરુશ્વત લેવાય છે, કાળાંધાળાં થાય છે, સત્તાનો દુરુપયોગ થાય છે. કોઇ વાર આવા કિસ્સા અદાલતોની આંખે ચડે છે ત્યારે તે આવાં દુષ્કૃત્યો કરનાર પોલીસની ટીકા કરે છે, ઝાટકણી પણ કાઢે છે; પરંતુ તેની અસર શી ? લગભગ કઇ નહિ. પેાલીસે જેના પ્રત્યે ગેરવર્તાવ કર્યો હોય, અન્યાય કર્યો હોય, ખોટી રીતે સંડોવ્યા હોય તેને તેથી ભાગ્યે જ કઈ મળે છે. પેાલીસના દુરાચારના અને અત્યાચારના કેટલાક એવા કિસ્સા કોર્ટમાં ઉઘાડા પડે છે કે તે વાંચીને આપણા પુણ્યપ્રકોપ પ્રગટે. તો પછી સરકારોને ત્રણ દાયકામાં કેમ નથી વિચાર આવતો કે પ્રજા પર આવા અત્યાચાર અટકાવવા પેાલીસનું માનસપરિવર્તન અને કાયાપલટ કરવાં જોઇએ? રાજ્યોમાં પેાલીસના અત્યાચા૨ના બનાવો બને અને તે પ્રત્યે વડા પ્રધાને મુખ્ય પ્રધાનોનું ધ્યાન ખેંચવું પડે તો તેનો અર્થ એ કે પોલીસ ખાતા સાથે રાજ્ય સરકારોને પણ સુધારવાની જરૂર છે.
પોલીસ ખાતું માત્ર જુલમી અને અપ્રામાણિક માણસોથી જ ભરેલું હાય છે, એવો ખ્યાલ તેને અન્યાય કરશે. પેાલીસ ખાતામાં કર્તવ્યનિષ્ઠ, પ્રામાણિક અને બહાદુર માણસા પણ હોય છે. જે પેાતાની જીંદગી જોખમમાં મૂકીને પણ પ્રામાણિકપણે પોતાનું કર્તવ્ય બજાવે છે. મુંબઇના વધારાના પોલીસ કિમશનર શ્રી કુલકર્ણીએ મને એક દિવસ કહ્યું હતું કે હું રોજ સવારે એવી પ્રાર્થના કરીને કામે ચડું છું કે મારા હાથે કશું ખોટું કામ ન થાય અનેં મને મારા કર્તવ્યમાં યશ મળે.
પરંતુ આવા સજ્જનો થોડી સંખ્યામાં હોય તેથી આખા ખાતાતે સુધારી શકે નહિ, અને જો સરકાર પોતે પોલીસ ખાતાને સુધારવા માગતી ન હોય તો પોલીસ ખાતું કદી સુધરે જ નહિ. અહીં આંખમાં ખટકે એવા એક વિરોધાભાસ છે. પ્રજાના મત વડે ચૂંટાઇને પ્રજાના પ્રતિનિધિએ જ્યારે સરકારમાં જાય છે ત્યારે તેમને જ પ્રજા પર શાસન કરવા માટે પશુબળ અને ભ્રષ્ટાચાર માટે નામચીન હોય એવા પોલીસ ખાતાની જરૂર પડે છે.
જો માત્ર વાત અને ભાષણા કરવાને બદલે ખરેખર કલ્યાણ રાજ્ય રચવું હોય તે પોલીસખાતામાં ક્રાન્તિ કરવી જોઇએ, તેમાં એવા માણસાની ભરતી થવી જોઇએ, તેમને એવી તાલીમ આપવી જોઇએ અને એવી પ્રણાલિકા સ્થાપવી જોઇએ કે વડા પ્રધાને અપેક્ષા વ્યકત કરી છે તેમ પોલીસને એમ લાગવું જોઇએ કે તેનું અસ્તિત્વ પ્રજાની સેવા માટે જ છે. અને પ્રજા તેની માલિક છે, પોતે પ્રજાના સેવક છે. અત્યારે તો પ્રજામાં એવા ખ્યાલ છે કે પેોલીસમાં દાદાઆના દોસ્ત, ગુંડાઓના ભાગીદાર અને ગુનેગારોને ઢાંકનાગ પણ છે. જો મુંબઇ જેવા જાગૃત શહેરમાં, જયાં પેાલીસ આવી કુશળ છે ત્યાં પણ તેની આબરૂ ગર્વ લેવા જેવી નથી તે નાનાં નગરોમાં અને ગ્રામ્યપ્રદેશમાં શું હશે? કોઇવાર પ્રકોપ જાગે એવા ગુના કરનારા પણ છૂટી જાય છે અથવા પકડાતા નથી અને અદાલતો પેાલીસની આકરી ટીકા કરે છે ત્યારે એ વાંચીને આપણને પોલીસ ખાતાનાં દુષ્કૃત્યો પર પુણ્યપ્રકોપ પ્રગટે છે. પછી આપણે પણ ભૂલી જઇએ છીએ. આપણે શું કરીએ? આપણે ચૂંટેલા પ્રધાનને પણ પૂછી શકતા નથી, એટલે તો વડા પ્રધાને તેમને તેમની ફરજનું ભાન કરાવવું પડે છે.
વિજયગુપ્ત મૌર્ય

Page #8

૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
ખગાળદર્શ નાગાર–પ્લેનેટેરિયમ
દુ
ગાંધીજીને એક વખતે એક માણસે પૂછ્યું હતું કે “મને રાત્રે સૂતાં સૂતાં કેટલીક વાર ખૂબ ખરાબ વિચારો આવે છે તો મારે એ વિચારોથી મુકત થવા માટેશું કરવું?” ગાંધીજીએ એકસૂત્રી જવાબ આપ્યો હતો કે રાત્રે સૂતાં સૂતાં આકાશ નિરીક્ષણ કરો.
આકાશમાં વિસ્તરેલી વિરાટની ફાટ લીલાને જોઈને માનવીને પોતાની ક્ષુદ્રતાનું ભાન થયા વિના રહેતું નથી. એ ભાન થાય એટલે બધા અભદ્ર વિચારો મનમાંથી દૂર થાય, માણસની દષ્ટિ ભદ્ર પ્રત્યે મંડાતી થાય. ‘સર્વે ભદ્રાણિ પશ્યન્તુ' એવા જે પ્રાર્થનામંત્ર છે તે માનવીના જીવનને ભરી રહે એવું વિચારીને જ ગાંધીજીએ પેલા માણસને રાત્રે આકાશદર્શન કરવાની સલાહ આપી હશે.
અને ખરેખર, આકાશનું દર્શન એ ભવ્ય છે, દિવ્ય છે. તમે જિંદગીભર એનું દર્શન કર્યા કરો તા પણ થાકો નહિ એવું એનું સૌંદર્ય છે. અને એથી જ તેા આકાશનું દર્શન કરતા ઋગ્વેદના વૅન ઋષિના મોમાંથી ઉદ્ગારોસરી પડયા હતા કે ‘પશ્ય દેવસ્ય કાાં, ન મમાર ન જીયંતિ' – જે મરતું નથી અને જે જીર્ણ થતું નથી એવું દેવાનું આ કાવ્ય નું જે.
આજના યંત્ર-યુગમાં જીવતા કોઈ શહેરી માનવીને, વેન રૂષિના જેવા કોઈ, આકાશના આ દિવ્ય કાવ્યને જોવાનું કહે અને એ માનવી, ઉપર આકાશ પર મીટ માંડે તો એને શું દેખાય? કાંઈ ઝાઝું નહિ. કારણકે, શહેરામાં ઝળાંહળાં થતા વીજળીના દીવા આકાશની આભાને ઝાંખી પાડી દે છે અને એને માત્ર થોડા વધારે પ્રકાશન તારા સિવાય બીજું કાંઈ દેખાતું નથી. એ કુદરતની એક અનોખી લીલાના પરિચયથી વંચિત રહી ય છે.
મંત્રયુગે સર્જે લી આ ખોટ પૂરવા માટે અને સાથેાસાથ, આબાલવૃદ્ધ સૌ કોઈને ખગેાળની ચમત્કૃતિઓમાં રસ લેતા કરવા માઢ, મંત્રવિદોએ પેાતે જ એક સાધન શેાધ્યું છે અને એ સાધન છે પ્લેનેટેરિયમ. આપણે એને નક્ષત્ર દર્શનાગાર કે ખગાળદર્શનાગાર કહી શકીએ. મુંબઈમાં હમણાં જ એક આવું નક્ષત્રદર્શનાગાર સ્થાપવામાંઆવ્યું છે. આપણે એના અને સાથોસાથ થોડો ખગાળન પણ પરિચય મેળવીએ.
પંડિત જવાહરલાલ નહેરુના વિજ્ઞાનપ્રેમ તો જાણીતા છે. આવા વિજ્ઞાનપ્રેમી મહાનુભાવની સ્મૃતિમાં મુંબઈમાં ઊભા થઈ રહેલા વિરાટ નેહરુ કેન્દ્રના એક ભાગ તરીકે, પ્રજાને વિજ્ઞાનમાં રસ લેતી કરે એવું ! ખગેાળદર્શનાગાર બાંધવામાં આવે એ સર્વથા સમુચિત છે. આપણા દેશમાં આ ત્રીજું અને સૌથી મોટું ખગેાળદર્શનાગાર છે. એશિયાભરમાં પણ એ સૌથી માટું છે.
જેમણે આપણા દેશના કે વિદેશમાંના ખગેાળદર્શનાગાર જોયાં નથી તેમને એના વિશિષ્ટ ઘાટના ખ્યાલ આવે એમ નથી એટલે પહેલાં હું એના ઘાટ અંગે ઘેાડું વર્ણન કરીશ, મુંબઈમાં વરલીના રાજમાર્ગ એનીબિસેન્ટ માર્ગ પરથી જેઓ પસાર થયા હશે તેમણે, ત્યાં તાજમહાલના ગુંબજ જેવા અથવા તો બીજાપુરના ગેલગુંબજ જેવા ગુંબજ બંધાયેલા જોયા હશે. આ જ છે મુંબઈના ગાળદર્શના ગારના ગુંબજ. આપણા માથા પર આકાશ ગુંબજના આકારે વિસ્ત રેલું છે અને એ ગુંબજના અંદરના ભાગમાં જાણે તારા મઢયા હોય એવા દેખાવ કરવા માટે ખગોળનું કૃત્રિમ દર્શનવિજ્ઞાનીઓ આવા ગુંબજમાં જ કરાવે છે.
મુંબઈના ખગાળદર્શનાગારના ગુંબજની ઉંચાઈ ૭૫ ફીટની છે અને એનો વ્યાસ પણ ૭૫ ફીટના છે. ગુંબજની નીચે, ૫૫૦ પ્રેક્ષકો આરામથી બેસી શકે એવી બેઠકો છે અને એની નીચેના તળ
તા. ૧-૧-૭૭
મલામાં ગ્રન્થાલય વગેરે છે, પણ એની વાત પછી કરીશું, પહેલાં ખગાળદર્શનાગારની વાત કરીએ.
ખગાળદર્શનાગારના કેન્દ્રમાં નીચે, પાંચ ટન વજનનું એક રાક્ષસી પ્રોજેક્ટર ગેાઠવવામાં આવ્યું છે. આ પ્રોજેકટરમાં બીજા ૧૧૦ નાનાં પ્રાજેક્ટરો છે. પ્રેક્ષકો જોવા માટે તૈયાર થાય તે પછી સૌથી પહેલાં તે તેમને મુંબઈની ક્ષિતિજ રેખા દેખાય છે. એ ક્ષિતિજ રેખા ગુંબજની નીચેના ભાગ પર અંકિત કરેલી છે અને એમાં રાજાબાઈ ટાવર, ભાભા અણુકેન્દ્રો વગે૨ે દેખાય છે. આ ક્ષિતિજરેખા ધીમે ધીમે ઝાંખી થાય છે અને ખગેાળદર્શનાગારમાં અંધકાર છવાવા માંડે છે. તેની સાથેાસાથ જ ગુંબજના અર્ધગાળ ફલક પર તારા ટમટમવા માંડે અને મુંબઈમાં રાત્રે દેખાતાં આકાશની સાદ્યન્ત પ્રતિકૃતિ ગુંબજના લૂક પર અંકિત થયેલી દેખાય છે. આપણે જાણીએ છીએ કે આકાશના ચંદરવા સ્થિર નથી રહેતા. બધા જ તારાચા, નક્ષત્ર, ગ્રહો વગેરે પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ પ્રવાસ કરતા દેખાય. આ પ્રવાસ પણ ખગાળ દર્શનાગારના ગુંબજ પર આપણને દેખાય છે. દરેક તારો, દરેક નક્ષત્ર, દરેક ગ્રહ એના અને એની જ્યોતિ પ્રમાણે જ, ગુંબજના લક પર અંકિત થ આપણે જોઇ શકીએ છીએ. આ બધી કરામત, પેલા રાક્ષસી પ્રોજેકટરમાં ગાઠવેલાં બીજા ૧૧૦ પ્રાજેકટરો દ્વારા થાય છે. દરેક અવકાશી પિંડની વિજ્ઞાનીઓએ નક્કી કરલી ગતિ પ્રમાણે જ આ ગુંબજમાંની એની જુદી જુદી ઝડપે ચાલતી ઈલેકિટ્રક મેટરો અને વીજાણુવિધા એ ત્રણના સુભગ સંગમથી, અવકાશના ગાળાની બધી જ રીતે સંપૂર્ણ એવી પ્રતિકૃતિ ખગોળદર્શનાગારના ગુંબજમાં ઊભી કરી શકાય છે.
અને વિજ્ઞાનીઓએ ખૂબી તો એવી કરી છે કે ભૂત, વર્તમાન, કે ભવિષ્યના કોઈ પણ દિવસે તારાઓની, નક્ષત્રાની અને ગ્રહોની અવકાશી સ્થિતિ કેવી હતી તે જાણવું હોય તો ખગાળદર્શનાગારના પ્રોજેકટરો તેમને જણાવી શકે. દા. ત. ગાંધીજી જન્મ્યા તે દિવસે તારાઓ અને ગ્રહો આકાશમાં કયાં ઊભા હતા તે આ પ્રાકટરો તમને જણાવી શકે. અરે ભગવાન બુદ્ધ કે શ્રીમદ્ શંકરાચાર્ય જન્મ્યા તે વખતની તેમના જન્મસ્થળ ઉપરના આકાશની સ્થિતિ પણ ક પ્રાજેકટરો જણાવી શકે. વચ્ચે થોડા વરસ પર જ્યારે અષ્ટગ્રહ” થયા હતા ત્યારે, આઠ ગ્રહો કેવી રીતે આકાશમાં ગેઠવાઈ ગયા હતાં. તે જો જોવું હોય તો તે પણ પ્રાજેકટરો બતાવી શકે. આ વાંચી કોઈ જોષી મહારાજને આ ખગાળદર્શનાગાર વસાવવાની ઈચ્છા થઈ આવે તા નવાઈ નહિ, જો કે એ ઈચ્છા કદી બર આવે એમ નથી, કારણકે આ દર્શનાગાર બાંધવા પાછળ ૧ કરોડ ૬૦ લાખ રૂપિયાનો ખર્ચ થયો છે.
આપણે, ખગાળદર્શનાગારનો ગુંબજ પર ફેંકાતી આકાશની પ્રતિમાની વાત કરી. હવે બીજી કેટલીક ખગોળીય ચમત્કૃતિઓ જે આ દર્શનાગારમાં સમાવિષ્ટ કરવામાં આવી છે તેની વાત કરીએ
ઘણાને ખબર તો હશે જ કે કોઈ પણ અવકાશી પિડના દ્રવ્યસંચય અને એના સપાટી પરના ગુરુત્વાકર્ષણ વચ્ચે સીધે બંધ છે. દા. ત. ચન્દ્રના દ્રવ્યસંચય પૃથ્વી કરતાં ઘણા આછે છે એટલે એનું સપાટી પરનું ગુરુત્વાકર્ષણ પૃથ્વી કરતાં છઠ્ઠા ભાગનું છે. પૃથ્વી પર જે નવજાત શિશુનું વજન ત્રણ કિલો હોય તેનું ચન્દ્ગ પરનું વજન તો રહે કિલે જ થાય. એ જ પ્રમાણે ગુરુના ગ્રહના દ્રવ્યરાંચય પૃથ્વી કરત ઘણા વધારે છે એટલે એનું સપાટી પરનું ગુરુત્વાકર્ષણ પણ પૃથ્વી કરતાં વધારે છે. પૃથ્વી પર જે માનવીનું વજન ૫૦ કિલા હાય તેનું ગુરુ પર ૧૨૩ કિલો થાય. ગ્રહમાળાના બધા ગ્રહોના ગુરુત્વાકર્ષણ

Page #9

તા. ૧–૧–૦૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૬૯
-
-
-
- - - -
-
- -
પ્રમાણે ત્યાં માનવીનું વજન કેટલું થાય તે બતાવવા માટે એક ગુરુત્વાકર્ષણ ખંડ પણ આ ખગોળદર્શનાગારમાં છે. દરેક ગ્રહ માટે એક કેબીન બનાવવામાં આવી છે અને એ કેબીનનું વાતાવરણ, એ ગ્રહ પર જે પ્રકારનું વાતાવરણ હોવાનું વિજ્ઞાનીઓએ કશું છે તે પ્રકારનું બનાવવા પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. અલબત્ત, પૃથ્વી સિવાયના કેઈ ગ્રહ પર પ્રાણવાયુ નથી અને હોય તો તે જૂજ પ્રમ
માં, એટલે એમ સમજવાની જરૂર નથી કે આ જુદા જુદા ગ્રહોની કેબીનેમાં પ્રાણવાયુ નહિ હોય. એ કેબીનમાં જનાર કોઈ ગૂંગળાઈ નહિ મરે. એને તો ત્યાં માત્ર જે તે ગ્રહના પરિસરને ભાસ થશે અને એ કેબીનમાં રાખતામાં આવેલાં ત્રાજવાં ઉપર એને એ ગ્રહ ઉપરનું પોતાનું વજન જોવા મળશે.
આ ગુરુત્વાકર્ષણ ખંડ ઉપરાંત, ખગોળદર્શનાગારમાં, સૂર્યની આજુબાજુ થતાં ગ્રહોના ભ્રમણને ખ્યાલ આપતી એક યંત્રવ્યવરથા પણ છે. એનું નામ છે રેરી પ્લાનેટરી સિસ્ટમ મોડેલ. આમાં બધા ગ્રહોનાં પરિભ્રમણ નથી બતાવાયાં. ગ્રહનાં જ પરિભ્રમણ બતાવાયાં છે. આ હાલતા ચાલતા મોડેલમાં, ગ્રહ એકબીજાની સંદર્ભમાં અને સૂર્યની આજુબાજુ કેવી રીતે પરિભ્રમણ કરે છે તે સ્પષ્ટ જણાય છે. પૃથ્વીનું એક વરસ એટલે દસ મિનિટ, એ પ્રમાણ અનુસાર આ ગ્રહોના પરિભ્રમણની ગતિ ગોઠવવામાં આવી છે. આપણે જાણીએ છીએ કે શનિની ગ્રહને સૂર્યની આજુબાજુ ફરતાં ૩૦ વર્ષ લાગે છે. એરેરી મેડેલમાંના શનિને સૂર્યની આજુબાજુ ફરતાં ૩૦૦ મિનિટ લાગે છે.
આ એરેરી મોડેલની સાથે આખી ગ્રહમાળા અંગેનું એક કોષ્ટક પણ ત્યાં મૂકવામાં આવ્યું છે. એમાં પૃથ્વી અને બીજા ગ્રહો વચ્ચેના અંતરો, એને પરિભ્રમણ સમય વગેરે વિગતે આપવામાં આવી છે.
અને ખગોલીય ચમત્કૃતિની વાત કાંઈ અહીં જ પૂરી થતી નથી. ચન્દ્ર ઉપરનાં માનવીનાં ઉતરાણ અંગેની એક આહાદક ચમત્કૃતિ પણ ખગોળદર્શનાગારમાં મૂકવામાં આવી છે. ગુંબજની બહાર, ચન્દ્રની સપાટીને ખરાખર ખ્યાલ આપે એવું એક દશ્ય ઊભું કરવામાં આવ્યું છે. ચન્દ્ર પરના હૂંડો અને ખીણો વગેરે એમાં આબેહુબ રજૂ કરવામાં આવ્યાં છે અને તમે એક બટન દાબો એટલે એ ચન્દ્રની ધરતી પર એલિયન ઉતરે, એ ધરતી પર પૃથ્વીને ઉદય અને અસ્ત થાય એ બધાં દિલધડકાવનારાં દશ્યો પણ તેમને જોવા મળે. વળી ચન્દ્ર તથા સૂર્યનાં ગ્રહણો રાહુ કે કેતુથી થતાં નથી, પરંતુ સૂર્ય, ચન્દ્ર તથા પૃથ્વી ચક્કસ રીતે એક લીટીમાં ગોઠવાય એટલે થાય છે એ બતાવતા મંત્ર સંચાલિત મોડેલ પણ તમને આ ખગળદર્શનાર ગારમાં જોવા મળશે.
અને માનવીને ગર્વ ગાળી નાખવા માટે, સમગ્ર બ્રહ્માંડના સંદર્ભમાં, પૃથ્વીનું અને સૂર્યમાળાનું સ્થાન પણ કેટલું ગૌણ ફાટ કિનારા પરના રેતીના એક કણ જેટલું છે તે બતાવતું એક ચિત્ર પણ ત્યાં પાસે જ મૂકવામાં આવ્યું છે.
ખગોળદર્શનાગારમાં સૂર્યના દર્શન માટે એક ખાસ ટેલિસ્કોપ પણ છે. એમાં સૂર્યનું નિરીક્ષણ કર્યા સિવાય સૂર્ય પરનાં ધાબાં જોઈ શકાય છે અને ટેલિસ્કોપ સાથે જોડેલી ૨૧ ફૂટની અંતર્ગોળ કાચપટ્ટી દ્વારા, સૂર્યના પ્રકાશનું એના રંગપટલમાં જે વિભાજન થાય છે તે પણ જોઈ શકાય છે. સૂર્યના રંગપટલમાં ફૂાઉનહોફર નામના વિજ્ઞાનીએ પહેલવહેલી જે ઊભી લીટી જોઈ હતી તે વિજ્ઞાનની પ્રયોગશાળામાં ન દેખાય એટલી બધી સ્પષ્ટ રીતે દેખાય છે. આવી લીંટીઓસૂર્યમાં ચોક્કસ તત્ત્વોના અસ્તિત્વને કારણે રંગપટલના ચોક્કસ સ્થળે રચાય છે એ ફૂાઉનહોફ શોધી કાઢયું હતું અને એના
ઉપરથી તો હેલિયમ નામને વાયુ પહેલવહેલો સૂર્ય પર શોધાયો હતો. પૃથ્વી પર તે એનું અસ્તિત્વ ત્યાર પછી માલમ પડયું હતું. હકીકતમાં તે પૃથ્વી પરનાં મૂળતનું સૂર્ય પર પણ અસ્તિત્વ હોવાની વાત આ ફ્રાઉનહોફરનીfટીઓ દ્વારા જ સિદ્ધ થાય છે.
ખગોળદર્શનાગારની આખી રચના જ ખૂબ કલ્પનાશીલ છે. તમે એ આગારમાં પ્રવેશો એટલે આપણી સૂર્યમાળા જેની સભ્ય છે તે તારાવિશ્વને એ તો તાદશ્ય ચિતાર તમારી આજુબાજુ અંકિત થયેલે જાણાય કે તમે જાણે બાહ્યાવકાશમાં જ પ્રવેશ કરી રહ્યા છે એમ તમને લાગે. વળી તમે બીજે દરવાજેથી જ્યારે દર્શનાગારની બહાર નીકળે ત્યારે તમને મંગળની ધરતી પરથી જ પસાર થઈ રહ્યા છો એવો ભાસ થાય, એ પ્રકારનું ચિત્રકામ આજુબાજુ કરવામાં આવ્યું છે. - હવે આ બધી ચમત્કૃતિએની વાત છોડીને થોડી ભૌતિક વાત કરીએ. જે પાંચ ટનનું પ્રોજેક્ટર ખાળદર્શનાગારમાં મુકવામાં એવ્યુિં છે તે ઝવેરભાઈ પટેલ ટ્રસ્ટદ્વારા પૂર્વજર્મનીથી મંગાવવામાં આવ્યું હતું અને એની પાસેથી નહેરુ કેન્દ્ર એ લીધું હતું. આ ટ્રસ્ટના એક ટ્રસ્ટી શ્રી પી. જે. પટેલ એ ખગોળદર્શનગાર સમિતિના પ્રમુખ છે. આ ઉપરાંત ખગોળદર્શન માટેના કાર્યક્રમનું આયોજન કરનાર સમિતિના પ્રમુખ આપણા વિખ્યાત ખગેળિ વિજ્ઞાની ડો. જયત રિલીકર છે. ડે. હાઈલ સાથે મળીને એમણે વિશ્વની ઉત્પત્તિ અંગેને “સ્ટેડીસ્ટ્રેઈટ યુનિવર્સ ”ના નામાભિધાન વાળા સિદ્ધાન્ત રજૂ કર્યો અને એણે દુનિયાભરમાં વિવાદ જગાવ્યો હતો એની ઘણા ખગોળસિયાઓને ખબર હશે જ. ડે. નરિલીકર અમિપ્રજામાં અને ખાસ કરીને બાળકોમાં વિજ્ઞાનના પ્રસાર માટે ખૂબ અંગ્રહી છે એ તો જાણીતી વાત છે અને એથી જ જાણે ખગોળદર્શનાગારમાં ખગોળને અભ્યાસ માટેનું એક સુંદર પુસ્તકાલય પણ રાખવામાં આવ્યું છે. વળી ખ્યાતનામ વિજ્ઞાનીએાનાં પ્રવચને પણ ત્યાં જવાની વિચારણા થઈ રહી છે. આ ઉપરાંત ટેલિસ્કોપ વગેરે જેવાં ખગલીય ઉપકરણ બનાવવાની જે કિશોર-કિશોરીઓને ઈચ્છા હોય તેમને માટે એક હોબી વિભાગ પણ ત્યાં રાખવામાં આવ્યો છે.
અને બાળકોને વિદ્યાર્થીઓને આ દિશામાં અભ્યાસ કરવાની વધારે પ્રેરણા મળે તે માટે જ ખગળદર્શનાગરિમાં દરરોજ સવારે, વિદ્યાર્થીઓને, ખગાળદર્શનના કાર્યક્રમ મફત બતાવવામાં આવશે. લગભગ ૪૫ મિનિટના આ કાર્યક્રમની સમજણ પણ ચાર ભાષાએમાં અંગ્રેજી, ગુજરાતી, મરાઠી અને હિન્દીમાં આપવામાં અાવશે. સાંજના કાર્યક્રમ માટે પુખ્ત વયના માટે રૂ. પાંચ અને નાના માટે રૂ. અઢી એ રીતની ફી લેવામાં આવશે. |
આપણા બંધારણમાં, પ્રજામાં વૈજ્ઞાનિક મનોવૃત્તિ કેળવાય એ માટે હમણાં જ ખાસ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. પંડિત નહેરુ રુએ પણ એક સમયે કહ્યું હતું કે: “વૈજ્ઞાનિક મનોવૃત્તિ દ્વારા જ જીવનની સાચી દિશા આપણને સાંપડે છે. સ્વતંત્ર માનવીની આ જ મનોવૃત્તિ હોઈ શકે.” ( આકાશવાણીના સૌજન્યથી)
-મનુભાઈ મહેતા
શ્રી મંગળજી ઝવેરચંદ મહેતા પ્રેરિત શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ સંચાલિત
વિધાસત્ર મહાકવિ ન્હાનાલાલની શતાબ્દી નિમિત્તે
શ્રી ચન્દ્રવદન ચી. મહેતાના ત્રણ વ્યાખ્યાને વિષય: કવિ ન્હાનાલાલનું નાટયકલાતત્ત્વ સ્થળ: ઈન્ડિયન મરચન્ટસ ચેમ્બર સભાગૃહ - ચર્ચગેટ, રામય: તા. ૧૦, ૧૧, ૧૨, મી જાન્યુઆરી ૧૯૭૭
રોજ સાંજના છ વાગે. પ્રમુખ: ડં. રમણલાલ ચી. શાહ.
સૌને પધારવા પ્રેમભર્યું નિમંત્રણ છે. I ",4 + ચીમનલાલ જે. શાહ ૪ કે. પી. શાહ, મંત્રીઓ.

Page #10

૧૦.
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૧-૭૭
-
સંવેદનશીલતા
તા. ૧૫-૧૨-૭૬ના રોજ સંધના શ્રી પરમાનંદ કાપડિયા સભાગૃહમાં ‘અભ્યાસ વર્તુળ”ની સભાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું, ત્યારે વ્યાખ્યાતા શ્રી દોલતભાઈ બી. દેસાઈએ “સંવેદનશીલતા” એ વિષય ઉપર વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું. તેમના આ વ્યાખ્યાને શ્રોતાઓને પ્રભાવિત કર્યા હતા. તેને ટૂંક સાર નીચે પ્રમાણે હતો :
શરૂઆતમાં શ્રી નીરૂબહેન શાહે પ્રાર્થના ગાઈ હતી. ત્યાર બાદ શ્રી સુબોધભાઈ એમ. શાહે તેમને પરિચય આપ્યો હતો અને વ્યાખ્યાનના અંતે આભારદર્શન કર્યું હતું : . વ્યાખ્યાન શરૂ કરતાં શ્રી દોલતભાઈએ કહ્યું કે માણસના બે સ્વરૂપે છે. એક તે જે મૂળ છે તે, અને બીજો તે વિકસે છે તે. આ બન્ને વચ્ચે યુદ્ધ ચાલ્યા કરે છે. માણસ પતે જ પિતા પર હુમલો કરતા હોય છે. તેનું જે મૂળ સ્વરૂપ છે, તેને જે વિકાસ થાય છે તેની દોટમાં તે પોતાના મૂળ સ્વરૂપને ભૂલી જાય છે, જે અસલ માણસ છે તે વિસારે પડતું જાય છે, એવા જાય છે. આજની વિકાસની દોટમાં પણ જો આપણે તે મૂળ માણસને ઓળખી શકીએ એટલી જાગૃતિ રહે તો માણસને અવશ્ય શાંતિ મળે. એજ માણસ યાંત્રિક થઈ ગયું છે અને એ કારણે તે મનની શાંતિ ખોઈ બેઠો છે. જે દુનિયામાં જે રીતે આપણે વિકસી રહ્યા છીએ તેમાંથી જાગીએ તો સારું. જેને આપણે વિકાસ માની બેઠા છીએ તે સાચા અર્થને વિકાસ નથી.
આજે માણસ હંમેશાં તનાવમાં-નંગ મનોદશામાં રહે છે. માણસે સુખી થવું હોય તે એટેનશન અને ટેનશન વચ્ચે ભેદ સમજીને ટેનશનને નિવારવા માટે સતત પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ.
આજે ખાસ કરીને શહેરીજીવનમાં જ્ઞાનતંતુ પરનું આક્રમણ ચાલી રહ્યું છે અને તે વધતું જ જાય છે.
આજના યુવાનને નાયક કરતાં ખલનાયક વધારે ગમે છે. માણસ પહેલા દાતણ કરતે હતા, એટલે તેમાં તેને પસંદગીને પ્રશ્ન બહુ નડતું ન હતું. આજે ટૂથપેસ્ટના જમાનામાં કેટલીય જાતના ટૂથપેસ્ટો આવે છે, તેમાં અગ્રસ્થાને કયું? એટલે કયું ટૂથપેસ્ટ ખરીદવું તેને વિચાર તેનામાં સંઘર્ષ ઊભું કરે છે અને આ અગ્રતાને સંધર્ષ દરેક વસ્તુમાં આ૪ના માનવીને પજવી રહ્યો છે. માણસ જાત પરના આવા આક્રમણથી આજને માણસ પોતે ખેવાયેલે જ રહે છે. - હવે પછીનું વિશ્વ કેવું હશે એ વિશે એક લેખક લખે છે કે, “વીસ વર્ષ બાદ માણસે ઑકિસજનને “માસ પહેરીને ફરવું. પડશે–મોટા શહેરમાં એક નાને આયલેન્ડ હશે, જયાં શુદ્ધ હવા મળતી હશે, બાકી બધે પ્રદુષણ ફેલાયેલું હશે.”
આજે માણસ મેડયુલર બનતો જાય છે–તેમને કદી મને વિષાદ દેખાતા નથી. હાસ્ય-સ્માઈલ જોવા મળતું નથી.
પરદેશમાં ગયો હતો, ત્યાં એક કાકા હોટેલમાં મળ્યા. તેમનો દીકરો ઑક્ટર છે, દીકરી વકીલ છે, મેટું સમૃદ્ધ કુટુંબ. અમેએ થોડી વાત કરી અને મેં રજા માગી તો તેમણે મને કહ્યું કે ભાઈ એક ક્લાક આપણે વધારે વાત કરીએ-જો તમે એક કલાક બેસે તો તમને હું દસ પાઉન્ડ આખું—આ રીતે માણસની એકલતા વધતી જાય છે.
આ રીતે જ જે માનવજાત આગળ વધશે તે કદાચ ૨૦૨૦માં માણસ પૂછતે હશે કે “હાસ્ય” કોને કહેવાય? માણસની સ્થિતિ આ રીતે મંત્રમાનવ જેવી બની રહી છે.
આજે એક નવી ‘બ્રો-અવે' સંસાયટી ઊભી થઈ રહી છે. ઉપયોગ કરો અને ફેંકી દો.”
આગળ જૂની વસ્તુ કોઈએ આપેલી હોય તે તેના સંભારણા માટે પણ તે સાચવી રાખવાની ટેવ હતી. એ રીતે વસ્તુ કે માણસ સાથેની આત્મીયતા રહેતી. આજે જે વસ્તુ વાપરીને ફેંકી દેવામાં આવે છે તેવું જ માણસ માણસ વચ્ચે પણ વલણ રહે છે. માણસને પણ એ જ રીતે ફેંકી દેવામાં આવે છે.
પરદેશમાં હું એક કપલને મળે તે વ્યકિતએ-નવમે પતિ અને સાતમી પત્ની હતાં. આ રીતે માણસ માણસ વચ્ચેની આત્મીયતા પણ વિલિન થઈ રહી છે. આજે પરદેશમાં જોઈએ છીએ કે છોકરા-છોકરીઓને બાપનું ઘર પણ પોતાનું ઘર લાગતું નથી.
માણસની આવતી કાલનું પ્રતીક છે આજનું ટોળું. માણસને ટેળામાં ઘસડાવું પડે છે, ખેંચાવું પડે છે. આવતી કાલને માણસ પોતાને જ પ્રશ્ન પૂછતો હશે કે હું જીવતો છું કે નહિ ? માણસ માટે સુખી થવાને રસ્તો એક જ છે કે પોતાનામાં આત્મીયતાતન્મયતા કેળવે. જયારે જે ક્રિયા કરતા હોઇએ તે જ કરવાની ટેવ પાડો.
આજે માણસોને એસીડીટી વિગેરે અનેક પ્રકારના રોગે છે, છે - તેના નિદાને પણ ખાટાં થતાં હોય છે. જે માણસમાં જમતી વખતે પણ પ્રસન્નતા ને રહેતી હોય તો એસીડીટી જ થાય ને ? એ રીતે અનેક રોગોને જન્મ થતા જ રહે છે.
માણસ કુદરતથી પણ કેટલે બધો વેગળા થઇ ગયો છે. માણસ સુંદરતાના વખાણ કરીને સંતોષ માને છે, અરે સુંદરતાને તો પીવાની હોય.
આજે આપણે જાણ્યું – અજાણ્યે એક સાથે અનેક ક્રિયાઓ કરતા હોઇએ છીએ એટલે મનની સ્થિરતા આવતી નથી.
આત્મીયતાને અભાવ-એ સ્વને વિસારે પાડવાનું કારણ છે,
આજે માણસ પોતાની પત્નીને પણ સાંગોપાંગ સ્વીકાર કરી શકતું નથી. તે કહે છે કે તે આમ તે સારી છે; પરંતુ અમુક દોષ છે - ખેડ છે. વર્ષો સાથે ગાળ્યા છતાં આવી વૃત્તિ ? માણસને કયારે ય કોઇ પણ વસ્તુની પરિતૃપ્તિ થતી નથી. તેની એષણાને અંત નથી. માટે જેને સ્વીકારીએ તેને સંપૂર્ણ રીતે સ્વીકારવાની ટેવ પાડીએ.
માણસ જયારે કામમાં હોય છે ત્યારે નિવૃત્તિ શેધ હોય છે અને જ્યારે નિવૃત્તિ મળે છે ત્યારે તેનાથી કંટાળીને કામને શોધ ફરે છે. આખી જિંદગી કામ ક્ય પછી નિવૃત્તિ કેમ ગાળવી ત લગતી તૈયારી પણ તેણે કરી નથી હોતી અને પછી દુઃખી થાય છે,
હું માનવીના જીવનને પાંચ આંગળીઓ સાથે સરખાવું છું.
તેમાં પ્રથમ આંગળી સ્વની ખેજ માટે છે. બીજી આંગળી સાહિત્ય અને સંગીતની સંવેદનશીલતાને લગતી છે. ત્રીજી આંગળી વ્યવસ્થાને લગતી છે. જેથી આંગળી કુદરત સાથેના સંપર્ક માટે છે અને પાંચમી આંગળી કુટુંબ સાથેના વાત્સલ્યને માટે છે. જે આ પાંચે આંગળીઓની બારી ઉઘાડી રાખે તે સુખ - સંતેષ જીવનમાં માણી શકો.
માણસ માટે ડૉકટર હોય, પ્રોફેસર હોય, વકીલ હોય કે ઉદ્યોગપતિ હોય – એ કારણે તેણે પોતાની જાતને ભારેખમ બનાવીને અહં પોષ ન જોઇએ. તેણે દરેક વર્ગના માણસો સાથે, અરો બાળકો સાથે પણ ભળીને હસીખુશીથી વાત કરતા રહેવું જોઇએ. દરેકની સાથે ખેલકૂદમાં પણ સહભાગી થતા શીખવું જોઇએ. તો જીવનની હળવાશ માણી શકાય અને હમેશાં પ્રફુલ્લિત રહી શકાય. વિસતા મનુષ્યની કૃત્રિમ આભાએથી ઘેરાયા વિના મૂળ, માણસને પકડી રાખી શકાય તે જ જીવન સમૃદ્ધ અને સાર્થક બને.
સંકલન : શાન્તિલાલ ટી. શેઠ
માલિક: શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, મુદ્રક અને પ્રકાશક : શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૪. ટે. નં. ૩૫૦૨૯૬,
મુદ્રણસ્થાન: ધી સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, કોટ, મુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૧.

Page #11

Regd. No. MA, By South 54 Licence No.: 37
પ્રબુદ્ધ જીવન
“પ્રદ જૈનનું નવસંરકરણ વર્ષ ૩૮ : અંક: ૧૮
ન
કે
મુંબઈ, ૧૬ જાન્યુઆરી, ૧૯૭૭, રવિવાર
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનું પાક્ષિક મુખપત્ર વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૧૦, પરદેશ માટે શિલિંગ : ૩૦
છૂટક નકલ -૫૦ પિસા - તંત્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ
લોકશાહી તાજેતરમાં એક મુલાકાતમાં વડા પ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીને પૂછ- પછી કોઈ Guided democracy કહે, કોઇ, Controlled વામાં આવ્યું કે સાચી લોકશાહી શકાય છે? જવાબમાં તેમણે democracy. લોકશાહી શું એવી ચીજ છે કે દરેક રાજયકર્તાને કહ્યું કે અમેરિકામાં એક પ્રકારની લોકશાહી છે, બ્રિટનમાં બીજા તેને આશ્રય લેવો પડે છે? આપણે ત્યાં એક પરંપરા છે. કોઈ પણ પ્રકારની, કાન્સ અને જર્મનીમાં વળી જુદા જુદા પ્રકારની છે–એટલે મહાન આચાર્ય પોતાના જીવનદર્શનનું નિરૂપણ કરે ત્યારે એમ કોઈ એક જ પ્રકારનું તંત્ર સાચી લોકશાહી છે એમ કહી ન શકાય. કહે કે એ દર્શન ગીતામાં બતાવ્યું છે. શંકરાચાર્ય હોય કે માધવ, પછી એમણે ઉમેર્યું કે ભારતમાં જે કાંઈ બન્યું છે તે બધું બંધારણ- રામાનુજ હોય કે વલ્લભ, સૌ કોઈ ગીતાને આશ્રય લે. ગીતામાં પૂર્વકનું છે. બંધારણના ઘડવૈયાઓના લક્ષમાં હતું કે આવી (કેટ- સંન્યાસયોગ મળે ભકિતયોગ, કર્મગ, દાનયોગ, બધું મળે, કટીની) પરિસ્થિતિ ઊભી થાય અને તેને માટે બંધારણમાં પ્રબંધ પણ કઈ એમ ને કહે કે ગીતાથી ભિને એવું કાંઈ પોતે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યો છે. એમની કહેવાનો મતલબ એવી જણાય છે કે કરે છે. વર્તમાન યુગમાં લેકશાહીનું પણ કંઈક આવું જ છે. ગમે બંધારણપૂર્વક થાય તે લોકશાહી ગણાય. દરેક દેશને-સામ્યવાદી હોય તે પ્રકારનું રાજ્યતંત્ર હોય પણ લોકોને મનાવવું જોઈએ કે તે કેલરી તંત્ર હોય . કાંઈ ને કાંઈ બંધારણ તો હોય છે અને લોકશાહી છે. અબ્રાહમ લિંકને લોકશાહીની વ્યાખ્યા કરી કે it is રાજતંત્ર બંધારણપૂર્વક ચાલે છે, એવો દાવો કરવામાં આવે છે. Government of the people, by the people and for અલબત્ત, એવા દેશ છે જયાં બંધારણ હોવા છતાં, મોટે ભાગે મન- the people. સરકાર એવા પ્રકારની હોય કે નહિ પણ લેટોને સ્વીપણે એક જ વ્યકિતની ઇચ્છા મુજબ બધું ચાલતું હોય છે એમ લાગવું જોઈએ કે તે એવી છે. અમારી સરકાર છે, અમારા અને તેને કોઈ ઉપાય નથી તે. વડા પ્રધાને તેમની આ મુલાકાતમાં કલ્યાણ માટે છે, અમારે તેમાં અવાજ છે, અમારા પ્રતિનિધિ છે અને કહ્યું છે કે વિકસતા ઘણા દેશો એવા છે કે જ્યાં માત્ર એક જ તેમની મારફત અમે રાજ કરીએ છીએ એમ લોકોને લાગવું જોઈએ. પક્ષનું અથવા એક જ વ્યકિતનું તંત્ર છે. એમના જણાવ્યા મુજબ તે સાચી લોકશાહી ગમે તે હોય પણ લેકશહીતી એક વ્યાખ્યા આવું તંત્ર લોકશાહી ન કહેવાય. આ વાત સાચી છે. લેટિન (દક્ષિણ) એવી કરી શકાય કે to persuade the people to believe that અમેરિકા, આફ્રિકા અને એશિયાના ઘણા દેશમાં લશ્કરી અથવા it is their Government and for their gocd, cozi એક જ વ્યકિતનું તંત્ર છે અને તેને લોકશાહી ન જ કહેવાય. પણ કહેવું હોય તે એમ પણ કહેવાય કે લોકશાહી એટલે લોકોને ભ્રમમાં મીત્ર બંધારણપૂર્વક તંત્ર ચાલે છે તેથી લોકશાહી છે એમ ૫ણ ન નાખવાની કળા, જ્યાં સુધી આ ભ્રમ કે ત્યાં સુધી સત્તા ટકે. કહેવાય. આપણા દેશના બંધારણમાં હમણાં મેટા ફેરફાર કરવામાં આવું કરવાની શ. માટે જરૂર પડે છે? કારણ કે વર્તમાન યુગમાં આવ્યા છે. ઘણાનું એવું માનવું છે કે આ ફેરફારથી બંધારણનું લેકિના સહકાર વિના કોઈ રાજય લાંબા વખત ટકી ન શકે. દબાણથી લેકશાહી તત્વ સારા પ્રમાણમાં ઘટશે. તંત્ર બંધારણપૂર્વક ચાલશે કે જમથી, કેટલોક સમય - કયાંક થેડે તે ક્યાંક વધારે. રાજય પણ જેટલાં લોકશાહી તત્ત્વ હતું તેટલાં નહિ રહે. વડા પ્રધાને કરી શકાય, પણ અંતે લેકો જાગ્રત હોય અને વિરુદ્ધ થઈ જાય તે કહ્યું કે રાજતંત્રના પ્રકારનો વિચાર કરીએ તે પહેલાં દેશનું અસ્તિત્વ કઈ ટકી ન શકે. જાગ્રત લેકમત એટલી પ્રબળ વસ્તુ છે કે ટાવવું જોઈએ, લોકશાહીને નામે દેશને તૂટી જવા ન દેવાય. લેકશકિત સામે કઈ દંડશકિત અંતે ટકી ન શકે. હિટલર પણ આ દેશ તૂટી જવાની અણી પર હતે. કટોકટી જાહેર કરી તેને બચાવી જાણતો હતો એટલે ગેબેલસનું પ્રચંડ પ્રચારતંત્ર ગોઠવ્યું અને લીધો છે. એ સાચું છે કે દેશનું અસ્તિત્વ ટકાવવું એ પ્રથમ ફરજ જર્મન પ્રજાને થેલ સમય માટે ગાંડી કરી. વર્તમાન યુગનું આ એક છે. તે માટે કડક પગલાં લેવા પડે તે લેવાં જોઈએ. પ્રશ્ન એટલો મહાન પરિવર્તન છે. લોકમત કેળવવાના પ્રચારના સાધનો છે કે, આવી પરિસ્થિતિ કાયમની હોય કે ટૂંક સમય માટે? કેટલાકને એટલા બધા વ્યાપક બન્યા છે કે લોકો ઉપર જેને કાબુ રાખવો અમ લાગે છે કે બંધારણના ફેરફારોથી આ પરિસ્થિતિ કાયમની છે તેણે પ્રચારના સાધનને કાબૂ રાખવો જ પડે અથવા મેળવવો થઈ છે.
પડે. વર્તમાનપત્રો, રેડીયો, ટેલિવિઝન, સભા, પ્રવચને, પુસ્તકો, પણ મુખ્ય પ્રશ્ન ઉપર આવીએ કે, સાચી લોકશાહી શું છે શિક્ષણ સંસ્થાઓ, ફિમે, અનેકવિધ સાધન છે. લોકોના મન અને તે શકય છે? લગભગ દરેક દેશના રાજયકર્તાઓ એમ કહે ઉપર પ્રચારનો ધોધ વહે અને લોકો તેમાં ડૂબી જાય કે તેમની છે કે તેમનું તંત્ર લોકશાહી છે. સામ્યવાદી દેશે પણ Democratic બુદ્ધિ બહેર મારી જાય એટલી હદે પ્રચાર થઈ શકે. સ્વતંત્ર Republic કહેવાય. તેમને ત્યાં પણ ચૂંટણી થાય છે. કોઈ વિચારશકિત બહુ એછિા માણસોની હોય છે. ચારે તરફથી એક જ છડેચક એમ નથી કહેતું કે અમે લેકશાહીમાં માનતા નથી વાત સાંભળે અને બીજી કોઈ વાત સાંભળવા ન મળે તો તેને અને લોકશાહી શકય નથી, Everyone swears by democracy સાચી માની લે અને તે પ્રમાણે વર્તે.

Page #12

૧૭૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
એક જૂની વાત, બ્રાહ્મણ અને ચારચારની, આપણે જણીએ છીએ. બ્રાહ્મણ બકરું લઈને જતા હતા. ચાર ચારને તે પડાવી લેવાનું મન થયું. ડે થાડે તરે ઊભા રહી ગયા. પહેલા માણસે બ્રાહ્મણને કહ્યું અરે બ્રાહ્મણ થઈને ખભે કૂતરું લીધું છે. બ્રાહ્મણ તેને કહ્યું નું જૂઠું કહે છે, બકરું છે. થેાડી વારે બીજએ કહ્યું, ત્રીજાએ અને ચોથાએ કહ્યું. બ્રાહ્મણ વિચારમાં પડયા કે, નક્કી મારી ભૂલ થાય છે. ચાર જણ જૂઠું ન બોલે, બકરું પડતું મૂક્યું, ચૅર લઈ ચાલતા થયા.
વડા પ્રધાને તેમની ઉપર જણાવેલ મુલાકાતમાં અમેરિકા સામે ફરિયાદ કરી છે કે અમેરિકા દુનિયામાં સરમુખત્યારાને ટેકો આપે છે અને આપણને લેાક્શાહીના ઉપદેશ આપે છે. વાત સાચી છે. અમેરિકાની નીતિમાં આ વિરોધાભાસ છે જ. અમેરિકા અથવા બીજા દેશે કાંઈ કહે તેની આપણે શા માટે પરવા કરવી ? કારણકે દુનિયા એટલી સાંકડી થઈ છે અને એટલી બધી પરસ્પર સંબંધિત અને અવલંબિત છે કે પેાતાના દેશના લેકમત કેળવવા પડે એટલું જ નહિ પણ દુનિયાના લેાક્મત પણ કેળવવા પડે છે. દરેક દેશ પોતાના આર્થિક અને અન્ય સ્વાર્થ માટે, બીજા દેશોમાં વધતા અથવા ઓછા પ્રમાણમાં પ્રચારકાર્ય કર છે, એટલું જ નહિ પણ રાજ્યતંત્રો ઉથલાવી પાડવાનો પણ પ્રયત્ન કરે છે. વડા પ્રધાન વખતાવખત વિદેશી દખલગીરીની ફરિયાદ કરે છે. મહાસત્તાઓ, રશિયા અને અમેરિકાની જાસૂસી સંસ્થાઓ-C IA અને K G B -રાક્ષસી તંત્રો છે. રાજ્યા ઉથલાવે છે. ચીલીમાં ડો. એલેન્ડનું સમાજવાદી તંત્ર હતું તે ઉથલાવ્યું અને ડો. એલšનું ખૂન થયું. તેને સ્થાને લશ્કરી તંત્ર આવ્યું, જેને અમેરિકાના ટેકો છે. હવે સી. આઈ. એ. એ પ્રચાર આદર્યો છે. સંખ્યાબંધ પુસ્તકો સી. આઈ. એ. ની ડકતરી સહાયથી પ્રચાર માટે પ્રકટ થાય છે. ડૉ. એલેન્ડના તંત્રની આકરી ટીકા કરતું એક પુસ્તક ઈગ્લાંડમાં હમણાં પ્રકટ થયું છે. લેખકને ખબર પણ ન હતી કે તેને સી.આઈ. એ.ની સહાય મળે છે. એક કંપની મારફ્ત પુસ્તકનું ખર્ચ અને પુરસ્કાર અપાયા. ચીલીના લશ્કરી તંત્રે તેની દસ હજાર નકલ ૫૫૦૦૦ પાઉન્ડના ખર્ચે - ખરીદી વિના મૂલ્યે વ્હેંચી ચીલીના લશ્કરી તંત્રે તેની સ્પેનીશ આવૃત્તિ કરાવી દક્ષિણ અમેરિકામાં વહેંચી માન્ચેસ્ટર ગાર્ડીયન લખે છે:
This book and a number of others were commissoned by a company called Forum world features set up in London with CIA subsidiesto dissemenate pro-us propaganda thoughout the world.
દક્ષિણ કોરિયાના પ્રમુખ પાર્કે સી. આઈ. એ. ને પણ પાઠ ભણાવ્યા. ખુદ અમેરિકાના ઉચ્ચ વર્ગોમાં-સેનેટર અને અધિકારીએમાં - છૂપી રીતે વ્યાપક ભ્રષ્ટાચાર ફેલાવ્યો. છેવટે ભાંડો ફૂટયા.
સાચી લેાકશાહીમાં વ્યકિતનું ગૌરવ હોય, દેશ કે સમાજને નામે વ્યકિતના ભાગ ન અપાય. સ્વતંત્રતા હોય, સમાનતાની ભાવના હેય ત્યાં ન્યાય હાય, માત્ર રાજકીય ક્ષેત્રે નહિ પણ જીવનના બધા ક્ષેત્રમાં નું હોય. સાચી લેશાહી એક જીવનપદ્ધતિ છે. Democracy is a way a life આપણા બંધારણના આમુખમાં આ આદર્શ રજૂ કર્યો છે. આપણે તેનાથી ઘણાં દૂર છીએ.
તા. ૧૬-૧’૭૭ અમલદાર શાહીના અન્યાયી અથવા ગેરકાયદેસર વર્તન સામે ન્યાય મેળવવાનો અવકાશ હોવા જોઇએ. સૌથી અગત્યનું અંગ, વિચાર અને વાણીની મુકત અભિવ્યકિત માટે સ્વતંત્રતા ામત કેળવવા અને લોકશિક્ષણ આપવા પૂરી તક હાવી જેઈએ. અલબત, આમાં મર્યાદા છે. જવાબદારીનું ભાન હાણું જેઈએ. પણ સ્વછંદ રાકવાને નામે કોઈ પ્રકારની સ્વતંત્રતા જ ન રહેતે, તે બીજું મે તે હાય, લેાકશાહી નથી. સંસદીય લેાકશાહીમાં જાગ્રત લેામત અને લેકશિક્ષણ પાયાની વસ્તુ છે. ડહાપણના કોઇના ઈજારા નથી. મુક્ત હવા લોકશહીના પ્રાણવાયુ છે. એકહથ્થુ પ્રચાર અને પ્રચારના સાધના હય ત્યારે સત્યના પહેલા ભાગ લેવાય છે.
તા. ૮-૧-૭૭
ચીમનલાલ ચકભાઈ,
રાજતંત્રમાં લોકશાહીની વાત કરીએ છીએ ત્યારે પ્રતિનિધિત્વવાળી અથવા સાંસદીય - પાર્લામેન્ટરી જ લેાકશાહીની વાત છે. આ ઘણી પૂર્ણ અને ક્ષતિઓથી ભરપૂર છે. ચૂંટણી તેનું મુખ્ય અંગ છે. આવી મર્યાદિત લેાકશાહીને પણ સાર્થક કરવી હોય તો ચૂંટણી મુકત સ્વચ્છ અને ન્યાયી જોઈએ, તે પણ નથી. સંસદીય લોકશાહીમાં ચૂંટણી ઉપરાંત બીજા અગત્યના અંગેા છે. સ્વતંત્ર ન્યાયતંત્ર અને વિચાર અને વાણીની અભિવ્યકિતની સ્વતંત્રતા, કારોબારો અને
પ્રકીણ નોંધ
જૈન સાધ્વી પી. એચ ડી. થયા
સ્થાનકવાસી જૈન સાધ્વી તરુલતાબાઇએ મુંબઇ યુનિવર્સિટીની પી. એચ ડી. ની પદવી પ્રાપ્ત કરી છે. જૈન સાધુ–સાધ્વીએમાં આવી પદવી મેળવનાર આ સાધ્વી પહેલાં જ છે. તેમનાં શોધનિબંધનો વિષય હતા— કબીર, આનંદધન, બનારસીદાસ અને શ્રીમદ્ રાજચંદ્રનો તુલનાત્મક અભ્યાસ. તરુલતાબાઇ સ્વામીએ ૧૮ વર્ષની ઉંમરે દીક્ષા લીધી. તેમની માતૃભાષા ગુજરાતી. તેમને દીક્ષા લીધે ૧૯ વર્ષ થયાં ત્યારથી પછી હિન્દીના અભ્યાસ કર્યો અને હિન્દીમાં
જબલપુર યુનિવર્સિટીની એમ. એ. ની ડિગ્રી મેળવી. આ શોધનિબંધ પણ તેમણે હિન્દીમાં લખ્યો છે. તેમનાં આ શેાધ - નિબંધના માર્ગદર્શક ડૉ. રામયતનસિંહ અને તેમના પરીક્ષક ડૉ. વાય, તરુલતાબાઈના થાડા દિવસ પહેલાં થયેલ સન્માન સમારંભમાં હાજર હતા અને બન્ને પ્રાધ્યાપકોએ આ શોધ – નિબંધની મુકતકંઠે પ્રશંસા કરી. તરુલતાબાઇના અભ્યાસની ચાર વ્યકિત, બધા આધ્યાત્મયોગી હતા— ત્રણ જૈન અને એક હિન્દુ - મુસ્લિમ સંસ્કૃતિના સમન્વયના મહાન પુરસ્કર્તા. આ તુલનાત્મક અભ્યાસમાં જૈન દર્શન અને હિન્દુ - મુસ્લિમ ધર્મોનો અભ્યાસ અને તુલના કરવા પડે, ઉપરાંત કાવ્ય અને યોગનો સમાવેશ થાય.
જૈન સાધુ – સાધ્વીને અભ્યાસ કરવા અને તેમાં પણ શોધ (રિસર્ચ) કરવી તે અઘરું છે. સતત પ્રવાસમાં હોય અને જોઇતાં પુસ્તકો બધે ઉપલબ્ધ ન હોય તેમ સાથે પણ ન ફેરવાય. અનેક કારણાથી તરુલતાબાઇના આ પ્રયત્ન વિશેષ પ્રશંસનીય છે. જૈન સાધુ – સાધ્વીઓને આગમનું જ્ઞાન હોય પણ અન્ય દર્શનનો અભ્યાસ પ્રમાણમાં ઓછેા હોય છે. તેમના વ્યાખ્યાનો પણ પરંપરા
ગત વિષયામાં સીમિત રહે છે. વર્તમાન જીવનની સમસ્યાઓને સીધી રીતે સ્પર્શે અને તેમાં માર્ગદર્શક બને તેવું ભાગ્યે જ બને Ē. તેનું એક કારણ એ પણ છે કે જૈન સાધુ-સાધ્વીઓ વિદ્વાન હોય તે પણ વર્તમાન જીવનની સમસ્યાઓ અને વિચારપ્રવાહોથી અપરિચીત હોય છે. તેમના ઉપદેશ અને આપણા સાંસારિક જીવનની વ્યવહારિક સમસ્યાઓ વચ્ચે વિશાળ અંતર રહે છે. જાણે એ બે જુદાં જગત હોય એવા ભાસ થાય છે. પરિણામે ધર્મ અને વ્યવહારને આપણે એટલા જુદા પાડી દઇએ છીએ કે ધર્મ, જીવનના બધા વ્યવહારમાં દીવાદાંડીરૂપ માર્ગદર્શક ભામિયા બનવાને બદલે, અપ્રાપ્ય આદર્શ જેવા બની રહે છે. કેટલાક સાધુ - સાધ્વીએ આધુનિક થવાન પ્રયત્ન કરે છે, પણ વિશાળ જગત અને તેના પ્રાણપ્રશ્નોની જાણકારીને અભાવે આવા પ્રયત્ન સપાટી પરના જ રહે છે. રામસ્ત શ્રામણ સંસ્થાની રચના, તેમની આચારપર પરાઓ અને સમાચારી, તેમના અભ્યાસ, દીક્ષા પહેલાં અને દીક્ષા પછી, આ બધા પ્રશ્નો

Page #13

તા. ૧૬-૧-'૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૭૩
=
=
=
=
તાવરણ થયું છે.
આજનીનામાં આવ્યું હતું કે
ઊંડી વિચારણા માગે છે. વર્તમાનમાં સાધુ-સાધ્વી પ્રત્યે સમાજને આજની પરિરિથતિની કડાકૂટમાં ઝાઝું ન ૫ડવું. સમયાઓ સદાય આદર છે તે તેમના જ્ઞાન કરતાં ત્યાગ અને તપશ્ચર્યાને કારણે વધારે છે. રહેવાની આજની પરિસ્થિતિને મુકાબલે પોતાના ચિત્તમાં લગીરે
નથી. અનેક રાજા - મહારાજા આવ્યા ને ગયા. સંત અને પયગમ્બરો પરિસ્થિતિ હળવી થશે?
અમર રહ્યા છે. માટે રાજકારણની પંચાત છેડીને રચનાત્મક કાર્યમાં કટોકટી જાહેર થયા પછી દેશમાં તંગ વાતાવરણ થયું તે, ૧૮
લાગી જાવ. રાજકારણમાં ફસાઇશું તે મહામૂરખ સાબિત થઇશું. મહિનાના ગાળા પછી કાંઇ હળવું થવાના ચિ છે? સરકારી
આજની પરિસ્થિતિના સંદર્ભમાં પ્રશ્નોત્તરીમાં બાબાને પ્રવકતાઓ કહે છે કે ધરપકડ થઇ હતી તેમાંથી મોટા ભાગના
ભારપૂર્વક પૂછવામાં આવ્યું હતું અને માર્ગદર્શન માગ્યું હતું. થોડો અટકાયતીઓને મુકત કર્યા છે, સેન્સરશિપ હળવી કરી છે, વિરોધ
વખત વિનોદમાં વાત ટાળવા પ્રયત્ન કર્યો પણ પછી કહેવું પડયુંપક્ષો સાથે કાંઇક સમાધાનની ભૂમિકા રચાતી હોય તેવા નિવેદને. આજે જે બની રહ્યાં છે. - અટકાયત, સેન્સરશિપ વિગેરે • તે સારું થાય છે. વિરોધ પક્ષોના આગેવાનોએ પણ તેને માટે તત્પરતા નથી અને તે વાતને પ્રચાર કરવાને સૌને અધિકાર છે. જે સાચું બતાવી છે. વડા પ્રધાન અને અશોક મહેતા વચ્ચે થોડો પત્રવ્યવહાર લાગે તે નિર્ભયતાપૂર્વક કહેવું. કોઇની નિન્દા ન કરવી. વ્યાપાક થયો છે. કેંગ્રેસના આગેવાન તરફથી સમાધાન માટે જે શરતો પ્રચારકાર્યમાં પોતાને સ્પષ્ટ અભિપ્રાય લોકો સમક્ષ મૂકો. આ પણ મૂકવામાં આવે છે તેમાં કેટલીક વખત માનહાનિ જેવું લાગે છે, એક સત્યાગ્રહ છે. તેનું પરિણામ સારું આવશે પણ જે પરિણામ
આવે તેને માટે તૈયાર રહેવું. રચનાત્મક કાર્ય કરો અને લાકોને સાચી અશોક મહેતાએ કહ્યું છે કે કોઇ પણ જાતની શરતો વિના વાટાઘાટ
પરિસ્થિતિ સમજાવવા પ્રચાર પણ કરો. બીજી ઘણી વાતે, આજની (ડાયલોગ) થાય તે યોગ્ય થશે. બંને પક્ષે અતિરેક અને ભૂલ થઇ
પરિસ્થિતિ સંબંધે તેમની સાથે થઇ અને સ્પષ્ટ અભિપ્રાય છે. તેના વિવાદમાં ઉતર્યા વિના, ભવિષ્યને જ વિચાર કરવામાં આવે
આપ્યા, કંઈ ગેરસમજને અવકાશ નથી રહેવા દીધો. તો અંતર ઓછું થવું મુશ્કેલ નથી. એક વાત સ્પ છે. આ ૧૮
પણ વિનોબાજીની પોતાની ભૂમિકા જુદી છે તે સમજી લેવું મહિનાના ગાળામાં દેશમાં પાયાનું પરિવર્તન થયું છે. અને કેંગ્રેસની
જોઇએ. આપણે ઇચ્છીએ છીએ કે બાબા કહે અને બાબા કરે તે અને સરકારની નીતિ સમૂળી બદલાઇ ગઇ છે. એ નીતિમાં બુનિયાદી વાત નથી, તમને સારું લાગે તે કરો. બાબાને હવે સૂક્ષમ અકર્મફેરફાર થવાને અત્યારે સંભવ નથી. આ નીતિના માળખામાં રહીને જ યોગ અથવા સંન્યાસની ભૂમિકા છે. કોઇ કર્તવ્ય શેષ નથી સલાહ કાંઈ સમાધાન થાય. આ પાયાની નીતિ જેને માન્ય ન હોય તેમને આપવાનું પણ નહિ. બાબાને વર્તમાન પરિસ્થિતિની મૂંઝવણ નથી. લોકમાટે સમાધાનને બહુ અવકાશ નથી. એવાઓએ, વિનોબાજી કહે છે
દષ્ટિમાં બાબા મરી ગયો, કાં અમર થઈ ગયું. આ આધ્યાત્મિક તેમ સરકાર અને રાજકારણને ભૂલી જઈ, લેક્સેવા અને રચનાત્મક ભૂમિકા સમજી શકાય તેવી છે. જીવનની અંતિમ સ્થિતિ વિરલ
: વ્યકિતઓ માટે એવી હોય છે. વિનોબાજી પાસેથી હવે કાંઇ અપેક્ષા મર્યમાં પડી જવું. જે કાંઈ થાય તેટલું. જેમને આ નવી નીતિ અને
રાખવી એ આપણી ભૂલ છે. દિશા બદલાવવાં છે તેમણે જુદો જ વિચાર કરવો પડશે. ઘણી ધીરજ
- આચાર્ય રજનીશ રાખવી પડશે. આવેશમાં, સંધાર્ષનું વાતાવરણ રાખવાથી તાત્કાલિક
શ્રી રજનીશ વિશે મેં ‘પ્રબુદ્ધ જીવનના તા. ૧૬-૧૨-૭૬ ના કાંઇ લાભ થવા સંભવ નથી. વડા પ્રધાન અને બંસીલાલે કહ્યું છે. અંકમાં એક લેખ લખ્યો છે. તે સંબંધે તે લેખને આવકારતા અને કે કટેકટી ઉઠાવી લેવા માટે હજી સમય પાક નથી. ચૂંટણી પણ નજીકમાં તેને વિરોધ કરતા પત્રો અને લેખો મને મળ્યા છે. ત્રણ પત્રો થાય તેમ જણાતું નથી. બંધારણના ફેરફારો કાયમી થયા દં, તેના પરિણામે નમૂના રૂપે ગયા અંકમાં પ્રકટ કર્યા હતા. આ અંકમાં એક પત્ર જે બીજા ફેરફારો થશે તે થવાના છે. પરિસ્થિતિ હળવી કરવી હોય પ્રકટ થાય છે. અહિંસાની વિશદ છણાવટ કરતે એક લેખ સારો છે તે સરકાર ઓછામાં ઓછું એટલું કરી શકે કે રાજકારણીય હેતુથી
તે પ્રગટ થાય છે. તેથી વિશેષ આ વિવાદ ચલાવવાની જરૂર નથી. શ્રી
રજનીશના અનુયાયીઓ તરફથી રોષભર્યા પત્રો મને મળ્યા છે. શ્રી. જેમની ધરપકડ થઇ છે તે સૌને મુકત કરે, રાજકારણીય હેતુથી હવે
રજનીશના વૈભવી જીવન અને તેમના વિચારો ગેરમાર્ગે દોરાવનારા પછી મિસાનો ઉપયોગ ન થાય, સેન્સરશિપ ઉઠાવી લેવાય, અંતે
છે એવા લેખો અને પત્ર પણ આકરી ભાષામાં મળ્યા છે. કોકટી ઉઠાવી લેવાય–આ થાય તો પણ સરકારને વિશાળ સત્તાઓ
એક ભાઇએ મને લખ્યું છે કે મારા લેખમાં મારી જ વિકૃતિ રહેશે જ. વાંધાજનક બાબતે માટે પ્રેસ એકટ કાયમ રહે છે.
અને અહંભાવ પ્રકટ થાય છે. સંભવ છે મારી ભૂલ થતી હોય, રાષ્ટ્રવિરોધી પ્રવૃત્તિ અને રાષ્ટ્રવિરોધી સંગઠન (Anti-National
અત્યારે કોઇ ભૂલ જણાતી નથી અને જે પત્ર મારા ઉપર આવ્યા Activity and Anti - National Association) ને ડામવા છે તે કાળજીપૂર્વક વાંચ્યા પછી પણ મારી ભૂલ થઈ હોય તેવું લાગતું સરકારને સત્તા રહે છે. બંધારણના ફેરફારોથી કારોબારીને નથી. આમાં મારો અહં જણાતો હોય તે પત્ર લખનાર મિત્રો વિશાળ સત્તા મળી છે અને ન્યાયતંત્રની સત્તા મર્યાદિત મને માફ કરશે. ઘણાને મારા લેખમાં અહંભાવ નથી લાગે એટલું જ થઇ છે તે કાયમ રહે છે. હિંસક પ્રવૃત્તિને કોઇ અવકાશ
નહિ પણ માર્ગદર્શન મળે છે તેવું લાગ્યું છે તે મારે સાંત્વને છે. નથી. તે, રાજકીય તંગદીલી હળવી કરવા ઉપર જણાવેલ પગલાં
ગાંધીજી વિશે રજનીશે જે કહ્યું છે તેની પુષ્ટિ કરતાં પત્રો પણ મળ્યાં સરકાર તરફથી લેવાય તેમાં દેશની સ્થિરતા, એકતા કે સલામતીને
છે. એક બહુ વિવેકી મિત્ર, રજનીશના એક વ્યાખ્યાનમાં હાજર કોઇ મોટો ભય રહે તેમ લાગતું નથી. આવી રીતે પરિસ્થિતિ હળવી
હતા અને તેમાં રજનીશે ગાંધીજીની આકરી ટીકા કરી. પછી પ્રશ્ન
પૂછાયા. અંતે ૨જનિશે કહ્યું કે વધારે પૂછશે તો ગાંધીને વધારે બનાવવી તેમાં સરકારને બોજો પણ ઓછી થાય છે અને આર્થિક
પીટાવશે. માત્ર ગાંધી જ નહિ પણ બીજા મહાપુરુષે વિષે પણ રજનિશે પ્રશ્નો - જે મુખ્ય છે–તેને હલ કરવામાં સુગમતા રહેશે.
આકરી ટીકા કરી છે. તેમને અધિકાર છે. પણ તેમની ટીકાની ટીકા વિનોબાજીની કર્મભુકિત
કરવાને બીજાને પણ અધિકાર છે. આ વિષે મેં ગયા અંકમાં લખ્યું હતું તે અખબારી અહેવાલ
આ એટલા માટે મેં લખ્યું છે કે જે મિત્રોએ મને પત્રો અને ઉપરથી લખ્યું હતું, તેમાં જણાવ્યું છે કે પ્રશ્નોત્તરી ઘણી થઇ હતી
લેખે મોકલ્યા છે તે બધા હું પ્રક્ટ કરતો નથી. તેથી કોઇ એમ પણ તેને અહેવાલ મળ્યો નથી. હવે પૂરો અહેવાલ મળ્યા છે. ભૂમિ
ન માને કે હું તેની અવગણના કરું છું. બધા કળજીપૂર્વક વાંચી
ગયો છું. કેટલાકને અંગત જવાબે પણ લખ્યા છે. પણ પ્રબુદ્ધ પુત્રવાળા ભાઇ કન્તિ શાહે “વિનોબાજીનાં સાનિધ્યમાં પુસ્તિકા
જીવનના પાનાઓ આ વિવાદથી ભરવાની જરૂર નથી. બહાર પાડી છે તેમાં પૂરો અહેવાલ આપ્યો છે. મેં જે લખ્યું છે
એક વાતની મને પ્રતીતિ થઇ. ઘણા ભાઇઓ રજનીશને સારી તે બરાબર છે. પણ અધૂરું છે. વિનોબાજીએ કહ્યું કે રાજકારણને રીતે પિછાની ગયા છે અને ઘણાને ભ્રમ ભાંગી ગયો છે. ભૂલી જાવ. આજની પરિસ્થિતિ નિરંતર રહેવાની છે નહિ. ધીરજ રાખે.
૯-૧-૭૭
ચીમનલાલ ચકુભાઇ

Page #14

૧૭૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
કેન્સર લખ
કૅન્સર કલબ નામ સાંભળીને નવાઇ લાગે કે કૅન્સરની તે વળી ક્લબ હાતી હશે? અમેરિકન લોકોના જાતજાતની લોકોપયોગી સંસ્થાએ કાઢવાનો શોખ હોય છે અને તેને કલબનું નામ આપે છે.
૧૯૫૫ના જાન્યુઆરી મહિનામાં ડોરોથી જેમ્સ નામની સાઠેક વર્ષની અમેરિકન બાઇ મને મળવા આવી. થોડી વાતચીત પછી ડોરોથીએ જણાવ્યું કે અમેરિકામાં કૅન્સરના રોગમાંથી સારાં થઇ ગયેલાં સ્ત્રી - પુરુષોની એક “કૅન્સર કલબ’ છે અને તે પોતે તેની સેક્રેટરી છે. વાતવાતમાં ડોરોથીએ કહ્યું કે એગણીસ વર્ષ પહેલાં એને પેાતાને પેટમાં આંતરાનું કૅન્સર થયું હતું. પરંતુ વખતસર આપરેશન કરાવવાથી એને તદ્દન સારું થઇ ગયું. ડોરોથી ને મે પૂછ્યું કે કૅન્સર કલબ ચલાવવાનો હેતુ શો છે? ત્યારે એણે જણાવ્યું કે “અમે કૅન્સર કલબના સભ્યો કૅન્સરના ગરીબ દર્દીઓ માટે પૈસા ભેગા કરીએ છીએ. એટલું જ નહિ પણ હોસ્પિટલમાં જઇને કૅન્સરના દરદીને અમે હિંમત આપીએ છીએ કે જુએ અમને કૅન્સરમાંથી સારું થઇ ગયું તેમ તમને પણ સારું થઇ જશે. કૅન્સર અસાધ્ય રોગ છે એમ માની ગભરાઇ ના જશે.” ડોરોથીએ છેવટે ઉમેર્યું કે એકલા વાશિંગ્ટન શહેરમાં કૅન્સર ક્લબનાં પંદરસે સભ્યો છે.
ડોરોથીએ આટલી પ્રસ્તાવના પછી જણાવ્યું કે કૅન્સર કલબના લગભગ બસે- સભ્યોને ઇન્ડિયન એમ્બસી એટલે કે ભારતના રાજદૂતને રહેવાનું મકાન જોવા આવવું છે. આવી, માગણી અમેરિકાની ઘણી પરોપકારી સંસ્થાઓ કરે છે અને એવી માગણીઓ માટે અમે એમ્બસીનાં દ્રાર હમેશાં ખુલ્લાં રાખતાં હતાં. જોવા આવનારાંને અમે ચાપાણી અને નાસ્તો આપતાં હતાં. અમેરિકન લોકોને આપણાં ભજીયાં અને સમાસા બહુ ભાવે છે, એટલે અમે ઘણુંખરું એ તૈયાર કરાવતાં. અમે હિંદુસ્તાનથી બે રસોઇયા લઇ ગયાં હતાં એટલે મુશ્કેલી પડતી ન હતી. આપણી એમ્બસીના માનમાં ભારતની હાથકારીગરીની સુંદર ચીજો જોઇ અમેરિકન લોકો ખુશ થતા હતા. અમે ભારતની કઇ વિશેષતા દેખાડવા, બે ત્રણ ડોકયુમેન્ટરી ફિલ્મસ એ લોકોને દેખાડતાં હતાં.
કૅન્સર કલબના સભ્યોએ જણાવ્યું કે આ એમ્બસી જોવા આવવા માટે દરેક સભ્યને ત્રણ ત્રણ ડૉલર્સ આપવા પડયા છે. એ ભેગા થયેલા પૈસા કૅન્સરના ભાગ બનેલા ગરીબ દર્દીઓની સારવારમાં વપરાશે! અમેરિકામાં દાકતર તથા દવાનો બહુ ખર્ચ થાય છે, એટલે બધા લોકો તબિયતના વીમા ઉતરાવે છે. તે ઉપરાંત કૅન્સર કલબ જેવી સંસ્થાએ ગરીબ દર્દીઓને મદદ કરે છે.
ડિસેમ્બર મહિનામાં, અમેરિકાના માજી પ્રમુખ થી ઓડોર રૂઝવેલ્ટનાં સુપુત્રી મિસિસ લાગવર્થ અમને અચાનક એક મેળાવડામાં મળી ગયાં. મિસિસ લૅંગવર્થ અસાધારણ બુદ્ધિશાળી બાઇ છે અને એમને પુસ્તકો વાંચવાનો હુ શેખ છે. મને મળ્યાં ત્યારે એમની ઉમ્મર પાંસઠથી સિત્તેરની વચ્ચે હશે. એમના પતિ ઘણાં વર્ષો સુધી અમેરિકન કૉંગ્રેસના સ્પીકર હતા અને તેમની ભારે પ્રતિષ્ઠા હતી. મિસિસ લાગવર્થની પણ અમેરિકન સમાજમાં બહુ પ્રતિષ્ઠા હતી અને એમના ઘરના જમણના મેળાવડામાં જાત- જાતના બુદ્ધિશાળી સ્ત્રીપુરુષ ભેગાં થતાં.
મિસિસ લીગવર્થ અમને મળ્યાં ત્યારે વિધવા હતાં અને એમની એકની એક દીકરી છે તે પણ વિધવા હતી. એમની દીકરી એલિસ લગ્નજીવનમાં બહુ સુખી હતી, પરંતુ લગ્ન પછી થોડા જ વર્ષમાં એના પતિને બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં જોડાવું પડયું. લડાઇમાં ગોળી વાગવાથી એમને અસાધ્ય રોગ લાગુ પડયો અને ટૂંક વખતમાં જ એમનું મરણ થયું. આ આઘાતથી એલિસનું મન સંસારથી વિરકત થઇ ગયું અને તે સમાજમાં કોઇ સાથે મળતીહળતી નથી. એલિસ પોતાની નાનકડી દીકરી સાથે એક નાના સરખા ઘરમાં રહે છે. “સેક ડહાર્ટ' નામની કેથોલિક સંપ્રદાયની સંસ્થામાં એલિસે પોતાનું જીવન સર્જ્યું છે. એની માતા - મિસિસ લાગવ - ખૂબ શ્રીમંત છે અને ભારે ઠાઠમાઠથી રહે છે, પરંતુ એ લિસને સાદાઇ પરાંદ છે.
તા. ૧૬-૧’૭૭
*
મિસિસ લાગવર્થના ધરના એક મણમાં મેં એમને પૂછ્યું
કે “તમે ઉનાળામાં કયાંય ગયાં હતાં કે અહીં જ રહ્યાં હતાં ?” ત્યારે એમણે જણાવ્યું હતું કે “મેં કૅન્સરનું ઑપરેશન કરાવ્યું હતું એટલે અહીં જ હતી.” એટલી સરળતાથી એ બાલ્યા કે જાણે નાનો સરખો ફોલ્લા કપાવ્યો હોય. પછી એમણે કહ્યું કે “મારા ઑપરેશનની કોઇને ખબર આપી ન હતી. કેમકે મારી એલિસ પેાતાની દીકરીને કેલિ ફોર્નિયા દેખાડવા લઇ ગઇ હતી અને એલિસના જીવનમાં આનંદના પ્રસંગ બહુ થોડા હોય છે એટલે મારે એના આનંદમાં વિઘ્ન નાખવું ન હતું. અહીં જો મારાં મિત્ર કે સગાંને મારા પરેશનની ખબર પડે અને કદાચ કોઇ એલિસને લખી દે તા એ તરત મુસાફરી અધૂરી મૂકી અહીં દોડી આવે. વળી મેં દાકતરને પણ કહ્યું હતું કે, કે મારા આપરેશન વિશે છાપામાં કઇ છપાવશેા નહિ.” આટલું સાંભળ્યા પછી મને થયું કે, આપણે તે કુટુંબમાં એક જણનું પરેશન થવાનું હોય તો બહારગામથી સગાંઓને બદલાવીએ છીએ અને ઑપરેશનને દિવસે સ્વજનોથી હાસ્પિટલના વેઈટિંગરૂમ ભરી દઇએ છીએ. અને આ વૃદ્ધ સ્ત્રીએ કેટલી હિંમતથી ઑપરેશન કરાવી નાખ્યું ! પછી મેં મિસિસ લૉંગવર્થને પૂછ્યું કે “તમને કૅન્સરના
પરેશનની બીક તે! લાગતી હશે? પણ તમારી હિંમત બહુ કહેવાય” ત્યારે એમણે ઉત્તરમાં કહ્યું “જુએ જ્યારે ઓપરેશન પછી માણસ ભાનમાં આવે છે અને નર્સ પૂછે દે કે તમને કેમ લાગે છે? ત્યારે કેટલાક માણસા એમ કહે છે કે ધાર્યું હતું એટલું નથી દુ:ખતું અને કેટલાક એમ કહે છે કે, બાપરે મારાથી તે નથી સહેવાતું. હવે દાકતરના ઘા તો સરખા જ હોય છે. કોઇની પ્રકૃતિ નરમ હોય છેઅને કોઇની મજબૂત હોય છે. આ વયોવૃદ્ધ સ્ત્રીની સ્વસ્થતા અને ધીરજ જોઈ મને એને માટે ખૂબ માન થયું. છેવટે મેં પૂછ્યું, હવે તો તમને સારું છે ને? ત્યારે એણે જવાબ દીધો કે “હવે હ તા ભૂલી જ ગઇ છું કે મેં આપરેશન કરાવ્યું છે.”
વોશિંગ્ટનના સાડા પાંચ વર્ષના વસવાટ દરમિયાન yel-જાતના મહાન લેખકો, બુદ્ધિશાળી, કલારસિક, પત્રકારો, મનુષ્યસેવા કરનારાઓ, સાહિત્યકારો અને રાજ્યકારણમાં ભાગ લેનારાં સ્ત્રી-પુરુષોને મળવાનો લાભ મળ્યો. ગગનવિહારી સાથે અમેરિકાની અને યુનિવર્સિટીઓમાં જવાની અને ત્યાંના વિદ્યાર્થીઓને તથા પ્રોફેસરોને મળવાની તક પણ મળી. “સ્મરણાની સુવાસ' નામના સૌદામિની મહેતાના પુસ્તકમાંથી એક પ્રકરણ .
સૌદામિની મહેતા
વિકૃતિના નમૂના
ગાંધી સ્મારક નિધિ, રાજઘાટ, નવી દિલ્હી તા. ૨૮-૧૨-’૭૬.
આદરણિય શ્રી ચીમનલાલભાઇ,
'
સાદર નમસ્કાર. ‘પ્રબુદ્ધ જીવન ’ના ૧૬ મી ડિસેમ્બરના અંકમાં ‘વિકૃતિના નમૂના ” લેખ લખીને તમે મોટો ઉપકાર કર્યો છે એટલું જ નહિ પણ સાથે તમારી નિર્ભિક સત્યનિષ્ઠાનો પરિચય પણ આપ્યો છે. શ્રી રજનીશજીના ભકતોના વિશાળસમૂહ તમારાથી ચોક્કસ નારાજ થશે પણ તમે આ લેખ લખ્યો એ માટે આપને ઘણા ઘણા ધન્યવાદ.
તમે નિર્દેશ કર્યો છે એ પ્રમાણે શ્રી રજનીશજી વિશે પણ તમે જરૂર લખા. તમારું લખાણ પૂર્વગ્રહષિત નહિ હોય; એવા પૂરો વિશ્વાસ છે. આ માટે તમારા વિચારો જાણવા હું ઉત્સુક છું. તમે સ્વસ્થ અને આનંદમાં હશા એવી આશા.
આપનો, સ. એ. આજે

Page #15

તા. ૧૬-૧-'૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૭૫
અને
એક સમીક્ષા
-
જિન સંદેશ'માંથી ઉદ્ભૂત કરેલે આચાર્ય રજનીશને “ગાંધી- જીની આહસા, અહિંસા નથી ”ના મથાળાવાળે લેખ તથા તે પરની શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઇ શાહની “વિકૃતિને નમૂને ” ની મથાળાવાળી ટીકા ‘પ્રબુદ્ધ જીવન 'ના તા. ૧૬-૧૨-૭૬ ના અંકમાં વાંચ્યા પછી તે સંબંધી વધુ લખવાને અવકાશ રહે છે.
પ્રતિભાશાળી વ્યકિતત્વ ધરાવતા આરાય રજનીશ એક બહુશ્રત વિદ્વાન છે. તેમને માનનારો વર્ગ પણ ઠીક ઠીક છે. તેથી તેમનું કહેવું ઘણા જન વાંચે–વિચારે તે સ્વાભાવિક છે. પ્રસ્તુત લેખમાં તેમનું પૂરેપૂરું વકતવ્ય આવી જતું હોય તેમ લાગતું નથી. ગાંધી- જીની અહિંસા એ સાચા અર્થમાં અહિંસા નથી તેમ પ્રતિપાદન કરવા તે લેખમાં તેમણે પ્રયાસ કર્યો છે. વિશ્વવંદ્ય મહાત્મા ગાંધીજીએ પિતાના જીવનમાં ચરિતાર્થ કરેલી અહિંસા વિશે આવું કડક વિધાન વાંચતાં કે સાંભળતાં વિચારશીલ સૌ કોઇને આંચકો લાગ્યા વિના રહે નહિ. ઉપરોકત વિધાન કરવા પાછળ આચાર્યશ્રીને આશય ગમે તે હોય તેની ભાંજગડમાં પડયાં વગર, તેમણે કરેલાં વિધા, અહિંસાનું સ્વરૂપ અને ગાંધીજીની વિચારશ્રેણીની અહિંસા કેવી હતી તે સંબંધી પચાર કરવાનું અને પ્રાપ્ત થાય છે. મજકુર વિધાનને સાર ટૂંકમાં નીચે મુજબ છે. આચાર્ય રજનીશ લખે છે :
અહિંસા એક અનુભવ છે, સિદ્ધાંત નહિ. અહિંસા આચરણ બને છે પણ તે સ્વયં આચરણ નથી. એ આચરણ પાછળથી સહજ રીતે આવે છે, પ્રગટે છે. હિંસા નહિ થાય તે શેષ જે રહે તે અહિંસા હશે. અંહસાને વિધેયાત્મક રૂપમાં લાવવાને કોઈ ઉપાય જ નથી. હિંસા અને અહિંસા વિરોધી નથી, જેમ પ્રકાશ અને અંધકાર વિરોધી નથી. અંધકાર તે પ્રકાશને અભાવ માત્ર છે, તેનું કોઇ અસ્તિત્વ નથી. પ્રકાશનું જ અસ્તિત્વ છે. જે કોઇએ અહિંસાને વિધેયક બનાવી છે તે હિંસક રહીને અહિંસા સાધવાને પ્રયત્ન કરશે. આથી જ હું ગાંધીજીની અહિંસાને અહિસા નથી માનતા. ગાંધીજીની અહિંસા એ અર્થમાં આંહસા નથી જે મહાવીરના અર્થની અહિંસા છે. ગાંધીજીની અહિંસામાં બીજાને દબાવવાની, બીજાને બદલવાની, બીજાને અલગ કરવાનો આગ્રહ છે. તેમાં હિંસા છે. ગાંધીજીની અહિંસા અહિંસાત્મક હિંસા છે. અનશન અહિંસા કેવી રીતે થઇ શકે?
ચાગ્રહ અહિંસા કેવી રીતે થઈ શકે ? તેમાં બીજા પર દબાણ લાવવાનો ભાવ પૂરેપૂરો છે. પૂછી શકાય કે મહાવીરે જીવનભરમાં સત્યાગ્રહ કેમ ન કર્યો ? પૂછી શકાય કે મહાવીરે કોઈને બદલવાને આગ્રહ કેમ ન કર્યો? સત્યાગ્રહ શબ્દ જ બેહૂદે છે. સત્યને કોઇ આગ્રહ ન હોઈ શકે. જયાં આગ્રહ છે ત્યાં સત્ય ટકી કેવી રીતે શકે? આગ્રહ અસત્યને જ હોય છે. બધા સત્યાગ્રહ અસત્ય આગ્રહ છે. મહાવીર કહે છે કે સત્યને આગ્રહ કર્યો તે હિંસા શરૂ થઇ ગઇ. કારણ, જો મેં કહ્યું કે હું કહું છું તે જ સત્ય છે તો મેં હિંસા શરૂ કરી દીધી. આથી મહાવીર સત્યને પણ આગ્રહ નથી કરતાં. મહાવીરે અહિંસાને ઉપદેશ આપ્યો જ નથી. મહાવીરે તે ધ્યાનને ઉપદેશ આપ્યો છે. એ ધ્યાનમાંથી જે પસાર થઇ ગયા તે અહિંસક થઇ ગયા. ભીતર ચિત્ત જાગે તો જાગેલા ચિરાથી હિંસા વિસર્જિત થઈ જાય છે. શેષ રહી જાય છે તે અહિંસા છે” આ છે રજનીશજીના કહેવાને સાર. હવે તે પર વિચારીએ. પ્રથમ ગાંધીજીને મન અહિંસા કેવી હતી તે જોઇએ.
ગાંધીજીને મન સત્ય એ જ પરમેશ્વર છે. તેઓ કહે છે: “અહિંસા અને સત્ય એવા ઓતપ્રોત છે જેમ સિક્કાની બે બાજુ અથવા લીસી ચકરડીની બે બાજુ. તેમાં ઊલ્ટી કઇ અને સુલ્ટી કઈ તે જેમ કળી શકવું મુશ્કેલ છે, તેવું જ સત્ય અને અહિંસાના સ્વરૂપ
સંબંધી છે.” સંપૂર્ણ સત્યના દર્શન આ દેહે અસંભવ હોવાથી ગાંધીજીએ સત્યને જ સાધ્ય ગણી, અહિંસાને તે પામવાના પરમ સાધન તરીકે સ્વીકારી. તેમની અહિંસા તે અહિંસાને સામાન્ય આચાર નથી; પરંતુ તે શુદ્ધ વિચારના પરિપાક રૂપે અવતરેલ જીવોત્કર્ષક આચાર છે. તે અહિંસા એટલે પ્રેમ છે, જીવ માત્ર પ્રત્યેની સેવા છે. તેમાં મૈત્રી કરુણા અને માધ્યસ્થ ભાવ રહેલા છે. ગાંધીજીની અહિંસાનું ઉગમસ્થાન, મહાવીરની અહિંસાની જેમ, સૌ જીવે પ્રત્યે રહેલી આત્મૌપજ્યની ભાવનામાં રહેલું છે. જેના વેણે વેણે સત્ય નિતરે છે, જેના પદે પદે અહિસા ચરિતાર્થ થાય છે, જેને શત્રુ અને મિત્ર, પ્રત્યે સમભાવ દે, જેને મન જગતની સકળ સમૃદ્ધિનીમાને - પદ - અધિકાર સત્યની પાસે ૨જકણ ખૂલ્ય છે, તેવા પુણ્ય શ્લેક પુરુષના સત્યાચરણને હિંસા કે બળજબરીમાં ખપાવવાની ચેષ્ટા કરવી છે, તેવા પુરુષને ન ઓળખ્યા બરોબર થયું.
એવા પુરુષના જીવનમાં એવા પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય કે જ્યારે શકય તેટલા બધા પ્રયત્ન કરવા છતાં સામી વ્યકિત સમજવાને તૈયાર જ ન થાય અને ભારે અહિત થઇ રહ્યું હોય, તેવી પરિસ્થિતિમાં સામી વ્યકિતને જરા પણ અહિત ચિતવ્યા વગર પોતાનામાં જ કંઇ અશુદ્ધિ છે જેથી સામી વ્યકિત સમજવાને તૈયાર નથી તેમ બધો દોષ પિતા પર લઇ, આત્મશુદ્ધિની સાથોસાથ સામાને સન્મતિ મળે તેવી શુભેચ્છાથી કરાતું અનશન કે આદરેલે સત્યાગ્રહ તે સાચી અહિંસાનું જ આચરણ છે. પૂ. ગાંધીજી આ બાબતમાં લખે છે કે :
“ઘણી વાર ભૂલી જવાય છે કે સત્યાગ્રહીને હેતુ બુરાઇ કરનારને મૂંઝવવાને કદી નથી હોતું. તેના ભયને નહિ પણ તેના જિગરને હમેશાં જાગ્રત કરવાને એને પ્રયત્ન હોય છે. સત્યાગ્રહી એ દુષ્ટને મજબૂર કરવા નહિ, પણ એને હૃદયપલટો કરવા જ હમેશાં ઇરછશે. મારા અસહકારની પાછળ કરડામાં કરડા વિરોધીઓ સામે નજીવામાં નજીવું બહાનું મળતાં સહકાર કરવાની તીવ્રમાં તીવ્ર ઉત્કંઠા હંમેશ રહેલી છે. અસહકાર મારા સિદ્ધાંતનું અંગ છે ખરું પણ તે સહકારની તૈયારીરૂપ હોય છે. અહિંસક લડાઇને અંત હમેશાં સમાધાનીમાં હોય છે, પોતાને કક્કો ખરો ક્રવામાં નહીં, તેમ વિરોધીના માનભંગમાં તે કદી જ નહીં.”
ઉપરના સિદ્ધાંત વાળું આચરણ જે અહિંસક ન ગણાય, તે પછી બીજું કેવા પ્રકારનું આચરણ અહિંસક ગણાઈ શકે તેની કેવળ કલ્પના જ કરવી રહી. વાસ્તવમાં સત્યને જ આગ્રહ હોય, મિથ્યાત્વને કદિ નહિ. વ્યવહારમાં પણ આપણે સત્યને જ આગ્રહ રાખીએ છીએ. ‘સત્યાગ્રહ’ અને ‘અસહકાર’ શબ્દોની પાછળ પણ ઈતિહાર છે. આપણને તે શબ્દ બેહદ લાગે તેથી થોડો તે બેહૂદો થઇ જવાને છે !!!
હવે અહિંસાના સ્વરૂપ સંબંધી વિચારીએ. અહિંસાને જો સાધ્ય ગણીએ તે સત્ય આદિ ધર્મોને સાધન સમજવાં રહ્યાં. અહિંસાને જે સાધન સમજીએ તે સત્યને સાધ્ય સમજવું રહ્યું. અહિંસા જ્યારે સાધ્ય બને છે ત્યારે તે પરમ આદર્શને પહોંચવા માટે જ્ઞાન - ધ્યાનતપ - સંયમ આદિ કરવાં નિર્દોષાય છે. આવી સાધ્ય અહિંસા આત્માની અનુભૂતિ અર્થાત ભાવ હોઇ શબ્દાતીત છે; પરંતુ ઉપરોકત ભાવ
જ્યારે યત કિંચિત ચરિતાર્થ થાય છે ત્યારે તે ભાવાત્મક રૂપ પકડે છે. મહાવીરની અહિંસા માત્ર નકારાત્મક ન હતી. તેનું બીજું પલ્લું ભાવાત્મક હતું. જીવહિંસા કે પ્રમાદ ન કરે તે જેમ અહિંસાની નકારાત્મક બાજુ છે, તેમ સૌ જીવેને આત્મવત સમજી તેમની પ્રત્યે પ્રેમ અને મૈત્રીભાવ રાખી, તેમના દુ:ખમાં સહભાગી થવું, અને
૨૧

Page #16

:
૧૭
તેમના સુખ અને શાંતિ અર્થે પોતાનું સુખ અને સગવડ ત્યજવાં તે તેની ભાવાત્મક બાજુ છે. કેવળ જ્ઞાન પ્રપ્ત થયા પછી મહાવીરને એક સાધક તરીકે કંઈ કરવાનું બાકી ન હતું; પરંતુ જગતના જીવોનાં ક્લ્યાણ અર્થે તેમણે પેાતાને લાધેલા સત્યનો પ્રકાશ કર્યો અને અહિંસાને ચરિતાર્થ કરી બતાવી. સત્યનો આગ્રહ હોવાથી જ તેમણે પટ્ટશિષ્ય ગણધર ગૌતમને તેનાથી શાનમાં ચડિયાતા એક શ્રાવક પાસે, ગૌતમની ભૂલને હિસાબે ક્ષમાપના કરાવી. દીક્ષા લીધાને દિવસે રાત્રિ વિષે મેઘકુમારનું મન ચલાયમાન દેખી સત્ય શું છે તેનું તેને ભાન કરાવી તે ચરિતાર્થ કરવાની શીખ દીધી. શું મહાવીર કે બુદ્ધ બધા મહાપુરુષો સત્યાચારણનો જ આગ્રહ રાખતા હોય છે, મહાવીરે અહિંસાને “ભગવતી” કહી છે, વ્યાસજીએ તેને પરમધર્મ, પરમ સત્ય, પરમ તપ, પરમ શૌચ' આદિ વિશેષણોથી વર્ણવી છે. આચાર્ય સમ્મતભટ્ટ તેને “પરમ બ્રહ્મ’ કહી છે. ધ્યાનની સિદ્ધિ અર્થે પાતંજલ યોગ સૂત્રમાં યમ - નિયમ આદિ અષ્ટાંગ ધર્મના પાલનને અનિવાર્ય ગણ્યું છે.
પ્રબળ જીવન
જે અર્થમાં ફકત આત્મા - સત્ય - જ્ઞાન વિદ્યાનું જ અસ્તિત્વ છે, અને માયા - અસત ્ · અવિદ્યા કે મિથ્યાત્વનું અસ્તિત્વ નથી; તે જ અર્થમાં અહિંસાનું અસ્તિત્ત્વ છે, હિંસા અસ્તિત્ત્વ નથી. અહિંસા અને હિંસા બન્ને વસ્તુત: આત્માની સ્વભાવ - વિભાવરૂપે પરિણતિજ છે. તેથી વિરોધી દેખાવાં છતાં તે અવિરોધી જ છે. આત્માની ભાવ જ્યારે ‘સ્વ` લક્ષી હોય ત્યારે તે ધર્મ અર્થાત્ અહિંસા છે. તે ભાવ જ્યારે ‘પર’ લક્ષી હોય ત્યારે કર્મ અર્થાત હિંસા છે. ટૂંકમાં, આત્માની સ્વરૂપસ્થિતિ તે જ ધર્મ અને તેની ચપળ પરિણતિ તેજ કર્મ. રજનીશજીના કહેવાનો ભાવાર્થ આ જ હોય તો તે એકલા જૈન દર્શનને જ નહિ પરંતુ સર્વદર્શનને સંમત છે.
આચાર્ય રજનીશનું ઉપરોકત વિધાન “ગાંધીજીની અહિંસા એ અર્થમાં અહિંસા નથી, જે મહાવીરના અર્થની અહિંસા છે.” સામાન્યજનને સમજવું ઘણું મુશ્કેલ છે. આવાં વિધાનોથી જ ભ્રામક ખ્યાલો બંધાવા સંભવ છે. મહાવીરને મન અહિંસા સાધ્ય છે, ગાંધીજીને મન સત્ય સાધ્ય છે. છતાં બન્ને મહાપુરુષો સત્ય અને અહિંસા એક અને અવિભાજય છે તેમ કહે છે. મહાવીરે પણ સત્યને ભગવાન કહ્યું છે. સ યં ઘુ મ ગવૅ પ્રશ્ન વ્યાકરણસૂત્ર
તેમનું છેલ્લું વિધાન ‘ભીતરમાં ચિત્ત જાગે તો જાગેલા ચિત્તથી તેંહસા વિસઁજત થઈ જાય છે” તેમાં નવું કશું નથી. વાસ્તવમાં સમ્યક્દર્શન પ્રજ્ઞા કે, વિવેક ખ્યાતિ પામ્યા પછી અસત્-~મિથ્યાદષ્ટિ કે આશાન રહેતાં નથી. તેની બધી ક્રિયા દોષમુકત હોય છે. આચારંગસૂત્રમાં ભગવાન મહાવીરે કહ્યું છે. સમ્મત્ત તો સરે રૂપાયું ! મનુનુસંહિતામાં પણ તેજ સત્ય કહ્યું છે. सम्यग्दर्शन सम्पन्नः कर्मभि न निबध्यते ।
પરંતુ આવી બ્રાહ્મી સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા માટે ભગીરથ પુરુષાર્થ, સતત આત્મજાગૃતિ અને ઉત્કૃષ્ઠ સંયમની આવશ્યકતા રહે છે તે ભૂલવું ન જોઈએ. ચિત્ત કઈ આપાપ જાગૃત થઈ જતું નથી, ઘો રક્ષતિ રક્ષિત : !
તા. ૧૬-૧-’૭૭
બાલિશ છે. ગીતામાં ભગવાને ખરું જ કહ્યું છે કે કરોડ઼ેમાંથી મને કોઈક જ પામી શકે. શુષ્ક પંડિતાઈ કરતાં જરૂર છે અંત હૃદયની. સ્વાનુભૂતિથી સાચા સંતે જે કહી શકશે તે તર્કવાદી હજાર વિદ્રાન ભેગા મળીને પણ કહેવાને અસમર્થ છે. હા, તેવી શુષ્કવિદ્રતા અજ્ઞાનજનાને અહીંથી તહીં ભમાવી શકે, અહંભાવ પોષી પેાતાના વર્તુલમાં વાહ વાહ બાલાવી શકે; પરતુ તેથી તેમનું અને સમાજનું કશું ભલું થતું નથી. અહિંસા કે સત્ય ઉપર ગ્રંથોના ગ્રંથો લખાયા છે. તેનું ખંડન મંડન પાંચ પચ્ચીસ લીટીમાં આડુંઅવળું કરવું નરી બાલિશતા જ છે અને વ્યકિતગત માન્યતા કે વ્યકિતગત ચારિત્રને ભાંડવાના પણ કશો અર્થ નથી, તેથી ચોકાવૃત્તિ પાપાવા સિવાય બીજું કશું નિષ્પન્ન થતું નથી. નિર્ભેળ સત્યને પામવા સત્ય પુરુષાર્થ કરીશું તે આપણા ટૂંકા જીવનમાં પણ કંઈક પામી જશું.
આચાર્ય રજનીશના ઉપરોકત વિધાનોમાં કર્યાંક મહાએ પ્રબોધેલું સત્ય ઝળકી ઊઠતું દેખાય છે, તે કયાંક મિથ્યાદર્શનના કાળા ડિબાંગ ઓળા પથરાયેલા નજરે પડે છે, તેની આથે કાંક આગિયાસમ અર્ધસત્ય વિદુષકના મ્હારાં પહેરી અહીંથી નહીં કૂદકા મારતા દેખાય છે, તો ક્યાંક વળી મનસ્વી તરંગાના પરપોટાએ સૂરસૂરિયાના અવાજે ફુટતા દેખાય છે. અને આ રાસલીલાની મધ્યમાં હું ભાવ સામી છાતીએ ઊભા રહી બેસૂરા અવાજે બૂંગિ વગાડવામાં મશગૂલ થયેલા દેખાય છે. એના અવાજના પડઘા સામે પાર પડતા સંભળાય છે ‘અહા રૂપ અહીં ધ્વનિ'. ચત્રભુજ કરશનજી મડીઆ શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય હીરક મહોત્સવ પ્રસંગે ચેાજાનાર જૈન સાહિત્ય સમારોહ
સત્ય - અહિંસાનું સ્વરૂપ જેટલું વિરાટ છે તેટલું સૂક્ષ્મ છે. તે અનંત ધર્માત્મક હોઈ, તેની એક બાજુ સાચી અને બીજી બાજુ ખોટી તેમ કહેવું તે એકાંત દષ્ટિ હોઈ મિથ્યા છે. મહાવીર આવી એકાંત દષ્ટિનો આગ્રહ કરતા નથી ‘નય’ નો નહિ પર’તુ ‘પ્રમાણ’ ના તે આગ્રહ રાખે છે. મહાવીરને મન ‘નય' એટલે આંશીક સત્ય છે, જ્યારે ‘પ્રમાણ’ તે સંપૂર્ણ સત્ય છે. ‘હું કહું છુંતે જ સત્ય છે.' તે એકાંત દષ્ટિ હોઈ મિથ્યા જ છે, કારણકે માયાની દષ્ટિને આપણે મિથ્યા કહીએ છીએ. તે પરમ સત્ય વાણી દ્વારા પ્રતિપાદ નથી અને તર્કદ્રારા તે ગમ્ય નથી. તે શબ્દાતીત છે, અવર્ણનીય અને અવર્ચનીય છે. આપણે ‘ફકત તેની ઝાંખી જ કરી શકીએ. આમ હાવાથી કેવળ તર્ક કે બુદ્ધિવાદ, ખંડન - મંડન બધું અર્થહીન અને
કેળવણી દ્વારા સમાજ ઉત્કર્ષની પ્રવૃત્તિ કરતી જૈન સમાજની સુપ્રસિદ્ધ સંસ્થા શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય તેના હીરક - ત્સવના અંગરૂપ જૈન સાહિત્ય સમારોહ તા. ૨૧, ૨૨, ૨૩મી જાન્યુઆરીના રોજ ભારતીય વિદ્યાભવનના ગીતા હોલમાં યોજનાર છે. જુદા જુદા સ્થળે વિઘાર્થી ગૃહોનું સંચાલન કરવા ઉપરાંત જૈન સાહિત્ય લેખન - પ્રકાશનના ક્ષેત્રે વિઘાલયે ઘણો મહત્ત્વનો ફાળા આપેલા છે. વિદ્યાલયની જૈન આગમાના પ્રકાશનની યોજના ચાલુ છે. તે ઉપરાંત હેમચન્દ્રાચાર્યમૃત કાવ્યાનુશાસન યોગશાસ્ત્ર, મુનિસુંદર કૃત અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ, આનંદધનજીનાં પદો, આનંદધનચાવીશી, મહાપાધ્યાય શ્રી વિનયવિજ્યજીકૃત ‘શાંતસુધારસ, જૈન ચિત્ર કલા અંગેનું ડૅા. મોતીચન્દ્ર અને ડૉ. ઉમાકાન્ત શાહને પુસ્તક ‘ન્યુ ડોકયુમેન્ટસ ઓફ જૈન પેઈન્ટિંગ' ઈત્યાદિ ગ્રંથા વિદ લયે પ્રગટ કરેલ છે. આ ગ્રંથોએ દેશવિદેશમાં વિદ્યાલયની પ્રતિષ્ઠ ખૂબ વધારી છે.
વિદ્યાલય તરફથી જૈન સાહિત્ય સમારોહ શુક્રવાર તા. ૨૧મી જાન્યુઆરીએ સાંજે છ વાગે ભારતીય વિદ્યાભવનના ગીતા હોલમાં યોજાશે. પ્રખર વિદ્રાન પદ્મશ્રી કેશવરામ કા. શાસ્ત્રી પ્રમુખપદે રહેશે. શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ આ સમારોહનું ઉદ્ઘાટન કરશે.
સમારોહની વિભાગીય બેઠકો એ જ સ્થળે નીચે પ્રમાણે છે. (૧) સાહિત્ય વિભાગ: પ્રમુખ ડૉ. હરિવલ્લભ ભાયાણી,
શનિવાર તા. ૨૨મી જાન્યુઆરી, સવારે નવ વાગે. (૨) કલા વિભાગ: પ્રમુખ ડૅ. ઉંમાકાન્ત પી. શાહ,
શનિવાર, તા. ૨૨ મી જાન્યુઆરી, બપોરે ચાર વાગે. (૩) તત્ત્વજ્ઞાન વિભાગ: પ્રમુખશ્રી દલસુખભાઈ માલવણિયા, રવિવાર તા. ૨૩મી જાન્યુઆરી, સવારે નવ વાગે.
આ પ્રસંગે જૈન સાહિત્ય, કલા અને તત્ત્વજ્ઞાનના વિદ્રાનો અભ્યાસપૂર્ણ નિબંધો રજૂ કરશે.
આ જાહેર કાર્યક્રમમાં ઉપસ્થિત રહેવા સર્વને નિમંત્રણ છે. લિ૦ સમારોહના મંત્રીએ ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ, કાન્તિલાલ ડી. કોગ અમર જરીવાલા

Page #17

તા. ૧૬-૧-૭૭
.
ચમચી વડે કાદવનુ સરાવર ઉલેચી
રાજ છાપું ઉઘાડો અને તેમાં ભ્રષ્ટાચારના કોઈ ને કોઈ કિસ્સા પર નજર પડશે. કટોકટીના ગેરફાયદા છે, પણ ફાયદા એ છે કે તેના બહાને કૈક સારાં કામ થાય છે અને ભ્રષ્ટાચારના કિસ્સા પકડાય છે; પરંતુ આપણા જાહેર જીવનની શુદ્ધિ થાય એટલા કિસ્સા પકડાય છે ખરા? અને જે કિસ્સા પકડાય છે તેથી બીજા ભ્રષ્ટાચારીઓ પર ધાક બેસે છે ખરી? તેઓ ભ્રષ્ટાચાર કરતાં અટકી જાય છે ખરા ?
પ્રબુદ્ધ જીવન
ફિલ્ડ માર્શલ માણેકશાહે એક દિવસ મને કહ્યું કે સૈન્યમાં શિસ્ત એ પ્રણાલિકા છે અને ગેરશિસ્ત એક અપવાદ છે. ગેરશિસ્ત આચરનાર જાણે છે કે તે પકડાઈ જશે અને કોર્ટમાર્શલમાં (લશ્કરી અદાલતમાં) તેને સખત સજા થશે.
આપણા દેશમાં સૈન્યની બહાર તેથી ઊલટું હોય એમ લાગે છે, જાણે ભ્રષ્ટાચાર નિયમ હોય અને પ્રામાણિકતા અપવાદ હોય! રૌનિકોને લશ્કરી કાયદાની બીક રહે છે, અને તેની આમન્યા પાળે છે. સૈન્ય બહાર ભ્રષ્ટાચાર કરનારાઓને મિસાના કે બીજા કોઈ કાયદાનો ડર નથી, કટોકટીની જાહેરાતની આમન્યા નથી અને દેશમાં નવી હવાથી તેઓ અસ્પૃશ્ય જ રહ્યા હોય તેમ તેઓ નિર્ભય રીતે ભ્રાચાર ચાલુ રાખે છે.
પછાત અને ગેરવહીવટવાળા રાજ્યોમાં શું બનતું હશે તેનું એક દષ્ટાંત લઈએ. બિહારના એક જ જિલ્લા નાલંદામાં ૬૦ શાળાઓ એવી મળી આવી છે કે જેમનું અસ્તિત્વ જ નથી, છતાં સરકાર પાસેથી તેમને વાર્ષિક ગ્રાન્ટ મળે છે. સવાલ એ છે કે ગ્રાન્ટ કોણ શાના આધારે મેળવે છે, અને સરકારનું કેળવણી ખા.હું કોને શેના આધારે નાણાં આપે છે? અને જે એક જ જિલ્લામાં આવાં ૬૦ કૌભાંડ ચાલતાં હોય તે આખા રાજ્યમાં કેટલાં કૌભાંડ ચાલતાં હશે અને કર ભરનારાઓનાં કેટલાં નાણાં ઉચાપત થતાં હશે શાળાનું મકાન નહિ, શિક્ષકો નહિ, ફર્નિચર નહિ, વિદ્યાર્થીઓ નહિ છતાં જે ગ્રાન્ટનાં નાણાં ચૂકવાતાં હોય તો તે લેનારા અને દેનારા વગદાર માણસા હોવા જોઈએ. જો પવિત્ર ગણાતા –અથવા ગણાવા જોઈતા કેળવણી ખાતામાં આવા ભ્રષ્ટાચાર હોય તેા બીજા ખાતાં પોલીસખાતું, રૅવન્મુખાનું, જંગલખાતું, બાંધકામખાતું વગેરે જે ભ્રષ્ટાચાર માટે નામચીન હોય જ છે ત્યાં કે ભ્રષ્ટાચાર હશે ? ગ્રાન્ટ લેનાર શાળાઓ એ ગ્રાન્ટનો સદુપયોગ કરે છે અને શાળાઓમાં શિક્ષણનું ધારણ સંતોષકારક છે એવી ખાતરી કરવા કેળવણી ખાતું ઈન્સ્પેકટરાની સેના નિભાવે છે. તેઓ પણ આ કૌભાંડમાં ભળેલા ન હોય તે આવું કૌભાંડ ચાલે નહિ. આ કઈ એકલા બિહાર પૂરતી વાત નથી. બીજાં ઘણાં રાજ્યોમાં આવું ચાલે છે.
દાણચારી કેટલી ઓછી થઈ છે? એક મુંબઈ કસ્ટમે જ પાંચ માસમાં છ કરોડનો માલ પકડ્યા તા બીજે કેટલા પકડાયા હશે અને કેટલે ઘૂસી ગયો હશે!
મુંબઈ જેવા જાગૃત શહેરમાં નગરપાલિકામાં કામ કરતા કેટલાક નોકરી માત્ર પગારના દિવસે જ હાજર થઈ પગાર લઈ જતા હતા અને બાકીના દિવસે પેાતાનાં ખાનગી કામધંધા કરતા હતા એવા સમાચાર થોડા માસ પહેલાં પ્રગટ થયા હતા .
ઉત્તર પ્રદેશ વડા પ્રધાનનું પોતાનું રાજ્ય છે, છતાં ગેરવહીવટ માટે નામચીન છે. એવડું મોટું રાજ્ય, એટલી મોટી વસતિ, એવડું મેટું અને સડેલું વહીવટી તંત્ર કે ઉપરાછાપરી બે સારા અને કુશળ મુખ્ય પ્રધાનો આવ્યા છતાં કટોકટીની કોઈ સારી અસર ભાગ્યે જ થઈ હોય એવું લાગે છે. ત્યાં હમણાં ત્રણ ગંભીર બસ અકસ્માત થયા. બે અકસ્માત તે ગઢવાલના પહાડી માર્ગ પંદર દિવસની અંદર થયા. તેનો અર્થ એ કે બે ગંભીર અકસ્માતનો પદાર્થ પાઠ
૧૭૭
શકાય નહિ
કોઈએ લીધો નહિ અને કોઈની આંખ ઉઘડી નહિ. યાત્રીઓથી ભરેલી બસા ડુંગર પરથી ખીણમાં કે નદીમાં જઈ પડી અને ૭૫ જેટલા માણસો માર્યા ગયા. ત્યારે હવે રાજ્ય સરકારે તપાસ સમિતિ નીમી છે કે આવા અકસ્માતો અટકાવવા શું કરવું જોઈએ!
જેમણે ગઢવાલમાં બસમાં પ્રવાસ કર્યો હશે તેઓ જાણે છે કે અહીં બસમાં બેઠેલા બધા માણસાના જીવ બસ હાંકનારના અનુભવ, ચપળતા અને તાજગી પર તથા બસની અને રસ્તાની સારી હાલત પર રહે છે. હાંકનારનો થાક, નાની સરખી ભૂલ કે બસની નબળી સ્થિતિ બસને સેંકડો ફૂટ ઊંડી ખીણમાં ફેંકી દે, વર્ષોથી અકસ્માતો થાય છે, ત્યારે હવે રાજ્ય સરકાર તપાસ સમિતિ નીમે છે કે અકસ્માતો નિવારવા શું કરવું જોઈએ? ખેર, કટોકટીના એટલે લાભ જો કટોકટીની જાહેરાત ન હેાત તો આટલું પણ ન થયું હાત.
સરકારે ભ્રષ્ટાચાર અને ગેરવહીવટ સામે ‘ઝુંબેશ’ ઉપાડી છે. તેથી રાજ ચોંકાવનારા કિસ્સા બહાર આવે છે. બેકોના રાષ્ટ્રીયકરણ પછી ઉંચાપતના કિસ્સા વધ્યા છે કે કેમ તે પણ એક પ્રશ્ન છે. પણ
આ ઝુંબેશથી ભ્રષ્ટાચારના કિસ્સા ઘટયા છે અને કટોકટીની જાહેરાતથી જાહેર જીવનની શુદ્ધિ થાય એવું ખરેખર બન્યું છે? વડા પ્રધાન દેશમાં સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય કાન્તિ કરવા માગે છે એ હેતુ આવકાર્ય છે, પણ ક્રાન્તિ કરવાનું સાધન તે આ વહીવટીતંત્ર છે ને? સવાલ એ છે વહીવટી તંત્રમાં કાન્તની આવી કશી ધગશ આવી છે ખરી? જે લોકો પૈાતે નવા હવામાનની અસર નીચે આવ્યા નથી તેઓ ક્રાન્તિના વાહક શી રીતે બની શકે? પ્રધાનો જ્યારે પોલીસને પ્રજાના મિત્ર અને સેવક બનવાના બેધ આપે છે ત્યારે રમૂજ ઉપજે છે, જો બાધ વડે ક્રાન્તિ થઈ શકતી હોત તે આજે આપણે ભારતમાં નવો યુગ શરૂ કરી દીધા હોત. કાદવ વડે કપડાંના મેલ કાઢી શકાય નહિ અને કાદવ ઉલેચવા અત્યાર સુધી તો ચમચીનો જ ઉપયોગ થયો છે. પણ ચમચી વડે કાદવનું તળાવ ઉલેચી શકાય નહિ. વહીવટી તંત્રની સર્વાંગી સાસૂફી નહિ થાય ત્યાં સુધી કાન્તિની વાતો કરવાનો કશે અર્થા નથી. ઊધઈએ ખાધેલી ઈમારત પાયામાંથી ઉખેડી નાખી, ઊધઈએનો નાશ કરીને નવેસરથી બાંધવાની જરૂર છે. તેમાં હાઉસિંગ બાર્ડનાં થીંગડાં જેવાં થીગડાં નહિ ચાલે.
વિજયગુપ્ત મૌર્ય
ભૂલા પડે ત્યાંથી ફરી ગા
ભગવાન ઇસુ કહે છે: ઘેટા ચારવા જનાર ભરવાડના સા ઘેટામાંથી જો એકાદ ઘેટું ખોવાઇ ગયું હશે તો, બાકીના નવાણુ ઘેટાને રેઢાં મૂકીને પણ ખાવાયેલું ધેટ શોધવા દોડશે ને ડી જશે ત્યારે ખૂબ આનંદમાં આવી જઇ ઠેર ઠેર વધાઇ ખાશે ખરું ને?
દસ સાના મહારમાંથી એકાદ સેાના મહાર ખાવાઇ જશે તો એને શોધી કાઢવા માટે આકાશ પાતાળ એક કરશો ને જડી જાય એટલે આનંદથી નાચી ઊઠશે! ખરું ને ?
પરમ પિતા પરમેશ્વરનું પણ એવું જ છે. એના બાળકોમાંથી કોઈ બાળક પંથ ભૂલીને અવળે માર્ગે ચડી જાય છે ત્યારે પ્રભુ ખૂબ ખૂબ દુ:ખી થઈ ય છે. ને જ્યારે, અવળે માર્ગે ચઢી ગયેલા દીકરા પસ્તાવા કરી પ્રભુ ભણી વળે છે ત્યારે ખાવાયેલા દીકરો પાછા મળતાં પરમ પિતા પરમેશ્વરને ખૂબ ખૂબ આનંદ
થઇ જાય છે.
માટે જ કહું છું, જીવનમાં ભૂલ થઇ ગઇ હોય તે પાછા વળતાં ગભરાશો નહિ, તે પ્રભુનો આપણને એના વહાલસોયા દીકરાને અપનાવી લેવા – સાડમાં સમાવી લેવા ઉત્સુક છે.
છે તેવા કબૂલ થઈ જાવ – ને પસ્તાવાની ભાવનાપૂર્વક પ્રભુ પાસે પહોંચી જવા દોટ મૂકો, પ્રભુ અપનાવી લેશે,
ફાધર વાલેસ

Page #18

પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬ -૧ -૭૭
- - -
-
-
-
મધરાતે આઝાદી
:
- ફ્રિીડમ એટ મિડ નાઈટ-વિવાદાસ્પદ પુસ્તક બન્યું છે. તેના લેખકોએ અથાગ પરિશ્રમ લઈ તે તૈયાર કર્યું છે. નવલકથા કરતાં પણ વધારે રસપૂર્વક વાંચી શકાય એવું પુસ્તક છે. આપણા દેશને સ્વતંત્રતા મળી તે સમયનું હકીકત ભરપૂર અને વૈવિધ્યપૂર્ણ વર્ણન છે. આ લેખના લેખક શ્રી ચંદુલાલભાઈ દલાલે ગાંધીજીના જીવનને ઊંડો અભ્યાસ કર્યો છે. ગાંધીજીના સમગ્ર જીવનને રોજે રોજના બનાવની દૈનન્દિની ખૂબ સંશોધનથી તૈયાર કરી છે.
આ પુસ્તકમાં કેટલ્સક હકીકતદો આવી ગયા છે તે પ્રત્યે શ્રી ચંદુલાલભાઈએ આપણું અને પુસ્તકના લેખકોનું ધ્યાન ખેંચ્યું છે. હું આશા રાખું છું કે તેની બીજી આવૃત્તિમાં આ હકીકતદો સુધારી લેવાશે. - આ પુસ્તક હું પણ વાંચી ગયો છું. મારા મન ઉપર એવી છાપ રહી છે કે ઈરાદાપૂર્વક કોઈ ખોટી રજુઆત કરવાને લેખકોને આશય નથી. એક મહાન બનાવની ભાતીગળ તવારીખ રજૂ કરવાનો પ્રયત્ન છે. તેમાં કેટલાક, ગંભીર દોષે છે. મને એમ લાગ્યું છે કે લેખકોએ લોર્ડ માઉન્ટ બેટનના દસ્તાવેજો અને તેમણે મુલાકાતમાં જણાવેલ હકીકતો ઉપર વધારે અધાર રાખ્યો છે અને માઉન્ટ બેટનની મહત્તા વધારે પડતી બતાવવાને અજાણ્યે પણ પ્રયત્ન થઈ ગયો છે. ગાંધીજીને ભાવપૂર્વક અંજલિ અર્પી છે પણ નેહરુ અને સરદારને પૂરો ન્યાય થયું નથી એવી છાપ રહે છે. - ચીમનલાલ]
“ફ્રીડમ એટ મિડ નાઈટ' આ પુસ્તક હું અથથી ઇતિ . ૮. પા. ૯૫ લીટી ૧૬-લખ્યું છે કે મણિબહેન, વલ્લભભાઇનું રસપૂર્વક વાંચી ગયો. એમાંની, વસ્તુની વિવિધતા અને વિપુલતા એકનું એક સંતાન હતું. આ ભૂલ છે. વલ્લભભાઈને ડાહ્યાભાઇ જોતાં અને એ બધાંનું પૃથક્કરણ અને અર્થધટન જોતાં આશ્ચર્ય થયું. નામના એક પુત્ર હતા, જે પાછળથી સ્વતંત્ર પક્ષમાં જોડાયા હતા. પણ એમાં કેટલાક હકીકત- દો છે, કેટલુંક અધૂરું છે અને કેટલુંક
. પા. ૧૯૮ લીટી નીચેથી ૧૬ - નોંધ છે કે ગાંધીજીના ગળે ન ઊતરે એવું છે. સત્યની ખાતર એમાંનું કેટલુંક હું અહીં પહેલા આશ્રમ માટે જી. ડી. બિરલાએ આર્થિક સહાય આપી હતી, રજૂ કરું છું. (મુદ્રણ દો તો અનેક છે, પણ એ વિશે અહીં કાંઇ પણ પહેલે આઠમ ૧૯૧૫ માં અમદાવાદમાં સ્થપાયે હતો. (જુઓ. લખતો નથી.)
પા. ૨૫૫ લીટી ૧૫), અને બિરલાને એની સ્થાપના સાથે કાંઈ હકીકત દો
સંબંધ નહોતે, અને નોંધવું જોઈએ કે આમને આર્થિક સહાય ૧. પા. ૪૧, લીટી નીચેથી ૬- લખ્યું છે કે “દાદા અબ્દુલ્લા
આપનાર સદ્ગત શેઠ અંબાલાલ સારાભાઇ હતા. ગાંધીજીની દૂરના સગા (Kinsman) હતા; પણ એ ભૂલ છે.
૧૦. પા. ૩૦૭ લીટી ૧૪-૧૫–ાંધ દે કે દક્ષિણ આફ્રિ* ૨. પા. ૪૧ લીટી નીચેથી ૫-લખ્યું છે કે ગાંધીજી દક્ષિણ
કામાં, હિંદી કોમને ન્યાય મળે એ માટે ગાંધીજીએ ઉપવાસ ક્ય અફ્રિકામાં સતત સદી સુધી રહ્યા હતા પણ એ ભૂલ છે. એ,
હતા આ ભૂલ છે. આ માટે એમણે એક પણ ઉપવાસ કર્યો ન હતો. હિંદ બે વખત આવ્યા હતા- બીજી વખત હિંદમાં સ્થાયી રહેવા
હા, બીજા કારણસર કર્યા હતા ખરા. માટે પણ રહેલા નહિ અને પાછું જવું પડયું હતું. ૩. પા. ૪૨ લીટી, વગેરે – લખ્યું છે કે ગાંધીજીને દક્ષિણ
૧૧ ૫. ૩૪૫ લીટી નીચેથી ૧૮ - નોંધને ભાવાર્થ એ છે કે આફ્રિકાને સાચે પરિચય તે એ, ડર્બનથી પ્રિટોરિયા રાતની રેલ- હિંદી લશ્કર જૂનાગઢ રાજ્યની હદમાં દાખલ થયું હતું. આ ગાડીમાં જતા હતા ત્યારે થયો હતો, પણ એ દિવસમાં આ બે શહેરો વચ્ચે
સાચું નથી. આ રાજ્યની બહાર એક આરઝ હકુમત સ્થપાઇ હતી, અને રેલવે વ્યવહાર નહોતો. જે રેલવે સ્ટેશને એમણે રાત પસાર એણે રાજધાની ઉપર હુમલો કર્યો હતો. હિંદી લશ્કરને એવું કાંઈ કરી હતી તે, નાતાલમાંનું પિટર મેરિટ્ઝબર્ગ હતું. ટ્રાન્સવાલમાં
કરવાની જરૂર જ નહોતી પડી. આવેલા પારડેકોપ નામના ગામે જવા માટે સિગરામમાં મુસાફરી
૧૨. પા. ૩૮૦ લીટી ૧૩ - નધિ છે કે એ વખતે કરતા હતા ત્યારે એમને માર પડયો હતે
ગાંધીજીના મેમાં થોડાક દાંત હતા. પણ એક અખબારી હેવાલ ૪. પા. ૪૬ લીટી [૧૦ – લખ્યું છે કે હળતાડ માટે મુજબ, એમણે પોતાના બાકી રહેલા બધા જ દાંત તા. ૧૯-૧-૩૬ ના ગાંધીજીએ ૭મી એપ્રિલને દિવસ પસંદ કર્યો હતો, પણ એ ભૂલ છે.
રોજ મુંબઇમાં કઢાવ્યા હતા . સાચી તા. ૬ હતી.
૧૩. પા. ૪૦૧ લીટી ૫-લખ્યું છે કે દાંડીકૂચ ૧૯૨૯માં ૫. પા. ૬૬ - ૬, નેધ છે કે ગાંધીજીએ સને ૧૯૩૬ માં થઇ હતી.પણ આ ભૂલ છે. એ કૂચ તા. ૧૨-૩-૩૦ ના રોજ શરૂ છ અઠવાડિયાં સુધી સંપૂર્ણ મૌન રાખ્યું હતું. એમણે તા. ૨૪૩-૩૫
થઇ હતી. થી ૧૯-૪-૩૫ સુધી ચાર અક્વાડિયાં એવું મૌન પાળ્યું હતું, પણ
૧૪. પા. ૪૪૭ લીટી નીચેથી ૨૦- ૧૯–નોંધ છે કે ગાંધીજીએ એમણે કોઈ વખત છ અઠવાડિયાનું મૌન પાળવું નહોતું અને ૧૯૩૬
૧૯૪૨ માં ૨૧ દિવસના ઉપવાસ કર્યા હતા. આ ભૂલ છે. દસમી માં એવું કોઇ વ્રત લીધું નહોતું.
ફેબ્ર આરીથી બીજી માર્ચ સુધી ૨૧ દિવસના ઉપવાસ કર્યા હતા . પા. ૮૯-૯૦- નેધ છે કે ગાંધીજી જ્યારે સૌથી પહેલા તે ૧૯૪૩ માં - ૧૯૪૨ માં કઇ ઉપવાસ કર્યા નહોતા. માઉન્ટ બેટનને મળવા દિલ્હી જતા હતા (તા. ૩૧-૩-૪૭) ત્યારે
સંશયાત્મક રસ્તામાં એમનું ઘડિયાળ ચોરાઇ ગયું હતું, પણ આ ભૂલ . પા. ૫૫-૫૬ ની પાદટીપમાં, ગુરુ ચરણ સિંગ, ફાંસીના માં ઘડિયાળ તા. ૨૫-૫-૪૭ ના રોજ કાનપુર સ્ટેશને ચેરાયું હતું. એ ડેથી, ગાંધી - ઇરવિન કારની રૂએ બચ્યા તે મતલબની નેધ છે. વખતે એ કામચલાઉ વાઇસરૉય જëન કૅલવિલને મળવા ગયા
જો આ ભાઈને ફાંસીની સજા થઇ હતી તે તે કોઇ હિરાક કૃત્યના હતા. માઉન્ટ બેટન એ વખતે વિલાયત હતા.
કારણે થઈ હશે, અને ઇરવિન સાથે થયેલા કરારમાં, આવાં કૃત્ય પા. ૯૪ નેધ છે કે વલ્લભભાઇને, એમનાં પત્નીના
કરનારને માફી આપવામાં આવે એવી કોઇ પૂર્વ શરત ગાંધીજીએ અવસાનના સમાચાર એ મુંબઈ હતા ત્યારે મળ્યા હતા. પણ આ
કરી નહોતી. જે એમણે એમ કર્યું હોત તો ભગવતસિંગની જિંદગી ભૂલ છે એ વખતે એ આણંદ હતા.
બચી શકી હોત. પણ એમણે એવી માગણી ન જ કરી–તો પછી 1. Freedom at Midnight
ગુરુચરણ સિંગને, ગાંધી-ઇરવિન કરારને લાભ કેવી રીતે મળી શકે?

Page #19

તા. ૧૬-૧-'૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૭૯
સૂચને ગાંધીજી અને માઉન્ટ બેટન વચ્ચે જે પ્રેમભર્યા સંબંધ હતા તે દર્શાવતા બે પ્રસંગે બહુ મહત્ત્વના છે પણ તે આ પુસ્તકમાં નોંધ્યા નથી.
૧. માઉન્ટ બેટનનાં પત્ની એડવિનાને ગાંધીજીએ, દિલ્હીથી નીચે મુજબને પત્ર લખ્યો હતો :
‘ત્યારે, અભિનંદનને અને શુભેચ્છાઓની વર્ષમાં તમે તમારાં લગ્નની રજત જયન્તી ઊજવી રહ્યા છો હું પણ એમાં સાદ પુરાવું છું; અને આશા રાખું છું કે અહીં તમારે સંયુકત પરિશ્રમ દુનિયાના નાગરિવમાં પરિણમશે.'
નોંધ : (૧) ચંદ્રશંકર શુકલે સંપાદન કરેલ “મિનિસન્સીઝ એફ ગાંધીજી નામના પુસ્તકમાંના, એડવિનના લેખમાં આ પત્ર છપાયો છે.
(૨) ત્યાં જે તારીખ છે તે ૧૮-૫-૪૭ છે. પણ (ક) રજત જયની તા. ૧૮-૭-૪૭ ના રોજ હતી. અને (બ) ગાંધીજી તા. ૧૮-૭-૪૭ ના રોજ દિલ્હી હતા, જ્યારે તા. ૧૮-૫-૪૭ ના રોજ પટણા હતા.
૨. માઉન્ટ બેટન તરફથી ગેઠવાયેલા તા. ૧૩-૧-૪૮ ના રોજના સમારંભમાં ભાગ લેવાનાં નિમંત્રણે ગાંધીજીના કેટલાક અંતેવાસીઓને મળ્યા હતા. આ જ દિવસે ગાંધીજીએ અનિશ્ચિત મુદતના ઉપવાસ શરૂ કર્યા; છતાં જેમને નિમંત્રણ મળ્યાં હતાં તેમણે જવું જ જોઇએ એવો આગ્રહ ગાંધીજીએ સેવ્યો હતે.
આ પ્રસંગ બ્રિજ કૃષ્ણ ચાંદીવાલની ‘એટ ધી ફીટ ઓફ બાપુ” નામના પુસ્તકમાં નોંધી છે.
વિનતિ ૧. પા. ૪૬ લીટી ૧૩ - ૧૫–નેધ છે કે ગાંધીજીને “મહાત્મા” નું બિરુદ કવિવર રવિન્દ્રનાથ ટાગોરે આપ્યું હતું. લેખક આ વિધાનને આધાર જણાવે એવી વિનંતી છે.
સંભવ છે, આ કદાચ જાહેરમાં હશે. અંગત પત્રવ્યવહારમાં તે છેક તા. ૨૧-૮-૧૯૧૦ ના રોજ ગાંધીજીને લખવામાં આવેલા એક પત્રમાં આ બિરુદ આપવામાં આવ્યું હતું.
૨. પા. ૨૬-નોંધ છે કે બીજી ગોળમેજી પરિષદમાં હાજરી આપવા જતી વખતે, ગાંધીજી, આગબોટ ઉપર પોતાની સાથે એક બકરી લઈ ગયા હતા. આ વિધાનને આધાર જણાવે એવી વિનંતી છે.
અત્રે એ નોંધવું જોઇએ કે એ જ્યારે લંડન હતા ત્યારે એમના માટે જોઈતું બકરીનું દૂધ આઇલિંગ્ટન ડેરીમાંથી આવતું હતું.
૩. પા. ૯૫. બે વખત નોંધ છે કે વલ્લભભાઇએ કાપડની મિલમાં કામ કર્યું હતું. આ વિધાનને આધાર જણાવે એવી વિનન્તિ છે.
૪. પા. ૨૫૫ લીટી ૧૫ - ૧૭ નોંધ છે કે એક જુવાન શિક્ષક જેમણે સને ૧૯૪૨ માં રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવા પ્રયત્ન કર્યો હતો તેમના જ હાથે અમદાવાદના ટાઉન હૈલ પર ધ્વજ ફરકાવરાવી તેમનું બહુમાન કરવામાં આવ્યું હતું.
એ શિક્ષકનું નામ અને ધ્વજ ફરકાવવાની તારીખ જણાવવા વિનતિ છે.
હું પોતે એ વખતે અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીને નેકર હતે અને ‘હિંદ છોડો' ની ચળવળના એક ભાગરૂપે મ્યુનિસિપાલિટીના નેકરોની હડતાળ પડાવવામાં સામેલ હોવાના ગુનાસર થયેલી શિક્ષા મેં ભેરવી હતી. પણ આ પ્રકારના બનાવની કોઈ માહિતી મને મળી નથી.
૫. પા. ૪૫૦-નધિ છે કે ગાંધીજીના શબને અગ્નિદાહ દીધા પછી જે અનેક લોકો ચિતાની પ્રદક્ષિણા કરી રહ્યા હતા તેમાં તેમના જયેષ્ઠ પુત્ર હરિલાલ પણ હતા. આ વિધાનને આધાર જણાવવા વિનંતી છે.
આવું જ વિધાન રૉબર્ટ પેઇને એમના “ગાંધી' નામના પુસ્તકમાં કર્યું છે. મેં એમને તા. ૧૭-૧૦-૭૪ ના રોજ એને આધાર જણાવવા લખ્યું હતું, હજી સુધી જવાબ નથી.
મારા ઉપર પડેલી છાપ. ૧. પુસ્તક વાંચ્યા પછી મને એમ લાગ્યું દે કે એ કોમી એકતાની બાબતમાં બ્રિટિશ સરકારના વલણને બચાવને એક વ્યર્થ પ્રયત્ન છે.
એ સાચું છે કે આપણે હિંદીઓ - બધી જ કોમનાં હિંદીમુર્ખ હતા. આપણે બ્રિટિશ સરકારના હાથે, કેમ કોમ વચ્ચે ધિક્કાર ફેલાવવામાં હથિયાર તરીકે આપણે આપણા ઉપયોગ થવા દીધો, પણ હિંદુ - મુસ્લિમ કોમ વચ્ચે ઐતિહાસિક વૈમનસ્યનાં જે કોઇ અવશેષો રહ્યા હતા તેને દુરૂપયોગ કરવાની અને તેને રાજકીય કારણસર ઉશ્કેરવાની જવાબદારી બ્રિટિશ સરકારની જ હતી. બીજી ગોળમેજી પરિષદમાં ભાગ લેવા જ્યારે ગાંધીજી વિલાયતમાં હતા ત્યારે ત્યાંના એમનાં અનેક ભાષામાં એમણે આ બાબતે બહુ જ સ્પષ્ટતાથી સમજાવી હતી. - પ. ૨૭ ઉપર લેખકે લખ્યું છે ‘બ્રિટિશરોએ જ્યાં સુધી હિંદ પર રાજ્ય કર્યું ત્યાં સુધી એમણે આ બંને કોમ વચ્ચે બરડ સમતુલા ૧ જાળવી; અને સાથે સાથે તેમની વચ્ચેના વૈમનસ્યને, એમના રાજયને ભાર હળ બનાવવાના એક હથિયાર તરીકે ઉપયોગ કર્યો. મૂળમાં યે સ્વરાજની માગણી કરનારની સંખ્યા, કેટલાક બુદ્ધિવાદીઓના અગ્રણીઓ પૂરતી જ મર્યાદિત હતી. આ માગણી કરનારાઓએ, એક સામાન્ય ધ્યેયને પહોંચવા ખભેખભા મિલાવી કામ કરવાની ષ્ટિએ કોમ કોમ વચ્ચેના મતભેદોને કોરાણે મૂક્યા હતા. વિધિની વિચિત્રતા તો એ છે કે એ મેળને ભાગીને ભૂકો કરનાર ગાંધી પોતે જ હતા.’ ૨.
આ વિધાન, બચાવને એક વ્યર્થ પ્રયત્ન અને પોતાના મનને મનાવવા - છેતરવા સિવાય બીજું કાંઇ નથી.
૨. જે દેશની ઉપર બ્રિટને રાજ કર્યું હતું તે દેશમાંથી એણે આર્થિક પ્રકારના કેટલા ગેરલાભ ઉઠાવ્યા હતા અને તેને કેવી રીતે નિચોવી નાખ્યો હતો, એ વિશે પુસ્તકમાં કેવળ મૌન સેવવામાં આવ્યું છે. બ્રિટિશ લોકોએ એવું ન કર્યું હતું, અને ભૂતકાળમાં બીજા ચડાઈ કરનારાઓની માફક એ પણ આવીને રહ્યા હતા અને વસ્યા હોત તો સ્વરાજની ચળવળ જ ન ઊપડી હોત. બ્રિટનના રાજબંધારણમાં પણ હિંદને કોઇ દિવસ, કેનેડા વગેરે જેવી વસાહત ગણાય છે તેવી વસાહત ગણવામાં આવ્યું નથી. હિંદને તે કેવળ, એક મહાને તાબેદાર મુલક ગણવામાં આવ્યો હતો.
આ જોતાં, હિંદ છોડતી વખતે, ૧ એક વસાહતી પ્રજા, જે દેશને પોતે વસાહત માની હતી તે દેશને છોડતી હતી’(પા. ૨૨૧ લીટી નીઘેથી ૩-૨) એવા વિધાનમાં સત્યને લેશ માત્ર અંશ નથી. ૩
- ચંદુલાલ ભગુભાઈ દલાલ 1. Great Dependency 2...... colomi ing people were heaving those
they had colonized..... ૩. આ લેખમાંના મુદ્દાઓ કાંઇક વિસ્તૃત સ્વરૂપમાં, આ પુસ્તકના
લેખકને (જે તે વખતે હિંદમાં હતા તેમને) મેં તા. ૧૮-૨-૭૬ ના રોજ લખી મોકલ્યા હતા. પુસ્તકના પ્રકાશકને મારા પત્રના સ્વીકારને જવાબ આવ્યો હતો, પણ લેખકને હજી સુધી (તા. ૨૪-૧૨-૭૬ સુધી) જવાબ આવ્યો નથી. '
૨. ભ. દ. 1. Fragile balance. 2. –Ironically it was Gandhi who had disrupted
that accord.”
૧. Reminiscences of Gandhiji 2. At The Feet of Bapu.

Page #20

(3)
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬–૧૭૭
* કસ્તરી કંડલમાં વસે !
.
પ્રિ. દોલતભાઈ દેસાઈ, મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટીમાં, ફેકલ્ટી ઓફ એજયુકેશન અને સાયકોલોજીના ફેસર છે. ગયે મહિને, મુવક સંઘના અભ્યાસ વર્તુળમાં ‘સંવેદનશીલતા’ ઉપર તેમણે વાર્તાલાપ કર્યો હતો તે શ્રોતાઓને બહુ ગમ્યું હતું. પ્રબુદ્ધ જીવન માટે લખવા તે વખતે મેં તેમને વિનંતિ કરી હતી. મારી વિનંતિ સ્વીકારી તેમણે આ કોલમ - કસ્તૂરી ફંડલમાં વસે-શરૂ કરી છે. તેનું પ્રથમ કુંડલ આજે પ્રગટ થાય છે. હું આશા રાખું કે હું પ્રબુદ્ધ જીવન'ના વાચકોને આ કોલમ આવકારદાયક થશે. – તંત્રી પ્રિય વાચક મિત્ર..., પ્રબુદ્ધ જીવન દ્વારા દર વખતે
ચાચા નિરાંતે કહે “આ મેહતી ગોટી છે તે તન વાર આ રીતે એક નાનો પ્રસંગ લઈને આવવું છે. શીર્ષક જોયું
દિવસમાં, ઘસીને પાની જોરે પાવાની, પન આ મધ્યમ હશે. મારું મન કહે છે કે કસ્તૂરી તે મૃગની નાભિમાં વસેલી
સાઇઝની છે, તે દિવસમાં બે વાર ઘસીને પાવાની, ને આ છે અને મૃગ માર્યો માર્યો તે શેધવા આમ તેમ ફરે છે ...
તદ્દન નાની સાઇઝની છે તે દિવસમાં સવારે એક જ વાર તે માનવમૃગને પિતાનામાં રહેલી કસ્તૂરીની મહેંક બતા
ઘસરકો કરીને બચ્ચાંને પાવાની. પાઇ કે પેટ સાફ! કદી વવાનો, આ લેખમાળાને હેતુ છે. એક વાત સાચી,
પેટમાં ચૂક ન આવે.’ સુખ કે પ્રસન્નતા આપણા માંહે, આપણી આસપાસ છે,
( અમે કહ્યું: ‘ચાચા બધી ગોટીમાં દવા શામાં સારા એ કશે બીજેથી મળવાનાં નથી. તે પછી, એની ખોજ
પ્રકારની છે? માંહેથી જ શરૂ કરી હોય તો? અને મારા ચિંતન પ્રમાણે
તે ચાચા કહે, “બઢામાં-બઢઢી ગોટીમાં-દવા સાવ કસ્તૂરીનાં કુંડલ આપણામાં એક જ નથી, પણ અનેક છે.
સરખી. જરા બી ફેર ને મલે. પન ... એક ફેર છે. એથી લેખમાળાને કુંડલ-૧, કુંડલ-૨ એમ અનુક્રમ
અમે કહ્યું: ‘શ ફે?' આપીશું. તમારા પ્રતિભાવ, અભિપ્રાય, કે પૃચ્છાએ
ચાચા કહે, ‘દવા બઢામાં સરખી, પન મટી ગોટીમાં ને પ્રશ્ન જે મને લખશે તે સવિશેષ આભારી થઈશ.
દશવાર ઘૂંટીને ભરેલી, મધ્યમ ગાટીમાં સવાર ઘૂંટીને ભરેલી સરનામું આ પ્રમાણે ડે. દોલતભાઈ દેસાઈ, ૧૪, શાન્તમ્,
ને સૌથી નાની ગોટીમાં હજાર વાર ઘૂંટીને ભરેલી .. બઢો હરિનગર સેસાયટી, ગેત્રી રેડ, વડોદરા, ૩૯૦ ૦૦૭.
જાડ આ ઘૂંટવાને જ છે. દવા એક જ પન જેમ વટું
ઘૂંટો ટેમ માટ્રા વહે! લિ. દોલતભાઈ
અમે દૂહરાવ્યું: ‘દવા એક જ પણ જેમ વધુ ઘૂંટે તેમ
માત્રા વધે!” કુંડલ : ૧
ને પછી એકવાર ઘસારાવાળી નાની ગોટી ખરીદી.
અમે જતાં ચાચાએ જોખી જોખીને શિખામણ આપી: એક ઘસરકે બસ!
જો જો હો. ડવાની માટ્રા ટેજ છે – એટલે એક જ
ઘસરકો બસ ! વાતે ય સાચી: * અમારો મિત્ર જીવનમાં પ્રથમવાર પિતા બન્યું. માએ કહ્યું “હકીમ ચાચાની દુકાનેથી ઘસારો લઇ આવ.' સૂરતમાં
“વ એક જ, દંટી ઘૂંટીને ભરો કે માત્રા વધે
ને માત્રા હોય તે એક જ ઘસરકો બસ છે. હકીમ ચાચાની દોઢ- સે વર્ષ જૂની દવાની દુકાન જાણીતી. અમે તે દુકાને જઇ ધસારો' માગ્યું. દુકાનવાળા ચાચાએ
રસ્તે જતાં મનમાં પ્રતિભાવ જાગ્યા. કેટલી મોટી વાત સમજાવ્યું.
કહી છે, ચાચાએ? ઉપનિષદો પણ કહે છે, ને ઉર્દૂમાં પણ
શેરે છે કે “રંગ લાતી હૈ હીના, ઘૂંટ ઘૂંટ પીસ જાને કે ‘ઘસારાની ગતી તે આઇ તને જાતની છે. તમારે
બાદ!” કળાને મંત્ર જ આ. જેમ વધુ ઘૂંટ તેમ જસ, કઈ જોઇએ છે?' અમે પૂછયું: ‘કઇ કઇ જાતની?”
વધે, તેજ વધે, રાગ વધુ લૂંટ, રિયાઝ કરો ને તાકાત વધે. ચાચા કહે, “એકવાર વારી, બે વારી વારી, ને તનવાર
અને તેને “એકજ ઘસરકો બસ ! જોરદાર, માત્રાવાળી દવાને
કે પછી જોરદાર, માત્રા વાળા કર્મને એક જ ઘસરકો બસ! અમે પૂછયું: ‘એટલે શું?”
ડૅ. લતભાઈ દેસાઈ ઘડતરનું મૂલ્ય
અભ્યાસ વર્તુળ ટેસ્ટોયને કોઇએ પૂણું : “ માણસમાં ઘડતરનું મૂલ્ય શું? * આપણી આગામી બેઠક : બુધવાર તા. ૧૯-૧-૭૭ સાંજના ૬ વાગે,
ટોલ્સ્ટોયે કહ્યું : “લેઢાને ટુકડો વેચે તે એક રૂપિયા ઉપજે * વકતા: શ્રી વાડીલાલ ડગલી (સુપ્રસિદ્ધ અર્થશાસ્ત્રી અને કોમર્સના પણ જો એમાંથી ઘોડાની નાળ બનાવો તે અઢી રૂપિયા ઉપજે અને તંત્રી) જે ઘડિયાળની ઝીણી ઝીણી કમાન બનાવીને વેચે તો હજારો રૂપિયા * વિષય : “કંઠીયુકત સમાજ”
* સ્થળ : પરમાનંદ કાપડિયા સભાગૃહ જ લઢ તે એનું એ જ, એટલું જ છે. પરંતુ એનું જેવું ઘડતર આ સભામાં સંઘના સભ્યો, આજીવન સભ્ય તેમ જ રસ કરો એવું એનું મૂલ્ય અંકાય.
ધરાવતા મિત્રો હાજરી આપી શકશે. સૌને સમયસર પધારવાનું માણસ વિશે પણ આવું જ છે. માણસનું જેટલું ઘડતર વધે પ્રેમભર્યું નિમંત્રણ છે.
સુબોધભાઈ એમ. શાહ એટલું એનું મૂલ્ય વધે.
સંચાલક, અભ્યાસવર્તુળ.
વારી.”
ઉપજે.”
માલિક : શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, મુદ્રક અને પ્રકાશક : શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશને સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૪. ટે. નં. ૩૫૦૨૯૬,
મુદ્રણસ્થાન: ધી સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, કેટ, મુંબઈ ૪૦૦૦૦૧.

Page #21

Regd. No. M4, By South 54 Licence No.: 37
બુ જીવન
પ્રદ જૈનનું નવસંરકરણ વર્ષ ૩૮ : અંક: ૧૯
મુંબઈ, ૧ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૭૭, મંગળવાર વાર્ષિક લવાજમ રૂ. ૧૦, પરદેશ માટે શિલિંગ : ૩૦
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનું પાક્ષિક મુખપત્ર
છૂટક નકલ ૦-૫૦ પૈસા
તંત્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ
રિ
ને લોકસભાની ચૂંટણી ૧૮ મી જાનેવારીને રાત્રે, આકાશવાણી ઉપર અચાનક વડા હજી સેન્સરશિપ સદંતર રદ નથી કરી, કટોકટીની પરિસ્થિતિ પ્રધાનનું પ્રવચન સાંભળવા મળશે. It was an unscheduled ચાલુ રહે છે તેટલે દરજજે રાંટણી દરમિયાન અને ખાસ કરી ત્યાર
પછી લટકતી તલવાર રહે છે. સેન્સરશિપ સદંતર રદ કરી, કટોકટી Broadcast- તેમાં તેમણે લોકસભાના વિસર્જનની તથા
ઉઠાવી લીધી હોત તો વધારે આવકારદાયક થાત, કટોકટી ચાલુ રાખમાર્ચમાં ચૂંટણીની જાહેરાત કરી. અણધાર્યા મોટા નિર્ણય
વાને કોઈ કારણ નથી. લઇ પ્રજાને અને પ્રતિપક્ષીઓને આશ્ચર્યચકિત કરવાની અને
આ બધાં પગલાં આવકારદાયક છે, પણ તેથી હર્ષઘેલા થઈ વિમાસણમાં મૂકવાની તેમની શકિતને એકવાર ફરીથી પરિચય થયો.
પ્રશંસાના પુષ્પ વેરવાનું કારણ નથી. ચૂંટણી કરવી, વ્યકિત અને માર્ચ ૧૯૭૭ સુધીમાં ચૂંટણી થવાની જ હતી પણ બે મહિના -
વાણીસ્વાતંત્ર્ય હોવાં તે બધે પ્રજાનો અધિકાર છે. તે છીનવી પહેલાં જ લોકસભાની મુદત એક વર્ષ લંબાવી ત્યારે, જે કારણે
લીધા હતા, અંશત: પાછા મળે છે તે માટે આભાર, પણ તેથી આ આપ્યાં હતાં - જે પ્રતીતિકર ન હતાં - તે આજે પણ એવા જ ઊભાં
૧૮ મહિનાના ગાળામાં જે કાંઇ અનિચ્છનીય બન્યું છે, તે ભૂલી છે. તે આ નિર્ણય આટલી ઝડપથી ફેલાયે કેમ? વડા પ્રધાનને
જવાશે નહિ, બલકે, ચૂંટણીમાં એ મુખ્ય મુદ્દો રહેશે. કેંગ્રેસે પ્રજાને આ નિર્ણય કરવાનો અધિકાર છે એ સ્વીકારીએ તે પણ બધા
પ્રતીતિ કરાવવી પડશે કે તે સાચી રીતે લોકશાહીમાં માને છે. - રાજકીય પક્ષોને લક્ષમાં રાખી એવો નિર્ણય થવો જોઇએ. કેંગ્રેસ
કટી ઊભી છે ત્યાં સુધી એવો વિશ્વાસ પડવો સહેલ નથી. સિવાયના બીજા રાજકીય પક્ષોને ચૂંટણી માટે સમય ઓછા પડશે તેથી પણ વિશેષ, બંધારણમાં જે મૂળભૂત ફેરફારો કર્યા છે, તથા તે માત્ર ફરિયાદ નથી, હકીકત છે. સંસદીય લોકશાહીમાં સત્તાધારી
પ્રેસ માટે વાંધાજનક લખાણને કાયદો કર્યો છે, તે તે પક્ષને અને ખાસ કરીને તેના નેતા વડા પ્રધાનને રસદનું વિસર્જન કાયમના છે અને તેમાંના કેટલાક લોકશાહીનું સત્વ હણનારા છે. કરી, ચૂંટણી માગવાને અધિકાર છે. આપણે ત્યાં અત્યારે ફેર
મતદાન કરતી વખતે પ્રજાએ આ બધું લક્ષમાં રાખવું પડશે. એટલે જ છે કે અન્ય રાજકીય પક્ષોના આગેવાનો અને તેના સેંકડો, ચૂંટણી મુકત અને ન્યાયી થાય તે આવશ્યક છે. તે માટે સરકારે હજારો કાર્યકર્તાઓ લાંબા સમયથી જેલમાં હતા, તેમના પો વેર
અને કેંગ્રેસે ઘણું કરવાનું રહે છે. વડા પ્રધાને અન્ય રાજકીય વિખેર છે, જ્યારે કેંગ્રેસ બધી રીતે તૈયાર છે. કદાચ આ પક્ષોને ચેતવણી આપી છે અને જવાબદારીથી કામ લેવા ઉપદેશ નિર્ણયમાં આ પણ એક કારણ હશે. જે હોય તે, આ
આપ્યો છે. હિંસાને ઉત્તેજન ન મળે, નિન્દા કૂથલી (વિલિફિકેશન) ને પગલું આવકારદાયક છે અને રાજકીય પક્ષોના આગેવાનોએ
થાય વગેરે. આ તદન સાચી વાત છે અને તે બધાને લાગુ પડે છે. પણ આવકાર્યું છે.
. પણ સૌથી વિશેષ મહત્ત્વની વાત છે કે ચૂંટણી મુકત અને વડા પ્રધાને કહ્યું કે, Every election is an act of faith ન્યાયી થાય તે માટે નિર્ભય વાતાવરણ જોઇએ. ચૂંટણી દરમિયાન પ્રજામાં વિશ્વાસ અને શ્રદ્ધા રાખી સમયે સમયે તેને આદેશ પરસ્પરની આકરી ટીકા થશે, થવી જોઇએ. લોકોમાં વિશ્વાસ પેદા મેળવવો એ લોકશાહીનું લક્ષણ છે. લોકશાહીમાં ઊંડી શ્રદ્ધા દાખવત થવું જોઇએ કે કોઇ પણ પક્ષ સત્તા પર આવે, ચૂંટણી દરમિયાન, આ હૃદયપલટે છે કે ગણતરીભર્યું પગલું છે? એક વર્ષ પછી ચૂંટણી કયાંક અતિશયોકિતથી પણ ટીકા થઇ હોય, તેનાં કઇ વિપરીત થાય ત્યારે આર્થિક અને બીજા સંજોગે કેવા હોય, ચોમાસું કેવું જાય, પરિણામ નહિ આવે. મતદાન નિર્ભયપણે કરી શકાય છે તેવો વિશ્વાસ લોકમાનસ કઈ દિશામાં વળવું હોય એ બધી અનશ્ચિતતા જોતાં, વર્તમાન પેદા થવું જોઇએ. આ ૧૮ મહિનાના ગાળામાં લેકજીવન અને સંજોગે કોંગ્રેસ માટે વધારે અનુકૂળ છે એવી ગણતરી અસ્થાને રાજકીય જીવન (પોલિટિકલ પ્રોસેસ) નિપ્રાણ, ભયભીત અને સ્વૈભિત ન લેખાય.
રહ્યાં છે, તેમાં પ્રાણ પુરવાને છે. નીડરતાને સંચાર કરવા, જીવનને * આ પગલું આવકારદાયક છે કારણકે છેલ્લા ૧૮ મહિનાથી પ્રવાહિત કરવાનું છે. જે દિશામાં વેગપૂર્વક ધસી રહ્યા હતા તેમાંથી કાંઈક પાછા ફરવાની વર્તમાનપત્રની સવિશેષ જવાબદારી છે. સખેદ કહેવું પડે છે કે સળુદ્ધિ સૂઝી છે, તેટલે દરજજે અભિનંદનને પાત્ર છે. પણ આ કટોકટી જાહેર થયા પછી અપવાદ બાદ કરતાં વર્તમાનપત્રોએ દાખવી દિશાપલટો ચૂંટણી સમય પૂરતા છે કે તમને છે તે તે ચૂંટણી શકાય એટલી નીડરતા પણ દાખવી નથી. પોતાના આર્થિક હિતને જ પછી ખબર પડે. આપણે આશા રાખીએ કે તે કાયમને હેય. આ વિચાર કરવા કરતાં, પ્રજાની સાચી સેવા કરવાની અને પત્રકારને દિશામાં બીજા પણ કેટલાક અનિવાર્ય પગલાં લીધાં છે તે પણ ધર્મ અદા કરવાની ફરી તક મળે છે. ઓછામાં ઓછું એટલું થવું આવકારદાયક છે. રાજકીય કેદીઓની મુકિત થઇ છે, વર્તમાનપત્રો જોઇએ કે બધા રાજકીય પક્ષોના પ્રચારને યોગ્ય પ્રસિદ્ધિ મળે. અત્રે ઉપરના અંકુશને અમલ નહિ થાય, કાયદેસરની (જીટીમેટ) રાજ- એ નોંધવું પડે કે બહુ થોડા વર્તમાનપત્રો એવા છે જેને દેશભરમાં કીય પ્રવૃત્તિ કરવાની અને તે માટે સભાઓ ભરવાની છૂટ રહેશે. પોતાના ખબરપત્રીઓ હોય. મેટા ભાગના વર્તમાનપત્રોને સમાચાર

Page #22

૧૮૨
સંસ્થા ઉપર આધાર રાખવો પડે છે. દેશમાં હાલ એક જ સમાચાર સંસ્થા છે અને તે સરકારની છાયા નીચે છે. આ સમાચાર સંસ્થા નિષ્પક્ષ રીતે કામ કરે તે જરૂરનું છે. તેવી જ રીતે રેડિયો અને ટેલિવિઝન સરકારની હકૂમતમાં છે. બધા પક્ષોને પ્રચાર માટે સપ્રમાણ તક મળવી જોઇએ.
પ્રબુદ્ધ જીવન
સ્વતંત્રતા પછી, દેશમાં પાંચ સામાન્ય ચૂંટણીઓ થઇ - પણ આ છઠ્ઠી ચૂંટણી જુદા પ્રકારની છે. તેમાં સમાયેલ મુદાઓ પ્રજાજીવન માટે પાયાના છે. ખરી રીતે પ્રજાની જ કસાટી છે, પણ પ્રજાને જાગ્રત કરવી અને પરિસ્થિતિનો સાચો ખ્યાલ આપશે એ આગેવાનોના, રાજકીય પક્ષોનો, વર્તમાનપત્રનો અને દરેક સમજદાર વ્યકિતનો ધર્મ છે. ચૂંટણીનું પરિણામ ગમે તે આવે, પણ લોકશિક્ષણની આ અમૂલ્ય તક મળી છે તે જ મોટી વાત છે. નીડરતાથી તેના લાભ લેવાય તેમાં લેાકલ્યાણ છે.
આ ૧૮ મહિનાના ગાળામાં જે કાંઇ બન્યું છે તે એક દુ:સ્વપ્ન હતું અને તે ભૂલી જવાય અને ફરી લેાકશાહી પ્રાણવાન અનેસજીવન થાય તેવી આશા રાખીએ. કટોકટી લાદવી પડી અને બીજા આકરા પગલાં લેવા પડયાં તે યોગ્ય અથવા જરૂરી હતું કે નહિ તેના વિવાદમાં ન પડીએ. કટોકટી પહેલાં અનિચ્છનીય બનાવો બન્યા હતા, તે આંદોલનની મે ટીકા કરી હતી કારણકે તેમાં મને લાકશાહીને ખતરો લાગ્યા હતા. પણ તે પરિસ્થિતિને પહોંચીવળવા જે જે પગલાં લેવાયા તે માખીને મારવા હથોડીના ઘા કરવા જેવું હતું, તે પણ સહી લઇએ. પણ બંધારણમાં ફેરફાર કરી કાયમનો દિશાપલ્ટો કર્યા તેના બચાવ થઇ શકે તેમ નથી.
અત્યારે એ ફેરફારો રદ કરી શકીએ તેમ નથી, પણ ઓછામાં એન્ડ્રુ એટલું કરી શકીએ કે જાગ્રત લોકમત હોય અને સંસદમાં સારી સંખ્યામાં પ્રામાણિક, કુશળ, સેવાભાવી અને નિષ્ઠાવાન વ્યકિતઓ હાય જેથી, આ ફેરફારોથી મળેલ વિશાળ સત્તાનો દુરૂપયોગ ન થાય અને જે કોઇ પક્ષ સત્તા પર હોય તેણે ચેતતા રહેવું પડે અને મોટી બહુમતીને જેરે પાયાના મૂલ્યોના ભાગ ન અપાય તેમ, સ્થિર અને મજબૂત કેન્દ્રને નામે, એકપક્ષી સત્તા ન થાય.
૨૩-૧-૭૭
-ચીમનલાલ ચકુભાઈ માંસાહાર અને શરામ
અમારા સંઘના મંત્રી, ભાઈ ચીમનલાલ જે. શાહ, જેઓ થોડા સમય પહેલાં, અમેરિકાના પ્રવાસે જઈ આવ્યા તેઓને ચિન્તા થાય છે કે આજની આપણી યુવા પેઢી માંસાહાર કરતી થઈ ગઈ છે. “અમેરિકામાં ઘણાં ગુજરાતી કુટુંબાના ફ્રીજમાં નાનાં બાળકો માટે ચીકન ફૂડના ડબ્બાઓ મે જોયા છે. ” આ વિષે કાંઈક લખવા મને આગ્રહ કરે છે. હું શું લખું? માંસાહારી કુટુમ્બમાં જન્મ્યા હોય એવા હજારો માણસે સમજણપૂર્વક માંસાહર છેડે છે જ્યારે ચુસ્ત જૈન અને વૈષ્ણવ કુટુંબના યુવક યુવતીઓ, આંધળા થઇ માંસાહારી થતા જાય છે. જે અમેરિકન ગ્રહસ્થનું ટ્રસ્ટ કરવા હું લંડન ગયો હતેા તે હાલ મુંબઈ આવ્યા છે અને થોડા દિવસ પહેલાં મુંબઇમાં જૈન યુવક સંઘની મુલાકાતે આવ્યા હતા. તેઓ માંસાહારી હતા અનેં વિચારપૂર્વક તેના ત્યાગ કર્યો છે. તેમની સાથેની ચર્ચામાં માંસાહારનો ત્યાગ તેમણે કેમ કર્યો તે વિશે પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે જણાવ્યું કે શરૂઆતમાં આરોગ્યની દષ્ટિએ તેમણે માંસાહારના ત્યાગ કર્યો. નૈતિક દષ્ટિ પછી આવી. અનુભવે તેમણે જોયું કે માંસાહાર અનેક રોગેાને નોતરે છે. શાકાહારથી રોગમુકિત અને તન્દુરસ્તીના અનુભવ થયો. માંસાહારના ત્યાગમાંથી દષ્ટિ અહિંસા તરફ વળી, કુદરતને અનુકૂળ જીવન જીવવામાં સુખ છે એવી પ્રતીતિ થઈ. એક ભાઈએ દૂધ વિષે પૂછયું, તેમણે કહ્યું જે રીતે મોટા
તા. ૧-૨ ૩૭૭ - see t
શહેરોમાં દૂધ પૂરું પાડવામાં આવે છે તેમાં ઘણી હિંસા છે. ગાય, ભેંસના બચ્ચાઓને પૂરું ધવરાવ્યા પછી વધે તે દૂધનો જ ઉપયોગ થઈ શકે. એક ભાઈએ સવાલ કર્યો કે વનસ્પતિમાં પણ જીવ છે તે માંસાહાર અને શાકાહારમાં શું ફેર ? તેમણે કહ્યું, માણસે કુદરતી જીવન જીવવું હોય તો પરિપકવ ફળાના ઉપયોગ કરવો. કાચા ફળા વિગેરેના ઉપભાગ ન કરવા.
હું આ એટલા માટે લખું છું કે માણસ વિચારપૂર્વકનું જીવન જીવે તે માંસાહારને ત્યાગ કર્યા વિના રહે જ નહિ, નૈતિક અથવા આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિની વાત છેડી દઈએ અને માત્ર આર્થિક દષ્ટિએ વિચારીએ તે પણ માંસાહાર અરધી દુનિયામાં ભૂખમરો પેદા કરે છે. તા.૨૪-૧૨-’૭૬ ને રોજ સર્વોદય સંમેલનને સંબાધતાં ગાયા વિષે બાલતાં, વિનેબાજીએ કહ્યું:
‘બીજી વાત, દુનિયામાં આજે ૪૦૦ કરોડ માણસા છે. આમાંથી ૧૫૦ કરોડ અત્યંત ગરીબ છે. આ ગરીબેને કઈ રીતે ખવડાવવું, શું કરવું વગેરે ચર્ચા ગુનામાં ચાલી. એમણે ઘણી રીતે બતાવી. આમાંથી એક વાત એ બતાવી કે જો આપણે ગરીબાને ખવડાવવા માગતા હોઈએ તો માંસાહાર છેડવા પડશે. આમાં એક પ્રશ્ન એ પણ આવ્યો કે ઈંગ્લાંડ સ્વાવલંબી બની શકે તેમ છે? આજે એને બહારથી અનાજ મગાવવું પડે છે. તે જવાબ મળ્યા કે ઈંગ્લાંડ માંસાહાર છેડે તે સ્વાવલંબી બની શકે છે કેમ કે ધાન્યાહાર માટે એક એકર જમીન જોઈએ, માંસાહાર માટે ચાર એકર જમીન ઉત્તરોત્તર ઓછી થવાની છે. એટલે માંસાહાર “ આઉટડેટેડ ’( સમય બાહ્ય) છે. આ વાત યુનેએ કરી. આ વિચાર જૈનોએ આપણને સમજાવ્યો અને એક એવી જમાત એમણે ઊભી કરી જે તે તે માંસાહાર કરતી નથી પણ બીજાને પણ માંસાહાર નહિ કરવા સમજાવે છે. એમની સાથે બીજા લોકોએ પણ માંસાહાર છેાડયા છે. દક્ષિણ ભારતના ઘણા લાકોએ છાડયા. તાત્પર્ય એ કે માંસાહાર છેડવાની જરૂર છે. માનવીને જીવન જીવવા માટે અને ગરીબાનેં પોષણ મળે એ માટે—આ એક વાત આપણે ધ્યાનમાં રાખીએ તે! બહુ લાભ થશે. એક વાત મે તમારી સમક્ષ ગાયાને રાખી છે અને બીજી વાત માનવતાને બચાવવા માટે શું કરવું એ વિશેની યુનાની રાખી, '
તા. ૨૪-૧-’૭૭ના ‘ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયા”ના અગ્રલેખમાં રશિયાની ખેતી અને અન્નઉત્પાદન વિષે લખ્યું છે. તેમાં જણાવ્યું છે કે ૧૯૭૬માં રશિયાનું અન્નઉત્પાદન, કોઈ સમયે ન હતું એટલું, ૨,૨૪૦ લાખ ટન થયું છે. છેલ્લા દસકામાં તેમનું સરેરાશ વાર્ષિક અન્નઉત્પાદન ૧,૯૦૦ લાખ ટન રહ્યું છે. તેના આગલા દસકામાં સરેરાશ વાર્ષિક ૧,૩૫૦ લાખ ટન હતું. છતાં રશિયાને અનાજની આયાત કરવી પડે છે. આ વર્ષે, આટલું જંગી ઉત્પાદન હોવા છતાં, ૧૩૦ લાખ ટન અનાજ આયાત કરવું પડશે. કારણ શું? વસતિવધારો ? ના. અન્ન વધારો ત્રણ ટકા છે. વસ્તી વધારો એક ટકો છે. પ્રજાના ખારાક માટે સરેરાશ વાર્ષિક ૪૫૦ લાખ ટન અનાજ જોઈએ છીએ – તે બીજું કર્યાં જાય છે? ઢોરને ખવરાવે છે. આગલા દસકામાં ઢોરને સરેરાશ વાર્ષિક ૪૫૦ લાખ ટર્ન અનાજ ખવરાવતા તે હવે વધીને ૧,૦૦૦ લાખ ટન ખવરાવે છે. શા માટે? વધારે માંસ મેળવવા કારણ કે માંસનેં ઉપભાગ ખૂબ વધતા જાય છે. વધારે માંસ ખવાય તેમ જીવન ધોરણ ઊંચું ગણાય એવી માન્યતા છે. અમેરિકન સરેરાશ સૌથી વધારે માંસ ખાય છે. રશિયાને તેની હરીફાઈ કરવી છે. આવા દેશ દુનિયામાં અનાજની તંગી ઊભી કરે છે અને અરધી દુનિયા ભૂખે મરે છે.
હમણાં એક પુસ્તક વાંચું છું: Dies: the Real Reasons
How the other Half
for world Hunger

Page #23

તા. ૧-૨-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૮૩
by susan George. જરા પણ માનવતા હોય તે આંખ ઉઘાડે એવું પુસ્તક છે. - એવું જ શરાબનું. ચારે તરફ શરાબને ઉપયોગ વધતો જાય છે. ઉપર જણાવેલ પ્રવચનમાં જ વિબાજીએ કહ્યું છે:
“હવે દારૂ – શરાબની વાત. શરાબ પીવે એને સંસ્કૃતમાં પંચ મહાપાતકોમાં ગણવામાં આવેલ છે. પંચ મહાપાતકોમાં એક મહાપાતક છે મદ્યપાન. જ્ઞાનીઓની હત્યા કરવી, ગુરુપત્ની સાથે વ્યભિચાર કરવો, સુવર્ણની શેરી કરવી એ મહાપાતક છે. મામૂલી ચોરીની વાત જુદી છે, પણ સુવર્ણની ચેરી મહાપાતક છે કેમ કે જન્મભરની કમાઈ સુવર્ણ રૂપે રાખવામાં આવી હતી એને જ ઉઠાવી લેવામાં આવી. આવા ચાર મહાપાતક ગણાવ્યા અને એની સાથે જે સહયોગ કરે એને પાંચમું મહાપાતક ગણા આવી વાત ઉપનિષદમાં આવે છે.'
ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયાના તા.૨૪-૧-૭૭ના અંકમાં પંજાબમાં વધત જતીશરાબરી ઉપર ખાસ લેખ છે. ચારે તરફ ગામડાઓમાં, કિસાન અને મજૂરમાં, યુવાને અને વિદ્યાર્થીઓમાં, કેફી દવાઓ અને દારૂને દૈત્ય ફરીવળ્યો છે. કેફી દવાઓ અને દારૂ પીવાથી મજૂરો વધુ કામ આપે છે, એવી માન્યતાઓ, મજૂરીના ભાગ તરીકે દારૂ અને માદક દવાઓ આપવામાં આવે છે. આખા પંજાબમાં ગંભીર સમસ્યા થઈ પડી છે. ભારતમાં પંજાબ સૌથી વધારે સમૃદ્ધ પ્રદેશ છે, સમૃદ્ધિનું પરિણામ ભોગવિલાસ અને અંતે વિનાશ – માંસાહાર હોય ત્યાં શરાબ આવે છે અને શરાબ હોય ત્યાં માંસાહાર આવે છે. માણસ પોતાની જાતનો વિચાર ન કરે ત્યારે માણસાઈ ભભૂલી જાય છે. ૨૪-૧-૭૭
–ચીમનલાલ ચકુભાઈ * તિતિક્ષા , સવં સવં:લ્લાના પ્રતિરપૂર્વમ્
चिता बिलापरहितं सा तितिक्षा निगद्यते ।। २४ ।। અનુવાદ :
સહવા સર્વ સંતાપો કે વિરોધ કર્યા વિના, ચિતાવિલાપ છાંડીને, તિતિક્ષા તેહને કહી.
શ્રી શંકરાચાર્ય કૃત “વિવેકચૂડામણિ -શ્લોક ૨૪. વિવેકચૂડામણિ' એ શ્રી શંકરાચાર્યના સરલ તત્ત્વદર્શનનું કાવ્યપુસ્તક છે; ૫૮૦ શ્લોક તેમાં રચેલા છે. ગુરુશિષ્ય-સંવાદ- શૈલીએ તેમાં મુકિતવાંછુ જીવોને આત્મજ્ઞાનને બોધ છે. એ સંવાદશૈલી આપણે ત્યાં પરંપરાશી પ્રચલિત થઇ; તેનાં એંધાણ છેક અહીં છે. આત્માનું સ્વરૂપ, આત્મજ્ઞાન, તેમ જ તેનાં સાધને, વળી બ્રહ્મ કહેતાં પરમાત્માનું સ્વરૂપ અને તેના જ્ઞાનસાધનેનું અહીં નિરૂપણ છે. તે એટલું સરલ છે અને તેની રજૂઆત શકય એટલી ભાવપૂર્વકની છે કે તેમાં જ આ શાનભકિતના સમર્થ સ્વામીનું પ્રભુત્વ પ્રગટી આવે છે. બ્રહ્મજ્ઞાનની આ ગૂઢ તત્ત્વવિદ્યાની આટલી લોકગમ્ય રજૂઆત, એ મહામેઘાવિન ની વિશદવેધક વ્યાપક ચેતનાની પ્રસાદી તરીકે પ્રભવે છે, એ તેની ખૂબી છે.
વિવેકચૂડામણિ એટલે? ચૂડામણિને અર્થ છે, મુગટને મણિતે વિશેષ લાપાત્ર હોઇ, સર્વથી મોખરે - મહત્ત્વને સ્થાને હોય છે; એથી એ ઉત્તમ રત્ન હોય છે; તેમ અહીં આત્મિક સંપત્તિમાં વિવેક ગુણનું સર્વોત્કૃષ્ટ મુલ્ય છે. તેથી તેને લક્ષા અને લક્ષ્યપાત્ર ગુણ લેખે છે. એટલે જ તો શંકરાચાર્યે આ ગ્રંથના ચૂડામણિ સમા શીર્ષકસ્થાને તે શબ્દનું આસન કરાવ્યું છે ને!
ચિત્તન આ વિવેકગુણને ખાત્મા અને ને! પરમાત્માના સાક્ષાત્કાર અર્થે, આધ્યાત્મિક ભૂમિકાએ વિકસાવવા પડે છે, તેને જે પ્રકારે અને જે રીતે વિકસાવવો પડે છે, તેને અહીં પરિચયબોધ
છે. વિવેક એટલે સારું-નરસું સમજનારી બુદ્ધિ પદાર્થો, ગુણો વ. ને ભેદ સમજનારી, તુલનાત્મક, તત્ત્વગ્રાહી બુદ્ધિ. હંસ જેમ નીર અને હીરને વિવેક એટલે ભેદ ઓળખતો–સમજતો લેખાય છે, તેમ મનુષ્ય આ દ્રત્ત્વોથી ભરેલા જગતનાં ઇષ્ટઅનિષ્ટ તત્ત્વોને પિછાનવા પ્રમાણવાં જોઈએ. જેથી કરીને ઈષ્ટની ગતિને માર્ગે, અંતે પરમ તત્વ પ્રતિ ચિત્તની એકાગ્રતા સાધી શકાય. આમ વિવેક તે મનુષ્યની ઉત્તમ ચેતનાને વિશેષ છે વિબુધના ચિત્તમાં વિરાજે છે. જેથી તેની પ્રજ્ઞા સ્થિર થાય છે. શ્રી શંક્રાચાર્યે આધ્યાત્મિકતાના દષ્ટિબિન્દુથી આ વિવેકસાધનાન તરીકે અત્રે દર્શાવેલ છે. બ્રહ્મજિજ્ઞાસુ શિષ્ય બ્રહ્મજ્ઞાની ગુરુ પાસેથી વિવેકની સમજસાધનાદ્વારા આત્મવિદ્યા મેળવવાની હોય છે. એ બાબતને, ઉદબોધન અને અનુરોધદ્વારા, જ્ઞાનના કીમિયાગર શંક્રાચાર્યે આ કૃતિમાં બાધ કરેલો છે.
અજ્ઞાનમાંથી મન અને દેહનાં બંધને ઉદ્ભવે છે; આત્મસ્વરૂપના જ્ઞાનથી અને બ્રહ્મજિજ્ઞાસાથી, એ બંધનમાંથી મુકિત મળે છે. એવી મુકિત અભિલાષી સાધક તે મુમુક્ષુ છે. શ્રી શંકરાચાર્યે એવા મુમુક્ષુજન માટે ચાર સાધન - ઉપાયે કહ્યા છે. જે “સાધનચતુષ્ટય” તરીકે ઓળખ્યા છે. એ ચારે સાધન - ઉપાયો સારાસારને વિવેક સુચવનારા છે. તેનાં નામ છે : (૧) નિત્યાનિત્યવસ્તુવિવેક. (૨) ઇહામુત્રાઈફલ ભોગવિરાગ. (૩) શમાદિષટક સંપત્તિ અને (૪). મુમુક્ષા.
આ ચારેના પરસ્પરસંબંધ સ્વરૂપે, તેમને સમજીએ: પ્રથમ નિત્યઅનિત્યના વિવેકવડે, બ્રહ્મ જે અવિનાશી - નિત્ય તત્ત્વ અને
જગત જે ક્ષણિક, વિનાશી માટે જ અનિત્ય તત્ત્વ, તે બન્નેનો ભેદ ઉકલે છે. તેમ થતાં, બ્રહ્મ સત્ય છે ને જગત મિથ્યા છે, એ ભાવ દઢ થાય છે; એથી ઇષ્ટ પ્રતિ લક્ષ થાય છે.
બીજું સાધન છે, ઈહામુત્રાર્થ ફલજોગ વિરાગ. એટલેકે, આ લેક અને પરલોક બન્નેનાં જે અનિત્ય ફલે છે, તે ભોગવવા વિશે વિરકત ભાવ રહે છે. અને ભગવાય તો પણ તે અનાસકિતથી ભગવાય છે.
ત્રીજા પ્રકારની સાધનામાં મનુષ્ય શમ, દમ વ. આત્માના છે ગુણાની સંપત્તિને કેળવે છે; તેને પરિણામે તેની મુમુક્ષુ બુદ્ધિ - મેલેરછામુકિતની અભિલાષા કેળવાય છે. ઉપરની ચારમાંથી, પહેલી, બીજી અને ચેથી સાધના ઉપરાંત, ત્રીજીમાં રહેલી છ સંપત્તિઓ મળીને કુલ નવની સાધનાથી મનુષ્યને આત્મજ્ઞાન થાય છે.
ત્રીજીની એ છ એ છ સંપત્તિઓને - આત્માના ગુણોને, આપણે ઓળખવા જોઇએ: શમ ઉપરાંત દમ, ઉપરમ અથવા ઉપરતિ, તિતિક્ષા, શ્રદ્ધા અને છઠ્ઠી સંપત્તિ છે સમાધાન. તેને ટૂંકમાં સમજીએ, અને તેમાંના ‘તિતિક્ષા’ ગુણને વિશેષ ભાવ ગ્રહણ કરીએ.
‘શમ” એટલે ચિત્તનું નિયમન - નિયંત્રણ. વિષયોમાંથી મનને વારી લઇ પોતાના લક્ષ્યમાં જે સ્થિરતા, તે શમ અવસ્થા છે. જ્યારે “દમ” છે, બાહ્ય ઈન્દ્રિયે - જ્ઞાનેન્દ્રિય ને કર્મેન્દ્રિયોને વહી જતી, વાળી લેવી તે. ઉપરમદ્વારા વ્યકિત ચુસ્તપણે એકાગ્રતાથી સ્વધર્મનું આચરણ કરે છે.“ તિતિક્ષા’ને અર્થ છે, જે કંઇ આવે તે ધીરતાથી વેઠી લેવાની વૃત્તિ; સુખ દુ:ખ વ. દ્વન્દ્રોને સમજી જે કંઇ પ્રતિકૂળતા હોય તેને શાંતિપૂર્વક સહી લેવી તે જ તપની વૃત્તિ અને તે તિતિક્ષા. શ્રદ્ધાનું તત્ત્વ તે ગુરુ, શાસ્ત્રગ્રંથ, ધર્મપુરુષે વ.નાં વચન, વિચાર ને આચરણમાં ઊંડો વિશ્વાસ: જે એક પબરની: રણમાં ઊંડે વિશ્વાસ; જે એક પ્રકારની આસ્તિકતા જ છે. આત્માની આ સંપત્તિ - રાગુણાને પરિણામે, બ્રહ્મ-પરમાત્મા તત્ત્વ પ્રતિચિત્તની એકાગ્રતા કેળવાય છે. જ્યારે મનની આવી અવિચલતા ને સતતતા નીપજી આવે, ત્યારે તે ‘સમાધાન” ગુણ છે.
આમ આત્માને મોક્ષમાર્ગ પ્રતિ દોરી લઇ જનાર, એક મહત્ત્વની સંપત્તિ તે ‘તિતિક્ષા’ શકિત છે. દુ:ખ સહન કરવાની શકિત વડે

Page #24

૧૮૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
જગતનાં દ્રન્દ્રોની નિ:સારતા સમજાય છે. વૈરાગ્ય જન્મે છે. સાચા જ્ઞાનનો ઉદય થતાં, આત્મા-પરમાત્માનું સ્વરૂપ સાક્ષાત થાય છે; તે અંગે વેઠવા અનિવાર્ય તમામ પ્રતિકૂલ અનુભવા તે તિતિક્ષા છે. અહીં દર્શાવેલા શ્લાકમાં, શાંતિસ્વસ્થતા - અક્ષોભપૂર્વકની સહિષ્ણુતાનું નિરૂપણ કરેલું છે. કોઇ પણ આત્માર્થી અર્થે આપણી સંસ્કૃતિએ-ધર્મશાસ્ત્ર તિતિક્ષાને માર્મિક ને અનિવાર્ય બળ ગયું છે.
એ સંબંધી સમર્થન મેળવવા દૂર શું કામ જવું? ગીતામાં જુએ ભગવાનના અજનને ઉપદેશ - તિતિક્ષાને તેમણે કરેલા બાધ. - मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः । आगमापायिनोऽनित्या तान् तितिक्षस्व भारत ।। અધ્યાય - ૨, શ્લોક ૧૪, હે અર્જુન, ઇન્દ્રિયો તથા તેના વિષયો શીતત્વ, ઉષ્ણત્વ, સુખ અને દુ:ખ આપનારાં છે; આવવા - જવાના ધર્મવાળાં એટલે કે ક્ષણિક - અનિત્ય છે. તેમને હું ભારત'' નું સહન કર.
અર્થ :
આ આર્યગુણનું ઘણું ગૌરવ, માત્ર આપણા જ નહિ, જગતના તમામ ધર્મોમાં થયેલું છે. સંભારો, પેલું જાણીતું બાઇબલનું ઉપદેશવચન: “ But any one strikes you on the right cheek turn to hin the other also." (Mathew: 5–38) જો કોઇ તારા જમણા ગાલ ઉપર મારે તે તેને બીજા ધરી દેજે.
બાઇબલનાં આ વચનને ઝીણવટથી જોઇએ, તો કંઇક વિશેષ ભાવાર્થ રહેલો જણાય છે. કોઇના રોષને દ્વેષને સહી લેજે, એ અર્થ તો ખરો જ; એથી વિશેષ, સામેનાના દ્વેષનું પૂરેપૂરું રેચન અને શમન થાય, ત્યાં લગી તું સહયોગ વડે સહી લેજે, તેવા સક્રિય સમજનો ભાવ છે.
માનવ મનોવ્યાપાર દષ્ટિએ બાઇબલના આ બોધ - સૂચનમાં સારસ્ય રહેલું છે. એનો સાર ગ્રહીએ તો એ થાય કે અનિષ્ટનો પ્રતિકાર, ઇષ્ટવડે જ થવા જોઇએ. શંકરાચાર્ય આ શ્લોકમાં જે અપ્રતિકાર
-
અવિરોધનું કહે છે, તેને આટલા ભાવાર્થ સુધી ખેંચી લઇ શકાય ખરો. કારણ, વિરોધના કોઇ પણ અંશમાં, સૂક્ષ્મ સ્વરૂપે હિંસાનું તત્ત્વ રહેલું છે, તે પ્રજવાળી - ઓગાળી નાખી, અહીં સમર્પણભાવે, શરણ થવાની રીતે તેને જીતવાની વાત છે. આ સમર્પણભાવ સ્વયં મનુષ્યમનની જે આઘાત - પ્રત્યાઘાત વૃત્તિ છે, તેના પરના કુઠારાઘાત તે બની રહે છે. જે, કંઇ વિરોધ જ કરતું નથી, તેની સામે, વિરોધ જ કેમ કરવો? એ જાગ્રત મને અનુભવેલી મુશ્કેલી છે. આવી સદ્ભાવપૂર્વકની શરણાગતિ, સામાને જગાડવા ને જીતવા સારું કામયાબ નીવડે છે. જે તે હેવાન ન હોય તો, તેની સુપ્ત ઇષ્ટ વૃત્તિ જાગી જાય છે.
આ તિતિક્ષાનાં બે ક્રિયાત્મક પાસાં છે: અનિષ્ટના આક્રમણને કશા પ્રતિકાર - સામના વિના વેઠી લે; તે વળી, ઇષ્ટ માટે આવશ્યક સાધનાની જહેમત ઉઠાવી લે. અનિષ્ટો લેાપવા માટે, સહી લે: ઇષ્ટ પામવા માટે, કષ્ટો વેઠી લે. કેવી રીતે? ચિંતાવિલાપ છાંડીને - ત્યજીને સહી લે, અર્થાત આસકિત દૂર કરવાની છે; વસ્તુ વિશેની આસકિત જ મનુષ્યને, હાવા વિશે ઐત્સુક્મચિંતા અને ન હોવા વિશે શાક—વિલાપ જગાડે છે. એટલે, સાચા શાનથી - આાંતર તપથી સમજ કેળવતાં, જેમ ચિંતા ન થાય, તેમ ખેદ પણ ન થાય. તો પછી વિરોધની - પ્રતિકારની વૃત્તિ તા શાની જ રહે? મનની આ ઘટનાને વર્ણવીએ તે એમ કહેવાય, કે આંતરિક બળ— ઠંડી તાકાત કેળવવાની છે. અંધારા માર્ગે લક્ષ્યબિંદુએ પહોંચવાનું છે. અંધારાના અનિષ્ટમાંથી જાતને જાળવી લેવાની છે; ઝળહળ જ્યોતના લક્ષ્યને નજરમાં ભરવા માટે, તેના પર અમીટ નજર નોંધવાની છે; અને તે જ સ્વયં તપશ્ચર્યા છે.
તા. ૧૨-૭૭
તો શું આ કોઇ ભીરુની “ કાયરની - કાચાપોચાની વેઠી લેનારી વૃત્તિના વિપાક છે? ના, નહિ. દેખીતું છે કે એ સતા મારગ છે: માટે જ શૂરા, સમજુનો મારગ છે. એ ધ્યેયને જે વરે છે, તે તે પંથે ચાલવા માટે નૈતિક બળ અને આત્મશ્રદ્ધા આપોઆપ પ્રગટાવી જાણે છે. સર્વ પ્રત્યવાયો - બાધાકારક -બળાને સહી લેવાને તેના ધર્મ બની જાય છે. પોતાના આંતર કે બાહ્ય જગતના અમૂલ પરિવર્તન માટે મથવાની તેની સાધના છે. જે, ચેતનાની ઉત્તમ શકિતઓ પ્રકટાવી જાણે તે જ આ સહી લેવા તૈયાર થાય. જગતના પયગંબરો, ધર્મીપુરુષો, ખાજકો, વિભૂતિઓ અને આત્માર્થીઓ માટેના, આ તલવારની ધાર પર રહેવાના તપામાર્ગ છે. એક જાતક કથામાં બાધિસત્ત્વ બનનાં પૂર્વ, ભગવાન બુધ્ધ મન, વચન અને કાયાનાં તપમાંથી પાર પડે છે, તેનું અહીં સ્મરણ થાય છે.
આ જગત દ્વન્દ્વોથી રચાયેલું છે. સુખદુ:ખ, રાગદ્વેષ વ. વ તેથી જ અનુકૂળતા પ્રતિકૂળતાનાં અનંત પ્રગટીકરણા સંભવે છે; જેના પર નથી માનવનું અબાધિત ચલણ કે અકાટય નિયંત્રણ, એથી તે। આ માનવને નસીબે વિવિધ વક્રતા (Ironics) સરજાઇ છે. તેનું સમારકામ ‘એક સાંધે ત્યાં તો તેર તૂટે જેટલું દુષ્કર, મિથ્યા છે. તેવી ઘટના ઉપરનું મનુષ્યનું સાત્ત્વિક નિયંત્રણ કેવી રીતે સંભવિત કરવું? એ આત્માર્થી મનુષ્ય માટે એક મોટી સમસ્યા છે; તેવાને આત્માના - ચેતનાના પ્રતિષ્ઠાપન અર્થે તિતિક્ષાની કેળવણી અનિવાર્ય બને છે. માટે જ વેદોપનિષદ કાળથી તપનાં સ્થૂલ-સૂક્ષ્મ અર્થભાવના અને વ્યાખ્યા વિચારાયાં છે. તે સહુનો સમાન અંશ આ છે : ચૈતન્ય સાથે નિકટનો સંબંધ સ્થાપી આપનાર તે તપ છે. આપણા પ્રાશ ચિતકપુરુષ ગોવર્ધનરામે આ જ આશયથી તપની વ્યાખ્યા મૂકેલી છે. “ધર્માર્થે આપણા પર આવી પડતાં દુ:ખાની ઉપેક્ષા” તે તિતિક્ષા છે. આ દષ્ટિએ એમણે આર્ય હૃદય માટે મન, વાણી અને કર્મની તિતિક્ષાનો ઉલ્લેખ પણ કરેલા છે.
સહન કરવાની આ શકિત પણ ત્રિગુણાત્મક હોઇ શકે. સારાસારની સદંતર સમજ-વિવેક વિનાની જે સહી લેનારી વૃત્તિ, તે જડ પ્રકૃતિ-તમાગુણી છે. કચવાટપૂર્વકની કે એક યા બીજે નિમિત્તો ક્ષોભપૂર્વકની જે સહનશીલતા છે, તે રજોગુણી છે. તે સત્ત્વગુણીના આશય આધ્યાત્મિક વલણના હોઇ, પ્રતિકારની સાથે સાથે ઇષ્ટના અભિગમ (approach) હાય. પણ તે ચિત્તની સર્વોચ્ચ ભૂમિકાથી હેઠલી - નીચેની દશા છે. જે વ્યકિત વિરોધ કરી શકવાની શકિત ધરાવતા છતાં સહજભાવે સહી લે છે, તે જ સર્વોત્કૃષ્ટ તિતિક્ષા છે. એ પગથિયે ચડી ગયા પછી એવું બને કે તેવા સાધકો સમજીને માત્ર મનથી પોતાના મનમાં સહજભાવે તેની બરદાસ કરવાની રહે છે. તેનો સૂક્ષ્મ પ્રભાવ આસપાસનું જગત કંઇક સચેત હોય તે પડયા વિના રહેતા નથી. અને શંકરાચાર્ય પ્રસ્તુત શ્લાકમાં તેવી તપામયતાનું ચિત્ર દોરે છે,
એ તપામયતા અક્ષુબ્ધ અવિકારી ચિત્તની પ્રસાદી છે; તેની એ સ્થિરતામાંથી જ સમતા - સ્થિરપ્રજ્ઞા સંભવે છે. માટે જ જૈનન ધર્મીએ આવી સમતા - સમભાવમાં ચિત્તને સ્થાપવાની અગત્ય સ્વીકારે છે: “પોતાનાં પરિણામાને સમભાવમાં સ્થાપિત કરી આત્માને જોવા એનું નામ જ આલોચના છે.”
(સમણસુત્ત - ૪૬૫ ગાથા—મોક્ષમાર્ગ વિભાગ: અનુવાદક અમૃતલાલ ગોપાણી - પ્રકાશન: યજ્ઞપ્રકાશન સિમિત - વડોદરા) તિતિક્ષમાંથી જન્મેલા મનના આ વલણને, આસ્તિકતાની વિધેયાત્મક શૈલીએ વર્ણવીએ તા, આમ કહેવાય:
इश्वरापितं नेच्छ्या कृतम् । चित्तशोधक मुक्तिसाधनम् ॥
रमण महर्षिकृत - उपदेशसारम्
ઇશ્વરને અર્પીને અનાસકિત ભાવે જે કાર્ય થાય છે તે ચિત્ત શુદ્ધ કરનાર અને મેાક્ષનું સાધન બને છે. આમ તિતિક્ષા એ મુમુક્ષુની એક સમીપવર્તી સાધના છે. પર્વતારોહણની ચેતનાના એ રાજીખુશીના પુરુષાર્થ છે.
–હીરાબહેન પાઠક

Page #25

તા. ૧-૨-
૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૮૫
...
-
જેન સાહિત્ય
[શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના હીરક મહોત્સવ પ્રસંગે, તા. ૨૦, ૨૧ અને ૨૨ જાનેવારીને રોજ, જૈન સાહિત્ય સમારોહનું આયોજન કર્યું હતું જેમાં વિદ્વાનોએ ભાગ લીધો હતો. તેના ઉદ્ય ઘાટનમાં અને અંતે સમાપનમાં, શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈએ કરેલ પ્રવચનેને સાર અહીં આપવામાં આવે છે.]
મૂળ ધારા સચવાઇ રહી છે. આગમ સાહિત્ય ઉપર, નિર્યુકિત, ભાષ્ય ૨ણિ તથા ટીકાના રૂપમાં વિશાળ સાહિત્યની રચના થઇ છે. આ બધું સાહિત્ય મોટે ભાગે આધ્યાત્મિક જીવનને લગતું છે.
આ ઉપરાંત બીજા વિષયો ઉપર પણ વિશાળ જૈન સાહિત્ય છે; યાય નય - નિક્ષેપ, અનેકાત, સ્યાદ્વાદ્, કાવ્ય, વ્યાકરણ છંદ અલંકાર, કોશ, નાટય, સંગીત, કલા, ભૂગોળ, ખગોળ, ગણિત, જયોતિષ, આયુર્વેદ, અર્થશાસ્ત્ર વિગેરે વિષયો ઉપર વિવિધ પ્રકારનું સાહિત્ય છે. વિપુલ કથાસાહિત્ય, પૌરાણિક અને ઐતિહાસિક ચરિત્ર સાહિત્ય, આચાર - મુનિઓ તથા શ્રાવકોના - વિધિ - વિધા, ક્રિયાઓ, યોગ, ધ્યાન, કર્મવાદ જ્ઞાનને કોઇ વિષય એવો નથી જેના ઉપર જૈનસાહિત્ય ન હોય.
- જૈન સાહિત્ય સમારોહનું ઉદ્ઘાટન કરવાનું મને નિમંત્રણ આપ્યું તે માટે શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયને આભારી છું. તેમાં મારી યોગ્યતા કરતાં, ડૅ. રમણભાઇ શાહ અને વિદ્યાલયના અધિકારીઓની મારા પ્રત્યેની મમતા વધારે કારણભૂત છે તેમ કહેવામાં હું ખાટી નમ્રતા બતાવતો નથી. અહીં ઉપથિત વિદૂત ગણ સમીપે જૈન સાહિત્ય વિશે મારે કંઈ કહેવું તે અનધિકાર ચેટા ગણાય, છતાં તે વિષયે થોડું વાંચ્યું છે અને વિચાર્યું છે અને ખાસ કરી, ભગવાન મહાવીર ૨૫૦ માં નિવણ મહોત્સવ દરમિયાન, રાષ્ટ્રીય . સમિતિના મંત્રી તરીકે, સાહિત્યપ્રકાશન અંગે જે અનુભવ થયો અને વિશેષ વાંચન કરવાની તક મળી, તેથી જૈન સાહિત્યને ઠીક પરિચય થયું છે.
અહીં જૈન સાહિત્ય એટલે માત્ર લલિત વાડમય નહિ પણ જૈનાએ લખેલ દરેક વિષયનું બધું સાહિત્ય, જ્ઞાનને કોઇ વિષય એવો નથી કે જેના ઉપર જેનેનું યોગદાન ન હોય, આ સાહિત્ય ભંડાર ઘણા વિપુલ છે. પાર્શ્વનાથ વિદ્યાશ્રમ, બનારસ તરફથી “જૈન સાહિત્યને બૃહત ઇતિહાસ”, એવી એક મોટી યોજના કરી, છ ગ્રન્થ પ્રગટ ર્યા છે. ડે. હીરાલાલ જૈનનું એક પુસ્તક છે, ‘ભારતીય સંસ્કૃતિમાં જૈન ધર્મનું યોગદાન', તેમાં ઉપલબ્ધ સકળ જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ, લગભગ ૧૫૦ પાનામાં આપ્યો છે. હજી ઘણું સાહિત્ય જેન ભંડારોમાં અપ્રકટ પડયું છે. પણ છેલ્લા ૫૦-૬૦ વર્ષમાં, સારા પ્રમાણમાં પ્રસિદ્ધ થયું છે.
જૈન ધર્મની -શ્રમણ પરંપરાની – પ્રાચીનતા હવે સર્વ સ્વીકૃત છે. શ્રમણ પરંપરા, વૈદિક સંસ્કૃતિથી પણ પ્રાચીન છે. વેદોમાં દેવ-દેવીઓની આરાધના, પ્રકૃતિના તત્ત્વોની પૂજા, યજ્ઞો અને તેની મારફત ઐહિક સુખ સંપત્તિની પ્રાતિ, વિશેષ જોવા મળે છે. શ્રમણ સંસ્કૃતિ શરૂઆતથી તપ, ત્યાગ અને વૈરાયપ્રધાન ૨ી છે. ઉપનિષદોમાં આધ્યાત્મિક વિચારણા પ્રધાનતા પામે છે. જૈન સાહિત્ય મુખ્યત્વે આધ્યાત્મિક છે. વખત જતાં, વૈદિક અને શ્રમણ સંસ્કૃતિને સમનવય થયો. વર્તમાન ભારતીય સંસ્કૃતિ, એટલે વૈદિક, જૈન અને બુદ્ધ ધર્મને ત્રિવેણી સંગમ. જૈન સાહિત્યનો વિચાર આ સંદર્ભમાં કરવો રહે છે. શંકરાચાર્યે જૈન અને બુદ્ધ ધર્સ ઉપર આક્રમણ કર્યું અને હિંદુ ધર્મની પુન:પ્રતિષ્ઠા કરી ત્યારે, બુદ્ધ ધર્મ હિન્દુસ્તાનમાંથી નામશેષ થયા જ્યારે જૈન ધર્મ ટકી રહ્યો. તેનું કારણ મને એમ લાગે છે કે જેનોએ એક પ્રકારનું સમાધાન ક્યું. ધર્મથી જૈન રહ્યા, વ્યવહારમાં હિન્દુ થયા. હિન્દુ સમાજની શાતિ - જાતિ સ્વીકારી, તેના રીત-રિવાજો અપનાવ્યા, હિદુ કાયદે જૈનેને લાગુ પાડ પણ ધર્મથી પોતાનું વ્યકિતત્વ જાળવી રાખ્યું.
- જૈન સાહિત્યમાં મુખ્ય - આગમે એક ગણતરીથી ૩૨, બીજી ગણતરીથી૪૫. આ આગમ ગ્રન્થનું સંકલન ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી લગભગ એક હજાર વર્ષે થયું. દિગમ્બર માન્યતા અનુસાર બધું આગમ સાહિત્ય કાળક્રમે લાપ થયું છે અને મૂળ રૂપમાં અપ્રાપ્ય છે. દિગબર સાહિત્ય બધું આચાર્ય રચિત છે. પણ શ્વેતામ્બર સાહિત્ય કે દિગમ્બર .. સાહિત્ય, બન્નેમાં, ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશની
આ સાહિત્ય વિવિધ ભાષાઓમાં છે. અર્ધમાગધી, શૌરસેની, અપભ્રંશ, સંસ્કૃત, કન્નડ, તામિલ, પ્રાચીન ગુજરાતી વગેરે.
આ બધા સાહિત્યને કેવી રીતે મૂલવશું? અત્યાર સુધી ઘણું અપ્રક્ટ હતું. હવે પ્રકટ થતું જાય છે. દાખલા તરીકે ભૂગોળ, ખગોળ, - ગણિત, જ્યોતિષ, આયુર્વેદ વિગેરે વ્યવહારિક જ્ઞાનના વિષયે છે, તેમાં ઘણી પ્રગતિ થઇ છે. આગમાં સૂર્ય પ્રાપ્તિ, ચંદ્ર પ્રજ્ઞપ્તિ, જબૂદ્વીપ પ્રાપ્તિ વિગેરે ગ્રન્થ છે. તેને સર્વજ્ઞ પરૂપિતાની અંતિમ લેખવા? ભાગ્યે જ એમ કહી શકીએ. તેવી રીતે કવ્ય, અલંકાર,
વ્યાકરણ, છંદ વિગેરેનું પણ. ન્યાય, પ્રમાણ, અનેકાન્ત, સ્યાદ્વાદ વિગેરે તર્કશાસ્ત્ર - લોજીક-ના વિષયો છે. તેમાં ગ્રહણ કરવા ગ્ય ગ્રહણ કરીએ. અન્ય વિચાર ધારાઓનો તુલનાત્મક અભ્યાસ કરીએ. કથા સાહિત્ય તથા ધર્મોપદેશ-નું સાહિત્ય શ્રેષ્ઠ હોય તેનું અધ્યયન કરીએ. આ બ મુખ્યત્વે વૈરાગ્યલક્ષી છે. આ બધા સાહિત્યમાં તત્કાલિન સામાજિક અને ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિની માહિતી મળે છે તેને ઐતિહાસિક દષ્ટિએ અભ્યાસ કરીએ.
આપણે અનેકાન્તની વાત કરીએ છીએ અને તેને માટે ગૌરવ લઇએ છીએ, પણ ખરેખર આપણી દષ્ટિ અનેકાન્ત છે? મતાગ્રહ અને અંધશ્રદ્ધાથી કેટલા ઘેરાયેલા છીએ? રૂઢ થયેલી માન્યતાઓને લેશ પણ આંચ આવે એવા વિચાર પણ કરવા આપણે તૈયાર નથી.
જૈન દર્શનનું જીવશાસ્ત્ર - બાયોલોજી - અતિ ગહન છે. વર્તમાન વિજ્ઞાન હવે તેનું સમર્થન કરે છે. પણ બન્નેને તુલનાત્મક અભ્યાસ કાંઇ જ નથી. આપણી પરિભાષા જુદી છે. તેમાંથી બહાર નીકળ્યા જ નથી. જૂની પરંપરાગત પરિભાષામાં જીવના ભેદ - પ્રભેદ ગેખે જઈએ છીએ. સર્વજ્ઞ ભાપિત માનીને સ્વતંત્ર વિચાર અથવા તુલનાત્મક અભ્યાસ કરતા નથી. વર્તમાન બાયોલોજી અને જૈનદર્શનનું જીવશાસ્ત્ર, બનેને ગહન અભ્યાસ હોય એવી વ્યકિતઓ વિરલ છે.
અંતે રહે છે, દ્રવ્યાનુ યોગ અને આચાર ધર્મ- Metaphysics and ethics. નવતત્વ અને પદ્રવ્ય, તથા અહિંસા, સંયમ અને તપ. નવ તત્ત્વમાં જીવ-અજીવનું દ્રત સ્વીકાર્યું છે. આસ્રવ અને કાંધે, જેમાં કક્ષા, લેક્ષાઓ, રાગ અને દ્વેષને સમાવેશ થાય છે તે માનસશાસ્ત્રના વિષય છે. સંવર અને નિર્જરા, આચાર ધર્મ છે, જેમાં બધા વ્રત અને અહિંસા, સંયમ અને તપને સમાવેશ થાય છે. Ethical code of conduct તેમાંથી ઘડી કાઢેલ વિધિ-વિધાને, મળ ક્રમે જડ ભારરૂપ થાય છે. પુણ્ય અને પા૫ શુભ અશુભ કર્મના પરિણામ છે. પદ્રવ્યમાં પ્રથમ બે છે. જીવ અને અજીવ. બીજા બે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય એટલે ગતિ અને

Page #26

પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૮૬
સ્થિતિ Best and motion પદાર્થોની ગતિ – સ્થિતિ માટે આ આ બે દ્રવ્યોની કલ્પના કરી. છેલ્લા બે, આકાશ અને કાળ, જર્મન ફ્લિસૂફ કેન્ટે કહ્યું તેમ, માનવીનાં મનની કલ્પનાઓ છે They are concepts of human mind અંતિમ તત્ત્વ, અનંત અને કાલાતીત છે. Ultimate Reality is beyond time and space.
આ બધા વિષયો ગહન અભ્યાસ અને સ્વતંત્ર વિચારણા – Critical study માગે છે. સર્વશ કથિત છે એમ માની લઇએ તો સ્વતંત્ર વિચારને કોઇ અવકાશ રહેતા નથી. અન્યથા વિચાર કરવા તે મિથ્યાત્વ લેખાય, સમજવા માટે જિજ્ઞાસુ ભાવે શંકા કરવી એ પણ મિથ્યાત્વ લેખાય. જગતના મહાન તત્ત્વજ્ઞોએ અને અન્ય દર્શનામાં જીવનની આ બધી સમસ્યાઓની ગહન વિચારણા થઇ છે અને વર્તમાનમાં પણ થાય છે એની અવગણના કરવી પડે.
વર્તમાનમાં જૈન સાહિત્ય પ્રક્ટ થાય છે તેમાં મૌલિક વિચારણા, તુલનાત્મક અભ્યાસ અથવા મૂલ્યાંકન જેવું ભાગ્યે જ હોય છે. સંશાધનને નામે કોઇ હસ્તપ્રતનું સંપાદન કરે અને પી. એચડી.ની ડિગ્રી મળે, ભગવાન મહાવીરના જીવન અને ઉપદેશના પુસ્તકો વાંચીએ તે બધામાં લગભગ પરાપૂર્વથી ચાલી આવતા વર્ણના અને હકીકતો જ હોય, કોઇ નવા વિચાર કે વર્તમાન જીવનના સંદર્ભમાં નવી પ્રેરણા જોવા ન મળે. સાહિત્ય પ્રકાશન પાછળ જૈન સમાજ લાખો રૂપિયા ખરચે છે, પણ તેની ગુણવત્તા જોવાની ભાગ્યે જ પરવા કરે છે. સંશાધન સંસ્થાઓ વચ્ચે પરસ્પરના વિચાર વિનિમય અથવા સંકલન - Co-ordination -ના અભાવે ધ પુનરાવર્તન થાય છે.
ભગવાન મહાવીરે, વિદ્રાનોની ભાષા સંસ્કૃત છેડી, જન સામાન્ય સમજી શકે તે માટે લોકભાષામાં ઉપદેશ આપ્યો. હવે તે ભાષા – અર્ધ – માગધી - લાભાષા રહી નથી. તેને વર્તમાન લાકભાષાઓમાં ઉતારવી જોઇએ. દરેક દર્શનને પેાતાની પરિભાષા હાય છે. આ પરિભાષા વર્તમાન વિચાર ધારાના સંદર્ભમાં પરિવર્તિત કરવી જોઇએ. અર્થ ન સમજાય તે સમજણપૂર્વક આચરણ કર્યાંથી થાય?
સમાપનમાં :
તત્ત્વજ્ઞાન વિભાગનાં પ્રમુખ ભાઇ દલસુખભાઇ માલવણિયાએ કેટલાક વિચારો સ્પષ્ટતાથી રજૂ કર્યા છે તે મનનીય છે. તેમણે કહ્યું કે દર્શનશાસ્ત્રમાં જૈનોએ માડેથી પ્રવેશ કર્યો. આચારાંગ સૌથી પ્રાચીન સૂત્ર છે, તેમાં આચાર ધર્મ છે અને ખાસ કરી મુનિએના, તેમાં જીવ - અવના ભેદ બતાવ્યા નથી, ચિત્ત – અચિત્ત શબ્દો વાપર્યા છે. પદ્ભવ્યના ઉલ્લેખ નથી. Ethics precedes metaphysics, દર્શનશાસ્ત્રના વિકાસ પછી થયો. કાળક્રમે એ વિકાસ થંભી ગયો. હવે જૂનું વાગાળ્યા કરીએ છીએ.
તા. ૧-૨-૭મ
માટે સંસારનિવૃત્તિના માર્ગ અપનાવ્યો અને અહિંસા, યમ અને તપની અંતિમ કોટીના મુનિધર્મને આદર્શ બનાવ્યો. પરિણામે ધર્મ અને વ્યવહાર ભિન્ન થઇ ગયા. વર્તમાન જીવનની સમસ્યાનું મૂળ, વધતી જતી હિંસા અને ભાગપ્રધાન વૃત્તિમાં રહેલું છે. અહિંસા અને સંયમને જીવનના બધા વ્યવહારમાં ગૂંથી ન લઇએ ત્યાં સુધી સુખ અને શાન્તિ મળવાના નથી. જૈનધર્મ આ દિશામાં ઘણું યોગદાન કરી શકે તેમ છે, પણ તે માટે દષ્ટિ
પરિવર્તન અને સ્વતંત્ર ચિન્તન આવશ્યક છે જે કાંઇ છે તે સર્વશ
ભાષિત છે. અને તેમાં કાનો, માત્રાનો ફેરફાર ન થાય એવું વલણ હોય ત્યાં સુધી, ભગવાન મહાવીરના જીવનદર્શનની ક્રાન્તિકારી ઝલક આપણા જીવનને સ્પર્શવાની નથી. ૨૮-૧-’૭૭ --ચીમનલાલ ચકભાઈ
ન્હાનાલાલનાં નાટકાની તખ્તાલાયકી
કવિશ્રી ન્હાનાલાલ ગુજરાતના હૃદયમાં અચલપ્રતિષ્ઠ છે અને સદાયે રહેશે જ એવી પ્રતીતિ હાલ કંઇક વિશેષભાવે થઇ રહી છે. આવતા માર્ચની તા. ૧૬મીએ આ મહાન કવિની જન્મશતાબ્દી છે. મુંબઇમાં તેની ઉજવણીનો આરંભ કવિશ્રીની સમસ્ત વાડ્મય ચેતનાના મૂર્ત આવિષ્કારમાં જ ભવ્યતા અને રમણીયતાને સાક્ષાત્કાર વર્ષોથી ગુજરાતે વિસ્મય અને ઉલ્લારાપૂર્વક કર્યો જ છે. તે પુન: અભિનવ રૂપે થાય એ રીતે થઇ રહ્યો છે. એ સ્મૃતિશેષ થયેલા કવિશ્રીને તેમના પ્રચંડ અને દીપ્તિવંત અક્ષરદેહના સંદર્ભમાં વિશેષભાવે આળખવા મૂલવવાની પ્રવૃત્તિ રૂપે છેલ્લી શ્રાદ્ધાંજલિ ગઇ તા. ૧૦, ૧૧ તથા ૧૨ મી જાન્યુઆરીએ ઇન્ડિયન મરચ ચેમ્બરના સભાગૃહમાં અપાઇ, શ્રી મુંબઇ જૈન યુવક સંઘે સ્વ. મંગળજી ઝવેરરચંદ મહેતા પ્રેરિત અને સંઘ સંચાલિત વિદ્યાસત્રનો આરભ જ કવિશ્રીની જન્મશતાબ્દી નિમિત્તે પ્રસિદ્ધ કવિ, નાટયકાર અને નાટયા" ચાર્ય શ્રી ચન્દ્રવદન મહેતાનાં ત્રણ વ્યાખ્યાના દ્વારા થયો. તેથી કવિશ્રી *હાનાલાલની પ્રતિભાનું ગૌરવ તા યોગ્ય રીતે થયું જ, તે સાથે મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના ગૌરવમાં પણ કંઈક વૃદ્ધિ થઈ. એ પ્રસંગે પ્રમુખસ્થાને હતા ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ,
ભગવાન મહાવીરે બતાવેલ જીવનસાધનાના આચાર ધર્મ - અહિંસા, સંયમ અને તપ, આધ્યાત્મિક અનુભૂતિ છે. સિદ્ધાંત એ જ રહે પણ તેના આચરણનું સ્વરૂપ સમયે સમયે બદલાય, ગાંધીજીએ અહિંસાનું વ્યાપક સ્વરૂપ બતાવ્યું, જૈન ધર્મની દષ્ટિ મુખ્યત્વે વ્યકિતગત મેાક્ષની, સંસાર વ્યવહાર પ્ર-મે ઉપેક્ષાની રહી છે. સમાજમાં રહી વ્યકિત અહિંસાનું આચરણ કરી શકે તે માટે સમાજની રચના અહિંસાના પાયા ઉપર થવી જોઇએ. હિંસાના આધાર ઉપર રાયેલ સમા જમાં અહિંસક આચરણ વ્યકિત માટે વિકટ
A moral man in an immoral society is a paradox તેથી પ્લેટોએ આદર્શ રાજ્યની રચના કરી. ગાંધીજીએ અહિંસક સમાજની રચનાના માર્ગ બતાવ્યો.. જૈનમે અહિંસક જીવનની સિદ્ધિ
ડૉ. રમણલાલ શાહે શ્રી ચન્દ્રવદન મહેતાનું અને ઉપસ્થિત શ્રોતાઓનું સ્વાગત કરતાં કવિશ્રી ન્હાનાલાલને અંજલિ આપતાં તેમના વ્યકિતત્વનો, તેમની પ્રતિભાનો ને કવિકર્મરૂપ તેમની સિદ્ધિ આને મહિમા ટૂંકમાં પણ ઘણી સરસ રીતે ને સૂચકરૂપે એમ કહીને ગાયો કે : “કવિશ્રી ન્હાનાલાલની કવિતામાં એમની પ્રકૃતિનો જરા ય પડઘા નથી વર્તાતા, તેમનું ગૌરવ તેમની સિદ્ધિને કારણે છે. હવે પછીનાં સા વર્ષ રહીને જો ગુજરાતી સાક્ષરોની જ્યંતીએ એટલે કે શતાબ્દી ઊજવાવાની હશે તે તેમાં અન્ય કોઈ સાક્ષરના સમાવેશ થવાના હશે કે નહિ તે તે કોણ જાણે પરન્તુ સાકાર શ્રી ગાવર્ધનરામ અને કવિશ્રી ન્હાનાલાલ આબે મહાન સાક્ષરોના સમાવેશ અચૂક થશે જ. ન્હાનાલાલ માત્ર કવિ નહોતા. કવિ ઉપરાંત ચિંતક અને ફિલસૂફ હતા.”
શ્રી ચન્દ્રવદને પેાતાનાં વ્યાખ્યાનનો આરંભ કવિશ્રી હાનાલાલ સાથેનાં પેાતાનાં કેટલાંક સંસ્મરણેાની રજૂઆતથી કર્યો. તેમના કહેવા પ્રમાણે કવિશ્રી સાથે તેમના સત્સંગ ૧૯૨૦માં, મુંબઇમાં એલ્ફિન્સ્ટન કાલેજમાં ભણતાં ભણતાં થયો જે ૧૯૪૬માં કવિશ્રીના અવસાન કાળ સુધી ઉત્તરોત્તર મીઠાશમાં વધતો રહ્યો. તેમણે કવિશ્રી સાથેના પેાતાના એ પચ્ચીસ વર્ષના આત્મીય સંબંધની ઝલક દાખવતાં કહ્યું: “અમે એ પચ્ચીસ વર્ષના ગાળામાં ગુજરાતમાં ઘણાં

Page #27

તા.૧–ર–૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૮
સ્થાનકોમાં સાથે વિચર્યા, ફર્યા, તે સમયના રાજવીઓની એમની આંગળીએ મહેમાની માણી. ખાસ તે વાંસદા નરેશને ત્યાં, પછી પોરબંદર નરેશને ત્યાં, સોનાના વાટકાઓમાં અને ચાંદીની કથરોટ જેટલી મોટી થાળીમાં જમવાના લહાવા લીધા. એ બંને રાજવીઓને એમની હાજરીમાં, જાહેરમાં અમદાવાદની ગુજરાત કોલેજમાંની એક સભામાં ૩૧મી જાન્યુઆરી ૧૯૪૫ને રોજ એમણે બિરદાવેલા: સદામાજીના પ્રતિપાળ અને દંડકારણ્યના દ્વારપાળ” હજ મારી સ્મૃતિમાં એ પડછંદી બોલના પડઘા રમમાણ છે.
વાંસદા, તીથલ, ડુમસ, અમદાવાદ તથા મુંબઈમાં જૂહુને કાંઠે અમે સાથે ફર્યા છીએ. મારી શરૂઆતની કવિતાઓ એમણે સુધારી છે. ઘણું ઘણું એમનાથી પામ્યો છું. વાંસદામાં તો મહેમાન ગૃહ મેટું; એમાંના ખંડો પણ અતિ વિશાળ અને ચારે બાજુ આંબાવન. કવિ તે ચાર વાગ્યાના ઊઠે. કંઈ લખે. કદીક બહાર ફરે, પણ કયારેક પછી કોયલ અને બીજાં પંખીઓ બોલે, તે સાંભળવા હોકારો દઈ ઉઠાડે અને જુદાં જુદાં પંખીઓના કલરવની સમજણ પાડે. હું બહુ નસીબદાર વ્યકિત છું. નરસિંહરાવ, કેશવ હર્ષદ ધ્રુવ, ખબરદાર, અને બળવંતરાય ઠાકોરની મારા પર કૃપા. કવિ કહાનાલાલના મારી ઉપર ચાર હાથના આશીર્વાદ, મારાં માતાના અવસાન પ્રસંગે મારે ઘેર મુંબઇ -- ખારમાં આવી એમણે આપેલા આશ્વાસનના બોલ હું વીસરી શકે એમ નથી. વળી મારા સંસારી જીવનમાં એમણે હંફાળે ભાગ ભજવ્યો હતો. એમણે મારા સંબંધી એક કાવ્ય લખી મને મોકલ્યું હતું.”
આકાશવાણીના મુંબઇ કેન્દ્રમાંની પોતાની કારકિર્દી દરમિયાન ૧૯૪૪-૪૫ માં શ્રી ચન્દ્રવદન કવિશ્રી “હાનાલાલને આકાશવાણી પરથી સ્કૂલ બ્રોડકાસ્ટ માટે બે વાર્તાલાપ કરવા લઈ ગયેલા ને વેઈટિંગ રૂમમાં મેટે હાર પહેરાવી તેમણે તેમનું સ્વાગત કરેલું તથા ગુજરાતી કવિતા પરના તેમના એ બંને વાર્તાલાપની રેકર્ડ પોતે જતનથી જાળવેલી એ હકીકતને પણ તેમણે ભારપૂર્વક ઉલ્લેખ કરેલ. પ્રેમ ભકિતના સૂત્રમાં માનનારા એ રસ કવિએ “આત્મા ઓળખે એ વર, બીજા બધા પર ” જેવી કંઇક ટૂંકી અને ટચ ઉકિતઓથી ગુજરાતી ગદ્ય અને પદ્યને અલંકાર્યું છે તથા ભાવનાપ્રધાન અને આદર્શવાદનાં અનેક સૂત્રોથી એમણે પોતાની કૃતિઓને રાસમુદ્ધ કરી ગુજરાતી સાહિત્યને શણગાર્યું છે” એમ કહ્યા પછી શ્રી ચન્દ્રવદને કવિશ્રીનાં નાટકો. (જેમાંનાં બે - ત્રણ જ એકાદ બે વાર જ ભજવાય છે) વિષે તેમાંના “નાટય કલાતત્ત્વ” ના સંદર્ભમાં વાત કરતાં કહ્યું હતું: “સાત આઠ વિવેચકોએ કહ્યું છે કે મહાનાલાલનાં નાટકો ભજવાય એવાં નથી; નિરંજન ભગતે એટલે સુધી કહ્યું છે કે “હાનાલાલે ૧૪ નાટકો લખ્યાં પણ તેઓ નાટકકાર નથી.” હાનાલાલે પોતે પણ કહ્યું છે: “હારાં બારે ય નાટકો કાવ્ય જ છે.” વિવેચકોના મત સાથે હું જરૂર સંમત થાઉં છું. “હાનાલાલનાં નાટકો જેવાં છે તે સ્વરૂપે અલબત્ત નહીં જ ભજવી શકાય; પરતું રંગભૂમિને ધ્યાનમાં રાખી એ નાટકોને મઠારવામાં આવે, એમાંથી અમુક અંશે કાઢી નાખી, કૃતિઓના સર્વને હાનિ પહોંચાડયા વગર એમાં કેટલુંક ઉમેરવામાં આવે તે કેટલાંક સુંદર એકાંકીઓની વસ્તુ તારવી, એ ઉપરથી, આછી બાંધણી – ગૂંથણી થઇ શકે. રસકવિ શ્રી રધુનાથ બ્રહ્મભટ્ટ “જ્યા જય” ને તેનાં પાત્રોને એપ ચડાવી, તેમાં નાટયતત્ત્વને સંભાર ભરીને, ભાવે તેના તે જ રાખી ગીતે નવેસરથી રચીને “શુંગી ઋષિ” રૂપે રજૂ કર્યું હતું ને તેના કેટલાક પ્રયોગ થયા હતા. નાટક એ “વર્બલ આર્ટ' છે; ક્રિયાપદોની કલા છે. ક્રિયા વિશેષણ કરતાં કર્મને બાજુએ રાખી નાટકમાં અમુક ઉમેરીએ તે કવિશ્રીનાં દશ બાર નાટકો ભજવી શકાય. કહાનાલાલનાં નાટક ભાવનાપ્રધાન છે. તેમાં જે પાત્ર છે તે ન્હાનાલાલની પેતાની ભાવનાઓના ઉદ્ગાતા છે અને તેમને વિકાસ થતો નથી
એ સાચું. પરતુ ન્હાનાલાલનાં અપઘા ગદ્યમય નાટકોનાં પાત્રોની ! ઉકિતઓ લયાન્વિત છે. તેમાં આરોહ અવરહ છે. એરિસ્ટોટલની વ્યાખ્યા મુજબ એ નાટકોમાં કાવ્યતત્ત્વ પણ છે. પાત્ર વિકાસ નથી પણ વસ્તુ વિકાસ તે છે જ, સંઘર્ષ તત્ત્વ પણ નથી એમ નથી. અલબત્ત, પશ્ચિમનાં નાટકોમાં છે તેવો ‘લાઉડ' સંઘર્ષ અલબત્ત, નથી; પરતું કાલીદાસ, ભવભૂતિ દિનાં સંસ્કૃત નાટકમાં છે તે સમયે સંઘર્ષ તો છે જ. ન્હાનાલાલે પોતાનાં નાટકોમાં જેને જરાયે ઊણું થવા દીધું નથી એ કાવ્યતત્ત્વને બહેલાવીએ તેમાંનું નાટયતત્વ જરૂર ઊપસી આવે એમ છે. કહાનાલાલમાં વિશાળ કલપના વૈભવ છે. એમને કલ્પના વિહરે છે ત્યારે એમને ભૂગોળનું ભાન નથી રહેતું, ગગનગામી કલપનાવિહાર દરમિયાન ન્હાનાલાલના પગ ધરતી ઉપર ન રહે તો રંગભૂમિ ઉપર તો તે કયાંથી જ હોય? “અકબર શાહ ' માં ન્હાનાલાલે ૩૦૦ સિંહ, ૨૦૦ વાઘ અને સંખ્યાબંધ ઊંટ તથા હાથીઓની ઉપસ્થિતિવાળા દ્રયની રજૂઆત કરી છે, તે દુનિયાની કોઈ પણ રંગભૂમિ ઉપર રજૂ કરવાનું શક્ય જ નથી. પરંતુ શેઈપિયરનાં ૩૫ નાટકમાંથી છ હજાર નાટકો હિંદુસ્તાને ભજવ્યાં તો કવિના એક “અકબર શાહ”માંથી તેમને અન્યાય કર્યા વગર બે નાટકો તો ભજવી જ શકાય. બે શું- ત્રણ નાટકો ભજવી શકાય. “જયા જયન્ત” જેવું નાટક જેની સાત સાત આવૃત્તિઓ થઈ છે કે જેની છ હજાર નકલો ખપી છે તેમાંથી ત્રીસ મિનિટનું અક એકાંકી નિર્માણ કરવાનું એટલું બધું અઘરું નથી.”
શ્રી ચન્દ્રવદને કવિશ્રીની એક નાટય કૃતિ “વિશ્વગીતા બેની પ્રસ્તાવનામાને કેટલેક અંશ વાંચી સંભળાવી ગ્રીક રસશાસ્ત્રની નાટયશૈલીમાં એકાગ્રતાની જે ત્રણ સંધિઓ પાળવામાં આવતી હતી તે વિશે કવિશ્રીના પોતાના શા ખ્યાલ હતા તે સ્પષ્ટ કર્યા હતા. પ્રસ્તાવનામાં કવિશ્રીએ જણાવ્યું છે કે “ગ્રીક રસશાસ્ત્રની નાટયશૈલીમાં એકાગ્રતાની ત્રણ સંધિએ પાળવાની પ્રથા હતી. એક કાળની, બીજી દેશની, ત્રીજી વાર્તા–વસ્તુની. આ ત્રિવેણી ગૂંથણીની રસનિયમાવલીની આણ યુરોપમાં પ્રધાનત: ચક્રવર્તી રહી. પછી શેકસ્પિયર અને માર્લોએ એ તોડી અને ત્રણમાંની બે, દેશકાળની એકાગ્રતા એમણે ન પાળી. માર્લો શેઇકસ્પિયરની પૂર્વે અઢારેક સૈકાથી તે આપણાં ભારતીય નાટયશાસ્ત્રના કલા વિધાનમાં, ત્યાં શેઈસ્પિયરે સાધ્યું તે એક જ વસ્તુએકાગ્રતા કલાસ્વાતંત્ર્ય પ્રવર્તમાન હતું. ત્યાં કાલીદાસ કે ભવભૂતિ કેઇના કલા વિધાનમાં દેશકાળની એકાગ્રતા નથી. વસ્તુએકાગ્રતા કલાગુંફન છે. બાણ ભટ્ટની કાદંબરીમાંના જમાન્તરનાં કથા-ભ્રમણામાં વસ્તુ એકાગ્રતાનું કલાવિધાન સર્વોપરી છે. આપણી નાટયકલામાં જ નહિ, નાટય, કાવ્ય, કાદંબરીના આપણા સમસ્ત રસપ્રદેશમાં વસ્તુએકાગ્રતા કલાસૂત્ર ચક્રવતી છે. “વિશ્વ ગીતા” માં દેશકાળની એકાગ્રતા નથી કે નથી વાર્તાવસ્તુની કાર્યકારણ સંકલનની એકાગ્રતા.” કહાનાલાલનાં નાટકોમાં નાટયતત્ત્વ છે જ પરંતુ આપણે ત્યાં ‘ડ્રામેટિક’ અને “થિયેટ્રિકલ’ વચ્ચે ભેદ હજી પ્રમાણા નથી. જહાનાલાલનાં નાટકોમાંના નાટયતવને ‘ડ્રામેટિક’ એવો અર્થ નહિ પર “થિયેટ્રિક્લ’ એવો અર્થ કરવાથી તકલીફ ઊભી થાય છે.”
કવિશ્રીની નાટય કલાવિભાવનાને ખપ પૂરતી પ્રકાશિત કર્યા પછી શ્રી ચન્દ્રવદને “જ્યા જયન્ત” જેનાં કથાવસ્તુ, પાત્રાલેખન તથા ક્રિયાગ ત્રણે પાતળાં છે તેના પહેલા અંકના સાતમા પ્રવેશમાંથી એક એકાંકીનું નિર્માણ કઈ રીતે થઈ શકે તે દર્શાવ્યું હતું. જ્યારે છેતરીને એની માએ એને વસંતેત્સવને બહાને શણગારી, તે વાત તેની દાસી દ્વારા પ્રગટ કરાવી, પરણવા આવનાર કાશીરાજ અંગેને જ્યારે સંઘર્ષ ૨જ કરી, જયા અને જયત વચ્ચે સંવાદ

Page #28

પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૨
૭૭
રચી જયાને નસાડી મૂક્યા બાદ, ઉપસ્થિત થયેલા કાશીરાજને બળાપો, છાણકે, કોધ વગેરે વિસ્તારી “આકાશ પાતાળ એક કરી જયાને શોધી લાવ” એવા રાજમાતાના આદેશના પાલન અર્થે જ્યના ઊપડી જાય તે પછી “રાજકુમારી, નહિ તો રાજપાટ જીતી લઇશ” એ “કાશીરાજના ક્રોધના આવેશ અને એ ચર્ચામાં પડદો પાડી દઈ પ્રેમ ખરો, પણ લગ્નબંધન નહીં એટલે શરીરસંબંધ નહીં એવા આદર્શવાદની એકાંકીને નકશે શ્રી ચન્દ્રવદને છટાપૂર્વક સાભિનય સંવાદ બોલી બતાવી રજૂ કર્યો હતો.
બીજે દિવસે તા. ૧૧મીએ શ્રી ચન્દ્રવદને સાધુચરિત સ્વ. પ્રાધ્યાપક ગૌરીપ્રસાદ ઝાલાના વિવેચન સંગ્રહ “અક્ષરા” નું ઉદ્ઘાટન કરી સદ્ગતને શ્રદ્ધાંજલિ અર્પી, તે પછી તેમણે “વિશ્વગીતા” માંથી શાસ્ત્રમંથન પ્રધાન “માહિષ્મતીનાં નીર ” એ પ્રવેશ બીજામાંની સંવાદ ચર્ચા એની એ રાખી શંકરાચાર્ય, મંડનમિશ્ર અને તેમનાં વિદુષી પત્ની શ્રી ભારતી દેવી ત્રણેની ઉકિતએને ઘટિત સંવાદમાં વિભાજવાની યોગ્ય ક્રિયા નિજવામાં આવે તો વીસથી પચ્ચીસ મિનિટનું કેટલું સ - રસ એકાંકી નિર્માણ થઇ શકે તે દર્શાવ્યું હતું.
ત્યાર બાદ એ જ કૃતિમાંથી જેમાં નાટયતવ કંઇક ઓછું છે, ક્રિયાગ અને ઘટનાઓની ગોઠવણી પણ મંદ છે એ “ધનુષ્યપૂજા”ના ત્રીજા પ્રવેશમાંથી, ઘટનાઓને વધારે નાટયાત્મક બનાવી,
એમાં હાસ્યરસ ઉમેરી તથા બીભત્સરસને હળવે બનાવી ' પ્રથમ એ રસ, પછી હાસ્ય, પછી વીર અને અંતે થોડોક શૃંગાર
એમ ચતુવિધ રસનું ૩૦ થી ૩૫ મિનિટનું વિનદરસભર્યું એકાંકી કઈ રીતે રચી શકાય તે વિનોદપૂર્ણ સંવાદો બોલીને દર્શાવ્યું હતું.
ત્યાર પછી શ્રી ચંદ્રવદને “વિશ્વગીતા” માંથી જ ‘પંચવટીના પુણ્યતીર્થે ”નું પુષ્પ લઈ, એ પ્રવેશનું ગરિંગ એટલે કે વિભાજન નવેસરથી કરીને એને એકાંકીના ઘાટમાં ગોઠવવાને પ્રયત્ન કર્યો હતો. સીતાના હરણ માટેના રાવણના માયાવી પ્રપંચને આરંભ, હાહાકાર, બૂમ, “દોડો દોડે ”, “લક્ષ્મણની બૂમ બધું, ને પથ્યમાંથી અને એ પ્રકારના સંગીત દ્વારા ભયજનક વાતાવરણથી કરી, આવનાર અનિટના ભણકારા વાગતાં સીતાને પર્ણકુટીની છેક અંદર મોકલી દઈ તેની જાણ વગર તેની રક્ષા અર્થે જળની રેખા કી લક્ષમણ જાય તે પછી, રાવણની ઉપસ્થિતિ, પ્રથમ તેની અન્નની ને પછી સીતાને દેહની માગણી કરી, લક્ષમણ રેખા ઓળંગી ચૂકેલી સીતાનું અપહરણ કરાવી જતાં જતાં ત્રસ્ત સીતાએ ફેંકવા માંડેલાં અલંકારને આધારે રામ પત્નીની શોધમાં હાંકા આવશે તો પિતાને મા વહેલ મળશે એવી રાવણની સૂચિત ઉકિતથી વકતાએ એ એકાંકીની સમાપ્તિ કરી હતી. આ કૃતિમાં રાવણના પાનને સર્વોત્તમ ઉઠાવ મળે તેની વકતાએ સારી કાળજી રાખી હતી.
એ પછી તેમણે “ભરત ગોત્રનાં લજ્જા ચીર ''એ કૃતિ લઈ તેમાં ઓછામાં ઓછાં પાત્રો લઈ, તેમની ઉકિતઓ ઓછી કરી, કવિશ્રીની ભાષા અને તેમના આયોજનને કાયમ રાખી અગનજવાળા સમી, અપમાનિત અને કારુણ્યમૂર્તિ દ્રૌપદીની સુંદર એકોકિત નીપજાવતી કૃતિનું સંવિધાન રજૂ કર્યું હતું . - પાત્રોના સંવાદનું તેમનું પઠન તે છટાભર્યું હતું જ; પરતુ દ્રૌપદી જેવી અપમાનિત નારીની અસહાયતા, કરુણતા અને ક્રોધ તથા તેનાં શાપ વચન વગેરેને અભિવ્યકિત અર્પતી એની એકોકિતનું પઠન, પાત્રગત ભાવો સવિશેષ અસરકારક રીતે રજૂ થાય એવું
વિનવણી તથા અનસૂયાને આઘાત આ ત્રણે પાત્રોના હૃદ્ગત ભાવને વાચા આપતા પ્રાણવાન સંવાદથી, મૂળ માત્ર છે જ મિનિટમાં સમાપ્ત થતા પ્રવેશમાંથી ૩૫ મિનિટનું એકાંકી કઈ રીતે રજૂ કરી શકાય તે વકતાએ મૂળ પ્રવેશને ચાર વિભાગમાં વિભાજિત કરીને દર્શાવ્યું હતું. પ્રિયંવદાને પ્રથમ વિનમ્ર, પછી ઘડીક ઉગ પણ તાર્કિક, પછી સ્વસ્થ–વકીલાત કરનારી અને પછી કાર્ય સાધનાને વિચારે ફરી નમ્ર એમ એ પાત્રનાં ત્રિવિધ પાસાં વકતાએ સારાં ઉપસાવી બતાવ્યાં.
એ પછી કવિશ્રીનાં નાટકો પૈકી નાટયોચિત સંભારનું તત્ત્વ જિમાં સર્વથી અધિક પ્રમાણમાં છે તે “જહાંગર નૂરજહાન” અને “અકબર શાહ”—આ બે નાટકો લઈ તેમાંથી “અકબર શાહની અંતિમ યાત્રા” એ નામની ઉદ્ ભાવિત કૃતિનું આયોજન “અરવલ્લીનાં કોતરમાં ” “બાગ” અને “ફત્તેહપુર સિક્રીમાં અકબર શાહ” એ ત્રણ દ સ્વરૂપે કરી બતાવી “વૃન્દાવનની સંત મંડળી એ અંતિમ દયની ૨જુઆતથી વકતાએ પિતાના ત્રીજા વ્યાખ્યાનની સમાપ્તિ કરી હતી. ત્રણે વ્યાખ્યાને રસની બાબતમાં આરહણ ક્રમમાં રહ્યાં હતાં. ત્રીજું વ્યાખ્યાન રસની પરાકાષ્ટાએ પહોંચ્યું હતું. “અરવલ્લીના કોતરોમાં” એ પ્રથમ દશ્યમાં મૃત્યુની સમીપ જઈ રહેલા રાણા પ્રતાપની આસપાસ વિષષ્ણ થઈને તેના સામે બેઠા છે ત્યાં અકબર શાહ એ હિંદવા સૂરજના સ્વેજો આવે છે. ડીક કાણેની એ મુલાકાતવાળા દશ્યને શ્રી ચન્દ્રવદને પ્રતાપનું ખમીરવન્ત ક્ષાત્રતેજ અને ક્ષાત્રધર્મ તથા મહારાણાના અંતરાત્માની સાચી પિછાન લઈને વ્યાકુળ ચિત્તે પાછા ફરતા અર્કબરની ભાવમય ક્ષણને સજીવ કરી બતાવી હતી. બીજ દશ્ય મહેરુનિસા પ્રત્યેના સલીમના પ્રેમના વિજયનું છે. મહેરને ખાવિન્દ શેરખાન સલીમથી હણાયે હતો એ ગેરસમજનું જાળું દૂર થયું અને મહેર સલીમને સ્વીકાર કરે છે. આ દશ્યના સંવાદ દરમિયાન ભાષાના આરોહ અવરેહથી સજીવ થતી ડોલનશૈલીની ખરી કસોટી તખ્તા ઉપર જ થઈ શકે છે એ સત્ય વકતાએ દીક દઢાવ્યું.
“ફત્તેહબર સિક્રીમાં અકબર” એ તૃતીય દશ્યમાંની નાટયત્મકતાને શ્રી ચન્દ્રવદને એકલવાયા ને વિષાદ યોગમાં ડુબેલા અકબરની ભાત્કટ એકોકિતને રસ ચખાડી, ખંડમાંના વાતાવરણને પણ વિષાદસિકત કરી મુકયું હતું “અકબર શાહ” ના બીજા અંકના ૬ઠ્ઠા પ્રવેશમાં જમના તટે વૃન્દાવનમાં વટવૃક્ષની છાયામાં મળેલી ગેસ્વામી હરિદાસ મહારાજની સંત મંડળી સમક્ષા તાનસેનના નરહ્યાં બાજન્દા તરીકે ઉપસ્થિત થયેલ અકબર જીવા ગાંસાઈ, મીરાંબાઈ, સૂરદાસ, તુલસીદાસ તથા નંદદાસ વગેરે વૈષણવી સંતાના ભજન શ્રાવણથી શુદ્ધ ભકિત રસના આસ્વાદમાં કે નિમગ્ન થાય છે તે તત્ત્વને ઉપસાવતું “વૃંદાવનની સંત મંડળી”. દશ્ય રજૂ કર્યું હતું.
કવિશ્રીનાં નાટકો પ્રત્યેના શ્રી ચન્દ્રવદનના આ સર્જનાત્મક અભિગમને પ્રમુખસ્થાનેથી ડૉ. રમણલાલ શાહે મુકત કંઠે બિરદાવી તેમનાં વ્યાખ્યાનને સંતર્પક તરીકે ઓળખાવી તેમની શકિતને અંજલિ આપી હતી.
- કૃષ્ણવીર દીક્ષિત
કરુણામય ? નાને હતું ત્યારે નાના મોટા અપરાધો માટે બાએ પણ મને કયારેય ઠપકો નહોતો આપ્યો. આંસૂ એના. પવિત્ર હું થતું હતું.
ત્રીજે દિવસે શ્રી ચન્દ્રવદને, ન્હાનાલાલ મુંબઈમાં એન. એમ. ત્રિપાઠીને ત્યાં ત્રાજવે વેચાયા હતા એ ગ્લાનિ જન્માવતી વાતને નિર્દેશ કરી પોતે ન્હાનાલાલના આશક હોઈ પોતે પિતાનું ઋણ અદા કરી રહ્યા હોવાનું જણાવીને “વિશ્વગીતા”માંથી
તપસ્વીના શાપ” એ પ્રવેશ લઈ આશુરોષ દુર્વાસાનું, મુનિએ શકુંતલાને આપેલા શાપની જાણ થતાં જેનું હૃદય સખી શકુંતલા અંગેની ચિંતાથી ખળભળી ઊઠયું છે તે પ્રિયંવદાની વેદના, મુનિને પડકારતી તેની તર્કબદ્ધ દલીલે, શાપ નિવારવા દુર્વાસાને તેની
નું પિતાની જેમ જ હંમેશ આંખ લાલચોળ રાખવાની હઠ | શા માટે રાખે? તું ઈશ્વર શાનેજે તું મને માફ ન કરી શકે ?
- વિપિન પરીખ

Page #29

તા. ૧-૨-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૮૯
ના
આરેગ્યના દુશ્મનોને પ્રગટ કરનાર યુરેપી ભડવીર
કહું
“આધુનિક દવા લોકોના આરોગ્ય માટે ઊલટાની હાનિકારક ભાગદોડ શરૂ રાખવી છે. શરીર કોઈ બહારના જંતુને વશ થાય તો થવા માંડી છે અને તેના ફાયદા કરતાં ગેરફાયદા વધુ છે.” આવી ' તેને આરામની જરૂર છે. તેના શકિતના સ્ત્રોતને પુનર્જીવીત વાત જે કોઇ સામાન્ય માણસ કરે તો ભારતમાં તેને ઉધડો જ લેવાઇ થવાની અપેક્ષા હોય છે.” જાય. ર્ડોકટરો ઊકળી ઉઠે. પણ “મેડિકલ નેમેસિસ” નામના
પણ હવે લોકોને બધું જ તન્નણ જોઇએ છે. તેના પરિણામે એક પુસ્તકમાં જયારે આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ પામેલા વિચારક,
બૂરા આવે છે. ઑલિમ્પિકની રમતે યોજાય છે તે પહેલાં ઘણા ફિલસૂફ અને ધર્મશાસ્ત્રી શ્રી ઈવાન ઇલીચ નામની વ્યકિત આમ લખે ત્યારે આપણે તેને વજૂદ આપવું જોઇએ. શ્રી ઇવાન ઇલીચ ખેલાડીના મરણ થાય છે, કારણ એ જ કે રમતની સ્પર્ધા પહેલાં જો કે ડૉક્ટર નથી, પણ બ્રિટનના ડૉ. ડબલ્યુ. એ. આર. થોમસન ખેલાડી બીમાર પડ હોય ત્યારે ઝટપટ દવાથી સારો થાય છે અને કહે છે કે દેશી ઓસડિયાંમાં રહેલા રસાયણનું વધુ પડતું શુદ્ધિક્ષ્મણ પછી અતિ શ્રમને કારણે તેનું હૃદય બંધ પડી જાય છે. આ પ્રકારે (ઓવર પ્યોરિફિકેશન) થાય છે તેને કારણે તે દવાઓ વધુ આપત્તિ
છેલ્લે ચાર ખેલાડી મરી ગયા હતા. શ્રી ઇવાને ઇલીચ આવાં ભયઉભી કરે છે. ડૉ. થોમસન કહે છે કે કોઇ પણ આસડને વધુ
સ્થાને પ્રત્યે આંગળી ચીંધ છે. પડતું શુદ્ધ કરવાથી તે ખતરનાક બની શકે છે. શ્રી ઇવાન ઇલીચ માત્ર દવા કે ડૉકટરોના દુશમન નથી. તે અત્યારના કૃત્રિમ જીવનથી
શ્રી ઇવાન ઇલીચ આધુનિક વાહનવ્યવહારના પણ કટ્ટા ત્રસ્ત થયેલા છે. તેમનું મેડિકલ નેમેસિસ” નામનું પુસ્તક લેકોને
દુશ્મન છે. શ્રી ઇલીચ કહે છે કે માનવીને જો સૌથી વધુ ઝડપનું એટલું બધું ગમી ગયું છે કે તેની યુરોપમાં તે રા લાખ નકલો
વાહન જરૂરી હોય તો તે એક બાયસિકલ છે. તે પોતે મોટે ભાગે ખપી ગઇ છે અને તેનું નવ ભાષામાં ભાષાંતર થયું છે. ભારતના બહુ
બાયસિનો ઉપયોગ કરે છે. તેમના દવા અને આધુનિકતા અંગેના ઓછા લોકો હજી “મેડિકલ નેમેસિસ” વિશે જાણે છે.
ઉદ્દામ વિચારો જોઇને ઘણા દેશમાં તેમ જ યુનેસ્કોમાં પણ તેને શ્રી દલીચ આ પુસ્તકમાં કહે છે કે માનવીને રોગ થાય છે
પ્રવચન આપવા બેલાવાય છે ત્યારે તેણે જેટ વિમાનમાં પ્રવાસ તેનાથી જે પીડા ઉપડે છે એ પીડા અથવા દર્દ પણ જરૂરી છે. આ
કરવો પડે છે. તેમણે ઝડપી-જીવન અંગે બહુ રસપ્રદ આંકડો કાઢો
છે. “એક અમેરિકન આખા વરસમાં તેની મેટરકાર પાછળ ૧૬૦૦ દર્દમાંથી નવ મનુષ્ય સર્જાય છે. શ્રી ઇલીચ કહે છે કે “માનવી દવાને શેખીન બની ગયા છે. સ્ત્રી સગર્ભા થાય એટલે તે ઇચ્છે કે
કલાક વેડફે છે.” શ્રી ઇલીચ ઇચ્છે છે કે અત્યારે જગતમાં “સાંસ્કૃતિક તેને કશીક દવાની જરૂર છે. નવા જન્મેલા બાળકને પણ દવા
કાંતિ”ની જરૂર છે. નવ ભાષા જાણનારા શ્રી ઇલીચ હજી ૪૯ વર્ષના
છે અને શ્રી કૃષણમતિની જેમ હાલના સમાજની ખામીઓ અને આપવા માંડીએ છીએ, પણ દવા હવે દરેક બાબતમાં નિષ્ફળ જાય છે. દર્દીને હોસ્પિટલમાં લઈ જાય છે, ત્યાં તેની અનેક ચકાસણી થાય
ભયસ્થાને બતાવીને તે માટે કોઇ તૈયાર ઇલાજ આપતા નથી. છે અને પછી ત્યાં તેને પદ્ધતિસર રીતે “મારી” નખાય છે. કેટલાક
- એમની એક વાત સૌને વિચારમાં પાડી દે તેવી છે. શ્રી ઇલીચ લોકો હોસ્પિટલમાંથી જ નવી બીમારી લઇને બહાર નીકળે છે.” કહે છે કે માનવીને ધંધાદારી શિક્ષકની જરૂર નથી. “આપણે સૌએ - શ્રી દલીચ આગળ કહે છે કે “દવાથી મોટા ભાગના કેન્સરના
અવિધિસર રીતે એકબીજા પાસે શીખવાની જરૂર છે. કોઇ એક દર્દો મટતા નથી, સંધિવા મટતો નથી, આગળ વધી ગયેલે લિવરને
કેપ્યુટર યંત્રની ગોઠવણ દ્વારા વાત કરવા માટેના ાગ્ય સાથીદારની સેજો મટતે નથી, હૃદયની રકતવાહિનીઓને લગત રોગ મટતા
પસંદગી કરીને કોઇ કાફેમાં કે બગીચામાં બેસીને વાત કરે તેનાથી નથી.” “દવાથી સરેરાશ આયુષ્ય વધ્યું છે તે વાત ખોટી છે. અમે
જે શિક્ષણ મળે છે તેટલું શિક્ષક પાસેથી મળતું નથી.” - રિકા જેવા દેશમાં જયાં ઊંચામાં ઊંચી તબીબી સારવાર અને આધુ
શ્રી દલીચ અત્યારે મેકસીકમાં રહે છે. તેમણે શિક્ષણ નિક દવાઓ મળે છે તે દેશના લોકોની સરેરાશ આયુષ્ય ૧૦ વર્ષ
અંગે “ડિસ્કુલિંગ” (deschooling) નામનું પુસ્તક લખ્યું છે પહેલાં હતી તેના કરતાં ઘટી છે. અમેરિકામાં દર વર્ષે રૂા. ૧૦0000 તેની બ્રિટનમાં જ ૧ લાખ નકલે ખપી ગઇ છે. ઔદ્યોગિક સમાજને કરોડ આરોગ્ય ઉપર ખર્ચાય છે છતાં આ હાલત છે.”
ઉધડે લેતું ત્રીજું પુસ્તક છે: “સેલીબ્રેશન ઓફ એવરનેસ”. ભારતમાં શ્રી સૌથી મહત્ત્વની વાત શ્રી ઇલીચ કહે છે તે આ પ્રમાણે છે
ઇલીચને પ્રવચન આપવા કોઇ સામાજિક સંસ્થાએ બેલાવવા જેવા છે. “કોઇ પણ સમાજનું સામાન્ય આરોગ્ય તેના આસપાસના વાતા
– કાન્તિ ભટ્ટ વરણ ઉપર આધાર રાખે છે તેમ જ માનવીની સામાજિક અને આર્થિક
એક પત્ર સ્થિતિ ઉપર પણ સ્વાસ્થયને આધાર છે. દવાના ઉપચાર કરવા કરતાં તેનું વાતાવરણ, સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ સુધારવાની
નેત્ર, પ્રબુદ્ધ જીવન
સુરત તા. ૬-૧-૭. જરૂર છે. યુરોપમાં સ્વિટઝરલેન્ડ, ડેનમાર્ક અને સ્વિડન જેવા
જૈન સાધુ - સાધ્વીઓ હજી પણ પરંપરાગત ઢબે મળમૂત્ર દેશેમાં આરોગ્યનું ધોરણ ઊંચું છે કારણ કે ત્યાં ઝુંપડપટ્ટીએ કે ગંદા વસવાટ નથી. આ દેશોમાં આરોગ્યને લગતી કોઇ ખાસ અને ખી
વિસર્જન અંગે ફલશ સંડાસને ઉપયોગ ન કરતાં 'ખુલ્લી જગ્યાના સગવડ નથી. બધા ગરીબ દેશોમાં જયાં ચેપી રોગો બેતૃતીયાંશ ઠલ્લા’ માટે આગ્રહ રાખે છે. નાનાં મોટાં શહેરોમાં હવે ઉપાશ્રય જેટલા મરણ માટે જવાબદાર ત્યાં દેવાની જરૂર નથી પણ યોગ્ય નજીક ઝાઝી ખુલ્લી જગ્યા હોતી નથી અને શ્રમણ સમુદાય આ પ્રકારના ચોખા વાતાવરણની, ચાખા પાણીની, પૂરતા અને સ્વચ્છ રહેણાકની, પૂર્ણ રોજગારીની અને સામાજિક સુખાકારીની જરૂર છે.
બાબતમાં બાંધછોડ માટે તૈયાર નથી. ટ્રસ્ટીઓ મોટે ભાગે શ્રમણ એને બદલે ગરીબ દેશમાં આપણે દવાઓ ખડકયે રાખીએ છીએ.”
વર્ગને નારાજ કરવા તૈયાર નથી. તેથી મણ વર્ગને ફલશ જાજરુ કે શ્રી ઇલીચના આવા અંતિમ પ્રકારના વિચારો સાથે જો કે
મૂતરડીને ઉપયોગ કરવા માટે ભારપૂર્વક જણાવતા નથી. ઘણા જૈન ધણા લોક સંમત થતા નથી. પણ વધુ પડતી આધુનિકતા અને
યુવાને “ઠલ્લા’ ના ઉપયોગ અંગે સૂગ ધરાવે એ સ્વાભાવિક છે; વધુ પડતા દવાવાદ ઉપર થતી બ્રેક” આવવી જોઇએ તેવા પરંતુ તેમાં પણ તેઓને તે વિશે કહેવાની નૈતિક હિંમત નથી. શ્રી દલીચના મત સાથે તે સૌ સંમત થશે. બ્રિટનની એક ગૃહિણી
મેં તેરાપંથી આચાર્ય પરમ પૂજ્ય તુલસી મહારાજજીને તથા શ્રીમતી જોસેફાઇન બટન જે એક વખત ડૉક્ટર હતી અને તેણે દવામાં ઉદ્ ભવેલી અશ્રદ્ધાને કારણે ડૉકટરી છોડી દીધી છે તે બહુ જ
પ. પૂ. પદ્મસાગરજી સાથે આ બાબતમાં ચર્ચા કરી હતી. પણ સરળ ભાષામાં કહે છે કે પહેલાંના જમાનામાં તમે બીમાર પડતા ‘બિલાડીને ગળે દાંટ કોણ બાંધે” એવી મનોદશા દરેક ફિરકાના જૈન હતા ત્યારે ઘરમાં કે ગુફામાં સૂઇ રહેતા અને બીમારી સાધુ-સાધ્વીની છે. મારી જાણ મુજબ ૫.પૂ. મુનિશ્રી સંતબાલજી હોય ત્યાં સુધી ખાવા પીવાનું છોડી દેતા હતા, પણ હવે.. જે કાંતિકારી જૈન સાધુ છે તે આવા ફલશ શૌચાલયને ઉપયોગ ...Now you are given pills to keep you going at કરે છે. all cost ... If the body succumbs to infection it is only too likely that Nature considers it needs a rest
ગીચ વસતિવાળા શહેરમાં “ઠલ્લા’ આરોગ્યની દષ્ટિએ કેટલા - a chance to recharge batteries." Belid Bleus al
હાનિકર્તા છે તે તે આપણને સૌને વિદિત છે. ઈતરેતર જૈન વર્ગને કોઇ પણ ભાગે બીમારીમાં પણ આપણે ભેગ-વિલાસ અને તે જૈન ધર્મની ટીકા કરવાનું એક અગત્યનું કારણ મળે છે. જમાનો
સાધુ-સાધીની કમાણ બાંધે’ એવી ચર્ચા કરી હતી. પણ કરે વિકારી જૈન સાધતા મુમ્બ પ. પૂ. ફિરકાના જે

Page #30

(90)
૧૯૦
*
પ્રબુદ્ધ જીવન
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર અને ગાંધીજી
બદલાય, પરિસ્થિતિ બદલાય તેા આવી પરંપરાગત પ્રણાલિકાને ત્યાગ દરેક વગે કરવા જોઈએ. એમ મારું નમ્રપણે મંતવ્ય છે. ઇતરેતર જૈન તા આની ઘણી ઠેકડી ઊડાવે છે અને આપણે તેના કોઈ જવાબ આપી શકતા નથી. લાચારીથી તે ઠેકડી સાંખી લેવી પડે છે. એટલે હવે આ બાબતમાં બાંધછાડ કરવાનો સમય પાકી ગયા છે એવું લાગે છે. તેથી આખરે તમારા અંકનું શરણ લેવાની પ્રબળ ઈચ્છા જાગી છે.
:
✩
થોડા દિવસ પહેલાં મારે મોરબી જવાનું થયું, ત્યારે શ્રીમદ્ રાજચંદ્રની જન્મભૂમિ વવાણિયાની યાત્રા કરી, ઘણાં વર્ષોની ઝંખના પૂરી થઈ. તે સમયે મેારબીમાં મે શ્રીમદ્ અને ગાંધીજી ઉપર એક વ્યાખ્યાન આપ્યું. ગાંધીજી લંડનથી બેરિસ્ટર થઈને આવ્યા ત્યારે તેમને શ્રીમદ્ પ્રથમ પરિચય થયો. "શ્રીમદ્ના અને ગાંધીજીનો સાથે કોઈ ફોટો મેં હજી સુધી જોયો નહોતો. આ પ્રસંગે મેરબીમાં ભાઈ જયતીભાઈએ તેવા ફોટો મને આપ્યો તેથી મને ઘણો આનંદ થયો. તે અહીં પ્રગટ કર્યો છે. – ચીમનલાલ.
કારણ ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ જૈન તેમ જ જૈનેતર વર્ગમાં પ્રિય બનેલું સામયિક છે. વિચાર સામગ્રીની દૃષ્ટિએ શ્રેષ્ઠ છે. એનું કાર્ય કલ્યાણલક્ષી અને સ્વાસ્થ્યપોષક છે. તેની દૃષ્ટિ સ્વચ્છ, તટસ્થ, ઉદાર અને પ્રગતિશીલ રહી છે. આ સામયિકમાં થતી ટીકાઓ વિવેક, સંસ્કારિતા અને વિચારશીલતાથી ભરપૂર હોય છે. તે આ વિષયમાં પણ આપનું સામયિક યોગ્ય રીતે ચર્ચા ઉપાડશે તે આ ન્યુસન્સ અટકશે એવી મને સંપૂર્ણ શ્રાદ્ધા છે. આપની ચર્ચાથી જૈન સમાજમાં જાગૃતિ આવશે અને શ્રમણવર્ગ જરૂર પ્રાચીન પ્રણાલિકા છોડી નવી પ્રણાલિકા અપનાવશે. ધનરાજ એન. ટોપીવાળા નોંધ : આ પત્ર જૈન સમાજને, ખાસ કરી, જૈન સાધુ-સાધ્વીએને સ્પર્શે છે. આ પ્રશ્નની જાહેર વિચારણા કરવાનો સમય પાકી ગયા છે. સાધુ - સાધ્વીઓ મોટા શહેરોમાં ચાતુર્માસ કરે છે, ત્યાંનાં
તા. ૧-૨-’૭૭
જૈન સંઘાને મૂંઝવતા આ પ્રશ્ન છે જેને યોગ્ય નિકાલ લાવવા જ જૉઈએ, કવિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના જન્મશતાબ્દી સમારંભ પ્રસંગે પ્રસિદ્ધ જૈન વિદ્રાન શ્રી દલસુખભાઈ માલવણિયાએ પાતાના પ્રવચનમાં આ વાતનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો. આ પ્રશ્ન બધા ફિરકાના જૈન સાધુ - સાધ્વીઆને સ્પર્શે છે. કેટલાક સાધુ - સાધ્વીઓ સાથે મે' આ અંગે ચર્ચા કરી છે. તેઓ પણ વિમાસણમાં છે. આ રૂઢીને ચુસ્તપણે વળગી રહેવા જતાં સાધુ - સાધ્વીને એવા માર્ગ લેવા પડે છે જેમાં વધારે હિંસા અને ગંદકી થાય છે. સાધુ - સાધ્વીઓના સ્વાસ્થ્યને અવળી અસર પહોંચે છે. ગ્રહસ્થીઓના મકાનામાં રહે છે ત્યારે વધારે કફોડી સ્થિતિમાં મુકાય છે. કેટલાક સાધુ - સાધ્વીઓ ખાનગી રીતે ફલશના સંડાસનો ઉપયોગ કરે છે એમ સાંભળ્યું છે. શ્રાવક - શ્રાવિકાઓ, પૌષધ કરે અથવા વ્રતમાં હાય ત્યારે આ બાબતમાં સાધુ - સાધ્વીનું અનુકરણ કરે છે. પરિણામે ઉપાછાયામાં મેાટી તિથિઓએ વધારે પૌષધ થયા હાય ત્યારે ગંદકી થાય છે.
બધા સંપ્રદાયના આચાર્યો અથવા પ્રમુખ સાધુ – સાધ્વીઓ મળી આ પ્રશ્નના યોગ્ય નિકાલ સત્વર લાવે તે બહુ જરૂર છે. બધા ફિરકાના સંઘના આગેવાનોએ પણ મળીને આ બાબતની યોગ્ય વિચારણા કરી, સાધુ - સાધ્વીઓને વિનંતિ કરવી જોઈએ,
-ચીમનલાલ ચકભાઈ
માલિક : શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, મુદ્રક અને પ્રકાશક : શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ - ૪૦૦ ૦૦૪, ટે. નં. ૩૫૦૨૯૬, મુદ્રણસ્થાન : ધી સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, કોટ, મુંબઈ - ૪૦૦ ૦૦૧.

Page #31

Regd. No. M4, By South 54 Licence No.: 37
પણ જૈન'નું નવસંસ્કરણ વર્ષ ૩૮ : અંક: ૨૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
મુંબઈ, ૧૬ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૭૭, બુધવાર
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનું પાક્ષિક મુખપત્ર વાર્ષિક લવાજમ રૂ, ૧૦, ૫રદેશ માટે શિલિંગ : ૩૦
છૂટક નકલ –૫૦ સા તંત્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ
પલટાતે તખતે ૧૮મી જાન્યુઆરીએ લોકસભાનું વિસર્જન અને ચૂંટણીની જૂના જોગીઓને તક આપવી પડી છે. આ રુકાવટ સ્થાયી છે કે જાહેરાત થઈ ત્યાર પછીના થોડા દિવસમાં એવા અગત્યના બનાવો ટૂંક સમયની છે તે ચૂંટણી પછી ખબર પડે. કેંગ્રેસમાંથી જગજીવનબન્યા છે જેને લીધે પરિસ્થિતિમાં અણધાર્યો પલટો આવ્યો છે. રામના પક્ષો ધીમી ગતિએ પ્રવેશ થાય છે. ઘણાં હજી વિમાસણમાં આગેવાનની જેલમુકિત થઈ અને ગણતરીના દિવસોમાં જનતા છે. ચૂંટણીના પરિણામની રાહ જોતા હશે. હજી જુવાળ આવ્યો પાની રચના કરી. વિરોધ પક્ષો આટલા ઝડપથી સંગઠિત થશે એવું નથી, ભરતી શરૂ થઈ છે. માણસના મન હલી ગયા છે. હવે પછીના લાગતું ન હતું. તે માટે જયપ્રકાશ નારાયણ લાંબા સમયથી પ્રયત્ન એક મહિનામાં બીજા શું બનાવો બને છે અને પ્રજામાનસ કરતા હતા, પણ સફળતા મળી ન હતી. સંજોગોએ તાકીદથી આ કેટલું નિર્ભય થાય છે તે જોવાનું રહે છે. સરકારે હથિયાર છોડી કામ કરાવવું એટલું જ નહિ, જનતા પક્ષમાં સામેલ થયેલ બધા પક્ષો દીધાં નથી. માત્ર અમલ મોકૂફ રાખ્યો છે. કટોકટી ‘હળવી કરી છે એક રાગથી કામ કરે છે અને કેંગ્રેસને સંયુકત સામને કરશે. પરિ- તેથી, ચૂંટણી માટે તંદુરસ્ત વાતાવરણ સર્જાય અથવા ભાવિ માટે સામે ત્રિપક્ષી અથવા વધારે ઉમેદવારોને કારણે કેંગ્રેસને લાભ વિશ્વાસ પેદા થાય એવાં આ પગલાં નથી. થતો તે અટકી જશે અને કેંગ્રેસ સાથે સીધી લડત થશે.
આ ચૂંટણી અસામાન્ય છે. કેટલેક દરજજે ઐતિહાસિક છે. - બીજો અગત્યને બનાવ જગજીવનરામનું કોંગ્રેસમાંથી છૂટા
સામાન્ય રીતે ચૂંટણી સમયે રાજકીય પક્ષો પોતાને ભવિષ્યને કાર્યથવું. કોંગ્રેસને દુર્ભેદ ગઢ બહારના આક્રમણથી તૂટે એમ ન હતું.
ક્રમ અને વચને આપતા હોય છે. આ ચૂંટણીમાં પ્રજાની દષ્ટિ ભૂતઅંદરને બળવે થાય તો જ કેંગ્રેસની કિલ્લેબંધીમાં ગાબડું પડે. કાળ ઉપર વધારે રહેશે. છેલ્લા ૧૮ મહિનામાં જે બન્યાં છે તેને ચૂંટણીની જાહેરાત થઈ ત્યારે આ બનાવ બનશે એવી કોઈની
ન્યાય તોળવાને છે. ચૂંટણી ઢંઢેરામાં કોંગ્રેસ એમ કહે કે ગરીબી, કલ્પના ન હતી. જગજીવનરામે કહ્યું છે કે, તેઓ રાજીનામું આપશે
અસમાનતા અને અન્યાય હટવા જોઈએ અને જનતા પક્ષ ગાંધી એવી ગંધ આવી ગઈ હોત તો કદાચ ચૂંટણી ન થાત અને પોતે
વાદી સમાજવાદની ઘોષણા કરે તેના ઉપર મતદાન થવાનું પણ બહાર ન હોત - જગજીવનરામ અને તેમના સાથીઓએ બહાર
નથી. મતદાન થશે એ મુદ્દા ઉપર કે ૧૮ મહિનાના ગાળામાં પાડેલું નિવેદન કેંગ્રેસ અને સરકાર સામે તહોમતનામું છે. તેને
જે બનાવ બન્યા છે તેને પ્રજા સ્વીકારે છે કે નાપસંદ કરે છે. મુખ્યધ્વનિ એ છે કે કેંગ્રેસમાં અને સરકારી તંત્રમાં લોકશાહી રહી
કટોકટી જાહેર કરવાની જરૂર હતી ? જરૂર હોય તો પણ આટલો થી તેમ જ અધિકારની રૂએ કેંગ્રેસમાં અને સરકારમાં જેને કોઈ સ્થાન સમય લાંબાવવાની જરૂર હતી? કટોકટી દરમિયાન જે પગલાં લીધાં છે તે નથી એવી વ્યકિતઓના આદેશ મુજબ કામકાજ ચાલે છે. આમાં
જરૂરના અથવા વ્યાજબી હતા? કેંગ્રેસ તરફથી કહેવાય છે તેમ કટોકટી સંજ્ય ગાંધી અને તેમની યુવા કોંગ્રેસને નિર્દેશ છે. આ બળવો જગ
દેશને અરાજકતામાંથી બચાવી લેવા જાહેર કરવી પડી હતી કે વિરોધ જીવનરામ જેવા પીઢ અને સૌથી જૂના આગેવાને કર્યો તેથી વધારે
પણો કહે છે તેમ વડા પ્રધાનની સત્તા ટકાવી રાખવા માટે હતી? હજી અસર છે. પરસ્પરના આકરા પ્રહારો શરૂ થયા છે. શરૂઆતમાં વડા
પણ કટોકટી શા માટે ચાલુ રાખવામાં આવે છે? રાષ્ટ્રપતિને શ્રદ્ધાંપ્રધાન અને કેંગ્રેસે આ બાબતની કાંઈક ઉપેક્ષા કરી પણ ત્યાર પછી
જલિ અર્પતાં વડા પ્રધાનને કહેવું પડયું કે રાષ્ટ્રપતિ કટોકટીની જણાય છે કે ખૂબ અકળાયા છે. સરકારે અને કેંગ્રેસે છેલ્લા ૧૮
વિરુદ્ધ હવા. અથવા તે કારણે રાજીનામુ આપવાના હતા. તેવી અફવા મહિનામાં કટોકટી અંગે લીધેલ બધા નિર્ણયમાં જગજીવનરામ
તદ્દન ખોટી છે, અફવા જોરદાર હોય તો જ ખુદ વડા પ્રધાનને તેને સામેલ હતા અને મૌન રહ્યા અથવા ટેકો આપ્યો એ દલીલમાં ઘણું
રદિયે આપવો પડે અને તે પણ રાષ્ટ્રપતિના અવસાન પછી. વજૂદ છે. પણ રાજકીય જીવનમાં એવું બને છે કે કેટલોક સમય
કટોકટી દરમિયાન બે પ્રકારનાં પગલાં લેવાયાં છે. એક, તત્કાલિન મૌન રહેવું પડે છે અને તક આબે ખુલ્લા પડી શકાય. આને તક
પરિસ્થિતિને પહોંચીવળવા માટેના અને બીજા કાયમી ધરપકડ, વાદીપણું કહી શકાય. રાજકીય જીવનમાં તકવાદીતા અને સ્વાર્થ
વર્તમાનપત્રો ઉપરના અંકુશે, સભાબંધી વિગેરે આપત્કાલીન નવા નથી. જગજીવનરામ સદ્ગણના ભંડાર નથી, પણ દેશની
પગલાં તરીકે જરૂરના હતાં તેમ માની લઈએ, વધારે પડતા વિષમ પરિસ્થિતિ વખતે દેશને વિપરીત માર્ગે જતાં અટકાવવામાં
હતાં તેમ લાગે તો પણ નિભાવી લઈએ અને ભૂલી જવા
પ્રયત્ન કરીએ. પણ કાયમી પગલાં લીધાં નિમિત્ત બન્યા છે. કાળબળ કોને નિમિત્ત બનાવે તે કોઈ જાણતું
છે તેનું શું?
મિસાને કાયદો, વર્તમાનપત્રો સંબંધે વાંધાજનક લખાણોને નથી. આટલું ઝડપથી આ બનશે તે કલ્પનામાં ન હતું. તેની અસર
કાયદે, લોકપ્રતિનિધિ ધારાના તથા બંધારણના વ્યાપાક ફેરફારો કેટલી થાય છે તે જોવાનું રહે છે. કેટલીક અસર તે દેખાઈ આવે અને બીજાં સંખ્યાબંધ પગલાં લીધાં છે; જેને કારણે કટોકટી છે. જે નવા તો કેંગ્રેસમાં દાખલ થયાં હતાં અને મોટી સંખ્યા- દરમિયાન અસાધારણ સત્તા સરકારને અને કારોબારીને આપવી માં દાખલ થશે એવી ધારણા હતી, તેમને રુકાવટ થઈ છે અને ફરી પડે તે આપત્કાલીન અને અસાધારણ અને તેથી ટૂંક સમયની રહેવાને
મન કાયદ:
ધારાની કી લીધાં છે. કારોબારીને
તે

Page #32

- -
-
-
- -
દરરોજ કર ર -
3
પ્રબુદ્ધ જીવન
_ _ { . તા. ૧૬-૨-'૩૭ બદલે કાયમની સિરાઓ બને છે જેમાં મૂળભૂત માનવીય અધિકારો આ સભામાં મારી નિયુકિત થઈ ત્યારે મને ખબર ન હતી. ઢેબરભાઈએ અને લોકશાહીનાં મૂલ્યોની ધણે દરજ હસ્તી રહેતી નથી, અચાનક ખબર આપી. ત્યાર પછી ૧૯૫૭ સુધી લોક્સભામાં રહ્યો.
વધારણમાં ફેરફારો કર્યો ત્યારે જોરથી એમ કહેવાયું હતું કે હી લોક્સભાનું કામ મને ગમતું અને મેં પૂરતો સમય આપ્યો. ૧૯૫૭માં એકાગળભૂત ફેરફાર કરવાને વિસજિત લોકસભાને અધિકારી લોકસભામાં ચાલુરહેવા મારી ઈચ્છા હતી પણ મારી પસંદગી ન ન હતા અને નવી ચૂંટણી કર્યા પછી એવા ફેરફારો વિચોરવા જોઈએ છે થઈ. કોંગ્રેસે સિવાય બીજો કોઈ રાજકીય પક્ષને હું સભ્ય રહ્યો નથી એથવા તેના ઉપર લોકમત (રેફરેડમ) લેવું જોઈએ. આ માંગણીને અને છેલ્લા કેટલાક વર્ષથી કેંગ્રેસના સભ્ય પણ નથી. હું ચૂંટણીમાં અસ્વીકાર થયો હતો. હવે ચૂંટણી થાય છે તે એક રીતે આ ફેરફારો ઊભા રહે તે પણ અપક્ષ સભ્ય તરીકે એવી સ્પષ્ટ વાત કરી હતી. ઉપર લોકમત જેવી છે. કોંગ્રેસ હજી પણ કહે છે કે આ ફેરફારો વાજબી ફે:૧૯૫૭ માં પસંદ્ગી ન થઈ ત્યારે હું ખોટું લાગ્યું હતું, પણ જીવનને છે. જરના છે અને કાયમ રહેશે. કોંગ્રેસે એમ જાહેર કરે કે ચૂંટણી મારો નિરપવાદ અનભવ રહ્યો છે કે જિદંગીમાં કોઈ બનાવ બને ત્યારે પછી લોકસભામાં આ ફેરફારો મંજૂરી માટે ફરી રજૂ કરવામાં આવશે" --- અને તેને જરૂરી ૨/૩ બહુમતી ન મળે તો પ્રજમાથી ગમે અને કદાચ ખેદ કે દુ:ખ થાય પણ પરિણામે સમય જતાં જેમાં એમ માની "તે" રદ કરવામાં કોંગ્રેસ સાથે આપશે તો "એમ કહેવાય----થયું -તે સારું થયું એવી પ્રતીતિ થાય છે. તેથી હું દઢપણે માનું છું કે ચૂંટણીને નિર્ણય કોંગ્રેસ સ્વીકારે છે. એ જ પ્રમાણે મિસી અને 2 કે આપણાં બધાં પ્રયત્ન છતાં, જે થાય છે તે સારા માટે જ છે બીજા કાયદાઓ. અલબત્ત, આ ફેરફારો રદ કરાવી શકાય એટલી એવી* કહી રાખવી. મારે કોઈ અગત્યની બાબતમાં નિર્ણય કરવાને બહુમતી વિરોધ પક્ષને મળે એવું અત્યારે લાગતું નથી પણ તે માટે પ્રયત્નો ચાલુ જ રહેશે. આ નહિ તો બીજી ચૂંટણીમાં અને
સમય આવે ત્યારે સારી પેઠે મનોમંથન થાય છે. પણ છેવટ દઢ એવી ફૂટણી ફરીથી ટૂંક સમયમાં કરવી પડે એવી પરિસ્થિતિ નિર્ણય લેવાય છે. આંતરના ઊંડાણમાં ચાલતી કેટલીક ગૂઢ પ્રક્રિયાઊંબી થાય તેં અંશકય નથી.'' : ' ' . - 1 ( is " g**:- ઓથી “આવો નિર્ણય લેવાયો છે. અને મારો અનુભવ છે કે આવા lifએક દલીલ જોરથી એમ થાય છે કે સ્થિર રાજતંત્ર અને નિર્ણય માટે પાછળથી પસ્તાવો થાય એવું હુંજી સુધી મારે માટે,
ત કેન્દ્ર” માટે કોંગ્રેસ મટી બહુમતી મળે તે જરૂરનું છે: મતાધિકાને "ભુમેળો સ્થિરતા લાવશે અને દેશની એકતા અને "b ૧૯૫૭માં લેાકસભામાંથી છૂટા થયા પછી મને આર્થિક રીતે. સલામતી જોખમાશે. આ દલીલમાં થોડું વજૂદ છે, પણ તેને ઘણો લાભ થયો છે. ત્યાં સુધી ધંધા ઉપર કંઈ ધ્યાન આપી શકાતું ઇંગમર્યાદાઓ છે : સ્થિર અને મજેબૂત એટલું હોવું નહતું. મારી પત્નીને બહુ ગમ્યું. હું દિલહી એકલો રહેતો હતો અને જોઈએ છે તેની ભીંસમાં પ્રાણ નીકળી જાય અથવા શ્વાસ તેને અહીં એકલા રહેવું પડતું, એવું નવ વર્ષ ચાલ્યું.. સૌથી વિશેષ, લેવાને અવકાશ ન રહે ૧૮ મહિનાના ગાળામાં જે અનિચ્છ- મારી સામાજિક પ્રવૃત્તિઓ ઘણી, વિકસી. મને કોઈ દિવસ એમ નીય બન્યું છે અને દિશાપલટ થયું છે, તેમાંથી છૂટવા કદાચ ડી
લાગ્યું નથી કે લોકસભામાં હોત તો વધારે પ્રતિષ્ઠા મળત અથવા કિંમત 9ણ ચૂકવવી પડે તે કિંમત જેટલી વહેલી ચૂકવાઈ જાય , તેટલું સારું છે. મોડું થશે તે વધારે મોટી કિંમત ચૂકેવવી પડશે. વધારે સેવા કરી શકત. ૧૯૬૭ માં ફરી લોકસભામાં જવાની ઈચ્છા કટકૅટીમિયર થી લોભ યા છે તે ટૂંકસમયનો છે. તે સામે થઈ પણ સદ્ભાગ્યે મારી પસંદગી ન થઈ, તે વાતને મને લેશ. જે કાયમનાં ગેરલાભપ્રશ્ય છે તે વિચારીએ તો ખાતરી થશે ખેદ, યે નથી. ત્યાર પછીથી એ વાતને કોઈ દિવસ વિચાર પણ ફો અને દબાણથી સેલ કાંઈ:ટકતું નથી અને કિત, પામર,
* મિત્રીઅટ્ટમ્બીર્જનની મેં સલાહ લીધી. મારા પુત્રો અને આ ચૂંટણીમાં વ્યકિતના ધોરણે મતદાન થશે નહિ થવું ન જોઈએ
અંકુટુંબીજ દઢપણે વિરુદ્ધ હતાં Pમિત્રામાં તીવ્ર મતભેદ .ક.પા સાથે બંધાયેલ છે. અને તે પણ દેશને કંઈ દિશા.
હતી. રાકીય!"દષ્ટિથી જીએ વિચારે છે તેમને અભિપ્રાય હો!
કે મારે આ ટેણમ્માં ઊભા રહેવું જોઈએ. આ સમયે મારા જેવી વ્યકિત આર્થિક, નીતિ પણ મતદાનમાં બહુ ભાગ ભજવશે નહિ, સૌની લોકસભામાં હોય તે આવકારદાયક થાય. આ બધા મિત્રોને મત હતો કે સિ િગરીબી હટાવવાની છે. સૌ કોઈ કહેશે જનહિતોળે પ્રજાને સુરેન્દ્રગિર જિલ્લામાં ચૂંટણીમાં સફળતા મળવામાં મને 'ખાર મુસીબત મત માંગે છે તેથી જે ભવિષ્યના-વચન કરતાં ભૂતકાળ વધારે
ન આવે. સંખ્યાબંધ ભાઈઓએ મુંબઈના અને સ્થાનિક, ચૂંટણીમાં વિચારણા માંગી લે છે ? *
* #st 1}; ::ગાવા:પાયાના પ્રિ-પ્રજાએ વિચારવાની છે. સમજણપૂર્વક
કામ કરવાની તત્પરતા બતાવી હતી. સુરેન્દ્રનગરના કેંગ્રેસના મુખ્ય નિર્ભયતાથી અને મુકત. મતદાન થાય એમ. આશા રાખીએ.. આ
આગેવાન 'ગણાય એવાં મિત્રે ગંભીર ચેતવણી આપી હતી કે હું રચુંટણીમાં, રાજકીય પક્ષો કરતાં પ્રજાની ખરી કસોટી થવાની છે. જરૂરે હારી જઈશ. આ ચેતવણીની મારા ઉપર કોઈ અસર ન હતી લોકોમાં જાગૃતિ હોય, સ્વતંત્ર વિચારશકિત અને નિર્ભયતા હોય આશ્ચર્યનક હતું કે નિકટના મિત્ર જેમના અભિપ્રાય ઉપર આ સી લોકશાહી ટકે. ! '' ૪ : ''' , ; . .
બાબતમાં હું આધાર રાખે તેઓ વિરુદ્ધ હતા. તેમના મતે રાજકારટફ !... : :* ! ઈ - ૧૩ - - - ચીમનલાલું ચંકભાઈ
ણના કાદવમાં મારે ન પડવું. મારું કાર્યક્ષેત્ર જુદું છે. મારી ઉમ્મર
અને તબિયત ચૂંટણીને પરિશ્રમ અને ત્યાર પછી એક્લા છ વર્ષ • 5:: લોકસભાની આ ચૂંટણીનાં એક સંભવિત ઉમેદવાર તરીકે
દિલહી રહેવું એ સહન ન કરી શકે. એક નિષ્પક્ષા વ્યકિત તરીકે મારું
સ્થાન છે તેમાં ઉણપ આવે. અમારી સંખ્યાબંધ સંસ્થાઓ રસહકામારું નામ છાપામાં આવ્યું ત્યારથી, મારા ઉપર ખૂબ પૂછપરછ થાય કરો, લગભગ એક મતે વિરુદ્ધ હતા. તેમના અભિપ્રાય મુજબ મારું છે. ઘણાં પાત્રો અને સંદેશાઓ આવ્યા છે અને મિત્રોમાં ચર્ચા ચાલે સામાજિક કાર્ય, રાજકીય ક્ષેત્રે કાંઈ કામ થાય તેના કરતાં વધારે છે. ચૂંટણીમાં ઉભા રહેવાને એ વિચાર કર્યો ન હતોઃ એ વિચાર પ્રથમ મહત્ત્વનું છે અને મારી '' ગેરહાજરીથી આ કાર્યને ક્ષતિ
પહોંચશે.
* મારા મિત્ર ભાઈ શાન્તિલાલ શાહને આવ્યો. તેમણે શ્રી બાબુભાઈ.
* * .
. પટેલને વાત કરી, મને બોલાવ્ય, હું બાબુભાઈને મળ્યો. બાબુ- - ' છેવટનો નિર્ણય તો મારે જ કરવાનો હતો. પૂરો વિચાર કર્યા ભાઈએ આગ્રહપૂર્વક ચૂંટણીમાં ઉભા રહેવા સૂચના કરી. મેં મારી પછી હું એ નિર્ણય ઉપર આવ્યો કે ચૂંટણીમાં ઊભા રહેવું મારે માટે મુસીબતો જણાવી, પણ તે વખતે સ્પષ્ટ ના પાડી ન હતી. મારા મનમાં
ઉચિત નથી. તેનું મુખ્ય કારણ મારી ઉંમર (૭૫) અને તાજુક છે કે આ ચૂંટણી દેશ માટે અતિ મહત્વની છે અને તેમાં કાંઈક ઉપગી થઈ શકે તેમ હોય તો ચારે વિચારવું જોઈએ.'
તબિયત. હારજીતને બહુ વિચાર ન હતા. પ્રતિષ્ઠા ; રસ્થાન મળે * કોઈ વખત સકીય રાજકીય કાર્યકર્તા (Active political એ વિચાર પણ ન હતે.' એક જ વિચાર હતો કે આ સરયે મારું કર્તવ્ય - જેઠક) રહ્યો નથી. મારી પ્રકૃતિનેં તે અનુકુળ નથી. ૧૯૪૮માં વિધાન= હું ચૂકતો નથી ને. માણસના જીવનમાં એક સમેય એ આવે છે,

Page #33

તા. ૧૬-૨-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
-
=
૧૯૩
આત્માને રાખી છી છે કે આમાં જ રહે
માં ઉભા રહેવાને નાખવાની
પડશે, પણ
હતો. તેની સૂચના
આવવું જોઈએ કે જ્યારે તેને એમ લાગે કે મારી શકિત પ્રમાણે મારું કર્તવ્ય બનાવ્યું છે. હવે મારે મારી જાતને વિચાર કરવાનું છે, પ્રકૃતિથી હું વિચારક છું. પ્રવૃત્તિ ઘણી કરું છું, પણ એ બધાથી કઈક અલગે રહું છું-ખટપટ, દોડધામ, કાંઈ મોટું કરી નાખવાની ધગશ, મને અનુકૂળ નથી. ચૂંટણીમાં ઊભા રહેવાને વિચાર મને આવ્યો જ ન હતો. તેની સૂચના થઈ ત્યારે થોડો વખત વિમાસણમાં પડયો, પણ તુરત મન વાળી લીધું.
નિર્ણય કર્યા પછી તુરત શ્રી મેરારજીભાઈ મુંબઈ આવ્યા ત્યારે તેમને જાણ કરી દીધી. તેમણે મને કાંઈ આગ્રહ કર્યો નથી.
મારા આ નિર્ણયથી જે મિત્રોને મેં નિરાશ કર્યા છે તેઓ મને ક્ષમા કરશે. મારા પ્રત્યે મુંબઈમાં અને સૌરાષ્ટ્રમાં અને ખાસ કરી સુરેન્દ્રનગર જિલ્લામાં કેટલે માટે સદ્ભાવ છે એ અનુભવ, મારા જીવનનું સુખદ સ્મરણ રહેશે. ૧૨-૨– ૭૭
-ચીમનલાલ ચકુભાઈ લેકેની જવાબદારી [ આ લેખના લેખક શ્રી સેલી સોરાબજી આગેવાન ધારાશાસ્ત્રી છે. સાહિત્ય અને ઈતિહાસના અભ્યાસી છે. કટોક્ટી જાહેર થઇ ત્યારથી લોકશાહી મૂલ્યોના જતન માટે ખુબ પ્રયત્નશીલ રહ્યા છે અને ટેક્ષયતીએ તેમ જ વર્તમાનપત્રોના રક્ષણ માટે કેટલાય કેસે ફી લીધા વિન. લડયા છે. આ લેખ ઇન્ડિયન એકપ્રેસમાં પ્રગેટ થયો હતો – તંત્રી].
હમણાં હમણાં સરમુખત્યારશાહી એ શબ્દ ચારે બાજ કુંગળાઈ રહ્યો છે. આ પ્રક્રિયામાં તેના પ્રાદુર્ભાવ માટે લોકોની જવાબદારી રહેલી છે એ વાતની જાણે તદ્દન ઉપેક્ષા થઈ રહી છે.
સરમુખત્યાર (ડિકટેટર) એ શબ્દ મૂળમાં તો પ્રજાસત્તાક રેમના બંધારણમાં વપરાયેલે ટેકનિકલ શબ્દ છે. એનો અર્થ થાય છે ચીફ મેજિસ્ટ્રેટ. ત્યારે એને ‘મેજિસ્ટર પિપ્પલ્ટ' કહેવામાં આવતે અને એક કટોકટીના સમયમાં તેની નિમણૂક કરવામાં આવતી. આ કટોકટીના સમયમાં, બંધારણીય રીતે ચૂંટાયેલા જાહેર અધિકારીઓ
સ્વૈચ્છિક રીતે પોતાની સત્તાનો અમલ મોકુફ રાખતા અને કોકટીના સમયગાળા માટે તેઓ પોતે જ આગળ ચાલીને એક ડિફટેટરની નિમણૂંક કરતા. સરમુખત્યારશાહી (ડિટેટરશિપ) ની સ્થાપના પાછળના ઉદ્દે શે પૈકી એક ઉદ્દે શ પ્રજાકીય આંતરઘર્ષણ અને વિદ્રોહને દબાવી દેવાનો હતો. થોડા સમય સુધી આ પદ્ધતિ સારી રીતે ચાલી પણ પછી ડિટેટરશિપ કાયમી સંસ્થા બની ગઈ. આમ કેમ બન્યું? , કારણ એ કે રોમન નાગરિકો સામૂહિક રીતે હંમેશ માટે ઉદાસીન બની ગયાં હતાં. બ્રાઈસ જેને ‘ટેળાને નસીબવાદ’ કહે છે તેના તેઓ ભોગ બન્યા હતા. એ એવી નિરાશા પ્રેરક લાગણી હતી કે વ્યકિતઓ ઘટનાના પ્રવાહને પલટી શકે નહિ અથવા • તો મટી આફતના ભોગ બન્યા વિના પિતાને કારોબાર જતે સંભાળી
શકે નહિ. વળી, સ્વતંત્રતાને હૃાસ થયો હતો અને તે સ્વછંદતામાં સરી પડી હતી. આવી પરિસ્થિતિ ડિટરશિપ માટે ફળદ્ર૫ ભૂમિ બની રહે.
ઇતિહાસ આપણને એમ શીખવે છે કે ડિટરશિપ અંધારી રાત્રે જોવા મળતા ખરતા તારાની જેમ અવકાશમાંથી પૃથ્વી પર ઊતરી આવતી નથી. પોતાની જાત વિશે અને લોકશાહી પ્રક્રિચામાં આપણે જ્યારે શ્રદ્ધા ગુમાવી બેસીએ છીએ ત્યારે ડિકટેટરશિપ આપણા પર સવાર થઈ જાય છે.
માનવ સ્વભાવની એ ખાસિયત છે કે ટૅબ્બી જેને “શાશ્વત મને વૈજ્ઞાનિક કારણ' કહે છે તે અનુસાર લોકો ડિટેટરશિપને સ્વીકારતા થઈ જાય છે. મહત્વની પસંદગી કરવાની કષ્ટદાયક જવાબદારીમાંથી વ્યકિતઓને એ મુક્તિ આપે છે. પ્રજાના રાજકીય જીવનની ગુણવત્તા સુધારવા પાછળ પોતાના સમયને વાજબી હિર ફાળવવાની જવાબદારીમાંથી છટકી જવા માટે એ સરસ બહાનું પૂરું પાડે છે. વળી, સત્તાધારી ટોળીમાં પ્રવેશ મેળવવાની આશામાં જેઓ સર્વસત્તાધીશ વ્યકિત સમક્ષ પોતાની જાતને આનંદપૂર્વક વામણી બનાવવા તત્પર રહે તેમ જ પરવાના, લાઇસન્સ, હોટલ અને મરખાનાંની પોતાની નાનકડી દુનિયા પ્રાપ્ત કરવા માટે પોતાના
આત્માને રાજીખુશીથી વેચવા તૈયાર હોય તેવા લોકોને માટે એ એક મજાની તક પૂરી પાડે છે.
આમાં જ રહ્યું છે ડિફટેટરશિપ માટેનું અમંગલ આકર્ષણ. લોકોની શકિનને હૃાસ કરવાની અને તત્કાલીન સ્વહિત સિવાય સર્વ મૂલ્ય અને શાલીનતા સંબંધે તેમને લાગણીશૂન્ય જડ - બનાવી દઈને તેમની નૈતિક ચારિત્ર્યને ભ્રષ્ટ કરવાની તેની ક્ષમતા એ જ ડિટેટરશિપનું મુખ્ય બળ છે. “જે થોડીક કામચલાઉ સલામતી ખરીદવા પાયાની સ્વતંત્રતાને જતી કરે છે તેઓ સ્વાતંત્ર્ય યા સલામતી એકેયને પાત્ર નથી” એમ બે-જામિન ફ્રેન્કલિને તેનાં દેશજનને કહ્યું હતું. ડિફેટેટરશિપ આ સત્ય પ્રત્યે લોકોને અંધ બનાવે છે.
સત્તાને ગેરઉપગ એ જેઓ સત્તાસ્થાને બેઠા છે તેવા લોકોને જ પ્રાથમિકપણે સ્પર્શતી સમસ્યા છે એમ જો કે કદાચ લાગે, પણ એ સત્તાને અધીન બનતી આમ જનતા, સત્તાને ગેરઉપયોગ જેમાં ફૂલીફાલી શકે તેવું હવામાન સર્જવામાં ખૂબ જ મહત્તવને ગણાય એ ભાગ ભજવતી હોય છે. નાગરિક રવા માટેનાં મહિમ્નરોત્રા પિકળ વાગ્વિલાસ જેવાં વધુ લાગે છે અને નજર સામે માનવીય અધિકારોને પગ તળે કચડાતા નિહાળે ત્યારે લોકો નજરને બીજી દિશામાં વાળી લઈને તદ્દન નિકિય રહે ત્યારે તો એ મહિમ્નસ્તોત્રો દૂર પણ લાગે છે. લોકો જે વાતંત્ર્ય લાભ લણવા માગતા હોય તે તેઓએ ૧૯ અદશ્ય જરાવાળા ટૅમ પેઈને આપણને ઢ ઢળવા માટે કહ્યું છે તેમ, “આદમ કદ માનવીની જેમ એ સ્વાતંત્ર્યની રક્ષા શ્રમ પણ ઊઠાવ જોઈએ.”
આ સમસ્યાનું આદર્શ નિરાકરણ એ છે કે જેમાં આમસમૂહ લોકશાહી પદ્ધતિની જવાબદારીને બોજ ઉઠાવી શકે તેટલી હદ સુધી તેની નીતિમત્તાને અને બૌદ્ધિક ક્ષમતાને ઊંચે લઈ જવી અને જેમાં વધુમાં વધુ સંખ્યાના લોકોને સૌથી વધુ પ્રમાણમાં હિરદારી સાંપડે કે જેથી સત્તાને જ અંકુશ બહાર જતી અટકાવી શકાય તેવી પતિઓ ઉપજાવવી. પોતે ભૂલથી પર છે એમ કોઈ માનતું ન હોય અને પોતે અનિવાર્ય છે એમ માનીને કોઈ વર્તવું ન હોય ત્યાં સુધી બળવાન નેતૃત્વ આવકાર્ય છે. ભૂલથી પર હોવાની લાગણી અને લોકશાહીને મેળ બેસી શકતા નથી,
ડિકટેટરશિપ સામે કોઇ ઉપાય નાગરિકોની નિદ અને જગૃતિ છે. લોકશાહી એ એક ગંભીર ઉપક્રમ છે. એને બોધ આપવાનું સરળ છે, પણ અલ કરવાનું કઠિન છે. બ્રાન્ડીસે કહાં છે તેમ, “લોકશાહી એટલે એવી વ્યવરથા જેમાં બાહ્ય નિયંત્રણ રથાન આત્મસંયમ લે છે. એ રિથતિ સિદ્ધ કરવાના કરતાં એ સ્થિતિનું જતન કરવાનું ઘણું મુશ્કેલ છે. વ્યકિત પાસે એ સતત ભેગ માગે છે અને નૈતિક કાનૂન પ્રત્યે, શાસનના બીજા કોઈ સ્વરૂપના કરતાં એ વધુ પરમ આદરની અપેક્ષા રાખે છે. કોઈ પણ લોકશાહી ઉપક્રમમાં સફળતા વ્યકિત પર નિર્ભર હોવી જોઈએ. યકિતને પરિપૂર્ણ બનાવવાની પ્રઠિયા જ્યાં હાથ ધરવામાં આી હોય ત્યાં જ એ શક્ય છે.”
ડિક્રેટરશિપની સમસ્યાને તત્કાલીન ઉપાય લોકોને તેમની ઉદાસીનતા તેઓ ખંખેરી નાખે તે રીતે ઢંઢળીને જગાડવાને છે. લોકોએ ઘેટાંના ભયભીત ટેળાંની માફક cવાનું બંધ કરવું જોઈએ. કારણ ભયગ્રસ્ત સ્ત્રી - પુર ચરમ સીમાએ તેમનાં માં બેજવાબદાર હોય છે અને નિકૃષ્ટતરે ભયજનક હોય છે. દાન
યની ખુમારીને ૫ અને તેના ૨ક્ષણનું મનોબળ ગુમાવી બેસે તે પહેલાં લોકોએ, તાજેતરમાં પિતાને માટે ઘડી કાઢ૯) ટક ભયની જંજીરને તેડી નાખવી જોઈએ. આપણા આગેવા

Page #34

૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૨-'૩૭
અને સ્વાતંત્ર્ય સૈનિકોએ જેને માટે પોતાનાં સર્વસ્વનો ભાગ આપેલો છે તે અન્ય પાયાનાં સ્વાતંત્ર્યને અર્થપૂર્ણ ભોગવટો કરી શકાય તે માટે લોકોએ આ “ભયમુકિત’ પુન: પ્રાપ્ત કરવી જ જોઈએ. બંધારણમાં કરવામાં આવેલા તાજેતરના સુધારા પછી નાગરિકોએ,
નીડર બનએ ગાંધીજીના ઉધન તથા “સાધ્યને લઈને સાધન વાજબી ઠરતું નથી” એ એમના ઉપદેશનું દરરોજ સ્મરણ તથા આચરણ કરતા રહીને, બંધારણની કલમ ૫૧ (અ) માં દર્શાવેલી, “આપણા રાષ્ટ્રીય સ્વાતંત્ર્યજંગમાં પ્રેરક બનેલા ઉદાત્ત આદર્શોને પ્રાણપ્યારા ગણીને જીવનમાં ઉતારવાની” પવિત્ર બંધારણીય ફરજ બજાવવી જોઈએ.
રાજકારણ એ તો ગંદી રમત છે એમ કહીને કે ચૂંટણી સમયે મત આપવા જવાને અમારી પાસે સમય નથી એવાં બહાનાં આગળ ધરીને છટકી જવા માગતા લોકો સાદી રીતે તો એમ જ કહી રહ્યા છે કે એક મુકત સમાજમાં જીવવાની પાત્રતા તેમનામાં નથી. તેમનું સ્થાન એક મજાને આપખુદ તંત્ર હેઠળ છે, કારણ “સ્વતંત્રતા એક એવી ભેટ છે જે કાયરોના હાથમાં લાંબા સમય ટકી રહી શકે નહિ તેમ એ જડસુ અને પ્રમાદી લોકોના હાથમાં પણ લાંબે સમય રહી શકે નહિ.”
વર્તમાન ચૂંટણીઓ દરેક અર્થમાં અસામાન્ય છે–અજોડ છે. ૧૯૪૭ માં જવાહરલાલે જેની સાથેના મિલનસંકેતની વાત કરી હતી અને જે સ્વપ્ન હજી પૂરી રીતે ચરિતાર્થ થયું નથી, તે દેશના ભવિતવ્યનું ઘડતર કરવામાં હિસ્સેદાર બનવાની પ્રત્યેક દેશજનને આ ચૂંટણી તક પૂરી પાડે છે. ભૂતકાળની ઘટનાઓને ઉખેળવાને આ સમય નથી, પણ ભવિષ્યને મુકત કરવાની ઘડી છે. આપણું મહાન પ્રજાસત્તાક તેના એક માત્ર રખેવાળ એટલે કે લોકોની મૂર્ખતા, ભ્રષ્ટતા યા ઉદાસીનતાથી’ નષ્ટ ન થાય તેની પાકી ખાતરી કરી લેવાને આ અવસર છે.
સેલી સેરાબજી : અનુ.: હિંમતલાલ મહેતા
પાંચમું મહાવાકેય યોગીઓ અને મહર્ષિઓના અનુભવના સારરૂપ આદેશ આપતાં જે ટૂંકાં ટૂંકાં વાકય હોય છે, તે મહાવાક્ય કહેવાય છે. એ વાકયોને મહાવાકય કહેવાનું કારણ એ છે કે એની અંદર રહેલા અને લઈને એ મહાન હોય છે...... આ મહાવાકાને આધાર લઈને એક વિશેષ પ્રકારની સાધના આપણા દેશમાં થતી આવી છે. આપણે ત્યાં કહ્યું છે કે મહવાયનું સતત ચિંતન કરવું, નિરંતરપ્રતિક્ષણ ચિંતન કરવું, આચરણ - આજીવન ચિંતન કરવું....તેના વડે મનુષ્ય દેહ, મન, ઈન્દ્રિયો, વાસના, ભાવના, બુદ્ધિ વગેરે વળગણાથી પર થઈ જાય છે અને પોતાની મૂળ સ્થિતિમાં પહોંચી જાય છે. એ પ્રક્રિયા નામસ્મરણની પ્રક્રિયાની નિકટ છે. જેવી ભકિત માર્ગમાં નામસ્મરણની પ્રક્રિયા છે, તેવી વેદાંતમાં આ મહાવાકયચિંતનની પ્રક્રિયા છે.” (વિનોબા, મિત્ર: તા. ૨૮-૬-૭૬.).
આપણે ત્યાં આવાં મહાવાકયો મુખ્યત્વે ચાર ગણાય છે. પ્રત્યેક વેદનું એકેક એમ કુલ ચાર થાય છે; તે નીચે પ્રમાણે :
(૧) ત્રવેદ્દનું મહાવાકય -પ્રજ્ઞTનમ્ (૨) અંગુર્વેદનું મહાવાકય – અરું હારિમ ! (૩) સામવેરનું મહાવાક્ય - તવ જfa 1 (૪) અથર્વવેદનું મહાવાકય – થમૅરિમા વા . 'આવું જ એક મણવાકય ગુજરાતીમાં આપણા ભકતકવિ નરસિંહ મહેતાએ લખ્યું છે, પણ એણે બિચારાએ ગુજરાતીમાં લખ્યું, સંસ્કૃતમાં ને લખ્યું, એટલે એની થવી જોઈએ તેટલી કદર નથી થઈ. મારા નમ્ર મત પ્રમાણે ઉપરનાં ચારે વાકયમાંથી જે સંતોષકારક
ખુલાસો નથી મળતે તે નરસિંહ મહેતાના વાકયમાંથી મળે છે અને માટે હું એને પાંચમું મહાવાકય કહું છું.
શાસ્ત્રી કે પંડિત નથી. એક જિજ્ઞાસુની દષ્ટિથી હું આ કહી રહ્યો છું અને કોઈ પ્રકારની પારિભાષિક ભૂલ મારાથી થતી હોય તે વાચક કામ કરે.
મારા જેવા જિજ્ઞાસુ માટે મહાવાકયોને શો ઉપયોગ? તો હું એમ સમજું છું કે જીવ, જગત અને ઈશ્વર વિષે, તથા એ ત્રણેના પરસ્પર સંબંધ વિશે આપણને જે સંતોષકારક ખુલાસે આપે તે ઉત્તમ મહાવાકય. આ દષ્ટિએ મને ઉપરનાં ચારે મહાવાક્ય ઊણાં લાગે છે.
પહેલું વાકય લઈએ: પ્રજ્ઞાનમ્ વા . એમાં માત્ર બ્રહ્મ કે ઈશ્વર – અથવા જગતનું જે અધિષ્ઠાન છે, તેને જ ખુલાસો કે તેની વ્યાખ્યા મળે છે. આ વાકય પરથી જીવ કે જગત વિશે કશું જાણવા મળતું નથી. એટલું સમજાય છે કે જે કાંઈ છે – જે Reality છે તે જ્ઞાનસ્વરૂપ અથવા ચૈતન્ય સ્વભાવવાળી છે; જડ નથી. બીજું વાક્ય થોડો વધારે ખુલાસે આપે છે. જીવ વિશે પણ તે કહે છે કે જીવ પોતે (અ) પણ ત્રસ જ છે. એટલાથી આ દશ્યમાન જગત સાથે બ્રહ્મને અને અથવા અન્ને શો સંબંધ છે તે બરોબર સ્પષ્ટ થતું નથી. તેવું જ તાવમસિ વાકય સમજવું. ગુરુ શિષ્યને કહે છે: “તે તું જ છે” અર્થાત જીવ બ્રહ્મ જ છે. આના સ્વીકારમાં જીવની અલ્પતા અને બ્રહ્માની સર્વશતા વગેરે વિરુદ્ધ ધર્મો આડે આવે છે. તેને ઉકેલ એમ બતાવાય છે કે આ બંનેની તે ધર્મો ઉપાધિ છે. તેને ત્યાગ કરવાથી જીવ અને ઈશ્વરને અભેદ થઈ શકે છે. એમ છતાં, આ ઉપાધિઓ અને આ દશ્યમાન જગતને કંઈ ખુલાસો મળતો નથી. માત્મા એ મહાવાક્યથી પણ જીવ અને બ્રહ્મનો અભેદ સિદ્ધ થઈ શકે છે; પરંતુ એથી વિશેષ પ્રકાશ મળતો નથી.
હવે નરસિહ મહેતાનું મહાવાકય જુઓ. એ કહે છે:“પ્રશ્ન લટકાં કરે બ્રહ્મ પાસે”
મને પિતાને તો ઉપલાં ચારે વાકય કરતાં આ મહાવાકય ઘણું વધારે સંતોષકારક લાગે છે. શનિના શાંતિપાઠમાં જે પૂર્ણત્વનું વર્ણન છે, ૩% પૂર્વમઢ : પૂર્વ ઉજવ વગેરે તેની પાસે માં પાસે કોઈ વાકય હોય તો તે નરસિંહ મહેતાનું આ મહાવાકય છે, ઉપરનું એક મહાવાકય નહિ એવું મારું માનવું છે. નરસિંહ મહેતા કહે છે, જે કંઈ છે, તે બ્રહ્મજ છે; નથી જીવ, નથી જગત, નર્થ ઈશ્વર. જે દેખાય છે તે બ્રહ્મનાં બ્રહ્મ સાથેનાં લટકાં છે – લીલા છે, અને તેથી મિથ્યા નથી. દષ્ટિ સૃષ્ટિવાદમાં જાણે અજાણે દશ્ય કરતાં દટાને વધારે મહત્ત્વ આપવામાં આવે છે અને દશ્ય મિથ્યા કે અનિત્ય છે, એને આભાસ ઊભે થાય છે (જુએ, સ્વ. માધવતીર્થનાં લખાણો). નરસિહ મહેતા પેલા ઋષિની માફક કહે છે, આ પણ બ્રહ્મ (પૂf) છે, પેલું પણ બ્રહ્મ છે. કોઈ અપૂર્ણ નથી, ઓછું નથી અનિત્ય નથી, દુ:ખી નથી, સુખી નથી; મેઘધનુષ મંડાય કે ચાંદની રેલાય, ધરતીકંપ થાય કે નદી ગાંડીતૂર બને, બધાં જ બ્રહ્મનાં બ્રહ્મ સાથેનાં લટકાં છે. આ લટકાં છે, માટે કવિના કાવ્યની પેઠે એનું કંઈ પ્રયોજન નથી, એમાં કોઈ યોજના નથી, એમાં વિકાસ નથી – અને તેથી શ્રી અરવિંદના વિકાસવાદને પણ સ્થાન નથી. પ્રારબ્ધ પણ બ્રહ્મનું લટકે છે અને લટકે છે તેથી જ કાર્ય કારણના નિયમથી પર છે, અને માટે જ સદ્ ગુરુ સંત કઈ વાર પ્રારબ્ધની રેખ પર મેખ મારે છે – મારી શકે છે. તે
ઉમાશંકરે એક વાર યથાર્થ રીતે જ લખ્યું હતું કે, “..... માત્ર પાંચ શબ્દોમાં માયાનું, સંસ્કૃતમાં તેને વિશે લખાયેલા સમગ્ર લખાણનું જ કરતાં કદાચ વધુ વિશદ દર્શન કરાવનું, ભવ્ય લલિત આલેખન” ( સંત) જુલાઈ ૧૯૭૪ પાનું ૨૨૧).
-ડે. કાન્તિલાલ શાહ

Page #35

તા. ૧૬-૨-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૯૫
ભાગ્યા છે.
જૈન સાહિત્ય સમારોહ - મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના હીરક મહોત્સવના એક ભાગ રૂપે થઈ છે. આ સાથે જ જૈન સાહિત્યને જૈનેતર સાહિત્ય સાથેભારતીય વિદ્યાભવનના ગીતા મંદિર હોલમાં જૈન સાહિત્ય સમારેહ તુલનાત્મક અભ્યાસ હાથ ધરવાને સમય પણ હવે પાકી ગયો છે તા. ૨૨, ૨૩, ૨૪ ના રોજ ત્રણ બેઠકોમાં જાયો હતો. આ સમા- આ જવાબદારી આજની નવી પેઢી ઉપર છે. રોહના પ્રમુખસ્થાને પદ્મશ્રી કે. કા. શાસ્ત્રી હતા, જ્યારે તેનું ઉદ્ આ કાર્ય કરતાં સંકુચિતતા ન આવે તેથી જ પદ્મશ્રી કે. કા.' ઘાટન શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહે કર્યું હતું. જૈન સાહિત્ય શાસ્ત્રી જેઓ ચુસ્ત વૈષ્ણવ છે તેમને પ્રમુખસ્થાને બિરાજમાન પરિષદની ગરજ સારતા આ સમારોહમાં સાહિત્ય, કલા અને દર્શન કરાયા છે. તેમનામાં જૈન અને વૈષ્ણવના ઉભય સંસ્કાર સિંચિત એમ ત્રણ વિભાગ રાખવામાં આવ્યા હતા, જેનું વિભાગીય પ્રમુખ થયેલા છે. તરીકે સંચાલન અનુક્રમે ડે. હરિવલ્લભ ભાયાણી, ડે. ઉમાકાન્ત આ પ્રવૃત્તિ જૈને પૂરતી જ સંકુચિત ન રહે અને જૈન કલા, શાહ અને ડે. દલસુખભાઈ માલવણિયાએ કર્યું હતું. સમારોહના સાહિત્ય દર્શનને અભ્યાસ પણ મર્યાદિત ન રહે એ દષ્ટિને ધ્યાનમાં મંત્રી તરીકે ડૉ. રમણભાઈ શાહ, શ્રી અમર જરીવાલા અને શ્રી રાખીને આ પ્રવૃત્તિને અમે ઉપાડી છે અને એને વેગ આપવામાં કાંતિલાલ કોરા હતા.
આવ્યું છે. જૈન સાહિત્ય સમારોહના ઉદ્ઘાટન પ્રસંગ વખતે મહાવીર સમારોહનું ઉદ્ઘાટન પ્રવચન કરતાં શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ જૈન વિદ્યાલયના મંત્રી શ્રી જે. આર. શાહે જણાવ્યું હતું કે ૬૩ શાહે જણાવ્યું હતું કે આ એક અત્યંત મંગળ પ્રસંગ છે અને વર્ષ પહેલાં મહુવા ખાતે આવે જ સમારોહ યોજાયો હતે; પરંતુ આવું કાર્ય હાથ ધરવા માટે મહાવીર જૈન વિદ્યાલય અભિનંદનના આ ૬૩- ૬૩ વર્ષના વહાણા વાઈ ગયા પછી સૌ પ્રથમ વખત આ અધિકારી છે. કાર્યની શરૂઆત થાય છે અને હવે તે નિયમિત રૂપે પિતાની જૈન શ્રી ચીમનભાઈએ વિનમ્રભાવે જણાવ્યું હતું કે આ સાહિત્ય સાહિત્ય પ્રત્યેની ફરજ અદા કરશે.
સમારોહનું ઉદ્ઘાટન કરવા જેટલી વિદ્રતા કે ગહનતા મારામાં સદ્ગત આચાર્ય શ્રી વિજ્યવલ્લભ સૂરીજી મહારાજની નથી છતાં મારા પ્રત્યેના પ્રેમને કારણે આ કાર્ય મને સેંધાયું છે પ્રેરણાથી શરૂ થયેલ મહાવીર જૈન વિદ્યાલય એ કોઈ હોસ્ટેલ અને ૨૫૦૦ મી નિર્વાણ શતાબ્દી પ્રસંગે જે અઢળક સાહિત્ય પ્રકાનથી; પરંતુ સંસ્કાર ધામ છે અને તેથી જે જૈન સાહિત્ય શિત થયું તે વાંચવાને મને મે મળે છે અને તેના ઉપરથી પ્રત્યે તેમણે આગવો અભિગમ અપનાવી ‘આગમ પ્રકાશન” ની લાગ્યું છે કે જેને પાસે અઢળક સાહિત્ય ભંડાર પડે છે. આ યોજના પણ હાથમાં લીધી છે. જૈન સાહિત્ય ખૂબ ગંજાવર છે, અને સાહિત્ય એટલું વિશાળ અને વિપુલ છે કે જ્ઞાનને એવો કોઈ હજુ ઘણું બધું સાહિત્ય અપ્રસિદ્ધ છે. તેમાંથી ઘણું સાહિત્ય પ્રગટ વિષ્ય નથી કે જે જૈન સાહિત્યમાં ન હોય, ન્યાય, ભૂગોળ, ખગોળ થઈ શકે અને તેથી કાયમી પ્રકાશનની વ્યવસ્થા પણ થઈ શકે. આ સર્વ વિષયો તેમાં આવરી લેવાયા છે.
શ્રી શાહે જણાવ્યું હતું કે જૈન સાહિત્યને અભ્યાસ જૈનેની તેમણે એક પ્રશ્ન ઊભો કર્યો હતો કે જૈન સાહિત્ય એટલે જેમ જૈનેતર પણ કરે છે. આ પ્રદ્ધતિ અને પ્રવૃત્તિ વધારે વિકસે શું? જેનેએ લખેલું સાહિત્ય કહેવું? સાહિત્યમાં વાડા હોતા નથી. તેને વિદ્યાલય આવકારશે અને તેનાથી બનતી તમામ ઉપયોગી સેવા - જૈન સાહિત્ય એ ભારતીય સાહિત્યથી જુદું નથી. ભારતીય સંસ્કૃતિનું પૂરી પાડશે.
અંગ છે - આ તેનું વિશિષ્ટ અંગ છે. તેણે સાહિત્યમાં વિશિષ્ટ પ્રદાન | ‘જૈન સાહિત્ય સમારોહ’ જેવી કોઈ પ્રવૃત્તિ હાથ ધરવી જોઈએ કર્યું છે. જૈન દર્શનેએ અન્ય દર્શને જેટલે જ ફાળો આપ્યો છે.
એ વિચાર વહેતા મુકનાર ડો. રમણલાલ શાહ આ સમારોહના વૈદિક, બુદ્ધ અને જૈન આ દર્શને પરસ્પરથી સાવ અલગ નથી. મંત્રી હતા. તેમણે આ સમારોહ પાછળનો ઉદ્દેશ જણાવતાં કહ્યું એક દર્શને બીજા દર્શન ઉપર પ્રભાવ પાડે છે. આ દષ્ટિએ વ્યવ
તું કે આ એક સંશોધન અને વિકાસનું કાર્ય છે અને મહાવીર હારુ દષ્ટિએ વિચાર કરવાની આવશ્યકતા છે. જૈન વિદ્યાલય એ કાર્ય સરળતાથી ઉપાડી શકે, કારણ કે વિવિધ શ્રી ચીમનભાઈએ જણાવ્યું હતું કે જૈન શાસ્ત્રો જોતાં સ્થળે સાધને ધરાવતી તેની શાખાઓ છે. સાહિત્ય સમારોહની એ સહજભાવે જણાશે કે તેમાં વ્યકિત પૂજા કયાંય નથી. બધે ગુણની કાયમી કચેરી અને ભંડોળ પણ એકઠું કરવાની તેમની શકિત છે. પૂજા જ જોવા મળે છે. એ દષ્ટિએ જોવા જઈએ તો આ સાહિત્ય
ર્ડો. શાહે આ સમારેહને સાહિત્યની ભૂમિકામાં બીજ સમાન ઉપનિષદની નજીક આવે છે. ઉપનિષદમાં જેમ ક્ષત્રિયોને ફાળે ગણાવ્યું હતું અને ઉમેર્યું હતું કે હવે ક્રમશ: તેને વિકાસ થશે. માટે હતા તેમ જૈનશાસ્ત્રમાં પણ બન્યું છે,
આ પ્રસંગે તેમણે એક સ્પષ્ટતા પણ કરી હતી કે જૈન સાહિત્ય તેમણે જણાવ્યું હતું કે શંકરાચાર્ય - દિએ બૌદ્ધ અને જૈન સમારોહ સાંપ્રદાયિક કે સંકુચિત દષ્ટિથી નથી શરૂ થતા .. જેને ધર્મ ઉપર પ્રહારો કર્યા, પરંતુ તેમાં બૌદ્ધ ધર્મ નામશેષ થયે અને પાસે અઢળક સાહિત્ય અને કલા છે જેને વ્યવસ્થિત કરવાને, જૈન ધર્મ વધી ગયું તેનું કારણ એ હતું કે જૈન ધર્મે હિન્દુ ધર્મ પ્રોત્સાહન આપવા અને પ્રકાશિત કરવાનો પ્રયાસ છે. સાથે વિરોધનું વલણ અપનાવ્યું અને જૈને વ્યવહારમાં લગભગ
ડૉ. શાહે જૈન સાહિત્ય ક્લા કોત્રે એક કરૂણતાને નિર્દેશ કરતાં હિન્દુ જેવા જ રહ્યાં ! કપડાં, નાત-જાત, લગ્નના રિવાજો, મૃત્યુના જણાવ્યું હતું કે ભારતમાંથી પ્રાધ્યાપકો જૈનના શાસ્ત્રોને વધારે . રિવાજો અપનાવી લીધા અને છતાં ય જૈન રહ્યા! અભ્યાસ કરવા જર્મની જાય છે! ભારત કરતાં જર્મનીની યુનિવર્સિટી- શંકરાચાર્યના જમાનામાં તેમણે “સંન્યાસીની પદ્ધતિ સ્વીકારી એ
માં જૈન ચેર વધારે છે! જર્મની પાસે જે અલભ્ય હસ્તપ્રતે હિન્દુ ધર્મ ઉપર જૈન તથા બૌદ્ધ ધર્મની અસરને કારણે જ છે તે આપણી પાસે નથી!
- શ્રી ચીમનભાઈએ જણાવ્યું હતું કે જૈનેની અનેખી અને અમેરિકા અને યુરોપમાં આજે જૈન શાસ્ત્રના અભ્યાસની મોટામાં મોટી કોઈ દેણ હોય છે તે અનેકાંતવાદની છે. આ વાત માગ વધી છે ત્યાં આ વિભાગના પ્રાધ્યાપકો નિમાતા જાય છે. તેથી સાચી છે. પણ આપણે એ વિચારવું જોઈએ કે આપણા જીવનમાં આપણે ત્યાં આપણે સમયસર જૈન સાહિત્ય, કલા, દર્શન અંગે અને વ્યવહારમાં આ ‘અનેકાંતવાદ' કયાં સુધી ઊતર્યો છે? આપણી અભ્યાસ - સંશોધન અને “કપેરેટીવ’ અભ્યાસ, કરવાની જરૂર ઊભી કે ટીકા કરે તે શાંત રહેવાનું નથી. આપણામાં પણ અંધશ્રદ્ધા

Page #36

પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૯૬
ઓછી નથી. આપણે કોઈ ફેરફાર કરવા તૈયાર નથી, એટલું જ નહીં પણ જો કોઈ નાનામાં નાની ભિન્ન વાત રજૂ કરે તો આપણે તેના પર તૂટી પડીએ છીએ !
આગમાં એ જ્ઞાનનો ભંડાર છે. પણ આ કેવળ જ્ઞાનીના વચના છે એટલે તેમાં સ્વતંત્ર વિચારની કોઈ આવશ્યકતા જ રહેતી નથી એમ આપણે માની લઈએ છીએ.
જૈન ધર્મ, શાસ્ત્ર, દર્શન આમાંથી તેને તલસ્પર્શી અભ્યાસ કેટલે થયા? અભ્યાસ થયે? મારું ખેદ સાથે એમ કહેવું પડે કહી શકાય તેવું બહુ જ ઓછું લખાણ થયું છે.
આપણે જેને સ્વતંત્ર ચિંતન અને મૂલ્યાંકન કહીએ તેવા અભ્યાસ કરવાની તૈયારી છે? કોઈ મહારાજ કે મહાસતી કહે તે અનેક પ્રકાશનો થાય છે, । પ્રકાશકો પણ એ પુસ્તકો વાંચતા હોય એવું નથી. આમાં પણ કોઈ નવી દષ્ટિએ મૂલ્યાંકન જોવા નહીં મળે,એકનું એક જ પ્રકાશન ..આવા પ્રકાશના ઘણાં જોવા મળશે પણ લાખો રૂપિયા ખર્ચાયા પછી ગુણવત્તા જેવું કંઈ જેવા ન મળે?
આપણે કેટલું સ્વીકાર્યું ? ના વર્તમાનમાં કેટલા છે કે ‘Critical'
જૈન સાહિત્ય સમરાહ જ્યારે નવી દષ્ટિથી આગળ ધપવા માગે છે ત્યારે કેવું સાહિત્ય પ્રગટ કરવું તેને પણ ચિચાર કરવા જોઈએ. માંત્ર હાથ વડે તે હસ્તપ્રતોનું પ્રકાશન કરવાથી કંઈ ન વળે. કેટલીક હસ્તપ્રતો પ્રકાશિત કરવાની જરૂર ન પણ લાગે ત તેની પાછળ વ્યર્થ ખર્ચ ન કરવો જોઈએ પરંતુ પ્રગટ કરેલી કૃતિ એ ‘તુલનાત્મક અભ્યાસવાળી, ઊંડી સમજ આપનારી અને જ્ઞાનના માર્ગ ખોલનારી હોવી જોઈએ. જેસંશોધનને નામે જે ચાલી રહ્યું છે તેવું નહીં પરંતુ ખરેખર જ જેને ‘તુલનાત્મક' સંદેોધન કહી શકાય તેવું કાર્ય થવું જોઈએ તે વધારે ઉપયોગી થઈ પડે અને આવી કાર્ય પાછળ જીવન સમર્પણ કરવાવાળા કેટલા !
• તેમણે જણાવ્યું હતું કે આપણા શાસ્ત્રોમાં કેટલીક ખગેાળ, ભૂંગાળની બાબતા છે - આમાંથી આજે કેટલીક પ્રસ્તુત છે છતાં આ બાબતો આજના જમાનાથી અપ્રસ્તુત છે એમ કહેવાની હિંમત કેટલાની? આપણી ‘બાયેલાજી’ ગહનમાં ગહન છે તેમાં આંતરદર્શન છે, પરંતુ જૈન બાયોલાજી અને વર્તમાન બાયોલેાજી એ પ્રમાણેજ જૈન તર્ક અને વર્તમાન તર્ક શાખાઓ, જૈન માનસશાસ્ત્ર અને વર્તમાન માનસશાસ્ત્ર આ અંગે કોઈ તટસ્ટ અભ્યાસ થયા છે? આવો ભ્યાસ હાથ ધરવા જોઈએ.
-
આ ઉપરાંત ભગવાન મહાવીરે પોતાના યુગમાં સંસ્કૃત છેડીને એક વખતની પ્રાકૃત ભાષામાં ઉપદેશ કર્યો. આપણે હજી પણ એ પ્રાકૃત જ ગેાખ્યા કરીએ છીએ પછી ભલે તેમાં કોઈ સમજ ન પડે! આપણા બાળકોને પણ એ ગોખાવ્યા કરીએ છીએ. આજે આપણી તૈયારી વર્ગમાન ભાષામાં આપણું સાહિત્ય પ્રદાન કરવાની છે?
સાહિત્ય સમારોહના પ્રમુખસ્થાનેથી પદ્મશ્રી કે. કા. શાસ્ત્રીએ જણાવ્યું હતું કે જૈન સાહિત્ય વિશે કંઈ કહેવાનું હોય ત્યારે તત્ત્વજ્ઞાનમાં માથું મારવું પડે. આમ ઊંડા ઉતરતાં ‘અનેકાતવાદ' સામે જ આવે - ગ્વેદમાં નજર કરીએ તો અનેકાંતવાદનાં બીજ જોવા મળે છે. “નસાદસિ - નસદાસી' જે જણાવ્યું છે તે જૈનોના અનેકાંતવાદથી કંઈ દૂર નથી. આમ સમાંતર– વિચારધારા અનેક પ્રકારે વિકસેલી છે અને તે સાથે સાથે ચાલે છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે ધર્મના વિકાસ થવા તરફ ભિન્ન ભિન્ન માન્યતાઓ રહેલી છે. બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મ એ વૈદિક ધર્મમાં એ વખતે વધેલી હિંસાના પ્રતિકારત્મક રૂપે ઉદ્ભવેલી અહિંસાત્મક બાબત છે. હિંસામય યજ્ઞો સામે જ્ઞાનયજ્ઞ'માં જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર્ય' ની પ્રણાલી પડી. આ બાબત ગીતામાં પણ સ્પષ્ટ રીતે અન્ય સ્વરૂપે મુકાયેલી જ છે. જ્ઞાનમાર્ગના ઉદયમાં મેક્ષ
તા. ૧૬-૨-૭૭
માર્ગના ઉદય છે એવું પણ વૈદિક ધર્મમાં કહ્યું છે.
શ્રાી કે. કા. શાસ્ત્રીએ જણાવ્યું હતું કે પુનર્જન્મ અને કર્મવાદ ભારતના સમગ્ર ધર્મમાં છે. ભારતીય પ્રણાલી અને બહારના દેશાની પ્રણાલી વચ્ચેનું અંતર એ પુનર્જન્મ અને કર્મવાદની માન્યતામાં
રહેલ છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે અમે તે ઈતિહાસકાર છીએ એટલે અમારે તે પ્રમાણ જોઈએ - ભગવાન બુદ્ધ પાલી -માગધી ભાષામાં અને ભગવાન મહાવીરે અર્ધ - મગધીમાં ઉપદેશ કર્યો એ શબ્દો એમના એમ આપણી પાસે આવ્યા તેનો યશ વલ્લભીને ફાળે જાય છે.
જૈનધર્મ પાસે વિપુલ સાહિત્ય પડયું છે. પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, અપભ્રંશ, મધ્યકાલીન ગુજરાતી હોય કે અર્વાચીન ભાષા હોય, ઢગલાબંધ સાહિત્ય તેની પાસે પડયું છે અને જો આ સાહિત્યની કોઈની સાથે તુલના કરવી ઢાય તો હિન્દુ ધર્મના ગ્રંથો ઓછા પડે. હિન્દુઓએ શ્રુતિ સાહિત્ય અનેકગણું લખ્યું હશે, સાચવવાની પરિપાટી જૈનધર્મના ભંડારોએ કેળવી તે હિન્દુ પાસે સંપૂર્ણ રીતે ન હતી, તેથી તે બહુધા નાશ પામી .
પણ
જૈન ભંડારા ઉપર પણ આક્રમણ થયાં છે છતાં અઢળક સાહિત્ય ભંડારોમાં હજી તો હાથ લગાડયા વગર પણ પડયું હશે. ઇતિહાસ તથા તેના અભ્યાસને હમેશાં પ્રમાણો જોઈએ - મૂળ જોઈએ. જૈન સાહિત્ય, ધર્મ પાસે આવા સબળ પ્રમાણે પડેલાં છે.
પ્રાચીન આચાર્યંના સામે પણ તુલનાત્મક અધ્યયનનો પ્રશ્ન આવ્યો હશે...આપણે જોવા જઈએ તો જ્ઞાનદેવમાં શુદ્ધાદી પડેલ છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે આપણે આ ગ્રંથોમાં ઊંડા ઊતરવું પડશે. તેની જાળવણી કરવી પડશે અને કોઈ અણઘડ હાથાએ એ આડાઅવળા ન જાય કે દરિયામાં પધરાવાઈ ન જાય તેની કાળજી લેવી પડશે અને જમાનાને અનુરૂપ વ્યાપક દષ્ટિ કેળવવી પડશે. આજના જમાનામાં સાંપ્રદાયિકતાથી પર જવું પડશે.
તા. ૨૩ ના રોજ સવારે ૯ વાગે જૈન સાહિત્ય સમારોહની પ્રથમ કાર્યવાહી અંગે ‘સાહિત્ય’નું પરિમાર્જન કરવામાં આવ્યું હતું. ડૉ. હરિવલ્લભ ભાયાણીએ સાહિત્ય વિભાગનું સંચાલન કર્યું હતું.
સૌ પ્રથમ સાહિત્ય વિભાગમાં પોતાનું વકતવ્ય રજૂ કરતાં ડૉ. હરિવલ્લભ ભાણીએ જણાવ્યું હતું કે આપણે જ્યારે જૈન સાહિત્ય વિશે વાત કરીએ ત્યારે મર્યાદાને કઈ રીતે લેખવી ? ભારતીય પરંપરા, સાહિત્ય અને સાંસ્કૃતિના વિવિધ પ્રવાહોન તત્ત્વ તરીકે જ વાત કરવી જેઈએ.
જૈન સાહિત્યના ૨૫૦૦ વર્ષના ગાળા છે. તેમાં સંસ્કૃત પ્રાકૃત, અપભ્રંશ, જૂની ગુજરાતી, મરાઠી, હિન્દી, તામિલ, કન્નડમાં જૈન સાહિત્ય છે. વિશ્વમાં પણ વૈવિધ્ય ભરપૂર છે અને ધાર્મિક ઉપરાંત જેને આપણે સાંપ્રદાયિકતાથી પર કહી શકીએ તેનું પણ વિપુલ સાહિત્ય પડેલું છે. પ્રાકૃત સાહિત્યના ઈતિહાસમાં મોટા ફાળે જૈન સાહિત્યનો છે અને અપભ્રંશમાં માત્ર જૈન સાહિત્યની જ કૃતિઓ મળે છે.
વ્યાકરણ કે ગુજરાતીમાં ભાષાનું મૂળ સ્વરૂપ કર્યું હતું તે પ્રમાણે જે ભાષાનો ઈતિહાસ આપતા હોય તો આ ગ્રંથોના જ આધારે લેવા પડે. ત્રીજી શતાબ્દીથી લઈ ૧૦મી શતાબ્દીઓ સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ રચો હોય તો એના માટેના ધારગ્રંથો જેને પાસેથી જ મળે છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે આપણી પાસે લાખે પ્રતે છે તેની નોંધ નથી, મને ભય છે કે કેટલીક વેચાઈ ગઈ છે. આ સાહિત્યસર્જકોએ સાહિત્યનિર્માણ માટે જે કામ કર્યો તેની જાળવણી માટે પણ આપણે કામ લેતા નથી, એને આ જૈનોએ કરવાની જ બાબત નથી; આ જ્ઞાન છે અને તે સમગ્ર ભારતનો વારસે છે.

Page #37

તા. ૧૬-૨-૭૭
પ્રબુદ્ધ- જીવન,
૧૯શે.
એવી જાળવણીમાં કેન્દ્ર તથા રાજ્યોમાં પણ મદદ કરવી જોઈએ.
તેમણે કહ્યું હતું કે અભ્યાસ ત્રણ રીતે થઈ શકે જૈનો પૂરતો, ભારતીય દષ્ટિએ અને ભારત - જૈન નહીં પ્રાંત બહારના
ધ્યાત્મિક માનવીને રસ પડે તે રીતે. આપણી પાસેના સાહિત્યમાં જે કેટલુંક પડયું છે તે સમયબહોરનું થઈ ગયું છે તેને તીરવવું જોઈએ અને કેટલાંક અત્યારની માણસની બૌદ્ધિક જરૂરિયાત માટે ઘણુ કામનું છે.
ડ. ભાયાણીએ જણાવ્યું હતું કે મૂળ ગ્રંથે તો છે, પણ તેને ભારતીય ભાષામાં અનુવાદ જરૂરી છે. ગ્રીક તથા અને લેટીનમાંથી અંગ્રેજીમાં સાહિત્ય ઉતારવામાં આવ્યું ...આપણે પણ એવું કંઈક કરવું જોઈએ. જે ટ્રાન્સલેશન ઈન્સ્ટિટયૂટ ઊભી કરવામાં આવશે તે જ જ્ઞાન જીવંત રહેશે નહિ તે જીવતા માણસના જીવનની ભાગરૂપે એ નહીં રહે.
ત્યાર પછી ‘નલીયન” મહાકાવ્ય વિશે પિતાને નિબંધ વાંચતાં મુંબઈ યુનિવર્સિટીના ગુજરાતી વિભાગના અધ્યક્ષ ડો. રમણલાલ શાહે જણાવ્યું હતું કે જેના ઉપરથી મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં કવિ નયસુંદરે ‘નળદમયંતી’ રાસની રચના કરૂ છે એ માણિકદેવસૂરિકૃત” “નલાયન’ મહાકાવ્ય એ લુપ્ત થઈ ગયેલો ગ્રંથ છે એમ ઘણાં વર્ષો પૂર્વે મનાતું હતું. પરંતુ સદ્ભાગ્યે જેસલમેર અને બીજા ભંડારમાંથી એની ચાર હસ્તપ્રતે મળી આલી છે અને શ્રી વિજ્યસેનસૂરિએ એનું રાંશોધન કરી ઈ. સ. ૧૯૩૮માં ભાવનગરની યવિજયજી ગ્રંથમાળા તરફથી પ્રતકારે આ ગ્રંથ છપાવ્યા છે. આમ આ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ થઈ ચૂકી હોવા છતાં એને જોઈએ તેટલી પ્રસિદ્ધિ મળી નથી અને તેથી ગુજરાતી સાહિત્યના ઈતિહાસમાં અને અન્યત્ર એ લુપ્ત થઈ ગયેલે ગ્રંથ છે એ પ્રકારને નિર્દેશ હજુ સુધી થયા કરે કરે છે, જે ખેદની વાત છે.
વિક્રમના ચૌદમા શતકમાં થઈ ગયેલા “પંચનાટક’ યશોધરચરિત્ર’ વગેરે ગ્રંથમાં કર્તા કવિ મણિયદેવસૂરિએ દસ સ્કંધના નવાણ સર્ગમાં આ મહાકાવ્યની સંસ્કૃત ભાષામાં રચના કરી છે. ચાર હજાર કરતાં યે વધુ શ્લેકમાં આ મહાકાવ્યની રચના કવિએ સંસ્કૃત મહાકાવ્યોની પ્રણાલી અનુસાર કરી છે. નળદમયંતી વિશે લખાયેલી તમામ રચનાઓમાં સૌથી મેટી રચના આ ‘તલાયન’ મહાકાવ્ય છે. વળી, આ મહાકાવ્યની બીજી એક વિશિષ્ટતા એ છે કે કવિએ મહાભારતની નવલકથાની પરંપરા અને જૈન નવલકથાની પરંપરા બંનેને સુભગ સમન્વય કર્યો છે, જે આ કવિ પૂર્વેની કઈ કૃતિમાં જોવા મળતો નથી. આ મહાકાવ્ય ઉપર શ્રી હર્ધકૃત “નૈષધીયચરિત” અને ત્રિવિક્રમકૃત” “નલચંદ્રની કયાંક કેટલીક અસર પડી છે અને તેમ બનનું સ્વા માવિક છે. છતાં કવિની પવાની સ્વતંત્ર મૌલિક પ્રતિભાનું દર્શન પ્રત્યેક સ્કંધના પ્રત્યેક સર્ગમાં પપણને થાય છે. વળી નવલકથા વિશેની એ બે સુપ્રસિદ્ધ કૃતિઓ કરતાં આ મહાકાવ્યની વિશિષ્ટતા એ છે કે એ કૃતિઓમાં દમયંતીના સ્વયંવર અને કળિના પ્રસંગ સુધીનું નિરૂપણ થયું છે, એટલે કે એમાં નળદમયંતીની સમગ્ર કથાનું નિરૂપણ નથી થયું, જયારે “નલાયન’ મહાકાવ્યમાં સમગ્ર કથાનું નિરૂપણ થયું છે.
પણી સંસ્કૃત સાહિત્યમાં જાણીતું રહેલું એl મહાકાવ્ય આપણાં ઉત્તમ મહાકાવ્યોની હરેશળમાં બેસાડી શકાય એવું છે. કાવ્યની દષ્ટિએ તેમ જ નવલકથાના વિકાસમાં એણે પેલા ફાળાની દષ્ટિએ આ મહાકાવ્ય એક વિરલ અને અદ્રિતીય કૃતી છે એમ કહી શકાય.
આ બેઠકમાં ધોળકાની સેક્સ અને સાયન્સ કોલેજના પ્રિ. બિપિન ઝવેરીએ પૃવીચન્દ્ર ચરિત’ ઉપર તથા ડે. કનુભાઈએ ફાગું” વિશે પોતાના અભ્યાસ નિબંધે રજૂ કર્યા હતા.
તા. ૨૩ની સાંજની બેઠકમાં ‘કલા વિભાગનું સંચાલન છે. ઉમાકાન્ત શાહે કર્યું હતું. એ વખતે મુંબઈના મ્યુઝિયમના વડા ડં. ગરક્ષક સ્લાઈડે દૂર જૈન મૂર્તિઓ તેની વિશેષતાઓ ઉપર પ્રકાશ પાડયો હતો. તેમણે પિતાને અભ્યાસ નિબંધ પણ આ પ્રસંગે રજૂ કર્યો હતો.
છે. ઉમાકાંતભાઈએ પિતાને અભ્યાસ નિબંધ ૨જૂ કરતાં જૈન કલાને જૈનતિ કલા” તરીકે ઓળખાવતાં જણાવ્યું હતું કે, વાસ્તવિક રીતે એ સર્વ ભારતીય કક્ષાનાં સર્જને છે અને ૨૫૦ વર્ષથી વિવિધ ક્ષેત્રે જે કલા નિર્માણ થઈ તેમાં જો ધર્માચાર્યોએ ધર્મને નામે વિરોધ કર્યો હોત તો આ સર્જન થઈ શકયું ન હતું.
આટલું મેટું કલાસર્જનનું કામ થયું કે હવે તેના અભ્યાસ અને પ્રદર્શન સામે વિશેષ વિરોધ થવો ન જોઈએ. પરંતુ શ્રી. મહાવીર નિર્વાણ શતાબ્દી પ્રસંગે એક પ્રદર્શન સામે નાનકડા વર્ગો વિરોધ કર્યો હતો. અને એ પ્રદર્શન બંધ રાખવાની ફરજ પડી હતી.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે જૈનેની કેટલીક કલાકૃતિ વિદેશમાં પગ કરી ગઈ છે; પરંતુ હવે જૈન ભંડારમાંથી અને જૈન મંદિરેમાંથી ઉપડી જતી આ વિરલ કૃતિઓને બચાવી લેવા માટે સમગ્ર સમાજે સતત જાગૃત રહેવું ઘટે અને ભૂતકાળને બોધપાઠ લઈ ભવિષ્યમાં તમામ જૈન કૃતિઓના ફોટા પડાવી તેના કેટલાંગ તૈયાર કરવાં જોઈએ. અને આ સમગ્ર સાહિત્ય - કૃતિઓ અભ્યાસીએ માટે ઉપલબ્ધ હોવી જ જોઈએ.
તેમણે એવી ટકોર કરી હતી કે નવા મંદિર બાંધવા પાછળ જેટલી ધગશ હોય છે તેટલી જૂનાં મંદિર જાળવી રાખવા પાછળ હોવી જોઈએ. સાધુ મહારાજ પણ પોતાનો અભ્યાસ માટે રાખવામાં આવેલી પ્રતે પણ કાળ ક્રમે બીનવારસ ન થાય તે માટે કાળજી રાખે અને સુરક્ષિત ભંડારો કે અભ્યાસ સંસ્થાઓને તે સેપે એ જરૂરી છે.
ડે. ઉમાકાન્ત શાહે આ પ્રસંગે કૃતિએ રાખનારા અને તેનું ગૌરવ લેનારને જણાવ્યું હતું કે, આ સમગ્ર પ્રાચીન સાંસ્કૃતિક વારસો જૈન સંઘની માલિકીને છે અને વ્યવસ્થા હેઠળ છે. એટલું જ નહીં, પણ સમગ્ર ભારતીય સંસ્કૃતિને વારો છે, અને જૈનેતર ભારતીય સમાજને વ્યવસ્થા સૂચવવા, વ્યવસ્થા રહે છે કે, નહીં તે જોવાની હકક છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે, જેમ બુદ્ધ ભગવાને તેમની પ્રતિકૃતિઓની પૂજા કરવાની મનાઈ ફરમાવી હતી તેમ શ્રી મહાવીર ભગવાને એવું કંઈ કહ્યું હોય તેવી હકીકત મળતી નથી. શ્રી મહાવીરસમકાલીન કેઈ મંદિરની ચેક્કિસ માહિતી મળતી નથી. ભગવાન મહાવીર અને તેમનાં માતા - પિતા પાર્શ્વનાથનાં ઉપાસક હતાં, તેઓ કંઈ મંદિરમાં ગયા હોવાના ઉલ્લેખો મળતા નથી પણ ભગવાન મહાવીરના સમયની ‘જીવંત સ્વામી ની એક કષ્ટ પ્રતિમા મળી છે..
છે. ઉમાકાન્ત શાહે ભગવાન મહાવીરની પ્રતિમાં, નગ્ન પ્રતિમા એ લાંછને, અષ્ટ મંગળ, ખંભે વગેરે અંગે અભ્યાસપૂર્ણ, પ્રમાણભૂત માહિતી પણ પૂરી પાડી હતી.
“ગુજરાતનાં જૈન શિલ્પ સ્થાપત્ય” અંગે ડે, હરિલાલ ગાદાહીને અભ્યાસ નિબંધ વાંચી સંભળાવવામાં આવ્યા હતા. તેમાં તેમણે જણાવ્યું હતું કે જૂનાગઢની બાવા પ્યારાની ગુફાઓને બાદ કરતાં ગુજરાતમાં જૈન સ્થાપો કોતરવાની શરૂપત સંવતના પહેલા સૈકામાં થઈ હશે.
તેમણે એમ પણ જણાવ્યું હતું કે ગુજરાતમાં જૈન ધર્મને પ્રચોર ઇ. સ. પૂર્વેના ત્રણ થી ચાર સૈકા અગાઉથી થયો હતો, એ

Page #38

૧૯૮
હકીકત પુરવાર થઈ છે.
તા. ૨૪ના રોજ સવારે તત્ત્વજ્ઞાન વિભાગનું સંચાલન શ્રી દલસુખભાઈ માલવણિયાએ કર્યું હતું.
ડો. દલસુખભાઈ માલવણિયાએ ‘જૈન દાર્શનિક વિચારણાના આદિકાળ’અંગે સમય ચર્ચા કરી હતી.
પ્રબુદ્ધ વન
તેમણે જણાવ્યું હતું કે જૈન ધર્મના સાહિત્યના સ્માત જૈન આગમો છે અને અત્યારે જે ‘આગમ સાહિત્ય’ આપણી પાસે ઉપલબ્ધ છે તે બધું જ ભગવાન મહાવીર કાલીન છે એમ કહી શકાય તેમ નથી. તેમાં પણ કાલ દષ્ટિએ અનેક સ્તરો છે; પરંતુ આપણી પાસે જે આગમ સાહિત્ય છે તે વલ્લભીમાં દેવધિગણીએ લખેલ કે લખાવેલ છે અને વલ્લભીમાં જે લેખન થયું તે વલ્લભી વાચનાનુ સારી નથી પણ માધુરી વાચનાનુ સારી છે.
ડો. દલસુખભાઈએ જણાવ્યું હતું કે વિદ્વાનો એવા સામાન્ય નિર્ણય પર આવ્યા છેકે આગમામાં સૌથી પ્રાચીન આચારાંગ પ્રથમ શ્રુત સ્કંધ છેઅને તે પછી સૂત્રકૃતાંગ પ્રથમ સંઘનું સ્થાન આવે છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે આચારાંગમાં પડજીવ નિકાયની પ્રરૂ પણા મુખ્ય ભાગ ભજવે છે જ્યારે તત્ત્વાર્થમાં પંચાસ્તિકાય કે ષડ્ દ્રવ્ય વિચારણા સ્પષ્ટ છે. આથી એમ માનવું જોઈએ કે તે કાળે પ દ્રવ્યો વિશે ખાસ કોઈ વિચારણા નહીં થઈ હોય, અને કાળક્રમે જૈન દર્શનમાં તે ઊતરી આવી હશે.
જૈન દર્શનમાં જગત જીવાથી વ્યાપ્ત છે એ માન્યતા છે પરંતુ જીવનો ઉલ્લેખ નથી. આથી એમ માની શકાય કે આચારાંગને બધું જીવરૂપ જ માન્ય છે જીવનના બંધ થાય છે અને તે કર્મથી મુકત થવાના અને મોક્ષ પામવાનો ઉલ્લેલ્ખ છે. ઉપરાંત આત્માને પુનર્જન્મ છે તેનો પણ ઉલ્લેખ છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે આચારાંગના કાળે ક્રિયાવાદ અને અક્રિયાવાદ એમ બે પક્ષા હતા એમાં ભગવાન મહાવીરે પોતાના પક્ષ ક્રિયાવાદ તરીકે સ્પષ્ટ રજૂ કર્યો હતો. આચારાંગમાં આત્મા અને તેના સ્વરૂપ વિષે પણ જાણવા મળે છે. આમ મોક્ષ અને નિર્વાણની કલ્પના પણ તેમાં છે; પરંતુ મુકત જીવાના સ્થાન વિશેની કોઈ કલ્પના નથી.
ડૉ. દલસુખભાઇએ જણાવ્યું હતું કે સૂત્રકૃતીંગના પ્રથમ શ્રુત સ્કંધ જોતાં પણ હજી જૈન દર્શનની પોતીકી પરિભાષા સ્થિર થઈ નથી એટલે માનવું પડે કે અહીં પણ જૈન દર્શન તેની પ્રાથમિક ભૂમિકામાં છે. આ સૃષ્ટિ કોણે નિર્માણ કરી તે વિશેના નાના મોનું નિરાકરણ પણ સૂત્રકૃતાંગમાં છે.
ત્યાર પછી ‘જૈન ધર્મ અને બૌદ્ધ ધર્મ એક તુલના ’એ વિશે પોતાનો નિબંધ વાંચતા ડૅ, રમણલાલ શાહે જણાવ્યું હતું કે ભારતીય સંસ્કૃતિની ધર્મની દષ્ટિએ બે પરંપરા ચાલી આવે છે, બ્રાહ્મણ પરંપરા અને શ્રમણ પરપરા, એમાં શ્રમણ પરંપરામાં બે મુખ્ય ધર્મ છે–જૈન ધર્મ અને બૌદ્ધ ધર્મ. જૈન ધર્મ વૈદિક ધર્મની જેમ પ્રાચીન છે, જ્યારે બૌદ્ધ ધર્મ ભગવાન બુદ્ધના સમયથી ચાલુ થાય છે. ભગવાન બુદ્ધ ભગવાન મહાવીરના ઉત્તર સમર્કાલીન હતા અને બંને મગધમાં વિચર્યા હતા છતાં એ આશ્ચર્યની વાત છે કે આ બે મહાવિભૂતિઓ એકબીજાને મળી હોય એવા કર્યાંય નિર્દેશ મળતા નથી.
ભગવાન મહાવીરને ભગવાન બુદ્ધ, બંને ક્ષત્રિય રાજકુમારો હતા અને બંનેએ ગૃહસ્થાશ્રામમાં પ્રવેશ કર્યો હતો, પરંતુ તરત જ તેઓ સંન્યાસના માર્ગે વળ્યા હતા, બંનેએ યજ્ઞમાં હોમાતા પશુએની બાબતમાં વિરોધ કર્યો હતે, વર્ણભેદ અને જાતિભેદને તિલાંજલિ આપી હતી અને બંનેએ લોકભાષામાં પોતાનો ઉપદેશ આપ્યો હતા.
F
તા. ૧૬-૨-’૭૭
જૈન ધર્મમાં પંચમહાવ્રતોને ઉપદેશ છે તેમ બૌદ્ધધર્મમાં પંચશીલને ઉપદેશ છે. બંને ધર્મમાં અહિંસા, સત્ય, અસત્ય, બ્રહ્મચર્મ વગેરે વ્રતોને સ્વીકારવામાં આવ્યાં છે. જૈનધર્મમાં જેમ સાધુ અને ગૃહસ્થનાં વ્રતામાં થેઢુ ફરક કરવામાં આવ્યો છે, તેવી રીતે બૌદ્ધ ધર્મમાં પણ ભિક્ષુ અને ઉપાસકનાં વ્રતમાં અને એના પાલનમાં ફરક કરવામાં આવ્યા છે. જૈન ધર્મમાં મૈત્રી પ્રમાદ, કરુણા, અને મધ્યસ્થ એ ચાર ભાવનાઓ છે તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં પણ છે જૈન ધર્મમાં જેમ પૌષધનું વ્રત છે તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં ઉપેાસથનું વ્રત છે. જૈન ધર્મમાં જેમ વિહાર, ચાતુર્માસ અને પર્યુષણ પર્વ છે તે જ પ્રમાણે બૌદ્ધ ધર્મમાં છે, માત્ર નામ જુદાં છે – ચારિકા, વર્ષાવ અને પ્રવરણા જૈન ધર્મમાં આાચના છે તેવી બૌદ્ધ ધર્મમાં પ્રતિમાક્ષ છે. જૈન ધર્મમાં ચાર શરણ – અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ, અને ધર્મ છે—તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં ત્રણ શરણ - બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ – છે. જૈન ધર્મમાં જેમ સમ્યગ દર્શન, સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યગ્ ચરિત્ર એ રત્નત્રયી મોક્ષને માટે આવશ્યક મનાય છે તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં શીલ, સમાધિ અને પ્રશા જેમાં આર્ય અષ્ટાંગિક માર્ગ આવી જાય છે તે નિર્વાણ માટે આવશ્યક મનાય છે. જૈન ધર્મમાં જેમ શુભ અને અશુભ ધ્યાનના પ્રકાર છે, તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં અકુશલ સમાધિ અને કુશલ સમાધિ છે. ધ્યાનની સાથે જૈન ધર્મમાં જેમ લેશ્યાને વિચાર કરવામાં આવ્યો છે, તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં પણ તેને વિચાર કરવામાં આવ્યો છે અને તેને અભિજાતિ કહેવામાં આવે છે.
જૈન ધર્મ અને બૌદ્ધ ધર્મ જગતના કર્તા તરીકે ઈશ્વરમાં માનતા નથી, કર્મ, અને પુનર્જન્મ અને મોમાં બંને માને છે, જૈન ધર્મમાં તીર્થંકર અને સિદ્ધના ભેદ છે તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં અર્હત અને બુદ્ધના ભેદ છે. જૈન ધર્મમાં આત્માના વિકાસ માટે ચૌદ ગુણસ્થાનોનો વિચાર કરવામાં આવ્યા છે તેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં દસ સંયોજનોનો વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. જૈન ધર્મમાં જેમ દસ યતિધર્મ છે તેમ બૌદ્ધધર્મમાં દસ પારિમતાઓ છે.
આમ છતાં આત્માના સ્વરૂપ વિશે જૈન ધર્મ અને બૌદ્ધ ધર્મમાં પાયાનો મતભેદ છે. જૈન ધર્મ આત્માને દ્રવ્યથી નિત્ય અને પર્યાયથી અનિત્ય માને છે. ત્યારે બૌદ્ધ ધર્મ આત્માને ક્ષણિક અને અનિત્ય માને છે. આ તાત્ત્વિક વિચારણા ઘણી ગહન અને જટિલ છે.
આ બેઠકમાં આ ઉપરાંત ડા, ઝેડ. વી, કોઠારી અને ડા. બિપિનચંદ્ર કાપડિયાએ પેતાના નિબંધો વાંચ્યા હતા. શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈએ આગમાના સંશાધન વિશે પોતાના વિચારો રજૂ કર્યા હતા. વિદ્યાલયના મંત્રી શ્રી જે. આર. શાહે તથા જૈન સાહિત્ય સમારોહના મંત્રી શ્રી અમર જરીવાલાએ ઉદ્ ઘાટક, પ્રમુખ, વિભા ગીય પ્રમુખ અને વિદ્વાનોનો આભાર માન્યો હતે.
‘જૈન સાહિત્ય સમારોહ'નું બીજું સંમેલન મહુવામાં યોજવા માટે મહુવાના આગેવાનોએ નિમંત્રણ આપ્યું હતું.
સંકલન: કનુભાઈ મહેતા ભગવાનની દયા
મારા હાથે કોઈ કામ બગડી જાય તો,પ્રભુને પોકારી પોકારીને કહું છું કે : “મે” તારો સાથ લીધા વિના જ કામ શરૂ કરવાનું ખાટું સાહસ કર્યું હતું, તેનું પરિણામ જ ભોગવી રહ્યો છું.” અને જ્યારે કોઈ કામ સારી રીતે પાર પડી જાય છે ત્યારે એની સફળતા માટે હું પ્રભુને ધન્યવાદ આપું છું.
એવે વખતે મારા મનમાં પ્રભુના ચિંતન સિવાય બીજા કશાયે વિચારો આવતા નથી.
બીજા વિચારોને મારું મન બેસવા દેતું જ નથી. આવતાં વેંત જ જ અમને જાકારો દઈ દે છે.
ભગવાનની દયાથી જ મને આ શકિત મળી ગઈ છે. સંત લાન્સ

Page #39

- ૧૬-૨-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૯૯
રાષ્ટ્રીય અસ્મિતા તા. ૧-૨-૭૭ના રોજ, સંઘના શ્રી પરમાનંદ કાપડિયા સભાગૃહમાં નજર ખુરસી પર જ છે. સેવા કરવા માટે ખુરસી જોઈએ એવી સંત યોગેશ્વરજીનું એક જાહેર વ્યાખ્યાન “રાષ્ટ્રીય અસ્મિતા” એ બેહૂદી માન્યતા આપણા મગજમાં ઘર કરી બેઠી છે. ગાંધીજી વિષય ઉપર યોજવામાં આવ્યું હતું. સંઘના મંત્રી શ્રી ચીમનલાલ જે રાષ્ટ્રીય નેતા એક પણ છે નહિ. તેમનું વ્યકિતત્વ લોહચુંબકીય જે. શાહે તેમને આવકાર આપ્યું હતું અને વ્યાખ્યાનના અંતે - હતું. તેમને ખુરસીને મેહ ન હતો. તે સત્યને જ ઈશ્વર મંત્રી શ્રી કે. પી. શાહે આભારવિધિ કરી હતી.
સમજતા હતા. તેમની વાણી અને વર્તનથી લોકોને પ્રેરણા મળતી વ્યાખ્યાન શરૂ કરતાં થોગેશ્વરજીએ રાષ્ટ્રીય અસ્મિતાને અર્થ હતી. એટલે તેમના વચન ઉપર ચારે છેડેથી આખા ભારતની પ્રજા, સમજાવતાં જણાવ્યું કે અમિતા એટલે સભાનતા- હું છું એવી જાનફેસાની કરવા તત્પર થતી. આપણે દરેક જગ્યાએ રાજકારણને ભાવના-મારું રાષ્ટ્ર છે એવી ભાવના–મારી અને રાષ્ટ્ર વચ્ચે અભિન્ન
ગુસાડી દીધું. સેવાના ક્ષેત્રો જેવાં કે ગ્રામપંચાયત, કેળવણી તંત્ર, આવી સંબંધ છે. સમસ્ત વિશ્વ સાથે-બ્રહ્માંડ સાથે પણ મારે સંબંધ છે.
પવિત્ર જગ્યાએ પણ રાજકારણનું ઝેર પ્રસરાવ્યું. આ ઝેરને નાબૂદ કેવળ રાષ્ટ્રીય નહિ પણ વૈશ્વીક અસ્મિતા–સિમિત રીતે રાષ્ટ્રીય
કરીને નવી હવા ઊભી કરવાની ખૂબ જ જરૂરી છે. બીજી બધી વાતો અમિતા–રાષ્ટ્ર માર છે, રાષ્ટ્રના સ્વરૂપમાં હું છું. આવી વિચારસરણી
ભૂલી જઈને દરેક નાગરિકે પ્રથમ પતે ભારતીય છે એ વાતને કેળવાય તેમાંથી રાષ્ટ્રીય એકતા ઉદ્ભવે. દરેક વ્યકિતએ આવી
દઢ રીતે સ્વીકારવી જોઈએ. દેશને નુકસાન થાય એવું એક પણ ભાવના ભાવવી જોઈએ. એની સાધના વ્યકિતગત રીતે અને
પગલું હું નહિ ભરું એ નિશ્ચય કરવો જોઈએ. પક્ષાપક્ષી છોડી સમસ્તિગત રીતે થઈ શકે.
દેવી જોઈએ. આજે આપણે સત્તાને માટે, ખુરસીને માટે ભાઈ ભાઇ દરેક રાષ્ટ્રની કોઈ ને કઈ રીતે વિશિષ્ટતા હોય છે, તો ભારતની વચ્ચે, કુટુંબ કુટુંબ વચ્ચે, પ્રાંત પ્રાંત વચ્ચે વેરના બીજ રોપી દીધાં છે. વિશિષ્ટતા-વિશેષતા કઈ છે એ પ્રથમ સૌએ જાણી લેવું જોઈએ. આ રીતે રાષ્ટ્ર આગળ વધવાનું છે? ગાંધીજી કહેતા વેરથી વેર નહિ શમે. આપણે આજે તેને વિચાર કરતા નથી, ભૂલી ગયા છીએ; પરંતુ
તેના પર પ્રેમરૂપી જળધારારેડવાથી વેર શમી જશે. પ્રેમથી ગમે તેવી પરદેશના મોટા મોટા વિદ્વાનોને એવી પ્રતીતિ થઈ છે કે ભારત
અઘરી વસ્તુને જીતી શકાય છે, ગાંધીજી, મહમદઅલી જીણાને મળવા પાસે મોટી સંત –પરંપરાને વારસો છે અને એ કારણે તેની જતા ત્યારે કયારેક તેમનું અપમાન થતું. તેમનું જીણા સ્વાગત નહોતા પાસે વિશિષ્ટ એવી આધ્યાત્મિક સંસ્કૃતિ છે. એના દ્વારા જીવનમાં
કરતા, એમ છતાં તેઓ તેમની સાથે પ્રેમની વાણી બોલતા પ્રકાશ પામી શકાય એવી પ્રતીતિ તેમને થઈ છે. સ્વામી તેઓને દઢ મત હતો કે વિરોધીઓનું પણ પોતાના દિલમાં વિવેકાનંદ અને રામતીર્થ જેવા સંતેના ઉપદેશને સાંભળીને સન્માનીય સ્થાન હોવું ઘટે. આ રીતે આજની પરિસ્થિતિ ભારતવર્ષને તેમણે આદરણીય ગણ્યું છે. આ રીતે આપણી બગાડવામાં વધારે જવાબદારી શાસક પક્ષની છે. શાસક પક્ષ સંસ્કૃતિના સંદેશવાહકોએ આધ્યાત્મિક સંદેશ પરદેશમાં પહોંચાડયો છે. ચીન સાથે તેમ જ અન્ય રાષ્ટ્રો સાથે વાટાઘાટો કરવા તૈયાર
સ્વામી વિવેકાનંદ અમેરિકા ગયેલા ત્યારે ત્યાં તેમણે કહેલું થાય છે; પરંતુ ભારતના અંદરોઅંદરના પક્ષે સાથે કેમ વાટાઘાટ કે તમે પાદરીઓને ભારતમાં ધર્મપ્રચાર માટે એકલતા નહિ, કરવામાં આવતી નથી. દરેક પક્ષને રાષ્ટ્ર પ્રત્યે પ્રેમ છે જ. કારણ, અમારે ત્યાં આધ્યાત્મિક જયોતિર્ધરોની , ખેટ નથી. તે પછી બધા સાથે બેસીને નક્કી કરે ને કે કયાં કોની ભૂલ છે? હા, વૈજ્ઞાનિકે, ટેકનિશિયન, ભૂસ્તરશાસ્ત્રીઓને અવશ્ય મોકલો જે દેશના હિતમાં નથી તેને ત્યાગ કરીને દેશના હિતની વાત આ રીતે વિશ્વના અન્ય રાષ્ટ્રોને-મનુષ્ય જાતિને-શાંતિને
હોય તેમાં બધા સંમતિ સાધો-પછી કડવાશ કયાં રહેવાની છે? સંદેશ ભારત વર્ષ જ આપી શકે તેમ છે. આજે પણ આ
તમારે તે રાષ્ટ્રની સેવા જ કરવી છે ને ? પરંતુ પરિસ્થિતિ સાવ બાબતમાં દુનિયાના બીજા દેશેએ આપણી પાસેથી શીખવાનું છે.
જુદી છે. કોઈના દિલમાં રાષ્ટ્ર વિષે મમતા છે જ નહિ, સૌની પ્રાગઐતિહાસિક કાળમાં મનુમહારાજે કહેલ હતું કે આ દષ્ટિ ખુરસી અને સત્તા ઉપર છે અને રાષ્ટ્રની સેવાની વાતો જ દેશની અંદર જે મનીષીઓ છે તેમના જીવનમાંથી બાંધપાઠ લઈને કરવી છે. આ રીતે સંધ દ્વારકા કેવી રીતે પહોંચશે? પ્રેરણા પ્રાપ્ત કરવી. જે કારણે બીજા દેશના નાગરિકે એનું
જો સાથે બેસીને વાટાઘાટો કરીને પ્રશ્ન પતાવ તો ચૂંટણી અનુસરણ કરી શકે. આપણે મનુસ્મૃતિ વાંચતા નથી અને તેને ખોટી રીતે
કરવામાં જે કરોડ રૂપિયાનું આંધણ કરી છે તે નાણાં રાષ્ટ્રના સમજીએ છીએ. તેણે નારી જાતની ટીકા નથી કરી પરંતુ
ઉત્થાનમાં વાપરી શકાશે; પરંતુ કોઈના મનમાં આ ભાવના નથી એમ કહ્યું છે કે જે દેશમાં નારી-સ્ત્રીનું સન્માન થાય છે ત્યાં
અને સૌને લોકશાહીનું નાટક ભજવવું છે, તેનો ભાર પ્રજાની સર્વ પ્રકારના દેવતા ક્રિડા કરે છે.
કેડ પર આવે છે. પ્રજાના ભાગે શાસક એશઆરામ કરે છે. રાષ્ટ્રીય અસ્મિતાને જાગૃત કરવી હોય તે પ્રથમ સ્કૂલ અને તમારા વિસ કે પચ્ચીસ મુદ્દાના કાર્યક્રમમાં કેમ એ મુદ્દો યુનિવર્સિટીઓમાં આપણી સંતપરંપરાની એ લોકોને જાણકારી મળે, એ નથી કે શાસક વર્ગના પ્રધાને, ધારાસભ્ય કે અમલદારોએ આધ્યાત્મિકતા વિશે–ભારતીય સંસ્કૃતિથી શાન થાય એવું શિક્ષણ લાંચ ન લેવી ? આજે તે ખૂબ ચર્ચાઓ-વાટાઘાટે કરવામાં અપાવું જોઈએ. રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિને લગતા શિક્ષણ અંગે સરકારે આવે છે? શું આ લોકમાં સમજને અભાવ છે ? સમજ તો નિમેલા કમિશનના અહેવાલ અભેરાઈ પર ચડાવી દેવામાં
બધામાં છે, પરંતુ કોઈએ સમજવું નથી દેખાવ જ કરે છે. આવ્યા છે.
આજે શિક્ષણશાસ્ત્રીઓ, ધર્માચાર્યો બધા જ સાચી વાત બોલતા • મનુષ્યને પ્રેરણા, શાસ્ત્રોમાંથી પૂર્વપુરુષોના જીવન દ્વારા મળે બંધ થયા છે. તેઓ તેમની ફરજ ચૂકી ગયા છે. ગાંધીજી પછી છે. તેઓ ધર્મદ્વારા રાષ્ટ્રીય એકતા જગાડતા હતા. દેશ
સત્યનિષ્ઠ વ્યકિત એય જોવા મળતી નથી. આજે કર્તવ્યનું આત્મીય રીતે એક છે તે ધાર્મિક રિવાજો દ્વારા જાણવા મળતું.
ક્ષેત્ર પાંગળું બની ગયું છે. બીજે ગાંધી, માર્ગદર્શક તરીકે આપણને આજે તે ચિન્તન કરવાને કમ જ નેસ્તનાબૂદ થતો જાય છે.
મળે એવી પ્રાર્થના કરીએ અને શ્રદ્ધા સાથે રાષ્ટ્રીય અસ્મિતાને આજે આપણે સેવા ભૂલી ગયા છીએ. આપણી કરુણ
આપણા જીવનમાં સ્થાન આપીએ. આપણા પિતાથી તેની શરૂઆત
કરીએ. હાલત એ છે કે રાષ્ટ્રને રાષ્ટ્ર તરીકે આપણે જોતા નથી. દરેકની
સંકલન : શાંતિલાલ ટી. શેઠ

Page #40

૨૦૦
પ્રમુખ જીવન
નૂતન જર્મનીનું નૂતન
→
ઉપરોકત વિષય ઉપર ‘મુંબઈ સમાચાર’ના તંત્રી શ્રી જે. ડી. દારૂવાળાનું જાહેર પ્રવચન તા. ૨૯-૧-૭૭ના રોજ સાંજના, સંઘના પરમાનંદ કાપડિયા સભાગૃહમાં, શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના આાયે, શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહના પ્રમુખપણા નીચે યોજવામાં આવ્યું હતું.
પ્રથમ સંઘના મંત્રીશ્રી કે. પી. શાહે શ્રી દારૂવાલાને આવકાર આપ્યો હતો અને સંઘની પ્રવૃત્તિઓ વિષેની જાણકારી આપી હતી. ત્યાર બાદ સંઘના પ્રમુખ શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહે હાર પહેરાવ્યો હતો અને પ્રવચનના અંતે મંત્રી શ્રાી ચીમનલાલ જે. શાહે શ્રી દારૂવાલાની નમ્રતાની પ્રશંસા કરી હતી અને તેમનો આભાર માન્યો હતો.
શ્રી દારૂવાલાએ પ્રવચન શરૂ કરતાં જણાવ્યું કે અમારા મુંબઈ સમાચારમાં અમે જૈન કોલમ રાનીએ છીએ તે ઘણી મહત્ત્વની કોલમ છે. મને આપની સંસ્થાની મુલાકાત લેતાં આનંદ થાય છે. હું પ્રવચન આપવાના આશયથી નહિ, પરન્તુ આપ જે વિવિધ સેવાલક્ષી પ્રવૃત્તિઓ ચલાવા છે તેની જાણકારી મેળવવા માટે આપની સમક્ષ આવ્યો છું.
આપના સંઘ દ્વારા પ્રગટ થતું “પ્રબુદ્ધ જીવન”માં લેખકની વિદ્યુતા, ભાષાની સરળતા અને સુંદરતા જોવા મળે છે, તેના હું આશક છું, મને તેમાંથી ઘણી પ્રેરણા મળે છે, આના માટે તેના તંત્રી શ્રીયુત ચીમનભાઈનેહું મારા અંતરના અભિનંદન આપું છું. તમારી પ્રવૃત્તિઓ ખૂબ જ વખાણવાલાયક છે અને એમાં પણ એ સાર્વજનિક સ્વરૂપની હોઈ તેનું ખૂબ જ મૂલ્ય ગણાય. તમારી આ પ્રવૃત્તિએ ખૂબ જ ફૂલેફાલે એવી મારા અંતરની શુભેચ્છા છે.
ત્યાર બાદ, તેમના જર્મની વિષેના અનુભવો રજૂ કરતાં જણાવ્યું કે જર્મનીમાં મહત્ત્વની બાબત એ જોવા મળી કે તેઓ ભૂતકાળને ભૂંસી નાખવા માગે છે, હિટલરને તેઓ એક પાગલ મનુષ્ય તરીકે ખપાવે છે. તેઓ ખૂબ જ આધુનિક રીતે દેશનું ઘડતર કરી રહ્યા છે. નવા સર્જન માટે સતત અનેક પ્રયત્નો ચાલી રહ્યા છે. ત્યાં નવા બંધાતા મકાનોમાં મોટા પ્રમાણમાં કલાકૃતિઓ રાખવી તે ફરિજયાત છે. એ કારણે કલાકારોને ખૂબ જ ઉત્તેજન મળે છે; જ્યારે આપણે ત્યાં કલાકારો પોતાની કૃતિઓના પ્રદર્શનો યોજે છે તેનો ખર્ચ પણ નથી કાઢી શકતા હોતા. આ આપણી શરમ ગણાય.
ટેકનિકલ બાબતની અંદર વિશ્વમાં જર્મની સૌથી મોખરે છે. એક દૈનિક વર્તમાનપત્રની ચાલીસ લાખ નકલો નીકળે છે અને ત્યાંના વર્તમાનપત્રો અદ્યતન સુવિધાઓ ધરાવે છે. એની પાસે આપણા મોટા પ્રેસા પણ વામણા લાગે. સ્પેસની પૂરવણી, કરેકશનો, લેઆઉટ બધું જ ઓટોમેટિક મશીનો દ્વારા થતું હોય છે. લડાઈમાં ૭૦/૮૦ ટકા શહેરો તારાજ થયેલા હતા એમ છતાં નૂતન જર્મનીનું ઘણી ઝડપથી સર્જન થયું તેની પાછળ એ લોકોની દેશભકિત અને સતત મહેનત કરવાની ટેવે ભાગ ભજવ્યો છે.
ત્યાં યાંત્રિકરણ એટલું બધું આગળ વધેલું છે કે એક જગ્યાએ મે જોયું કે એક પતિ-પત્ની અને તેનો છેકરો – ત્રણ જણ સેા એકર જમીનની ખેતી અને સાઠ ઢોરોની માવજત–બીજા કોઈની મદદ વગર કરી શકે છે. ગાયોને મંત્રાથી દાવામાં આવે છે. મોટે ભાગે તેઓ કુદરતી ખાતર વાપરે છે, ઢોરોની વિપુલતાના કારણે, ત્યાંના ખેડૂતને ત્યાં રેડિયો, ટી, વી. જેવાં અદ્યતન સાધનો સારા પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. એની સામે આપણા ખેડૂતની છબી મૂકીએ ત્યારે નિરાશા જ ઉપજે,
તા. ૧૬-૨-૭૭
દર્શોન
ત્યાંના યુવાનો ઉપર હજુ વડીલોનું વર્સીસ્વ જોવા મળે છે. ત્યાંની પ્રજા કાયદાને પૂરંપૂરું' માન આપે છે. કોઈ પણ દેશની પ્રજા કરતાં જર્મની પ્રજા શિસ્તમાં પ્રથમ આવે તેવી શિસ્તવાળી પ્રજા છે અને સૌજન્ય તેમ જ સભ્યતાનો મોટો ગુણ આ પ્રજામાં જોવા મળે છે. ટ્રાફિકના નિયમનોને પ્રજા પૂરી રીતે પાળે છે. ત્યાં મેટરોના હોર્ન સાંભળવા મળે જ નહિ,
ત્યાં સારા રિપોર્ટ વાળા કેદીઓને ખુલ્લી જેલમાં રાખવામાં આવે છે. બે વિશ્વયુદ્ધોના અનુભવ પછી હવે તેઓ શાન્તિથી જીવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. તેઓ કહે છે કે હવે ફરીથી અમારે એ રસ્તે જવું નથી.
ત્યાંની જીવનપદ્ધતિ ખૂબ જ વ્યવસ્થિત રીતે ગાઠવાયેલી છે. પશ્ચિમ જર્મનીની સમૃદ્ધિ કલ્પનાતિત છે. પ્રેમ અને મિત્રતા અ ત્યાંની પ્રશ્નનો આગવો ગુણ છે. અજાણ્યા પરદેશીને માર્ગદર્શન આપવામાં તેની સાથેનું તેનું વર્તન વડીલ સાથેનું વર્તન હોય એવું હોય છે.
ત્યાં રાત્રે પણ મહિલા ડ્રાઈવરો ટેકસી ચલાવે છે- તેમનામાં નિર્ભિકતાનો અદ્ભુત ગુણ જોવા મળ્યો. ત્યાંના શહેરી પોલીસની મદદની અપેક્ષા રાખતો નથી હોતો. કોલેજ પહેલાના કાળનો અભારા વિનામૂલ્યે મળે છે અને કોલેજિયનોને પણ ૬૦૦ માર્ક (ત્યાંનું ચલણ) સુધી સ્કોલરશિપ મળે છે.
પત્રકારોને પૂરુ ફિલ્મ છે. યુવાનોને માટે ત્યાં ખૂબ જઅદ્યતન સગવડો મળે છે. ફિજિકલ કલ્ચર – સ્પોટર્સ માટે અદ્ભુત સગવડો ઊભી કરવામાં આવી છે.
વસ્તુઓ વેચવા માટે:ત્યાં ફેરિયાઓ હોતા નથી. નક્કી કરેલા સ્થળે છાપાઓનો ઢગલો કરવામાં આવે છે, તેની કિંમતની રકમ ત્યાં મૂકી દરેક છાપું લઈ જતા હોય છે. ત્યાં કુટુંબિનયોજન હદની બહાર લઈ જવામાં આવ્યું છે, એટલે જન્મપ્રમાણ ખૂબ જ ઘટી ગયું છે અને ૫૦ થી ૭૦ વર્ષના સ્ત્રી-પુરુષોની વસતિ મેટા પ્રમાણમાં જોવા મળે છે.
ત્યાંના યુવાનવર્ગની જિજ્ઞાસાવૃત્તિ ખૂબ હોય છે – તેઓ ઘણી અન્ય ભાષાઓનો અભ્યાસ કરવા ખૂબ જ રસ દાખવતા જોવા મળે છે. તેઓનો પ્રવાસ ખ અદ્દભુત છે. આખા વિમાની ચાર્ટર કરીને ત્યાંના યુવાનો પ્રવાસા ગાઠવતા હોય છે.
ત્યાં સામાન્ય ગણાતા કામા, જેવા કે મોચી, હામ, વિ. માટે પણ સરકારી સર્ટિફિકેટો લેવાં પડે છે ત્યાર બાદ જ સ્વતંત્ર ધંધો કરી શકાય છે.
આવી જાગૃત, સુદઢ, દેશાભિમાની પ્રજા અને સરકારને કારણે જર્મની ટૂંકા ગાળામાં અદ્દભુત પ્રગતિ સાધી શક્યું છે. સંકલન-શાંતિલાલ ટી. શેઢ
એમ્નેસ્ટી ઇન્ટરનેશનલ શુ છે
કોઈ પણ દેશમાં રાજકીય કેદી ઉપર અત્યાચાર થતો હોય તેની ગુપ્ત વિગતે ગમેતેમ કઢાવીને પ્રગટ કરવાનું કામ “એમ્નેસ્ટી ઈન્ટરનેશનલ” નામની સંસ્થા કરે છે. એટલું જ નહીં પણ રાજકીય કેદી ઉપર અત્યાચાર કરનારી સરકાર ઉપર નૈતિક દબાણ લાવીને કેદીને છેડાવવાની પ્રવૃત્તિ પણ આ આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થા કરે છે, ઘણા લોકોને ગેરસમજછે કે આ રાંસ્થા સંયુકત રાષ્ટ્રસંઘે સ્થાપેલી છે. એમ્નેસ્ટી ઈન્ટરનેશનલની રચનાનો ટૂંકો ઇતિહાસ અને તેની પ્રવૃત્તિની ઝલક જોઈએ :
પંદરેક વર્ષ પહેલાં લંડનના ‘ઑબ્ઝરવર” નામના દૈનિકમાં પિટર બેનેનસન નામના એક બ્રિટિશ વકીલે “ભૂલાયેલા કેંદી” એવા મથાળાના લેખ લખ્યો, તેમાં તેણે લખ્યું હતું કે “સવારે તમે કોઈ પણ વર્તન

Page #41

તા. ૧૬-૨-’૭૭
માનપત્ર ઉઘાડો તે અમુક દેશની સરકાર પોતાને પ્રતિકૂળ હોય તેવા મત ધરાવનાર વ્યકિતને કેદ કર્યાના કે તેના પર અત્યાચાર કર્યાનો સમાચાર મળશે.” આવા કેદી ઉપરના અત્યાચાર ઓછા થાય તે માટે આ બ્રિટિશ વકીલે ઝુંબેશ ઉપાડી. ૧૯૫૦ના દાયકા દરમિયાન આ વકીલે હંગેરી, સાયપ્રસ, દક્ષિણ આફ઼િકા અને સ્પેન જેવા દેશની મુલાકાત લઈને ત્યાં કાયદાના સહકાર તરીકે કે એક કાનૂની નિર ક્ષક તરીકે રાજકીય કેદીને અપાતી ફાંશી કે કેસમાં હાજરી આપવા માંડી આ વકીલે ‘ઑઑબ્ઝરવર’માં લેખ લખ્યા હતા તે દરમિયાન તેણે પોર્ટુગલની એક રસ્ટેરામાં બે વિદ્યાર્થીની ધરપકડ જેઈ હતી. તે રેસ્ટોરામાં બેઠા હતા ત્યારે બે વિઘાર્થીઓએ ટેબલ ઉપર બેસીને બે ગ્લાસ સામસામા ધરીને ચાલેા મુકિત માટેનું પાન કરીએ” તેમ બુલંદ અવાજ કાઢ્યા અને તુરંત પાલીસે તે બન્નેને પકડયા અને તે બન્નેને આઝાદીના નારા લગાવવા માટે ૭ વર્ષની કેદની સજા થઈ. આ જોઇને બ્રિટિશ વકીલ ઉકળી ઉઠયા. તેણે લંડન સ્થિત પાર્ટુગીઝ એલગીની કચેરી સામે દેખાવા કર્યા. પણ પછી માલૂમ પડયું કે આ બધું એકલે હાથે નહિ થાય. શ્રી બેનેનસન નામના વકીલ પછી તેના મિત્રાને મળ્યા અને જગતભરમાં સેડી રહેલા રાજકીય કેંદીઆની ભૂરી દશાનો અંત આણવા આંતરરાષ્ટ્રીય ઝુંબેશ ચલાવવી જોઈએ તેવી ગોઠવણ કરી અને તે રીતે ૧૯૬૧ની સાલમાં “અ | “અપીલ ફોર એમ્નેસ્ટી” નામની એક કામચલાઉ સંસ્થા અસ્તિત્વમાં આવી. આ ઝુંબેશ ૧ વર્ષ માટે ચલાવવાની ધારણા હતી. લંડન ખાતે આની એક કચેરી પણ સ્થપાઈ. ગણ્યાગાંઠયા સ્વયંસેવકો,સંસ્થામાં મફ્ત કામ કરતા હતા. રાજકીય કેદીએ વિષે ગુપ્ત રીતે માહિતી એકઠી કરવા માંડયા. થોડા જ મહિનામાં આ સંસ્થાને વ્યાપક ટેકો મળ્યો. એ જોઈને ૧૯૬૨માં “એમ્નેસ્ટી ઈન્ટરનેશનલ” નામની કાયમી સંસ્થા સ્થપાઈ.
બસ ત્યારથી આ સંસ્થાની કચેરીમાં જગતભરમાં થતા અન્યાય ફાંસી, અત્યાચાર અને ગેરકાયદે અટકાયતેના અહેવાલના પ્રવાહ વહેવા માંડયા. ત્યારે ઈન્ડોનેશિયામાં ૧૦૦૦૦૯ અટકાયતી કેદમાં છે. ત્યાં થયેલા લશ્કરી બળવા પછી ૧૯૬૫ની સાલથી આટલા
બધા રાજકીય કેદીઓ છે. ભારતમાં કેટોકટી કેડિયાન એટલી જ
સંખ્યાના અટકાયતી હતા તે હવે જો કે છૂટવા માંડયા છે. થાઈ
તારી હેલા
પ્રબુદ્ધ જીવન
પ્રોફેસરને કેદ કર્યા છે. ચીલી, ઉરૂગ્વે અને ઈરાનમાં થતા અત્યા ચારોની કંપાવનારી વાતા એમ્નેસ્ટી ઈન્ટરનેશનલને મળે છે. ઉરૂગ્વેમાં જકીય મહિલા કેદીઓ ઉપર શારીરિક બળાત્કાર થાય છે તે હ
લંડનની કચેરીમાં ૪૦ જેટલા બાતમી એકઠી કરનારા કર્મચારીઓ કામ કરે છે, જે કોઈ વ્યકિત પોતાની ધાર્મિકકે રાજકીય મત કે માન્યતાને ખાતર જેમાં ગાંધી દેવાય તેવા લોકો એમ્નેસ્ટી ઈન્ટરનેશનલના રજિસ્ટરમાં નોંધણીને પાત્ર છે. જે લોકો હિંસા કે ખૂન કરીને પકડાય તેને નોંધણી માટે લાયક ગણવામાં આવતા નથી.
જુદા જુદા કાર્યકરોના જૂથા જુદા જુદા દેશમાંથી રાજકીય અટકાયતીની માહિતી એમ્નેસ્ટી ઈન્ટરનેશનલને મેકલે છે. આ માટે “કેઈસ શટસ ” અર્થાત વ્યકિતગત કિસ્સાના કાગળો તૈયાર કરાય છે. પેાતાના દેશના કેદીએ' માટે કોઈ જૂથ કામ કરતું નથી. કેદી વિષે માહિતી મળે એટલે અટકાયતીના કુટુંબનું ભરણ પોષણ કરવા તેમને નાણાકીય સહાય, ભેટની ચીજો અને આશ્વાસનના કાગળો લખાય છે અને ઝુંબેશ ઉપાડીને કેદી સાથે સંપર્ક સાધવા મળે તો સંપર્ક સાધીને તેને પૌષ્ટિક આહાર પહોંચાડાય છે. ઉપરાંત જે જેલમાં અટકાયત થઈ હાય તે દેશની સરકારને જેલખાનાના અધિકારીને સ્થૂળ જ નમ્રતાપૂર્વક વિનંતી ડરતા પત્ર લખીને કેદીને છેડાવવા કોશિશ થાય છે. કેટલીક સરકારો આવી વિનંતીને ગુપ્ત રીતે માન પણ આપે છે.
ઉપરની પ્રકારના ૪૧૦ જેટલા જથે! જગતભરના અટકાયતીની માહિતી ૧૯ દેદ્યામાંથી મેળવતા હતા. હવે ૧૦ વર્ષ પછી ૩૦ દેશમાં ૧૬૬૫ જેટલા એમ્નેસ્ટી ઈન્ટરનેશનલના જૂથો કાય
કર છે.
-કર્કાન્ત ભટ્ટ
92
૨૦૧
કસ્તૂરી કુંડલમાં વસે! [ ૨ ]
“ અહીંયાં (હૃદયને) ગએ એવુ કશુક!” સાનફ્રાન્સિસ્કો (યુ. એસ. એ.) માં પંચોતેર વર્ષનાં વૃદ્ધ આચાર્યા શ્રીમતી જૅરમીના મહેમાન થવાનું બન્યું. યજમાન તરીકે એમણે ઘણી કાળજી લીધી. એમની કારમાં જાતે ડ્રાઈવ કરી સાનફ્રાન્સિસ્કો શહેરની ટેકરીઓ પર ફેરવ્યો. સાથે ઘણી ચર્ચાઓ થઈ. ભારત વિશેની ચર્ચા અને આધ્યાત્મ જ્ઞાનની ચર્ચા.
યુ.એસ.એ. માં આવાં યજમાન બનવા તત્પર એવાં ઘણાં કુટુંબ છે. મને એ ન સમજાય કે જૅરેમીમા શાને માટે આટલા
બધા મૃત્ન કરતાં હશે, એમનું મારી સાથે ફરવું, રસાડામાં રસાઈ
બનાવવી, સંગીત સાંભળવું અને ... જરાયે થાક દર્શાવ્યા વિના આધ્યાત્મની શાન ચર્ચા કરવી પંચાતર વર્ષે એમના ઉત્સાહ અને સ્વસ્થતા જોઈ મને નવાઈ લાગી. પણ પ્રશ્ન મારા મનમાં રહ્યો છે.
છેલ્લે દિવસે ન્યૂયોર્ક જવાનું હતું. સાનફ઼ાન્સિરકોના પાર્ટ પર એ વળાવવા આવ્યાં અને મેં પ્રશ્ન પૂછયા::
એર
એ ‘તમે નિવૃત્ત અવસ્થામાં, આટલી ઉંમરે મા ! શા માટે યજમાન બનો છે? આ બધું શાને માટે કરો છે ?' તે જવાબ મળ્યા :
મળે જ છે
દિકરા ! અહીંયાં (મગજ પાસે આંગળી ચીંધી ) સારું લાગે એવી અનેક પ્રવૃત્તિઓ દિવસમાં કરીએ છીએ, પણ (હૃદય સામે આંગળી ચીંધી ) અહીંયાં સારું લાગે એવી એકાદ પ્રવૃત્તિ પણ કરવી જોઈએ ને 1200 4
કે શબ્દો દશ વર્ષ સુધી મનમાં કોતરાઈ રહ્યા. વાતેય ' ખરી ! ચિત્ત માટે; મનમાં રહેલી એષણા, ઈચ્છા, આકાંક્ષાને સંતોષવા તે ઘણી હડિયાપાટ કરીએ છીએ. પણ જેથી હૃદયને શાંતિ મળે,
મ
પ્રસન્નતા મળે, એવી પ્રવૃત્તિ ઓછા પ્રમાણમાં કરીએ છીએ. એની જરૂર' આજના જમાનામાં ભારે જાય છે તેમ Motives of man of Man પર દશ વર્ષનાં સંશાધનામાં ત્રણ Motives (પ્રેરણા) જાણીતા. Power Motive (સત્તા પ્રેરણ,) Achievement". Motive (સિદ્ધિ પ્રેરણ) અને Affiliation Motive (સંબંધ-' પ્રેરણા) પણ એક નવા Mative ભારતના વિદ્યાર્થીઓમાં દેખાયો. Altruistic Motive, એટલે કે અન્યને મદદરૂપ બનવાનું પ્રેરણ - નિસ્વાર્થ ભાવે મદદરૂપ બનવાનું પ્રેરણ
દરરોજની આપણી ચર્ચાના અંતે કોકવાર, કોકને અજાણી કરેલી મદદ
BRAT
કોકની માંદગીમાં ઉપયોગી થયેલા આપણે, કો'ક ભિક્ષુકને અતિભૂખ્યાને ખવરાવેલ રોટલા, કો'ક નિરાશ વિદ્યાર્થી જોડે જ્ઞાનચર્ચા દ્વારા અપાયેલી આશા અને શ્રાદ્ધા, કોક એકાકી વૃદ્ધજન જોડે એમને એકલા ન લાગે માટે નિયમિત કરાયેલી પૃચ્છા - વાતચીત... આ બધી હૃદયની પ્રવૃત્તિઓ છે.
હૃદયને સારું લાગે (એટલે જે પ્રવૃત્તિમાં ગ્રંથ' નથી – પ્રેમ'ની ઈચ્છા નથી...) એવી પ્રવૃત્તિ આપણામાં એક પ્રકારની પ્રસન્નતા બન્ને છે. આનંદ નહીં પણ પ્રસન્નતા. આનંદ સમુદ્રનાં મોજા જેવા. પ્રસન્નતા એ સપતાલ હોય.
આજના જમાનામાં જરૂર છે : ‘ અહીંયાં (હૃદયને) સારું લાગે એવી સ્વાર્થવિહિન કોક પ્રવૃત્તિ – કોક કર્મ – કો ક્રિયા -- ની ' – જેથી “માંહેના જણ” જીવતા રહે. જાત માટેની પ્રવૃત્તિઓમાં તા જનમ પૂરો થાય.-- જાતની બહાર, તથી અદકી પ્રવૃત્તિ અનેરી પ્રસન્નતા બો, જનમમાં સાર્થકતા શે.
ડો. દોલતભાઈ દેસાઈ ૧૪, હનિંગર સાસાયટી, ગૅત્રી રોડ, વડોદરા : ૩૯૦ ૦૦૭

Page #42

82
૦૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
✩
વાસના એટલે ઇચ્છા - પછી તે સારી પણ હોઇ શકે છે, ખરાબ પણ હોઈ શકે છે. ઇચ્છા એટલે માનવીનાં સ્થૂળ કે સૂક્ષ્મ અહમ માંથી ઊઠતી વૃત્તિ. આ વૃત્તિ મનુષ્યને કંઇક કરવા માટે સતત પ્રેરતી રહે છે. ઘણી વાર તે મનુષ્યને એ એટલી પ્રબળ રીતે પ્રેરે છે કે એ સારા–નરસાનો વિચાર કરે તે પહેલાં જ અમલમાં મુકાઇ
જાય છે.
વાસના
વાસના અનેક પ્રકારની હોય છે. એના બાહ્ય સાધનામાં કાન, ચામડી, આંખ, જીભ અને નાક છે. આ જ્ઞાનેન્દ્રિયોના સંપર્ક બાહ્ય જગત સાથે થતો હાવાથી મનુષ્યનાં મનમાં સતત ઇચ્છાના ઉદ્દભવ થયા કરે છે.
(૧) સારું કે ખોટું સાંભળવાની ઇચ્છા; જેમ કે કોઇ સુમધુર સંગીત, ગીત કે ભાષણ અથવા તે નિંદા, બીભત્સ વાણી વિગેરે.
(૨) સુંદર ચામડી જૉઇ કામેચ્છા જાગવી વિગેરે.
(૩) આંખા જગતમાં સતત કોઇકને શોધ્યા કરે જેમ કે કોઇ ચીજવસ્તુને અથવા તે! પ્રેમીને કે કોઇ સુંદર સ્ત્રી કે પુરુષને અથવા તો પોતાને કોઇ જગતમાં આળખે, બોલાવે, સન્માને, સમભાવ પ્રગટ કરે એ આશાએ ......
(૪) રસાસ્વાદને કારણે સારું ખાવાપીવાની સતત ઇચ્છા પછી ઘરમાં કે બહાર.
(૫) નાકદ્રારા અનેક પ્રકારની સુગંધ માણવી જેમકે-સેટ અત્તર વિગેરેના સતત ઉપયોગ અને એમાંથી જાગતી ભાગ-વિલાસની વૃત્તિઓ.
બીજી કેટલીક ઇચ્છાએ અંત:કરણમાંથી સતત ડોકિયાં કરતી રહે છે, જેમ કે ધનની ઇચ્છા, પુત્રની ઇચ્છા, કોઇનું ભલું કરવાની ઇચ્છા, શરીરને ગમે તે ભાગે ટકાવી રાખવાની ઇચ્છા, પોતાના શાનને સમાજમાં વહેતું કરવાની ઇચ્છા, લોકોમાં પોતાનું સ્થાન સદાય રહે અને ભુલાઇ ન જાય તે માટે વિધવિધ પ્રવૃત્તિ કરવાની
ઇચ્છા.
આવી અને એવી અનેક પ્રકારની ઇચ્છાઓ માનવીને એના સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ અહમ માંથી જાણે કે અણજાણે ઊઠયા કરે છે. વાસનાનાં અનેક સ્તરો છે. સ્થૂળથી માંડી સૂક્ષ્મ સુધી એનો અનેરો વિસ્તાર છે.
જ્યાં સુધી મનુષ્યમાં આવી ઇચ્છાએ એના અહમ માંથી ઊઠયા કરે છે ત્યાં સુધી એ વિશ્વચક્રમાં ગાળ ગાળ ફર્યા કરે છે. એ દ્રુમાં જ જીવ્યા કરે છે. એને કેટલીક વાર સુખના અનુભવ થાય છે તે કેટલીક વાર દુ:ખને અનુભવ થાય છે, કારણકે વાસનાને સંતાપવા માટે થતાં પ્રયત્નોના એ જ ક્રમ છે. એમાંથી જ એના માનવ કર્મ બંધાય છે, અને એ દિવ્ય કર્મોથી વંચિત રહે છે.
સૌથી પહેલી આ જગતમાં મનુષ્ય એ ભૂલ કરે છે કે એ પોતે પોતાને ફક્ત આ શરીર, મન અને પ્રાણ સમજે છે. પોતે અમુક વ્યક્તિ છે, પેાતાનું અમુક નામ છે, પોતાનું અમુક સ્થાન તથા પ્રતિષ્ઠા છે, પોતાનું અમુક કાર્ય છે અને તેને કારણે ઊઠતી અનેક પ્રકારની ઇચ્છાઓ એ પોતાની સમજે છે.
આ શરીર મન અને પ્રાણને આધાર આપતો આત્મા જે ખરી રીતે એ પેાતે છે તેની એને બિલકુલ વિસ્મૃતિ છે; અને આ જ કારણે એ પોતાની ખૂબ જ નાની એવી અહમ સૃષ્ટિમાં જકડાઇ ગયો છે. એમાંથી ઊઠતી દરેક ઇચ્છાને પૂરી કરવા, પોષવા બનતું બધું જ કરી છૂટે છે. એને તે વખતે બિલકુલ ખ્યાલ પણ આવતા નથી કે મારી ઇચ્છા, મારા વિચારો બીજાને માન્ય છે કે નહીં. એ ઇચ્છાઓ પાષતા કે પૂરી કરતાં મારી સાથેનાં બીજાઆને કઇ અગવડ પડે છે કે નહીં? એનાથી બીજાઓને આનંદ
તા. ૧૬-૨૭૭
થાય છે કે ત્રાસ થાય છે? આ ઇચ્છાએ કલ્યાણમયી છે, મારી અંદર રહેલ આત્મામાંથી ઊઠે છે, કે ફ્કત મારી અંદર અમુક પ્રકારની વાસનાઓ છે (જેમકે માટાઇ, કીતિની લાલસા, બીજાને ખુશ કરવાની તમન્ના વિગેરે) તેના પર રચાયેલી છે.
મનુષ્ય પેાતાની અંદર રહેલી ઇચ્છાઓનું ખૂબ જ શાંતિથી નિરીક્ષણ કરવું જરૂરી છે. પાતામાં રહેલી ઇચ્છા ક્યાંથી ઉદ્ભવી શા માટે ઉદ્ભવી? એનું જોર કેટલું છે? એ પૂરી કરવી કે નહીં? એનું લક્ષ્ય શું છે? શા માટે એને જ ઉદ્ભવી અને બીજાને નહીં?
આ રીતે નિરીક્ષણ કરતાં કરતાં એને બધી ય. ઇચ્છાઓનું મૂળ મૂળી જશે. આ ઇચ્છાએ સારી પણ હોય છે, છતાં એ મૂળ માનવીની (માનવ ચેતના) અંદર રહેલું છે, દિવ્યતામાં નહીં. એ જેમ જેમ વધુ ઊંડાણમાં જશે તેમ તેમ એને સમજાતું જશે કે પાતે જેને પાતે સમજે છે તેનાથી પર અને છતાં એના પોતાનાં
જ ઊંડાણમાં એક એવી ચેતના આવેલી છે કે ખરી રીતે તો એ જ એને હંમેશાં દિવ્ય કર્મ માટે પ્રેરી રહી છે; અને એનું મૂળ હમેશાં દિવ્યતામાં જ રહેલું છે. આપણે જ્યારે આ મન, પ્રાણ અને શરીરને આપણા માનીએ છીએ ત્યારે આખી ય વસ્તુને ખુબ સંકુચિત કરી નાંખીએ છીએ અને નાના નાના કાર્યો કરીને આનંદ અનુભવીએ છીએ.
જ્યાં સુધી, આપણે પોતાની અંદર રહેલ આ દિવ્ય ચેતનાન સ્રોત શોધી ન લઈ શકીએ ત્યાં સુધી ઉતરોત્તર સારા કામા જરૂર કરીએ પણ એમાં પણ ઉપલી વાતોનો ખાસ ખ્યાલ રાખીએ તો કાર્યો મંગળમય થાય.
દિવ્ય કર્મોના સ્રોત દિવ્ય ચેતનામાંથી ઉદ્ભવે છે અને દિવ્ય ચેતના તે સ્વયં આત્માની જ શકિત, જેને આપણે બહ્મની શકિત પણ કહીએ છીએ તે જ છે. આ આખા ય જગતનું સર્જન એ દિવ્ય શકિતમાંથી જ થયેલું છે; અને આપણે અજ્ઞાન હોઇએ કે સશાન પણ આપણાંમાંથી વહેતી શકિતનાં સ્રોતનું મૂળ આ એક જ સ્થાન છે. આપણે જ્યારે નાના અહમ માંથી કાર્ય કરીએ છીએ એટલે કે અજ્ઞાન દશામાંથી; ત્યારે આપણે વ્યકિતગત કાર્યો કરતા રહીએ છીએ અને જ્યારે આપણે એ દિવ્ય ચેતના સાથે એક થઇ જઇએ છીએ, સશાન બનીએ છીએ, ત્યારે જે પણ કર્મ આવે અને તેને આપણે આપણી કમેન્દ્રિયો દ્વારા આ પૃથ્વી પર પ્રગટ કરીએ છીએ ત્યારે એ દિવ્ય કર્મ બની રહે છે.
આમ જ્યારે આપણામાં દિવ્ય ચેતના સાથે ઐકય (Union with the divine) સર્જાય છે ત્યારે આપણી અંદર એક આરામદાયક શાંત પરિસ્થિતિનો અનુભવ આપણને સતત થાય છે. પછી આપણું પોતાનું કહેવાય એવું કોઇ કર્મ રહેતું નથી, જે પણ કાર્ય અંદરથી આવે તે સહજ રીતે થાય છે. એમાં મહેનત પડતી નથી. એ કર્મથી બીજાને નુકસાન થતું નથી કે તક્લીફ પડતી નથી, એમાં કયાંય નથી - માન અપમાન, યશ—અપયશ, રાગ દ્વેષ, હર્ષ શેક એનાથી એ પર છે. કારણ કે એ કાર્યસ્વયં પરમાત્મામાંથી આવતું હોય છે. પૃથ્વીનાં સર્જન ખાતર તેનાં દિવ્ય ધ્યેય ખાતર અને તેની ઉત્ક્રાન્તિને વેગ આપવા માટે સર્જાતું હોય છે.
મનુષ્ય જો આ દિવ્ય ચેતના સાથે ઐક્ય અનુભવતા થઇ જાય તો પૃથ્વી પરની અનેક બિનજરૂરી પ્રવૃત્તિઓના, વિટંબણાઓનો અને સંઘર્ષના આપોઆપ અંત આવી જાય. જૈન શાસ્ત્રમાં મિથ્થા દર્શન, મિથ્યાજ્ઞાન અને મિથ્યા ચારિત્ર કહીએ છીએ તે આ છે ... અજ્ઞાનમય વાસનામાંથી સર્જાતું આખું જ જગત અને તેના વ્યવહાર.
ગીતામાં સમજાવેલા કર્મયોગ તે આ છે ....... ઇચ્છાઓનાં ક્ષયને અંતે આસકિત રહીત દશામાંથી ઉત્પન્ન થતાં પ્રભુનાં સંકલ્પને પૃથ્વી પર પ્રગટ થવા દેવા અને તેના દિવ્યકર્મને સહજ રીતે કોઇ પણ અપેક્ષા વગર કરતાં રહેવું.
–દામિની જરીવાલા
માલિક: શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, મુદ્રક અને પ્રકાશક : મીચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૪. ટે. નં, ૩૫૦૨૯૬, મુદ્રણસ્થાન: ધી સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, કોટ, મુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૧.

Page #43

Regd. No. M4, By South 54 Licence No.: 37
પદ્ધ જીવન
"પ્રહ જેનનું નવસંસ્કર. વર્ષ ૩૮ : અક: ૨૧
મુંબઇ, ૧ માર્ચ ૧૯૭૭, મંગળવાર
શ્રી મુંબઇ જૈન યુવક સંઘનું પાક્ષિક મુખપત્ર વાર્ષિક લવાજમ રૂ. ૧૦, પરદેશ માટે શિલિંગ : ૩૦.
છૂટક નક્ષ ૦-૫૦ પૈસા - તંત્રીઃ ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ
મુખ્ય મુદ્દો શું છે? ચૂંટણી જંગ જામ્યો છે. પ્રચારને વંટોળ ચડયો છે. ભાષ- સલામતી નથી. કેંગ્રેસના ભવ્ય ભૂતકાળને ભૂસી નાખે છે. ણોને ધોધ વહે છે. આક્ષેપ અને પ્રતિ–આક્ષેપોની ઝડી વરસે છે. બંધારણમાં પાયાના ફેરફારો કરી, મિસા અને વર્તમાનપત્રો વિષે સામાન્ય માણસ કાંઈક મૂંઝાઈ જાય. આવા પ્રચારમાં ઘણી વાતો કાયદા કરી, વ્યકિત અને વાણીસ્વાતંત્ર્ય તથા સ્વતંત્ર ન્યાયતંત્ર અપ્રસ્તુત હોય, અંગત હોય, સ્થાનિક પ્રશ્નો હોય, અર્ધ સત્યો હોય, કાયમ માટે છીનવી લીધાં છે. જનતા પક્ષ શંભુમેળ નથી. અફવાઓ હોય, એવું ઘણું બધું હોય છે. લોકોની લાગણી ઉશ્કેરવી, એક સંગઠિત રાજકીય પક્ષ છે. જનતા પક્ષ સાચા સમાજવાદબહેલાવવી, આવા પ્રચારને એક હેતું હોય છે. સ્થિર ચિત્તે, બુદ્ધિ- ગાંધીવાદમાં માને છે. લોકો નિર્ભય બને અને લેકશકિત પૂર્વક, મુખ્ય મુદ્દાઓ વિચારવાને અવકાશ ઓછો રહે છે. ઈન્દિરા કેળવાય તેમાં લોકકલ્યાણ છે. ભય અને જબરજસ્તીથી કોઈ ગાંધી એમ કહે કે હું વડા પ્રધાન તરીકે તમારી સમક્ષા નથી આવી; દિવસ લોકકલ્યાણ થતું નથી. તમારી બહેન થઈને આવી છું. દેશના કલ્યાણ માટે મારા હાથ મજ- બન્ને પક્ષના આ દાવાને કેવી રીતે મૂલવીશું, કેવી રીતે બૂત કરો. વળી કહે, વિરોધીઓ મને ઘેરી લઈ, પીઠ પાછળ ખંજર
નિર્ણય કરીશું? કોઇ શું કહે છે તેના કરતાં તેણે શું કર્યું છે તે ભોંકવા માગે છે. મૌરારજીભાઈ કહે, ‘મને જેલમાં પૂર્યો તે માટે
જેવું જોઈએ. માણસને હેતુ તેના વર્તન ઉપરથી નક્કી થાય. ઇન્દિરા ગાંધીને આભાર માનું છું, મારી તબિયત સુધરી; ઈન્દિરા તેના અંતરમાં ઊતરવાની બીજી કોઈ ચાવી આપણી પાસે નથી. ગાંધી ઉપર હુમલો થાય અને હું હાજર હઈશ તો મારા જાનના
કેટલીક સ્પષ્ટતા કરી લઈએ. ઈન્દિરા ગાંધીના નેતૃત્વ નીચેની જોખમે વચ્ચે પડી બચાવીશ.' જયપ્રકાશ કહે, ‘ઈન્દિરા ગાંધી મારી
વર્તમાન કેંગ્રેસ, તિલક, ગાંધી કે નહેરુની કેંગ્રેસ નથી તે બરાબર પુત્રી છે, તેના પ્રત્યે મને કાંઈ રાગદ્વેષ નથી. આ બધા પ્રચારમાં
સમજી લેવું. ઓ ઇન્દિરા ગાંધીની કોંગ્રેસ છે. હવે પછી કદાચ બુદ્ધિશાળી માણસે ભરમાવું નહિ અને મુખ્ય મુદ્દાઓ શું છે તે
સંજ્ય ગાંધીની થાય. તેથી, કેંગ્રેસના ભવ્ય ભૂતકાળને યશ કોઈ ઉપર લક્ષ કેન્દ્રિત કરવું જોઈએ. આવા ભાષણમાં ૯૫ ટકા પુન
એક પક્ષને આપવાની જરૂર નથી. જનતા પક્ષમાં એવી વ્યકિતઓ રુકિત હોય છે. મુખ્ય મુદ્દા જે ચેડા હોય તેને તારવી લેવા અને
છે કે જેમણે દેશસેવામાં જીવન સમર્પણ કર્યું છે અને કેંગ્રેસને તેનું તારતમ્ય કાઢવું જોઈએ.
ભવ્ય ભૂતકાળ ઘડવામાં મહત્વનો ફાળો આપ્યો છે. જયપ્રકાશ, કેંગ્રેસ પક્ષે મુખ્ય મુદ્દાને સાર આવી રીતે મૂકાય :
મોરારજી, જગજીવનરામ કે વિજયાલક્ષમી, ઈન્દિરા ગાંધી કરતાં કોંગ્રેસને ૯૧ વર્ષને ભવ્ય ભૂતકાળ છે. કેંગ્રેસે દેશને
વધારે હકથી, કેંગ્રેસના વારસદાર હોવાને દાવ કરી શકે છે. સ્વતંત્રતા અપાવી છે. કેંગ્રેસ દઢપણે લેકશાહીમાં માને છે. ચૂંટણી કરે છે તે જ તેને સબળ પુરાવે છે. દેશને અરાજકતા અને અંધા- બીજું; જનતા પક્ષ શંભુમેળે છે અને “ઈન્દિરા હટાવ” ધૂધીમાંથી બચાવવા કટોકટી જાહેર કરવી પડી. તેથી દેશ બચી સિવાય બીજો કોઈ તેને કાર્યક્રમ નથી એવો આક્ષેપ સત્યથી વેગળે ગ. ઈન્દિરા ગાંધીના સબળ નેતૃત્વને કારણે દેશને સ્થિર રાજ તંત્ર છે. એ પક્ષને હજી વધારે સંગઠિત થવાનું રહે છે. પણ એ પક્ષ મળ્યું છે. ગેસ સિવાય કોઈ પણ પક્ષ સ્થિર રાજતંત્ર આપી
હવે વિકલ્પી રાષ્ટ્રીય રાજકીય પક્ષ છે, એ હકીકત છે. Alternative શકે તેમ નથી. જનતા પા શંભુમેળો છે. જનતા પક્ષ સત્ત પર National Party. આ અંકમાં શ્રી વાડીલાલ ડગલીને એક લેખ આવશે તે ટકશે નહિ અને દેશ છિન્નભિન્ન થશે. જનતા પક્ષને
આપ્યો છે તેમાં આ વાત સરસ રીતે સમજાવી છે. આપણા દેશમાં પહેલી કોઈ કાર્યક્રમ નથી. ‘ઈન્દિરા હટાવ” એ જ એક કાર્યક્રમ છે. જનતા જ વખત આવા બીજા સંગઠિત રાજકીય પક્ષને જન્મ થયો છે તે પલા પ્રત્યાઘાતી જમણેરી સ્થાપિત હિતો અને કોમવાદી તત્ત્વની ઘણું આવકારદાયક છે. તે પક્ષામાં પીઢ, અનુભવી, સેવાભાવી અને ' ખીચડી છે. કેંગ્રેસે પ્રગતિશીલ સમાજવાદી આર્થિક કાર્યક્રમ નિષ્ઠાવાન આગેવાનો છે. કેંગ્રેસમાં અત્યારે જે આગેવાને છે તેનાં અપનાવ્યો છે અને તે દિશામાં આગેકૂચ કરે છે.
કરતાં લેશ પણ ઓછું નહિ, પણ કદાચ વધારે–દેશહિત તેમના હૈયે જનતા પક્ષના મુખ્ય મુદાને સાર આવી રીતે મૂકાય: છે. ઈન્દિરા ગાંધી એક જ આ દેશને સબળ નેતૃત્વ આપી શકે
ઈદિરા ગાંધીના નેતૃત્વ નીચેની વર્તમાન કેંગ્રેસે લેક- તેમ છે એ ભ્રમ કાઢી નાખે. જનતા પક્ષ ઈન્દિરા ગાંધીને સત્તાશાહીને તિલાંજલિ આપી છે. એક વ્યકિતની આપખૂદ સત્તા છે. સ્થાનેથી હટાવવા માગે છે તે સાચી વાત છે. જનતા પક્ષ માને દેશે લોકશાહી અને સરમુખત્યારી વચ્ચે પસંદગી કરવાની છે. કટે- છે કે દેશના હિતમાં આ જરૂરી છે. પણ જનતા પક્ષ પાસે આ કટી દેશને બચાવવા નહિ પણ ઈન્દિરા ગાંધીની સત્તા કાયમ કરવા એક જ કાર્યક્રમ છે અને એક જ હેતુ માટે એ બધા ભેગા થયા લાદવામાં આવી છે. વ્યકિત અને વાણી સ્વાતંત્રય જેવા માનવીય છે તે આક્ષેપ સાચે નથી. ઈન્દિરા ગાંધીને એટલે કે કેંગ્રેસને મૂળભૂત અધિકારો રહ્યા નથી અને આ કેંગ્રેસ ફરી સત્તા પર સત્તાસ્થાનેથી હટાવવી એ પહેલું પગથિયું છે. જનતા પક્ષે સર્વ. આવશે તો રહેશે નહિ. દેશમાં ભયનું સામ્રાજય વ્યાપ્યું છે, કોઈની સંમતિથી ચૂંટણી ઢંઢેરો બહાર પાડે છે. તેમાં સ્પષ્ટ અને સુરેખ

Page #44

૨૦૪
મુજ જીવન
આર્થિક અને સામાજિક કાર્યક્રમ છે. તેના અમલ માટે કોંગ્રેસને સત્તા સ્થાનેથી હટાવવી અનિવાર્ય છે. ગાંધીજી પાસે સ્વરાજ્યનું સ્પષ્ટ ચિત્ર હતું પણ તેનું પહેલું પગથિયું વિદેશી શાસન હટાવવું તે હતું. તેથી ગાંધીજીએ અંગ્રેજોને કહ્યું હતું કે તમે જાવ, અમે અમારું સંભાળી લઈશું, અમારી ચિન્તા તમે ન કરશો. કોઈ વ્યકિતને એવો ભ્રમ થાય કે પે!તે જ દેશનું ભલું કરી શકે તેમ છે તેના જેવી ખતરનાક વસ્તુ બીજી કોઈ નથી. લોકોને નક્કી કરવા દે.
માત્ર કોંગ્રેસ જ – એટલે માત્ર ઈન્દિરા ગાંધી જ સ્થિર અને સબળ રાજતંત્ર આપી શકશે એ ભ્રમ છેડી દઈએ. આ દેશ અને આ પ્રજા જો એટલી બધી પામર હોય તો ટકી નહિ શકે. આપણે શ્રદ્ધા રાખીએ કે આ દેશ એટલા પામર નથી. ગાંધી ગયા, નહેરુ ગયા, સરદાર ગયા, આ દેશ ઊભા છે, ઊભા રહેશે,
વર્તમાન રાજતંત્રમાં પણ સ્થિરતા કર્યાં છે? કોઈ પણ રાજ્યના મુખ્ય મંત્રીને ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં દૂર કરી, ધારાસભાના સભ્યોને અવગણી, ઉપરથી નક્કી કરેલ વ્યકિતને મુખ્ય મંત્રી બનાવી દેવાય છે. કેન્દ્રમાં કે રાજ્યમાં કોઈ મંત્રી પોતાની જાતને સ્થિર અથવા સલામત માને છે? કોંગ્રેસમાં કેટલી ખટપટ અને વિખવાદ છે. લોકોમાં કેટલા ભય છે? પણ આપણે સ્વીકારી લઈએ કે કટોકટી પછી કેટલાક લાભાથયા છે, ઈન્દિરા ગાંધીને દઢ મને બળ છે, ઘણાં શકિતશાળી છે, તેમણે ઘણાં સારાં કાર્યો કર્યાં છે. પણ પ્રશ્ન એ છે કે છેલ્લા ૧૮ મહિનામાં જે બન્યું અને તેમણે જેર્યું તેથી હવે એવા વિશ્વાસ રહે છે કે તેમનું નેતૃત્વ દેશને હિતકારી રહેશે? માણસ સારો હોય, સારો દેખાય, બધું સીધું ચાલે ત્યાં સુધી. ખરાખરીને ખેલ આવે ત્યારે તેનું સાચું સ્વરૂપ જોવા મળે. તે સ્વરૂપ કેવું છે?
તા. ૧–૩–'૭૭
મુદ્દાઓ પાતાની વિરુદ્ધગયા હતા તે બધાની કાયદાની જોગવાઈઓ પેાતાની તરફેણમાં ફેરવી નાખી. આ લોકશાહી પગલું ન હતું. સત્તા ટકાવી રાખવા સૌને બંધનકર્તા હતા એવા કાયદા, પેાતાના હિતમાં ફેરવી નાખ્યા. એટલેથી સંતોષ ન થયો. બંધારણમાં ૩૯ મો ફેરફાર કરી, અલાહાબાદ ચુકાદાને ગેરકાયદેસર જાહેર કર્યો અને પેાતાની ચૂંટણીને કાયદેસર જાહેર કરી. એક વ્યકિત માટે બંધારણ ફેરવ્યું. પછી બે ડગલાં આગળ ગયા. જાણે પાતે સદા વડા પ્રધાન રહેવાના છે એમ માની, ભવિષ્યમાં વડાપ્રધાનની ચૂંટણીઆને કોર્ટમાં પડકારી જ ન શકાય એવા ફેરફાર કર્યો અને સંસદની સમિતિને એ અધિકાર આપ્યા. રાષ્ટ્રપતિ ગિરિની ચૂંટણીને કોર્ટમાં પડકાર થયા હતા ત્યારે રાષ્ટ્રપતિએ કોર્ટમાં જવું પડે એમાં કોઈને નાનમ લાગી ન હતી, પણ વડા પ્રધાનને કોર્ટમાં જવું પડકું એ વાતમાં તેમના પદ અને મેભાને નાનમ લાગે એમ ગણી કાયદા ફેરવી નાખ્યો અને સાથેસાથે રાષ્ટ્રપતિ, ઉપ—રાષ્ટ્રપતિ અને સ્પીકરને પણ એ લાભ આપ્યો!
આગેવાનોની ધરપકડ પછી સંપૂર્ણ શાન્તિ થઈ, આંદોલનનું નામિનશાન ન રહ્યું. પણ મિસાનો કોરડો ચારે તરફ વીંઝયો અને લાખા માણસાને જેલમાં ધકેલી દીધા. કોર્ટના કોઈ ચુકાદો અટકાયતી માટે બારી ખુલ્લી કરે તો તુરત મિસાના કાયદામાં ફેરફાર કરી બારી બંધ થાય, એવા કેટલાય ફેરફારો કર્યા, કાંઈ પણ કારણ આપ્યા વિના, કોર્ટમાં રજૂ કર્યા વિના, ભૂલથી બદદાનતથી અદાવતથી ધરકપડ કરી હોય તે પણ નિર્દોષને બે વર્ષ ‘જેલમાં’ ગાંધી રાખે અને કોર્ટ પાસે કોઈ દાદ-ફરિયાદ ન થાય, હેબિયસ કોર્પસ અરજી પણ ન થાય. એટર્ની જનરલ નિર્લજપણે કોર્ટને કહે કે કોઈ કુદરતી કાનૂન રહેતા નથી. જેલમાં ભૂખે મારે, મરી જાય તો પણ કોઈ ઉપાય નથી અને સુપ્રીમ કોર્ટ આ દલીલ સ્વીકારે! આ મિસાના કાયદો કાયમ માટે દરેકના ઉપર લટકતી તલવાર પેઠે ઊભા છે અને બંધારણમાં ફેરફાર કરી જોગવાઈ કરી છેકે તેને કોર્ટમાં પડકારી શકાય નહિ. લોકશાહી કહેવાતા કોઈ પણ દેશમાં આવે કાયદો અકલ્પ્ય છે. છતાં ધૃષ્ટતાથી કહેવામાં આવે છે કે મિસાન કાયદો બંધારણપૂર્વકના છે અને કૉંગ્રેસ લોકશાહીમાં દઢ શ્રદ્ધા રાખે છે!
એમ કહેવાય છે કે દેશમાં અંધાધૂંધી ફેલાવવાના પ્રયત્નો ડામવા કટોકટી જાહેર કરવી પડી અને વિશાળ સત્તાઓ લેવી પડી. સાચી હકીકત એ છે કે ગુજરાત, બિહારમાં જે આંદોલન ચાલતું હતું તેને પહોંચી વળવા સરકાર પાસે પૂરતી સત્તા અને સાધનો હતા. અલાહાબાદ હાઈ કોર્ટના ચૂકાદાએ જે પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન કરી તેમાં વડા પ્રધાનના સ્થાન અને સત્તાને મોટો પડકાર થયો. એ સ્થાન અને સત્તા જાળવી રાખવા કટોકટી જાહેર કરી. અલાહાબાદ હાઈ કોર્ટનો ચૂકાદો કાયમ રહે તો છ વર્ષ સુધી વડા પ્રધાન કોઈ ચૂંટણીમાં ઊભા રહીન શકે અને તેમનુંરાજકીય જીવન ખતમ થઈ જાય. આ ચૂકાદાએ આંદોલનને બળ આપ્યું. વડા પાનનું આસન ડગમગ્યું એટલે આંદોલને જોર પકડયું. વડા પ્રધાને સુપ્રીમ કોર્ટને અપીલ કરી, તેમ કરવાનો તેમને પૂરો અધિકાર હતો. સુપ્રીમ કોર્ટના આખરી ચુકાદો ન આવે ત્યાં સુધી વડા પ્રધાન તરીકે ચાલુ રહેવાના તેમને અધિકાર હતા. સુપ્રીમ કોર્ટે વચગાળાના હુકમથી એ પ્રમાણે ઠરાવ્યું હતું. પણ આંદોલને જોર પકડ્યું કે કાયદા પ્રમાણે અધિકાર હોય તે પણ નૈતિક અધિકાર નથી. આ માગણી વધારે વ્યાપક બની જોર પકડે અને ફરજિયાત રાજીનામું આપવું પડે, તે પહેલાં તેને દબાવી દેવી જોઈએ,, એટલે કે કટોકાટી જાહેર કરી, બધા આગેવાનની ધરપકડ કરી લીધી. ત્યાં સુધી માની લઈએ કે ન્યાજબી હતું. સુપ્રીમ કોર્ટના આખરી ચુકાદો ન આવે તે પહેલાં તેમને રાજીનામું આપવાની ફરજ પાડવી તે બંધારણીય ન હતું. એક બે મહિનાની વાત હતી. પણ પછીના બનાવોએ બતાવ્યું છે કે સુપ્રીમ કોર્ટનો ચૂકાદો પોતાની વિરુદ્ધ જાય તે સ્વીકારવા વડા પ્રધાનની તૈયારી ન હતી. એટલે ચુકાદાની રાહ જોયા વિના, ચૂંટણી ધારામાં, ભૂતકાળને લાગુ પડે એવી રીતે, ફેરફારો કર્યા અને જેટલા
વર્તમાનપત્રો ઉપરનાં અંકુશ, વાંધાજનક લખાણાને નામે વર્તમાનપત્રાની સ્વતંત્રતા હણે છે. આ કાયદાને પણ કાયમનું સ્વરૂપ આપ્યું છે અને બંધારણમાં જોગવાઈ કરી છે કે કોર્ટમાં તેને પડકારી શકાય નહિ.
આટલેથી જ ન અટકતાં, કાયમ માટે બંધારણનું પાયાનું સ્વરૂપ પલટાવી નાખ્યું અને આપખૂદ સત્તાને બંધારણના સદર પરવાના આપ્યો. ન્યાયતંત્રની સ્વતંત્રતા હણી. ચૂંટણી જાહેર કર્યા પછી પણ, જસ્ટીસ ખન્નાને ચીફ જસ્ટીસ થવા ન દીધા અને તદ્ન ખોટા કારણો આપ્યાં.
હજી પણ કટોકટી પાછી ખેંચી નથી. બધા હથિયાર સાબૂત છે. ૧૮ મહિનાના આ બનાવો ઉપર નજર નાખીએ તો કોણ વિશ્વાસ કરે કે આ કૉંગ્રેસ લેાકશાહીનું જતન કરશે?
Judge them, not by their words, but by their acts and there is irrefutable evidence of utter lack of faith in democratic values and fundamental human rights.
સત્તાના મેહમાં કેટલી હદે જઈ શકાય છે તેની કાંઈક ઝાંખી થઈ છે. લાકશાહીમાં માને છે એવું બતાવવા ચૂંટણી કરી છે. સરળતાથી મોટી બહુમતી મળશે અને છ વર્ષની નિરાંત થશે એવી કાંઈક ગણતરી હશે, પણ ચૂંટણી જાહેર કર્યા પછીના કેટલાક બનાવોએ આવી ગણતરીઓ ઊંધી વાળી છે. આપખૂદ સત્તાના મૂળ ઊંડા જાય તે પહેલાં તેનાથી બચી જવાની પ્રજાને તક મળી છે. પાર્લા

Page #45

તા. ૧–૩–૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૫
-
-
મેંટમાં મોટી બહુમતીને કારણે પાર્લામેંટને અને કેંગ્રેસની મહાન સંસ્થાને સંપૂર્ણપણે પોતાના વશવર્તી બનાવ્યાં. કોંગ્રેસના પ્રમુખ કહે, ભારત એટલે ઈન્દિરા, ઈન્દિરા એટલે ભારત. ‘ઇલસ્ટ્રેટેડ વીકલી'ના તંત્રી સંજય ગાંધીની અનહદ ખુશામત કરે. દેશનું અને પ્રજાનું, ભય અને આપખૂદ સત્તાને કારણે કેટલું નૈતિક અધ:પતન થયું છે? ભયથી માણસ કાયર થાય છે. આપખૂદ સત્તા ભય ઉપર જ નભે છે. આપખૂદ સત્તામાં કરશાહી અને અસામાજિક તત્ત્વ જોર વધે. દાદ ફરિયાદની કોઈ બારી ના હોય એટલે લાંચરુશવત વધે. હજી કયાં ભય ઓછો થયો છે? આવા બધા કાળા કાયદા ઊભા છે ત્યાં સુધી ભય ઓછો થાય કયાંથી?
આ બધા કારણે આ ચૂંટણી ઐતિહાસિક છે, તેમાં પ્રજાની કસોટી છે.
‘પ્રબુદ્ધ જીવનના ગયા અંકમાં સેલી સેરાબજીના લેખમાં બતાવ્યું છે કે સરમુખત્યારી આકાશમાંથી ઊતરતી નથી. પ્રજાની કાયરતા અને પ્રમાદ (Thoughtlessness ) માંથી જન્મે છે ને તેના ઉપર નભે છે. પ્રજાએ બતાવી આપવું જોઈએ કે તે કાયર ! નથી, પ્રમાદી નથી. નિર્ભય છે, વિચારવંત છે. ૨૫-૨-૩૭..
- ચીમનલાલ ચકુભાઈ આખરે મળેલા વિકલ્પ: જનતા પક્ષ
જનતા પક્ષને ચૂંટણી ઢંઢેરો તેના ચારે ય ઘટકોનાં સહિ- યારા નિર્ધારનું પુનરુચ્ચારણ કરે છે. એ નિર્ધાર એ છે કે આ માત્ર એક જોડાણ નથી પણ એક નવો ૨ ષ્ટ્રીય પક્ષ છે. ચૂંટણી ઢંઢેરાનું ધ્યાનથી વિશ્લેષણ કરતાં એ સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે કે તેના ઘટકોનાં જુદાં જુદાં ટિબિન્દુઓને સુમેળ કરવા માટે ઉત્કટ પ્રયત્ન થયાં છે અને તે પ્રયત્નોને સારા પ્રમાણમાં સફળતા મળી છે. આ પક્ષ પાસે કોંગ્રેસ પક્ષને સત્તા પરથી હટાવવાનો ફકત નકારાત્મક કાર્યક્રમ જ નથી. ચૂંટણી ઢંઢેરામાં એક સુસંકલિત વૈકલ્પિક કાર્યક્રમ રજૂ કરવામાં આવ્યો છે, જેને તેમાં “ગાંધીવાદી વિકલ્પ” તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યું છે. તે જનતાને રોટી અને સ્વતંત્રતા બન્નેની ખાતરી આપે છે. ઢંઢેરો લોકસભાની આવતી ચૂંટણીને દેશમાં સ્વાતંત્ર્ય પછી થનારી સૌથી વધુ નિર્ણાયક ચૂંટણી તરીકે ઓળખાવે છે. મતદારે સમકા રહેલી પસંદગી આ ઢંઢેરામાં આવા રણકતા શબ્દોમાં રજુ કરવામાં આવી છે: ‘આ સ્વતંત્રતા અને ગુલામી વચ્ચેની, લેકશાહી અને સરમુખત્યારી વરચેની, લોકોની સત્તા જતી કરવા અને તેને ઉપયોગ કરવા વચ્ચેની, ગાંધીવાદી માર્ગ અને અનેક દેશને સરમુખત્યારી, અસ્થિરતા, લશ્કરી સાહસ અને રાષ્ટ્રીય વિનાશની ગર્તામાં ફેંકી દેનારા માર્ગ વચ્ચેની પસંદગી છે”.. ઢંઢેરો ભારપૂર્વક કહે છે કે રોટી અને સ્વતંત્રતા સામસામે મૂકી શકાય નહીં. આ પ્રતિપાદનનું રાજકીય, આર્થિક અને સામાજિક કાર્યક્રમના ત્રણ દસ્તાવેજોથી સમર્થન કરવામાં આવ્યું છે. આ કાર્યક્રમો જનતા પાના ઘટકોમાં સર્વસ્વીકૃત થયેલા વિચારોનું પ્રતિબિંબ પાડે છે.
તેના આર્થિક કાર્યક્રમમાં સાદાઈ, અંત્યોદય અને વિકેન્દ્રિત અર્થતંત્રનાં ગાંધીવાદી મૂલ્યોને સમાવેશ થાય છે. તે શહેર અને ગામડાં વચ્ચેની અસમાનતાને ઓછી કરવાનું વચન આપે છે અને સામુદાયિક વપરાશ માટે રોજીના ધોરણે માલના ઉત્પાદન ઉપર, સંપત્તિની પુનરવહેંચણી કરે એ પ્રકારના કરવેરા ઉપર, કરમુકિતની ઓછામાં ઓછી મર્યાદા વધારીને ૧૦,૦૦૦ રૂપિયા સુધી પહોંચાડવા ઉપર અને ૨.૫ હેકટરથી ઓછી જમીને ઉપરનું મહેસૂલ કાઢી નાખવા ઉપર ભાર મૂકે છે. ઢંઢેરો જરાય વખતે ગુમાવ્યા સિવાય આવક, વેતન અને ભાવની એક રાષ્ટ્રીય નીતિ ઘડવાનું અને તેને અમલ કરવાનું વચન આપે છે. આ નીતિ જે સિદ્ધાંત ઉપર રચાશે
તે સિદ્ધાંતોમાં એક કંઈક ચર્ચાસ્પદ વિધાનને સમાવેશ થાય છે. એ વિધાન કહે છે કે જનતા પક્ષ બેનસને મુલતવી રાખેલું વેતન ગણવાને સિદ્ધાંત સ્વીકારે છે. કદાચ આ વિધાનને તેની પછીના વાકયની સાથે જ વાંચવાનું હશે. એ વાકય આવું છે: “પક્ષ ઉત્પાદનક્ષમતામાં વૃદ્ધિની જરૂરિયાત પ્રત્યે પૂરતું ધ્યાન રાખીને શ્રમજીવી વર્ગનાં યોગ્ય હિતેનું રક્ષણ કરશે.” આમ છતાં જો સ્પષ્ટ રીતે કહેવામાં આવ્યું હતું કે બેનસને ઉત્પાદનની અને ઉત્પાદનક્ષમતાની વૃદ્ધિ સાથે સાંકળવામાં આવશે તે તે વધારે સારું થાત. બોનસને મુલતવી રાખેલું વેતન ગણવાને ખ્યાલ ફરી દાખલ કરવો એ પાછું પગલું ભરવા જેવું થશે. ખાસ કરીને તે એટલા માટે કે ઢંઢેરામાં એવું સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે કે વા પી વેતન એ જ લધુતમ વેતન હોવું જોઈએ અને કર આપ્યા પછીની લઘુતમ અને ગુરુસ્તમ આવકોનું પ્રમાણ ઘટાડીને ૧:૨૦ જેટલું કરવું જોઈએ. આ પ્રમાણ તો જ સિદ્ધ થઈ શકે જે ઉત્પાદનક્ષામતા - ઊંચામાં ઊંચી કક્ષાએ લઈ જવા માટે જોરદાર પગલાં લેવામાં આવે અને કામદારો પૂરા દિલથી સહકાર આપે.
મિલકતને મૂળભૂત અધિકાર તરીકે દૂર કરવાની દરખાસ્ત વિશે થોડીક ગેરસમજૂતી ઊભી થઈ છે. સૌથી પહેલું તે એ કહેવાની જરૂર છે કે કેટલાક લોકોએ ઘટાવ્યું છે તેમ, આ દરખાસ્તને અર્થ મિલકતના કાયદેસરના અધિકારને અસ્વીકાર એ થતા નથી. આપણું બંધારણ જે પાયાના સિદ્ધાંત ઉપર રચાયું છે તે સિદ્ધાંતિ જાળવવાની પક્ષની ચિતા અને બંધારણમાં સામેલ કરેલા રાજનીતિના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતે અમલી બનાવવામાં મિલકતને. મૂળભૂત અધિકાર મુશ્કેલી ઊભી કરે છે એવી સંસદની ફરિયાદ, એ બે વચ્ચે જનતા પક્ષે કોઈક મધ્યમ માર્ગ શોધ્યો લાગે છે. આ વિવાદને પરિણામે તમામ મૂળભૂત અધિકાર સંસદની ઈચ્છાને અને કારોબારીની ઈચ્છાને આધીન બનાવી દેવામાં આવ્યા છે. એટલે કે આ અધિકારો મૂળભૂત મટી ગયા છે. આ પરિસ્થિતિ સુધારવા માટે જ એ પરિસ્થિતિનું નિર્માણ કરનાર મિલકતના અધિકારને મૂળભૂત અધિકારથી જુદો પાડવાને ઈરાદો રખાયો છે. તમામ રાજકીય પક્ષોએ જમીનધારાના સુધારાની જરૂરિયાત ઉપર ભાર મુકયે છે અને તેને પરિણામે મિલકતના અધિકારના મૂળભૂતપણાને પાતળું પાડયું છે.
સામાજિક કાર્યક્રમને દર
સામાજિક કાર્યક્રમને દસ્તાવેજ વસતિને લગતી વિશાળ નીતિમાં જોરતલબી વિનાના કુટુંબનિયોજનને સમાવેશ કરે છે. આ કાર્યક્રમને લગતી સરકારી નીતિની સખત ટીકા ઢંઢેરામાં નીચેના શબ્દોમાં કરવામાં આવી છે: “હકીકતમાં, સમજાવટ અને શિક્ષણની પદ્ધતિઓનો ત્યાગ કરીને અને જોરતલબી તથા ફરજિયાતપણું દાખલ કરીને આ રાષ્ટ્રીય હેતુને શેખું નુકસાન કરવામાં આવે છે.” વર્તમાનપત્રોમાં અવારનવાર એવા અહેવાલ પ્રગટ થયા છે કે નસબંધીની નક્કી થયેલી સંખ્યા સિદ્ધ ન કરી શકવા બદલ સરકારી નોકરિયાત અને શિક્ષકોને મહિનાઓ સુધી પગાર અથવા બીજા લાભથી વંચિત રાખવામાં આવ્યા છે. આ અહેવાલને રદિયે આપવામાં આવ્યું છે પણ અફવાઓ તો ચાલુ જ છે. કદાચ આ બાબતમાં લેકોને નિશ્ચિત કરવાને ઉત્તમ રસ્તો જનતા પક્ષના ઢંઢેરામાં સૂચવાયું છે તેમ આક્ષેપે માટે તપાસ સમિતિ નીમવાને છે. આમાં માનવગૌરવ અને મનુષ્યને સૌથી મૂળભૂત કુદરતી અધિકાર સમાયેલ છે. તે સાથે એ વાત પણ ખરી છે કે વસતિને વિસ્ફોટ એ આપણા દેશને અત્યંત મહત્ત્વને પ્રશ્ન બની ગયો છે અને માનવગૌરવને ઈજા પહોંચાડયા સિવાય કુટુંબનિયોજન અસરકારક બનાવવાની કોઈક પદ્ધતિઓ શોધી કાઢવાની જરૂર છે..
આ ઢંઢેરામાં સમાયેલી કલમે રાષ્ટ્રની સમક્ષ પડેલા પાયાના .

Page #46

પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૩-૦૭
પ્રશ્નને સ્પષ્ટ રીતે બહાર લાવે છે અને આવતી ચૂંટણીઓમાં લોકોએ તે વિશે પોતાને આદેશ આપવા પડશે, કૉંગ્રેસ સરકારે આટલા મેડા પણ લોકોને આધુનિક સંસ્કારી જીવનને લગતા અત્યંત મૂળભૂત પ્રશ્નો વિષે ચુકાદો આપવામાંથી ઉગારી લેવા જોઈએ. સરકાર તે આ રીતે કરી શકે – કટેકટી ઉઠાવી લઈને, તમામ રાજદ્વારી કેદીઓને મુકત કરીને, વાંધાભરી વાતોનું પ્રકાશન અટકાવનાર ધારો અમલી બનાવવાનું કૂફ રાખીને, બંધારણના ૪૨માં સુધારાની પુનર્વિચારણા કરવા સંમત થઈને અને ન્યાયતંત્રની કામગીરીની તથા સંસદ અને ન્યાયતંત્ર વચ્ચે આપણા બંધારણના વિધાયકોએ જે સૂક્ષ્મ સમતુલા સર્જી હતી તેની પુન:સ્થાપના કરીને. આમ કરવાથી ટાળી શકાય તેવી કડવાશથી ચૂંટણીઓ મુકત રહેશે અને રાષ્ટ્રની સેવા માટે સંયુકત પ્રયત્નમાં દ્વાર ખુલ્લાં થશે, જે પ્રયત્નોની
ઈષ્ટતા વડા પ્રધાને લાલ કિલા ખાતે શ્રી ફખરુદ્દીન અલી - અહમદની શોકસભામાં ભારપૂર્વક દર્શાવી હતી.
[વાડીલાલ ડગલીના તંત્રીપદ નીચે ચાલતા અંગ્રેજી આર્થિક સાપ્તાહિકના કૅમર્સ’ ના ફેબ્રુઆરી ૧૯, ૧૯૭૭ ના અગ્રલેખને અનુવાદ. ]
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંધ
જાહેર સભા વકતા: શ્રી સેલી જે. સેરાબજી વિષય: ચૂંટણી અને જનતા સમય: મંગળવાર તા. ૮ મી માર્ચ સાંજે ૬ વાગ્યે.. સ્થળ: તાતા ઓડિટોરિયમ, હેમી મેદી સ્ટ્રીટ, કટ. શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ સભાનું પ્રમુખસ્થાન લેશે.
સૌને હાજર રહેવા ભાવભર્યું આમંત્રણ છે. ચીમનલાલ જે. શાહ, : કે. પી. શાહ, માનદ્ મંત્રીએ.
કસ્તુરી કંડલમાં વસે
- [૩] કહે સાબ કયાં પહોંચવું છે?’
મોટો રિક્ષા ધીમી ગતિએ હતી. મારે પ્રેસમાં લેખ આપવા પહોંચવું હતું. મનમાં ઉતાવળ હતી. લેખ આપીને કૅલેજમાં પહચવાનું હતું. એવામાં રિક્ષા અટકી. મશીનમાં કંઈ ખામી હતી. મનમાં અકળામણ વધતી હતી. રિક્ષાવાળાને મશીન સુધારી બે મિનિટમાં આગળ ચલાવી. રિક્ષાવાળાએ રિક્ષા અટકાવી ત્યારે પૂછ્યું,
ભાઈ ! કેટલી વાર ! આમ રસ્તામાં ......?”
એ કહે, “શું થાય સા'બ ! મશીન છે, અટકે છે ખરું..એમ તે.. કહી એ કંઈ બોલવા જતો હતો ને વાત અધૂરી રાખી. હું વિચારતા હતા. એમ તે દેહનું મશીન પણ અટકે ત્યારે ...' પણ વિચાર અધૂરો રહ્યો.
મેં કહ્યું “ભાઈ ! પહોંચવું છે – જલદી ચલાવ. એણે રિક્ષા ધીમી પાડી પૂછયું. “સાબ ! કયાં પહોંચવું છે?” મેં કહ્યું, ‘પ્રેસમાં ' . એ કહે, “સા'બ, આ ચાલુ સ્પીડે પ્રેસમાં પહોંચાશે. પણ આનાથી વધુ સ્પીડે ઉપર (આકાશ બતાવી) પહોંચાય !”
વાત સાચી. તેજ ગતિ – મશીનની તાકાત કરતાં – રાખીએ તે ઉપર પહેલું પહોંચાય. આપણે ગતિના જમાનામાં છીએ, “સુપર એક્ષપ્રેસ” ને “સ્કૂટનિક” ને “સુપર સોનિક”ના જમાનામાં ગતિ વિક્રમ સર્જે છે. એ સાથે એ ગતિમાં “પોરો ખાવા” ની વાત કશે જ દેખાતી નથી. તે “પરો ખાવએમ બોલે છે. “પોરે ખાવો’ એટલે વિરામ કરવો.
કદીક વાગોળતી ગાયને બપોરે જોવા જેવી હોય છે. ભર બપોરે ખૂણે સૂતેલું કૂતરું જોવા જેવું -- રમે એટલા માટે કે પ્રાણીઓ પણ ગતિ વચ્ચે વિરામ કરે છે, શંભે છે, શ્વાસ ખાય છે, જંપે છે. “જંપ” માણસ સાથે પડછાયાની જેમ હોવો જોઈએ. જપ જાય એમાંથી ‘અજંપ’ આવે. કશુંક માણસની સાથે જ છે. “જંપવું’ એ પ્રાણીનો
સ્વભાવ છે. એ સ્વભાવમાંથી એ હકારાત્મક ભાવ જાય એટલે નકારાત્મક ભાવ પ્રવેશે. ‘અજંપે 'રએ નકારાત્મક – ૨.ભાવાત્મક – સ્થિતિ છે. પ્રસન્નતા અને હકારાત્મક સ્થિતિ થઈ. માણસે એના મૂળ સ્વભાવ સાથે વણાયેલી પ્રસન્નતા ગુમાવી એથી અપ્રસન્નતા અથવા રોષ, ગ્લાનિ, વિષાદ આવ્યાં. માણસની મૂળ પ્રકૃતિમાં ગતિ અને જંપ બને સાથે છે. પણ માણસે ગતિ રાખી, ગતિ વધારી ને જંપ છે. પરિણામે હાર્ટ ફેઈલ – હાર્ટ એટેક – બ્લડ પ્રેશર - ડાયાબિટિસ વડે ઉપર વહેલો પહોંચવા માટે ધકેલાય.
આજના જમાનાના હડિયાપટ, દેડધામ કરતા માણસે પરે ખાવાની, જંપવાની તરકીબ (મૂળ ખાસિયત ) પ્રાણીઓ પાસે શીખવા જેવી છે અને ઝડપ પર કાબૂ મેળવવા જેવો છે.
રતે ઝડપથી ચાલતાં સાંજ પડે ને બે ક્ષણ આકાશના રંગે જોઈએ, સબર્બન ટ્રેનમાં મુસાફરી કરતાં બારીમાંથી ખાલી આકાશ ને ૨-અંતરમાં ઊતારીએ, હ ટપાથ કેંસ કરતાં સાઈડ અપાઈ ન હોય ત્યારે જે જાણ મળે તે ક્ષણે ચિત્તની શાંતિ રાખીએ, પરભાતે ચકલાંને ચહુકાર સાંભળવા કાન ખુલલા રાખવાની મનને ટેવ પાડીએ, દરિયાનાં મોજાને ઘુઘવાટ કદી અંતરમાં ઉતારીએ, અખમાં સમાવીએ – આ બધી જંપવાની રીતે થઈ.
“જંપ’ અને ‘ગતિ” એ બન્ને સાથે જ જાય.
ગતિમાં આપણે છીએ, ‘જંપ ' દિનચર્યામાં ઉતારીએ– ગતિ વધે, અર્જ વધે ત્યારે રિક્ષાવાળાને સવાલ જાતને પૂછવા જે! કહો, જીવ ! કયાં પહોંચવું છે?' (!!!).
–3. લતભાઈ દેસાઈ
પ્રબુદ્ધ જીવન” રજિસ્ટ્રેશન ઓફ ન્યૂઝ પેપર્સ (સેન્ટ્રલ) રૂલ્સ ૧૯૫૬ ના અન્વયે
ફર્મ ન. ૪ ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ સંબંધમાં નીચેની વિગતે પ્રગટ કરવામાં આવે છે. ૧. પ્રસિદ્ધ સ્થળ
: ટોપીવાળા મેન્શન,૩૮૫, સરદાર,
વી. પી. રોડ, મુંબઈ ૪. ૨. પ્રસિદ્ધિ કમ
: દર મહિનાની પહેલી અને સેળમી.
( તારીખ, ૩. મુદ્રકનું નામ
: શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ કયા દેશની
: ભારતીય ઠેકાણું
: ટોપીવાળા મેન્શન, ૩૮૫, સરદાર
વી. પી. રોડ, મુંબઈ - ૪. ૪.' પ્રકાશકનું નામ
: શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ યા દેશના
: ભારતીય ઠેકાણું
: ટોપીવાળા મેન્શન, ૩૮૫, સરદાર
વી. પી. રોડ, મુંબઈ - ૪. ૫. તંત્રીનું નામ
: શ્રી ચીમનભાઈ ચકુભાઈ શાહ કયા દેશના
: ભારતીય ઠેકાણું
: ટોપીવાળા મેશન, ૩૮૫, સરદાર
વી. પી. રોડ, મુંબઈ - ૪. ૬. માલિકનું નામ
: શ્રી મુંબઈ જેન યુવક સંધ, અને સરનામું
: ટોપીવાળા મેન્શન, ૩૮૫, સરદાર
વી. પી. રોડ, મુંબઈ - ૪. હું ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ, આથી જાહેર કરું છું કે ઉપર આપેલી વિગતે મારી જાણ અને માન્યતા મુજબ બરોબર છે. તા. ૧-૩-૭૭ "
- ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ, તંત્રી.

Page #47

તા. ૧૩-૦૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
-
૨૦૭
પૂર્ણ કુંભમેળાનાં દર્શન: અપાર શ્રદ્ધાના મહાસાગરનાં દર્શન
જેમ રામાયણ અને મહાભારત જેવા મહાકાવ્ય-ગ્રન્થાએ આ પ્રસંગે, દેશના ખૂણે ખૂણેથી, પ્રયાગ તીર્થમાં લાખોની સંખ્યામાં તેમ જ અમુક પ્રમાણમાં હિંદુ ધર્મના પુરાણગ્રન્થાએ પણ વિશાળ આવી પહોંચનાર યાત્રિકોની સગવડ માટે મહિના પહેલાંથી જનાભારતવર્ષની જનતાને સાંસ્કૃતિક અને ભાવાત્મક એકતાના સૂત્ર બદ્ધ રીતે કામે લાગી ગઈ હતી અને એ માટે એણે કરોડે રૂપિબાંધી રાખીને ભાઈચારાની લાગણીને છેક જૂના સમયથી ટકાવી યાની જોગવાઈ પણ કરી હતી. આ તૈયારીઓને જંગી કહેવી પડે રાખવાનું પુણ્યકાર્ય કર્યું છે, તેમ આપણા દેશનાં કેટલાંય તીર્થ- એટલા વિશાળ પ્રમાણમાં એ કરવામાં આવી હતી અને તેથી સ્થાને, પર્વ દિને અને મહેએ પણ દેશની જનતાને “વસુ- છ અઠવાડિયા સુધી ચાલેલ આ મહામેળામાં ખૂબ સારી વ્યવસ્થા પૈવ કટમ્બકમ” ની એકતાની ભાવનાના માર્ગે દોરવામાં ભારે છેક સુધી સચવાઈ રહી હતી. પણ આ તે આ મેળા અંગેની મહત્ત્વનો ભાગ આપે છે; તે એટલે સુધી કે જમાનામાંથી ઘડીક આનપંગિક વાત થઈ છે. હવે 52
ડીક આનુષગિક વાત થઈ છે. હવે એની મુખ્ય વાત કરું.. ચાલ્યા આવતા રાજદ્વારી ઝંઝાવાતે, ભૌગોલિક ભેદે કે એવાં જ
૧૪૪ વર્ષ જેટલા અસાધારણ લાંબા સમયને અંતરે ભરાતા કોઈ બીજ નિમિત્તે પણ એને ભાગ્યે જ ખંડિત કરી શક્યાં છે.
આ કુંભમેળા સંબંધી, એ માટે મોટા પાયે ચાલતી તૈયારી સંબંધી મુરબ્બી શ્રી પરમાનંદભાઈએ, હિમાલયની યાત્રા કર્યા પછી, કયારેક
તેમ જ સંગમ-સ્નાન માટે લાખોની સંખ્યામાં મેળામાં પહોંચનાર એવી મતલબનું લખ્યું હતું કે જયાં સુધી હિમાલય પર્વત ટકી
ભાવિક યાત્રિકો અંગે છેલલા ચારેક મહિનાથી કંઈક ને કંઈક રહેવાનું છે, ત્યાં સુધી ભારતની જનતાની ધર્મશ્રદ્ધા પણ ટકી
સમાચાર અખબારોમાં પ્રગટ થતા રહેતા હતા, અને જેમ જેમ રહેવાની છે, એ બિલકુલ સાચું છે.
મહામેળાનો સમય નજીક આવતે ગયે, તેમ તેમ, મેળામાં હાજર જેમ જગન્નાથપુરીની જગન્નાથની રથયાત્રાને (અષાઢી રહેનાર યાત્રિકોની સંખ્યામાં ઉત્તરોત્તર વધારો થતો રહેવાના સમબીજનો) મહોત્સવ આપણા દેશને જનતા-જનાર્દનને મહોત્સવ ચાર પ્રગટ થતા ગયા, તે એટલે સુધી કે મની અમાવાસ્યાના છે. તેમ કુંભમેળાનો મહોત્સવ તે એના કરતાં વધુ વ્યાપક (માહ વદિ અમાવાસ્યાના) પર્વ દિને તે સંગમ-સ્નાન માટે એક પ્રમાણમાં ભારતની પ્રજાના હૈયામાં વસેલે મહોત્સવ છે અને એની કરેડ કરતાં પણ વધુ જનસંખ્યા પ્રયાગ તીર્થને આંગણે એકત્ર ઉજવણી વખતે આપણા દેશની પ્રજાના અંતરતમ અંતરમાં, યુગાન થવાની વાત અખબાર દ્વારા જાણવા મળી હતી. જે માળી વસેલી, એકતાની ભાવનાનાં વધારે પ્રતીતિકર અને આ“
જેમ જેમ આ સમાચાર હું વાંચતે ગયે, તેમ તેમ આ લાભકારી દર્શન થાય છે; અને એની આગળ આપણું શિર ઝૂકી
મહામેળા સંબંધી વધુ ને વધુ માહિતી મેળવવાની અદમ્ય ઉત્સુકતા જાય છે.
મારું ચિત્ત અનુભવી રહ્યાં; અને એ માટે હું મળી શકે અથવા કુંભમેળાના ઉત્સવની ઉત્પત્તિની કથાનું મૂળ અમૃતને પ્રયત્ન કરીને મેળવી શકાય એ છાપાં જેતે રહેતે હતે. જેમ જેમ મેળવવા માટે દેવ અને દાનવોએ, શેષનાગને નેતરું અને મેરુ આ વિરાટ ધર્મોત્સવની આછી-પાતળી માહિતી પીરસતાં વર્તમાન પર્વતને રવૈયો બનાવીને કરેલ સમુદ્રમંથનની પુરાણ-કથા સાથે સંકળા- પત્ર હું વાંચતો ગયો, તેમ તેમ મારી જિજ્ઞાસા અને ઉત્સુકતા ગાયેલું છે. સમુદ્રથન કરતાં કરતાં અમૃતનો કુંભ નીકળે, આ સંતોષાવાને બદલે વધારે તીવ્ર બનતી ગઈ, પણ એ પૂરી થઈ શકે અમૃતકુંભ દાનવોના હાથમાં ન પડે એટલા માટે દેવરાજ ઇન્દ્રને એવી સામગ્રી મળવી મુશ્કેલ હતી; અને છતાં એ સંબંધી છબીઓ પુત્ર જયંત એ કુંભને લઈને નાઠો અને માર્ગમાં નાસિક, ઉજજૈન, અને લખાણો જોવા માટે હું હમેશાં ઝંખ્યા જ કરતા હત-આ હરદ્વાર અને પ્રયાગ (અલ્લાહાબાદ) એ ચાર સ્થાને વિસામે લેવા ઝંખના જાણે મનનો કબજો લઈ બેઠી હતી અને એને લીધે છે. એ વખતે એ ચારે સ્થાનમાં મૃતનાં બિંદુઓ પડમાં, મહામેળાની નજીકના દિવસેમાં તે કેટલીયવાર મને એવું અધીર એની સ્મૃતિમાં એ ચારે સ્થાનમાં, એક પછી એક, દર ત્રણ વર્ષે, અને અહોભાવમય બની જતું હતું કે આ અપૂર્વ અવસર કુંભ-મેળે ભરવાની પ્રથા શરૂ થઈ. એટલે દરેક સ્થાનમાં દર બાર નજરેનજરે નિહાળવા અલ્લાહાબાદ જઈ શકાય અને આટલી વર્ષે એક વાર કુંભ-મેળે ભરાય છે અને એમાં દેશભરની જનતા
વિરાટ જનમેદનીનાં અને એને દુર અને નજીકનાં સ્થાનમાંથી શ્રદ્ધા-ભકિત અને ઉલ્લાસથી ભાગ લે છે.
આટલી મોટી સંખ્યાય એક સ્થાને એકત્ર થવાની પ્રેરણા આપનાર આ ચાર તીર્થસ્થાનમાં ભરાતા કુંભ-મેળામાં પણ પ્રયાગમાં ધર્મસ્થાનાં પ્રત્યક્ષ દર્શન કરવાને અમૂલ્ય લહાવો લઈ શકાય ભરાતા કુંભ-મેળાને મહિમાં વધારે હોય એમ લાગે છે; જ્યારે તે કેવું સારું પણ એ ભાવના પૂરી થાય એવા સગો ન હતા, પણ કુંભ-મેળાની વાત નીકળે છે ત્યારે સહજપણે જ પ્રયાગ- કદાચ એને સફળ કરવા જેટલું હૃદયબળ પણ ન હતું, અને તીર્થનું સ્મરણ થઈ આવે છે અને એનું કારણ એ છે કે નાગા- એ ભાવના કે ઝંખના વણપૂરાયેલી જ રહી ગઈ! અને એમ કરતા ધિરાજ હિમાલયની કંદરાઓમાંથી નીકળતી પવિત્ર ગંગા અને કરતાં, સમય કોઈનીય રાહ જેવા થોભતો નથી, એ નિયમ મુજબ, યમુના નદી તેમ જ લુપ્ત કે ગુપ્ત થયેલી મનાતી સરસ્વતી નદી- કુંભમેળાને મહામેળે શરૂ પણ થશે અને દોઢેક માસ સુધી ચાલુ) એ ત્રણ નદીઓને ત્રિવેણીસંગમ પ્રયાગ તીર્થમાં થાય છે.
રહીને પૂરો પણ થઈ ગયો. અને મારી મનની મનમાં જ રહી ગઈlતેમાંય આ વર્ષે પ્રયાગ તીર્થના ત્રિવેણી સંગમને આરે અલબત્ત, આ મેળાના મુખ્ય મુખ્ય પર્વ દિનની ઉજવણીના ભરાયેલા કુંભ-મેળા વખતે, આકાશી ગ્રહ-નક્ષત્રોને જે વિરલ યોગ અને એ માટે એકત્ર થયેલ વિરાટ જનસમૂહના કંઈક સવિસ્તર થયે હતું એ યોગ, ૧૨ વર્ષની એક એવી ૧૨ સમયાવધિને સમાચાર, છબીઓ સાથે, અખબારોમાં પ્રગટ થતા રહ્યા હતા; અંતે, એટલે કે ૧૪૪ વર્ષે થતો હતો, તેથી એ કુંભમેળાએ અને તેથી એ પ્રસંગની અપૂર્વતા અને ભવ્યતાને આલાભકારી દેશભરમાં અજબ ઉત્સાહ અને ભકિત-ભાવ પ્રગટાવ્યો હતે. અને અહોભાવજનક કંઈક ખ્યાલ મળી શકતો હતે. અને છતાં લાખે લેખાં ગણાય એટલા અગણિત ભાવિકજને એ મેળામાં મને તો કઈક યાંત્રિક પાસેથી કે કઈ અમદાવાદમાં અપ્રાપ્ય જઈને અને ત્રિવેણીતીર્થમાં સ્નાન કરીને પાવન થવાના પુણ્ય છાપા મારફત આ મહામેળાની વિગતે મેળવવા તલસ્યા જ કરતું અવસરની મહિનાથી રાહ જોઈ રહ્યાં હતાં અને સરકાર પણ હતું. અને અંતરને કબજે લઈ બેસેલ આ તલસાટને અમુક

Page #48

પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૩-૭૭.
૨૦૮
ER.Re
અંશે પણ પૂરો કરી શકાય એ માટે મને થયું કે આવા ઐતિહાસિક અને વિરલ પ્રસંગની કઈકે કિમ ઉતારી હોય અને એ જોવાની તક મળે તે કેવું સારું! અને પ્રભુ કૃપાએ આવી તક મળી ગઈ. આ ફિલમ જોતાં કુંભમેળાનાં વિવિધ દશ્યોથી અંતર ઉપર જે ભાવ અને લાગણી કાયમને માટે અંકિત થયાં છે, તે શાબ્દિક વર્ણનથી પર છે, એમ જ લાગે છે; અને છતાં એનું અપ-સ્વ-૫ પણ વર્ણન કરવાના આવેગને રોકી શકતા નથી–જાણે એ અવિસ્મરણીય દ, ભલે પાંગળી ભાષામાં પણ કંઈક ને કંઈક લખવાની લાગણીને ઉશ્કેરી રહ્યાં છે, અને એ લાગણીને દાસ બનીને હું આ લખવા બેઠો છું–આ હું નથી લખતો પણ કોઈક મારી પાસે લખાવી રહ્યું છે.
* અમદાવાદના શ્રી વિનય વોરા એક સિદ્ધહસ્ત છબીકાર છે અને વહોરા ડિયાંના નામથી એ પિતાને ફોટોગ્રાફીને વ્યવસાય કરે છે અને વિશિષ્ટ પ્રસંગેની ફિલ્મ પણ ઉતારે છે. તેઓ જેમ પોતાના વિષયમાં નિપુણતા ધરાવે છે, તેમ સાહસી અને હિંમતબાજ પણ છે. તેથી જ તેઓ, જોખમ ખેડીને, બંગલા દેશના યુદ્ધની ફિલમ ઉતારી શકયા હતા. પ્રયાગમાં મળેલ પૂર્ણ કુંભમેળાની રંગીન ફિલમ પણ એમણે જ ઉતારી છે, અને એ ફિલમ જોવાનો મને સુયોગ મળ્યો હતો.
એક કલાકની આ ફિલમમાં એમણે મેળાનાં એટલા બધા દશ્ય હુબહુ મઢી લીધાં છે કે જે જોઈને ચિત્ત અહોભાવથી સ્તબ્ધ થઈ જાય છે અને એમાંના કયા દશ્યનું વર્ણન કરવું અને કયાનું ન કરવું એ બાબતમાં વાણી જાણે થંભી જતી હોય એમ લાગે છે.
મેળામાં એકઠાં થયેલાં લાખો માનવીઓનાં દર્શન કરીને મનમાં સર્વોપરી સવાલ એ થયો કે કયાં શ્રદ્ધાનું બળ અને કયા બુદ્ધિને ગજ? એ ગજ એ બળને કેવી રીતે માપી શકે?
એક જ સ્થાને અને એક દિવસે કરોડ–સવા કરોડ માનવીઓ કઈ સ્વાર્થ સાધવા માટે નહીં પણ, પવિત્ર સંગમ-સ્નાન કરીને પિતાનાં પાપનું વિમોચન કરીને પુણ્યને સંચય કરવાની એકમાત્ર ભાવનાથી પ્રેરાઈને એકત્ર થાય એ ઘટના કદાચ દુનિથામાં અભૂતપૂર્વ હશે. સવા કરોડ માનવી એટલે હિંદુસ્તાનની કુલ વસતિના બે ટકા જેટલો મોટો ભાગ જનતા-જનાર્દનનું આટલું વિરાટ દર્શન કરવાને લહાવો મળે તે જિદગી કેટલી ધન્ય બની જાય આવું દર્શન કરવાને લાખેણે અવસર વારે વારે
ડે જ ૨ાવે છે? આ મહામેળાનાં પ્રત્યક્ષ દર્શન કરવાની મારી ઉત્કટ ઝંખનાની પાછળના ભાવ આ જ હતે.
હું એક એક દશ્ય નિહાળતો જતો હતો અને મારી આંખેમાંથી અશ્રુપ્રવાહને વહાવ્યા કરતે હત-જાણે એમ કરીને હું મેળામાં એકત્ર થયેલ લાખ-લાખો ભાવિકજનની અવિચલ ધર્મશ્રદ્ધાને મારા આંસુને નમ્રાતિનમ્ર અભિષેક કરીને ધન્ય બનવા મથત હતા. '' આ બધું જોતાં જોતાં મનમાં સતત એ સવાલ ઊઠયા કરતો હતું કે એવી કઈ શકિતથી પ્રેરાઈને દેશના દૂર દૂરના પ્રદેશમાંથી પણ આટલાં બધાં માનવીએ અહીં એકત્ર થયાં હતાં? એ શકિતની પ્રેરણા સોવી તે કેવી પ્રબળ અને કામણગારી હતી કે જેથી વૃદ્ધજન પિતાના ઘડપણને, અપંગ માનવીએ પોતાની પંગુતાને અશકતો પિતાની અશકિતને, બીમારે પોતાની માંદગીને અને યુવાન પિતાના ઉન્માદને ભૂલીને મેળામાં પોતપોતાને અધ્યે આપવા આવી પહોંચ્યાં હતાં? એ બળ અને એ શકિત હતી ભારતની પ્રજાના જીવનમાં હજારો વર્ષથી સિચાતી રહેલી ધર્મ પ્રત્યેની સુદઢ આસ્થાની. - એ આસ્થાએ જાણે, મેળાના સમય પૂરત, ગરીબ-તવંગર વચ્ચેના ભેદને ભુલાવી દીધો હતે અથવા ગૌણ બનાવી મૂકયા હતે. માથે સામાનનું પોટલું અને કાંખમાં બાળક લઈને આધેડ બહેને પણ પૂરા ઉમંગથી મેળામાં જઈ પહોંચી હતી. પિતાના માથે સામાનને ભાર વહન કરીને ચાલતા ચાલતા મેળામાં જવામાં પુરુષે પણ કંઈક અનેરો આનંદ અનુભવતા હતા. આ દશ્ય જેટલું જીવંત હતું એટલું જ હૃદયસ્પર્શી હતું.
જયાં આટલો મોટો માનવ-મહેરામણ એકત્ર થવાનો છે, ત્યાં આપણા જેવા સાધનહીન અને ગરીબ માનવીને ખાવાનું, રહેવાનું - અને સુવાનું કયાં મળશે અને આટલા બધા માનવીઓની ભીડાભીડમાં આપણી કેવી દશા થશે અને આપણે કેવી કેવી અગવડ અને હાલાકી વેઠવી પડશે–એવી એવી કોઈ ચિંતા ન તો આ
મેળાના યાત્રિકોને સતાવી શકતી હતી કે ન તે એમની પુણ્યયાત્રામાં રૂકાવટ કરી શકતી હતી! બધાય જાણે ભગવાન ઉપરનો
ભરોસાના દિવ્ય બળે, બીજી બધી જળજથા અને ચિતા-વ્યાધિને વિસારીને અને નિશ્ચિત બનીને, યાત્રાધામે પહોંચી ગયા હતા.
બીજું બધું તો ઠીક, પણ માહ મહિનાની કડકડતી ટાઢ અને મેળાના કેટલાક દિવસે દરમિયાન પડેલ લોહીને થીજવી નાખે એવી આકરી ઠંડી પણ આ આસ્થાવાન માનવીઓની આસ્થાને ડગાવી શકી ન હતી. અરે, આમાં હજારો માનવીઓ તે એવાં હતાં કે જેમની પાસે પહેરવા માટે પણ પૂરતાં વસ્ત્ર ન હતાં, તો પછી અસહ્ય ટાઢને રોકી શકે એવી ઓઢવા-પાથરવાની સામગ્રીની તે વાત જ શી કરવી? અને છતાં, સંગમ-સ્નાન માટેની એમની શ્રદ્ધાભકિતમાં જરાય ઓટ આવવા પામી ન હતી!
અને આટલું ઓછું હોય એમ, આ મહામેળાના સર્વ શ્રેષ્ઠ મનાતા મૌની અમાવાસ્યાના મહાપર્વ દિને, પ્રયોગમાં, વાદળની ગર્જના અને વીજળીના ચમકારા સાથે ખૂબ વરસાદ પડયો અને આખું વાતાવરણ હિમાળા જેવું અસહ્ય અને ચોમેર કાદવ-કીચડ અને પાણીથી ભરેલું બની ગયું, છતાં મૌની અમાવાસ્યાના સંગમ-સ્નાનની ભાવના એવી ને એવી જ ટકી રહી અને આવા અતિ સંકટજનક વરસાદ તરફ અણગમે બતાવવાને બદલે એને વિશેષ મંગલના એંધાણ રૂપે અને ભગવાનની મોટી કૃપા રૂપે સૌએ વધાવી લીધે-જો આકાશી દવે, અમૃતકુંભના આ મહામેળા વખતે, આવાં અમીછાંટણાં ન કર્યા હતા તે આ ધર્મમહોત્સવની પવિત્રતામાં એટલી ઊણપ રહી જવા પામત. આ અણધાર્યા વરસાદને કારણે બધે ફેલાઈ ગયેલ કાદવ-કીચડમાં પણ યાત્રિકોને આનંદથી ડગ ભરતાં જેવાં અને તંબૂમાં ભરાઈ ગયેલા પાણીથી પણ નહીં કંટાળેલાં જેવાં એ એક અવિસ્મરણીય દશ્ય હતું, અને એ પણ આ ધર્મભાવનાશીલ જનમેદનીની હિમાલય સમી અડગ શ્રદ્ધાભકિતની સાક્ષી પૂરતું હતું.
પણ આ માટે જેટલું લખીએ એટલું ઓછું છે. આ પ્રસંગની માત્ર ફિલમ જ જોયા પછી પણ જો હૃદય આવું મિલા અને ભાવવિભોર બની જતું હોય છે જેમને એ મહામેળે નિરાંતે નજરોનજર નિરખવાને સેનેરી અવસર મળ્યો હોય એમન, આનંદનું તે પૂછવું જ શું? જો આ પ્રસંગનો મહિમા ટૂંકમાં વર્ણ વ હોય છે એમ કહેવું જોઈએ કે પ્રયાગના ગંગા, યમુના અને સરસ્વતીના ત્રિવેણી સંગમને આરે, આ મહામેળા પ્રસંગે માનવસમૂહના સાધના - પથને સદાય અજવાળતી રહેલી કોદ્ધાભકિત, સંતોષ અને હર્ષોલ્લાસની ત્રિવેણીને જે સર્વ મંગલકારી સંગમ જોવા મળ્યો તે સદા સ્મરણીય બની રહે એવો છે.
- રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈ
1 શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહના
અમૃત મહોત્સવ મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના પ્રમુખ શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ શુક્રવાર તા. ૧૧મી માર્ચે ૭૫ વર્ષ પૂરાં કરી ૭૬મા વર્ષમાં પ્રવેશ કરે છે એ નિમિત્તે અભિનંદન સમારોહ તથા એમના લેખોના પુસ્તક અવગાહનને પ્રકાશનવિધિ તેજ દિવસે સાંજે ૬-૩૦ વાગ્યે ભારતીય વિદ્યાભવનનાં સભાગૃહમાં યોજવામાં આવ્યો છે.
આ કાર્યક્રમનું પ્રમુખસ્થાન મુંબઈ હાઈકોર્ટના જસ્ટિસ શ્રી જે. એમ. ગાંધી શોભાવશે.
અવગાહનને પ્રકાશનવિધિ આચાર્ય શ્રી અમૃતલાલ યાજ્ઞિકના શુભ હસ્તે થશે.
કાર્યક્રમની શરૂઆત સુપ્રસિદ્ધ સંગીતકાર શ્રી અનુપ જટાજીના ભકિતસંગીતથી થશે. આ પ્રસંગે પધારવાનું સૌને નિમંત્રણ છે.
ચીમનલાલ જે. શાહ - કે. પી. શાહ મંત્રીઓ, મુંબઈ જૈન યુવક સંધ.

Page #49

તા. ૧-૩-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૦૯
છે એ ગુણે આપણામાં કેમ નથી? - ભારતીય પુરાતત્ત્વના પ્રખર વિદ્વાન સર માર્ટીમર વહીલર ગયા બીજા છેડા સુધી કેપ્સમિલર ગાડી વડે પાર કરીને અજોડ સાહસ જુલાઇમાં ગુજરી ગયા ત્યારે તેમને આપણા પુરાતત્ત્વવિદ્ કર્યું. હવે ઉતરતી અવસ્થામાં તેમણે હિમાલયના શેરપાઓના કલ્યાણની શ્રી. સાંકળિયાએ આપેલી અંજલિ વાંચીને વિચાર આવ્યું કે અંગ્રેજો- યુનાઓમાં ચિત્ત પરોવ્યું છે. કારણ કે એવરેરટ આરોહણ તેમણે માં કે રશિયને, ફ્રેન્ચે, અમેરિકન વગેરેમાં જે ગુણ છે તે આપ- શેરપાઓના સહકાર વડે કર્યું હતું. દુનિયામાં સૌથી ઊંચા શિખર ણામાં કેમ નથી આવતા? આપણે અંગ્રેજોને દુક સામ્રાજ્યવાદીઓ તરીકે એવરેસ્ટની શોધ ભલે શખધરે કરી હોય, પણ આશાસ્પદ તરીકે ઓળખીયે છીએ; પરંતુ ઢાલની બીજી બાજુ ઘણી ઊજળી તરવરીયા યુવાને ભેગ આપીને પણ એવરેસ્ટની ટોચ ઉપર છે તેના વિશે વિચાર કરતા નથી.
પહોંચવાની તાલાવેલીમાં અંગ્રેજો કદી ઢચુપચુ થયા ન હતા, અને
પહેલે વિજ્ય મેળવ્યું. - અંગ્રેજો અહીં વેપાર કરવાના બહાને આવ્યા અને આપણી નબળાઇઓને જોઇને આ દેશના ધણી થઇ બેઠા. રાજ ટકાવી રાખવા
આજે આપણે ભરતખંડ પેટાળ જાણે નજરે જોયું હોય એમ તેમણે ઘણી અનીતિ કરી, પાપ કર્યા, જુલમ કર્યા, પરંતુ તેમણે તેના વિશે જાણીએ છીએ અને તેના પરિણામે તેમાંથી તેલ અને આ દેશને ઘણું આપ્યું પણ ખરું. તેમાં વિવિધ વિદ્યાઓ અને
બીજાં અમૂલ્ય ખનિજો મેળવીને દર વર્ષે સેંકડો અબજ રૂપિયાની વિશુદ્ધ ન્યાયતંત્ર પણ હતાં. અંગ્રેજની નિમણૂક રણમાં થઇ હોય,
સમૃદ્ધિ મેળવીએ છીએ. આ સદીના બીજા દાયકામાં . દારાશા જંગલમાં થઇ હોય કે પહાડમાં થઇ હોય, પણ તે તેની પ્રજા, ભાષા
વાડિયાએ ભરતખંડની ભૂસ્તર રચના વિશે એક અમૂલ્ય ગ્રંથ ભૂગોળ, તેનાં ભૂસ્તર, પ્રાણી, વનસ્પતિ, હવામાન વગેરે વિશે તલસ્પર્શી
લખીને આપણને ભરતખંડના પેટાળનું દર્શન કરાવ્યું; પરંતુ અભ્યાસ કરીને સાહિત્ય લખી જતા. આજે આપણી પાસે અંગ્રેજોના
ગઇ સદીના અંત ભાગમાં અને આ સદીના આરંભમાં બ્લેનફોર્ડ, જમાનાનાં પુસ્તકો, સામયિકો, અહેવાલો વગેરે છે એ તેમનું સર્વો
ઓલ્ડહામ, મેડલીકોટ, હોલેન્ડ, મિડલમિસ વગેરે મહાન ભૂસ્તર ત્તમ પ્રદાન છે અને આપણે અમૂલ્ય વારસે છે. કોંગ્રેસને સ્થાપક વિજ્ઞાનીઓએ જો ભરતખંડના ભૂસ્તર વિજ્ઞાનને અભ્યાસ કરીને હ્યુમ પક્ષીશાસ્ત્રી હતા, અને બ્રિટનના પહેલા મજૂર વડા પ્રધાન
અમૂલ્ય સાહિત્ય ન આપ્યું હોત તો વાડિયા અને વર્તમાન ભૂસ્તર રામેસે મેકડોનાલ્ડના પુત્ર દિલ્હીમાં બ્રિટિશ એલચી તરીકે નીમાયો
વિજ્ઞાનીઓ આપણી આજની જરૂરિયાતથી કેટલા બધા પાછળ રહ્યા ત્યારે તેના વસવાટ દરમિયાન દિલ્હીનાં પક્ષીઓને અભ્યાસ કરીને હોત ! ગુજરાતમાં, સમુદ્રોમાં અને બીજે તેલક્ષેત્રે શોધી આપવામાં બર્ડઝ ઇન માય ગાર્ડન નામનું એક સરસ પુસ્તક લખી ગયે. રશિયન ભૂસ્તર શાસ્ત્રી વિજ્ઞાનીઓએ તથા તેલવિજ્ઞાનીઓએ આપણને હિંદુસ્તાનના પશુ, પક્ષીઓ, સરીસૃપ મ, જીવડાં અને દોરવણી આપી છે એ પણ ભૂલી જવું ન જોઇએ. બી જે કીટકો વિશે વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ કરીને અંગ્રેજો આપણા માટે
ગઇ સદીના ઉત્તરાર્ધમાં બંગાળ પર અભૂતપૂર્વ વિનાશક વાવાપુસ્તક મૂકી ગયા છે. ભારતના ભૂસ્તર વિજ્ઞાન, હવામાન વિજ્ઞાન
ઝોડું અને વર્ષો ત્રાટક્યાં હતાં. ત્યારે બ્રિટિશ સરકારને લાગ્યું કે માનવવંશશાસ્ત્ર, સમુદ્ર વિજ્ઞાન, સ્થાપત્ય–પુરાતત્ત્વ ઈતિહાસ, ભૂગોળ
હવામાનને અભ્યાસ કરીને આવી રહેલા હવામાનની આગાહી જલવિજ્ઞાન વગેરે જ્ઞાન-વિજ્ઞાનના બધા વિષયો પર તેમણે અભ્યાસ
કરી શકે એવું ખાતું હોવું જોઇએ. તેની ઉપરથી હવામાન ખાતાની પૂર્ણ સાહિત્ય આપ્યું. જેથી સ્વતંત્રતા પછી જેમને આ વિષ
- સ્થાપના થઇ. હવામાન વિજ્ઞાની એચ. એફ. બનેન ફડે માં રસ હોય તેમણે એકડેએકથી શરૂઆત કરવી નથી પડી. દા. ત.
ઇ. સ. ૧૮૮૯માં હિંદ, લંકા અને બ્રહ્મદેશના હવામાન તેમણે ગઈ સદીમાં આપણા પ્રદેશનાં ગેઝેટિયર લખ્યાં હતાં. આ
વિશે એક સરસ પુસ્તક લખ્યું હતું. તેના પછી આ ખાતાના ગેઝેટીઅરો તે સમયના આપણા દેશના અને તેના ભૂતકાળના જ્ઞાનના
વડા સર ગિલબર્ટ વૉકરે આ ઉપખંડના હવામાનના અભ્યાસમાં અમૂલ્ય ગ્રંથ છે. દેશ સ્વતંત્ર થયા પછી કેટલાક વર્ષો બાદ એ
વધુમાં વધુ ફાળો આપ્યો હતે. આજે આ વિજ્ઞાન શાખાને ગેઝેટીઅરની સુધારા-વધારા સાથેની આવૃત્તિઓ પ્રગટ કરવાને
આપણા હવામાન વિજ્ઞાનીઓએ સારી રીતે ખીલવી છે. પરંતુ જગકોઇ શાણા પ્રધાનને વિચાર આવ્યો. સ્વતંત્રતાનાં ત્રીસ વર્ષો પછી
તના હવામાન ક્ષેત્રે આપણ નૈઋત્યનું ચોમાસું એવું વિશિષ્ટ છે કે પણ એ કામ પૂરું નથી થયું અને જે થયું છે તે અધકચરું છે.
રશિયન, અમેરિકન, બ્રિટિશ વગેરે હવામાનશાસ્ત્રીઓ હજી ભારતી આપણા અભ્યાસને અભાવ બતાવે છે.
વિજ્ઞાનીઓના સહકારમાં તેને અભ્યાસ કરી રહ્યા છે. ગુજરાતને આપણે આપણા દેશમાં જ રસ નથી લેતા તે અંગ્રેજોની જેમ
તેના હવામાનનું જ્ઞાન ડૅ. ભીખાભાઇ દેસાઇ સિવાય કોઇએ આપ્યું બીજા દેશોમાં શોધખોળ કરવા તે કયાંથી જઇએ? હિમાલયનું આરો
નથી. હણ અને સંશોધન અંગ્રેજોએ શરૂ કર્યું હતું. પછી બીજા પણ ઘણા
- અંગ્રેજો સ્વભાવથી પ્રકૃતિ પ્રેમી છે. આથી તેમણે ભરતખંડના દેશના જિજ્ઞાસુઓ અને સાહસિકો ઊતરી આવ્યા હજી આવે છે.
પ્રકૃતિવિજ્ઞાનને વિશદ્ અભ્યાસ કર્યો. આપણે સાપને જોઈને ભાગી સદ્ભાગ્યે આપણને પણ પાને ચડયો અને આપણા જુવાને
જઇએ છીએ, તેને ભયથી પૂજીએ છીએ અથવા મારી નાખીએ છીએ. પણ એવરેસ્ટ પર ચડી આવ્યા; પરંતુ તેનસિંગથી માંડીને આપણા
વૉલે આપણા બધા સાપને અભ્યાસ કર્યો, ગ્રી અને બિનઝેરી સાપને બધા પર્વતારોહકો એવરેસ્ટની કે બીજા શિખરની ટેચ પર પહોંચીને
કેમ ઓળખવા તેનાં રેખાંકન તૈયાર કર્યા જેથી ડૉકટરો, શિક્ષકો, ત્યાં અટકી ગયા. જાણે પૃથ્વીને અને જ્ઞાનને છેડે ત્યાં આવી જ
વિદ્યાર્થીઓ અને રસ ધરાવનારા બધાને ઉપયોગી થઈ પડે. બેઓ હોય! રશિયને, અમેરિકા, યુરોપીઓ વગેરે આપણા દેશમાં સંશ
નેચરલ હિસ્ટરી સંસાયટીએ તેના ચાર્ટ પ્રગટ કર્યા. આ ચાર્ટ સર્ષધન કરવા આવે છે. આપણે કોઈને રશિયાના કોકેસસ કે પામીર,
દેશના કિસ્સામાં સાચી મહિતી આપીને જિંદગી બચાવી શકે. યુરોપના આગ્સ કે પીરિનીસ કે અમેરિકાના રોકીઝેકે એન્ડીઝ પર્વત એ જમાનામાં હિંદમાં જંગલી પ્રાણીઓ અને જંગલ ભરચક ચડવા માટે મેકલ્યા નથી. તેનસિંગના સાથી અને એવરેસ્ટના પહેલા હતાં. તેથી શિકારના આકર્ષણથી તેમ જ વિદ્યાભ્યાસની વૃત્તિથી સહ - વિજેતા હિલેરી એવરેસ્ટ જીત્યા પછી બીજો વિક્રમ જીતવા પ્રેરાઈને અનેક અંગ્રેજોએ ભરતખંડના અને તેની આસપાસના દક્ષિણ ધ્રુવ ખંડ ગયા હતા અને દક્ષિણ ધ્રુવ ખંડને એક છેડાથી પ્રદેશના પ્રકૃતિ વિજ્ઞાન ઉપર ઉત્તમ સાહિત્ય આપ્યું. આજે મુંબ

Page #50

૨૧૯
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૩-૭૭
ઇમાં બોમ્બે નેચરલ હિસ્ટરી સોસાયટીની લાઇબ્રેરી તેનાથી ભરચક છે.
આ યાદી ઘણી લાંબી થાય. પણ આ બધાને વિચાર આવે છે, ત્યારે સ્વતંત્રતામાં જન્મેલી કે ઊછરેલી આપણી નવી પ્રજા વિશે વિચાર આવે છે કે તેમાંથી કોઇએ વિદેશ જઇને તે દેશના જ્ઞાનમાં વધારે તો ભલે ન કર્યો, પણ તેને આપણા દેશના | જ્ઞાન - વિજ્ઞાનમાં પણ કેમ રસ નહિ? સાહસ અને શોધખોળ માટે દુનિયામાં અફાટ સાગર અને ધરતી છે, તે આપણે ત્યાં કયાં ઓછું છે? હિમાલય પર માત્ર ચડવાને બહુ અર્થ નથી. તેના ભૂસ્તર, હવામાન, ખનિજો, જીવ, વનસ્પતિ અને તેમાં વસતી જાતિઓને અભ્યાસ કરવાની જરૂર છે. સાહસ અને સંશોધનની એક નવી શાખા વિદેશોમાં જૂની થઈ ગઈ છે, પણ આપણા દેશમાં આવી જ નથી. એ છે જેલ ફેફસાં (acqua lungs') અથવા ડૂબક પોશાક ( diving dress ) પહેરીને સમુદ્રના પેટાળ અને તે તળિયાનું સંશોધન કરવાની વિજ્ઞાન શાખા, નૌકાદળને અને ખનિજ તેલ ઉદ્યોગને પોતાના દરિયાઇ તેલ સાહસ માટે આવા મરજીવાઓની જરૂર હોય છે. પશ્ચિમના દેશમાં આવા મરજીવાઓએ સનસનાટી ભર્યા સાહસ અને શો ક્યાં છે.
પશ્ચિમમાં વિમાનમાંથી છત્રી વડે ભુસ્કા મારવા નાગરિકોની કલબ હોય છે. આ અતિ રોમાંચક છતાં તદ્દન સલામત ખેલમાં હેરતભર્યા વિક્રમ સર્જાય છે. આપણા દેશમાં વિમાની દળના સૈનિકો સિવાય બીજા કોઇ માટે સગવડ નથી.
ઓલિમ્પિકની વિશ્વ રમતમાં આપણે મીંડું મૂકીને આવીએ છીએ, ત્યારે રશિયા, નાનકડું પૂર્વ જની અને અમેરિકા સુંડલ ભરાય એટલા રાંદ્રક જીતી જાય છે.
આ બધું જોતાં અને વિચારતાં વિચાર આવે છે કે આપણામાં સાહસની વૃત્તિ અને જ્ઞાન - વિજ્ઞાનની જિજ્ઞાસા કેમ નથી ? આપણે વિદેશોને કંઇ પ્રદાન ન આપી શકીએ તો કંઇ નહિ, આપણા દેશમાં અને આપણા હિતમાં કેક રસ લઇએ ! સશસ્ત્ર દળો, અણુશકિત, અવકાશ સંશોધન અને તેલ ઉદ્યોગ જેવાં ચેડાંક ક્ષેત્રો તે બાદ કરતાં સાહસ વૃત્તિ કે જિજ્ઞાસા કે કુતૂહલ કયાંય દેખાતાં નથી. આપણુ કુતૂહલ અને આપણી રસશકિત સિનેમામાં કે બહુ તે ક્રિકેટમાં સમાઇ જાય છે. દેશના ભાવિ માટે આ સારું નથી.
- વિજયગુપ્ત મૌર્ય
*
0
શુ
છે
આ
છે
જે
?
જી
સંઘના આજીવન સભ્યોની યાદી તા. ૧૬-૯-૭૬ના અંકમાં ૮૭૪ સુધીના સભ્યોના નામે પ્રગટ થયાં છે–ત્યાર બાદ થયેલા સભ્યોની યાદી નીચે પ્રગટ કરવામાં આવે છે.
૮૭૪ થી ૯૩૫ સુધી પહોંચવામાં સારો એવો પ્રયત્ન કરવો પડે છે – એ પ્રયત્નમાં સહકાર આપી જે આજીવન સભ્યો થયા છે તેમને અમે અંત:કરણપૂર્વક આભાર માનીએ છીએ-આપણા ૧૦૦ના લક્ષ્યાંકને પહોંચવા માટે હવે ફકત ૬૫ સભ્ય મેળવવાના રહે છે - હમણાં ઘણા સમય બાદ આજીવન સભ્ય માટે આપને અપીલ કરીએ છીએ તો દરેક સભ્ય ફકત એક એક આજીવન સભ્ય મેળવી આપે એવી અમારી આગ્રહભરી વિનંતી છે.. ૮૭૫ શ્રી અમીચંદ જે. શાહ
૮૯૬ , જસવંતીબહેન પ્ર. વોરા ૯૧૭ , નંદલાલ એમ. વેરા ૮૭૬ ' , દિલીપકુમાર નટવરલાલ શ્રોફ ૮૯૭ , જ્યાનંદ નાગજી
૯૧૮ , નીતિન જે. તલાજી ૮૭૭ , વર્ધમાન 'ભુદાસ સુરખિયા ૮૯૮ પ્રવીણચંદ્ર જી. દેઢિયા
૯૧૯, શરદ આર. શાહ ૮૭૮ , હંસરાજ લાલજી ૮૯૯ , ઉમેદભાઈ બી. દોશી
, બી. જી. શાહ ૮૭૯ , કુસુમબહેન એસ. પરીખ ૯૦ , પ્રેમરજી રતનશી શાહ
રમણભાઈ મણિલાલ ૮૮૦', હંસ ખીમજી ૯૦૧ , રજનીકાન્ત એસ. સંઘવી
, મનસુખ ટી. પારેખ ૮૮૧, હરકિસનદાસ છોટાલાલ
, પ્રેમજી ડુંગરશી નંદુ
, હંસાબહેન અરવિંદભાઈ , નવિનચંદ્ર બી. શાહ
ભણસાળી. ૮૮૨ , નવિનચંદ્ર હરિલાલ ભીમાણી , વિનય એન. શાહ. ૯૦૪ , જયંતીલાલ એમ. દોશી
૯૨૪ , મંગળાબહેન નાગરદાસ શાહ ૮૮૪ , રવીન્દ્ર મેહનલાલ શાહ
, હેમન્ત રતિલાલ શાહ
૯૨૫ , કાંતિલાલ ડાહ્યાભાઈ શાહ ૮૮૫ , દિલીપ ચીમનલાલ મહેતા ૯૦૬ , સેવંતિલાલ સી. દાણી
, ડી. એસ. મહેતા , કાંતિ જગદીશ સેતલવાડ ૯૦૭ , નેમચંદ એસ. ગાલા
, કમલબહેન પીસપાટી ૮૮૭ , પુનમચંદ ફૂલચંદ ૯૦૮ ડૉ. રમાબહેન કે. શુકલા
૯૨૮ , શાન્તકુમાર એમ. ઉદાણી
૯૨૯ , મોહનભાઈ પટેલ ૯૦૯ શ્રી પ્રફુલ્લ બી. વોરા ૮૮૮ , મેહનલાલ ટી. કોઠારી
૯૩૦ , કાંતિલાલ વેલસીભાઈ શેઠ ૮૮૯ , વિનેદ ઝવેરચંદ વસા ૯૧૦ , રસિક કાપડિયા
, નવિનચંદ્ર ચીમનલાલ શાહ
, નવિનચંદ્ર જે. મહેતા ૮૯૦ , નવિનચંદ્ર નાગરદાસ શાહ
૯૩૨ , અનિલકુમાર એન. દોશી ૯૧૨ , ભીખુભાઈ સી. શાહ ૮૯૧ , પ્રતાપરાય પ્રેમજી ૮૯૨ , વસંત છે. ઝવેરી ૯૧૩ , એસ. સી. કુનારા
૯૩૩ , હસમુખલાલ આર. શેઠ
૯૩૪ , સુધીર અમૃતલાલ ગોસળિયા ૮૯૩ , શાંતિલાલ ડી. શેઠ ૯૧૪ , જયંતીલાલ જે. ગાંધી
૯૩૫ , પ્રાણલાલ ડુંગરશી શાહ ૮૯૪ , હસમુખ પી. વોરા
, મધુકર સી. શેઠ
ચીમનલાલ જે. શાહ * કે. પી. શાહ ૮૯૫ , રમણીકલાલ ડી. શાહ ' ૯૧૬ , હરખચંદ લાલજી
-મંત્રી
૯૨૬
نه
J
*
w
نه
نه
سة
-
انة
2

Page #51

૧-૩-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
ચુવાનને અજા
તા. ૨૨-૨-૧૯૭૭ના રોજ સંઘ સંચાલિત અભ્યાસ વર્તુળના આાયે ડૉ. વી. એન. બગડીઆનું “યુવાનના અજંપા” એ વિષય ઉપર એક જાહેર વ્યાખ્યાન રાખવામાં આવ્યું હતું.
શરૂઆતમાં શ્રી નીરૂબહેને પ્રાર્થના ગાઈ હતી. સંઘના મંત્રી શ્રી કે. પી. શાહે આવકાર આપ્યો હતો.
વ્યાખ્યાનની શરૂઆતમાં ડૉ. બગડીઆએ કહ્યું કે આ સંસ્થા પ્રત્યે મને આદર અને મમતા છે—એટલે સમય કાઢીને પણ અહીં ઉપસ્થિત થવામાં આનંદ અનુભવું છું. ત્યાર બાદ તેમણે જણાવ્યું કે આજના યુવાનોનો જે વ્યવહાર છે તે તેની ઉમ્મર પ્રમાણે નૈર્ડિંગક ગણાય. ઊલટું જો તેમનામાં તે ન હોય તો આપણે વિચાર કરવા જોઈએ કે તેનામાં કાંઈક ખામી તો નથીને? ૧૫થી ૨૫ સુધીની યુવાવસ્થાની ઉંમર એવી છે કે જ્યારે તે વ્યકિત નથી બાળક કે નથી પુખ્ત. એ કારણે મોટેરાઓ તેમની પાસે એવી અપેક્ષા રાખે છે કે તેણે વ્યવહારકુશળ થવું જોઈએ—યુવાન પણ એવી અપેક્ષા રાખે છે કે તે હવે પુખ્ત થયો હોવાથી તેની વાત માન્ય રહેવી જોઈએ; પરંતુ તે ત્યારે ખરેખર પુખ્ત નથી થયા હતા. બાળકમાંથી પુખ્ત થવાનો જે ૧૦ વર્ષનો ગાળો છે તેમાં અનેક જાતના સંઘર્ષો ઊભા થતા હોય છે, એ કારણે પરિસ્થિતિ વિષમ બનતી હોય છે. આ કાળે એમનામાં સંવેદન, થનગનાટ, મહત્ત્વાકાંક્ષા આ બધું હોવું મહત્ત્વનું છે. યુવાનોમાં અજંપાને લગતા પ્રશ્ન! હમણા છેલ્લા પંદરેક વર્ષમાં જ ઊભા થયા છે. આંતરરાષ્ટ્રીય પરિસ્થિતિ પણ આને આભારી છે એમ કહી શકાય. આજના યુવાનો માટે એક નવી જ સંસ્કૃતિ નિર્માણ થઈ છે. આજના યુવક સમાજ સાથે પહેલા કરતાં જુદી જ જાતના વર્તન અને વ્યવહાર કરે છે, કારણ કે તે પરિવર્તન માગે છે. છેલ્લા સૈકામાં દુનિયાની સંસ્કૃતિ અને વિજ્ઞાનના જે વિકાસ થયો છે—તેના અંશ પણ આગલા સૈકાઓમાં થયા નહોતા અને આવા ઝડપી પરિવર્તનને બધા લોકો ઝીલી શકે, સ્વીકારી શકે એમ બનવું સંભવિત નથી. આજે દુનિયા ખૂબ જ નાની થઈ ગઈ છે, એ કારણે એક દેશના વ્યવહારને બીજા દેશમાં પહોંચતા જરા પણ સમય લાગતા નથી. એ કારણે આજના અજંપા પરદેશમાંથી આવ્યો છે. પરદેશની સ્થાપિત સંસ્કૃતિને અનુરુપ થઈને રહેવાનું ત્યાંના યુવકો માટે શકય નથી બનતું.
આજની નવી પેઢીમાં કેટલીક બાબતામાં ઘણું જ્ઞાન છે—જે વડીલો પાસે નથી હોતું અને વડીલાની રૂઢિવાદી પર પરાના આગ્રહને કારણે વડીલા તેમની સાચી વાત પણ સ્વીકારી શકતા નથી એ કારણે યુવાનોને વડીલોનું વર્તન અજ્ઞાનમૂલક અને મૂર્ખતાભરેલું લાગે છે. આગળના જમાનામાં વર્ષો સુધી બધી પેઢીએ અમુક નકકી કરેલા ધારણને પરંપરાગત સ્વીકારીને ચાલતી હતી. આજે આશંકિતપણાની એ ભાવનાની ખોટ હોવાથી બે પેઢી વચ્ચે મોટું અંતર પડી ગયું છે.
આગળ કુટુંબભાવનાસંઘભાવનાને વધારે મહત્ત્વ અપાતું. આજનો યુવાન એમ વિચારે છે કે વ્યકિત સ્વાતંત્ર્યના ભાગે આ બધું કેમ સ્વાકીરી શકાય? આજના યુવાનમાં સ્વતંત્ર વિચારશકિત, જ્ઞાન, કંઈક કરી છૂટવા માટેનો થનગનાટ છે એ કારણે આ પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ છે.
યુવાનોને અજંપો એ આજની સામાન્ય સમસ્યા છે. એને સ્વીકાર્યા સિવાય બીજો રસ્તો નથી. કારણ કે તેના નિવારણના કોઈ ઉપાય નથી. માટે એના વિષે વિચાર કરવા જોઈએ.
આપણા જીવનમાં આપણે, દુ.ખ, ક્રોધ, નિરાશા, ઈર્ષ્યા,
૨૧૧
વિગેરે કેટલા પ્રકારની વિવિધ લાગણીઓ અનુભવી છીએ? અને એ બધી ભાવનાઓને અને કોન્શ્યસ માઈડમાં ભંડારી રાખવી પડે છે. આપણને વિવિધ પ્રકારની કેટલી બધી ઈચ્છાઓ થતી હોય છે. પરંતુ તે અસામાજિક હોય છે ત્યારે આપણું સંસ્કારી મન તેને દબાવી દે છે. આ રીતે આપણા અંતરાત્મા હરપળે સેન્સરશિપ લાવે છે અને તેને લાગે કે આ અનિતિમય છે તે તે તેને દબાવી દે છે. આવા દબાયેલા ભાવા અંદર ખડકાયા જ કરે છે. તે ખૂબ જ શકિતશાળી હોય છે અને તે સતત બહાર નીકળવા માટેના પ્રયત્નો કરતા હોય છે. મન તેને નીચે જ દબાવી રાખવાની સતત કોશીશ કરતું હાય છે અને આવી બધી વૃત્તિઓને મન દબાવી રાખી શકે છે ત્યારે એમ કહેવાય છે કે આ વ્યકિતનું માનસિક સ્વાસ્થ્ય સારું છે. આ રીતે ભૃત્તિઓને સતત દબાયેલી રાખવાને લગતું વધારે પડતું કામ મનને કરવું પડે છે ત્યારે તે વ્યકિતની બહારની દુનિયા સાથે સંબંધ રાખવાની ક્ષમતા ઘટે છે, એ કારણે તેને અશકિત લાગ્યા કરે છે અને દબાયેલા ભાવો જાતજતના ઉપદ્રા પેદા કરે છે અને આને કારણે મેટી બીમારીએ પણઆવતી હોય છે. આ રીતે ૫ ટકા લોકોની બીમારી શારીરિક હોવા છતાં તે શારીરિક નથી હોતી માનસિક જ હોય છે અને એ દબાયેલા ભાવા વધારેમાં વધારે આ યુવાન વયમાં ઊભા થતા હાય છે. આ રીતે કાં બીમારી આવે છે અગર તે તેનું ઊર્વીકરણ થાય તે તે ભકિતને મારગે વળી જાય છે. અને તેમાં તે ઊડે ઊતરતો જાય છે. પરંતુ આ અંતરની સાચી ભકિત નથી હોતી. અંદરના દબાણથી તેને તે તરફ વળવું પડયું હાય છે. આવી યુવાશક્તિને કોઈ એવી ચેનલમાં વાળી લેવામાં આવે તેને મનગમતી પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા, કોઈ પણ કન્સ્ટ્રકટીવ કામ દ્વારા—તે તેની મોટા ભાગની શકિત એમાં વપરાય અને સમાજને પણ માટે ફાયદા થાય. પણ તેના અભાવના કારણે તેનો અજંપા વધે તે સ્વાભાવિક છે. એ કારણે આજના સ્ટુડન્ટ અનીસિપ્લીન છે. તેને બહાર આવવાની તક મળવી જોઈએ. મા-બાપે નાનપણથી તેની સાથે સારા સંબંધા રાખવા જોઈએ તેના સ્વતંત્ર માનસને સંભાળપૂર્વક યાગ્ય રીતે પાષવું જેઈએ.
મા-બાપે કેમ જીવવું તેને લગતું કોઈ શિક્ષણ આજે તેમને મળતું નથી—એટલે આજના યુવાન મા-બાપથી ચડતા રહે છે અને સાથીદારો, મિત્રો સાથેની મમતાના કારણે તેમના તરફ વધારે ખેંચાય છે—તે દવાઓના દારૂના વ્યસનોમાં સપડાય છે. જાતીયવૃત્તિએ તેની ઉશ્કેરાય છે. વિજાતીય આકર્ષણ થાય઼ છે. સહકારની ઈચ્છા ઉદ્ભવે છે. આ બધા તેને માટે નવે અનુભવ હાય છે: આપણે યુવાન-યુવતીઓને જાતીય શાન આપીને તૈયાર નથી કરતા એટલે આ બધી વસ્તુ વિષે તેના મનમાં ગ્રન્થિ બંધાય છે. અને તેને લાગ્યા કરે છે કે હું પાપ કરું છું, એ કારણે તેના મનમાં દોષનો ભાવ આવે છે. આ સમયે તેના અંગ ઉપાંગોમાં જબરું પરિવર્તન થતું હોય છે. ફેરફારો થતા હાય છે. આ બધા કારણે તે ખૂબ મુંઝવણ અનુભવે છે. અને તેને પાતાને એમ લાગે છે કે હું બગડી ગયો છું. આ રીતે તેનું વ્યકિતત્વ પણ બગડે છે.
આ વાતનું ઘણું ઊંડાણ છે. તેના અનેક પાસા છે. તેને સમજવા સમજાવવા માટે ઘણા બધા સમય જોઈએ એમ ડોક્ટર બગડીઆએ કહ્યું. ત્યાર બાદ થોડી પ્રશ્નોત્તરી થઈ હતી અને તેના સચેટ જવાબો તેમણે આપ્યા હતા.
અંતમાં મંત્રી શ્રી ચીમનલાલ જે, શાહે તેમના હાર્દિક આભાર માન્યા હતા. સંકલન : શાંતિલાલ ટી. શેઠ

Page #52

પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૩-૦૭
૨૧૨
પૈસાની પેથોલોજી “જન્મભૂમિ' દૈનિકની કચેરીમાં એક કસ્ટમ ઓફિસર આવ્યો life itself''. અર્થાત આ જીવનમાં કાંઈ પણ સાર તત્ત્વ છે અને તેણે મને ઠપકાની ભાષામાં કહ્યું કે “તમે કસ્ટમના અમ- તેને અભરાઈએ ચઢાવીને ઘણા લોકો તેના બદલામાં પૈસાને જ લદાર ભ્રષ્ટચારી છે તેમ લખ્યા કરે છે પણ એ લોકો શું કામ સત્વ સમજી બેસે છે. તેના જાદુમાં આવી જાય છે. ભ્રષ્ટાચાર કરે છે તેના મૂળમાં ગયા છો?” મેં કહ્યું તમે જ કહો. ત્યારે તેમણે કહ્યું: “તમને ખબર છે કે સિંધી કોમમાં તે મુરતિયો
આંકડાને જાદુ : અમુક વ્યકિત પાસે એક લાખ રૂપિયા છે કસ્ટમ ખાતામાં નોકરી કરતો હોય એટલે સેનાના ઈંડાં મૂકતી
એમ સાંભળે છે ત્યારે તમારા મનમાં કેવા ભાવ થાય છે? કશેક
પ્રભાવ પડે છે. તમારા મન ઉપર કશે જ પ્રભાવ ન પાડવે હોય મુરઘી જેવો છે. સિવાયના - સમાજમાં પૈસો એ જ મૂળ માપદંડ છે.”.
તે ક્ષણભર એમની સમૃદ્ધિ વિશે તમારા મનમાં શું થાય છે? એ કસ્ટમ ઓફિસરની વાત સાચી છે. તાજેતરમાં “હાર્પર '
તમે જાણો છો કે શું થાય છે અને તમને જે થાય છે તે પૈસાના નામના પ્રતિષ્ઠિત અમેરિકન મેગેઝિનના તંત્રી શ્રી લેવીસ પામે
સામ્રાજ્યને વ્યાપ પ્રગટ કરે છે. પણ પૈસા પાછળના અમેરિકન ગાંડપણની ભારે ટીકા કરી હતી. - ઘમસ જેક્ટસને કહેલું: “Money and Morality, is the મુકિત : પૈસે ઘણી ચીજમાંથી મુકિત અપાવે છે. પ્રમુખ
Principle of Commercial Nations". 2014 RELY OURO નિકસને જબરો ભ્રષ્ટાચાર કર્યો. તે જો પુસ્તકમાં સંસ્મરણે લખે પણ પૈસાને મહત્વ અપાય છે. જવાહરલાલ નહેરુ પ્રથમ વાર અને એ પુસ્તકના હક્કો રૂા. ૨ કરોડમાં વેચાય એટલે પછી ભ્રષ્ટા - અમેરિકામાં ગયા ત્યારે તેમના માનમાં અપાયેલા ભે જન સમયે ચારી નિકસન ભૂલાઈ જાય. ડાકુ, હાજી મસ્તાન કે યુસુફ પટેલ અમેરિકન પ્રમુખે તેમને કહેલું : “મિ. નહેરુ તમને ખબર છે? જેલમાંથી બહાર નીકળીને દાણચોરી અંગેના સંસ્મરણો લખે એટલે આ તમારા સમારંભમાં આખા ભારતને ખરીદી લે તેવા કરોડા- તે શુદ્ધ બની ગયા હોય તેમ સમાજમાં ફરી શકે છે. ધિપતિ અમેરિકને જમવા આવ્યા છે?” અમેરિકન પ્રમુખની આ
નિર્દોષતા : ગુને તે ગરીબ જ કરે. ટ્રેનના અકસ્માતમાં પ્રકારની ટકોરથી જવાહરલાલજીને ભારે દુ:ખ થયું હતું.
ગરીબ જ મરે. પૈસાવાળો માણસ ખોટું કરે જ નહિ, નિર્દોષતા માનવી પૈસાને પૂજારી બની ગયો છે. પૈસામાં માનનારો
પણ પપૈસા વડે ખરીદી શકાય છે. લખપતિ ગુને કેમ કરી શકે? એક પંથ જાણે રચાઈ ગયું છે. આ લોકો પૈસાનું દિનરાત ચિંતન
આ પ્રશ્ન સૌને ગળે ઊતરી જાય છે. કરે છે અને તેના તેજપૂંજથી એટલા પ્રભાવિત થઈ જાય છે કે બીજા વિચારો તેમને સ્કુરતા જ નથી. વિચારવાની શકિત જ ગુમાવી
મરેલા ઉપર તાગડધિના: માણસ મરે છે ત્યારે હવે શેકની બેઠા છે. પૈસાની પેથેલે જી અર્થાત તેના વિકૃતિના વિજ્ઞાનને આપણે
જગ્યાએ તેની મિલકત અંગેની કારવાઈ થાય છે. માણસ મરે એટલે નીચે મુજબના મથાળાથી જોઈએ:
એક એસ્ટેટ જેવું બની જાય છે. એક જીવનું મન હોય તો તેની . માન્યતા – સિદ્ધાંત: પૈસો બધું જ ખરીદી શકે છે. જો પૈસા
સાથે વિખવાદ થાય પણ મરે માનવ વિખવાદ કરવા આવતા વડે રોગને જીતી શકાતો હોય, આયુષ્ય લંબાવી શકાતું હોય, ચૂંટ
નથી, વિરોધ પક્ષના નેતા મરી જાય તે પ્રતિ પક્ષના નેતા પણ ણીઓ જીતી શકાતી હોય અને પૈસા વડે જ દુ:ખનું પરિવર્તન સુખમાં
અંજલિ આપે છે. કારણ કે હવે તે કયાં વિરોધ કરવાનું છે? પ્રતિસ્પધી થઈ શકતું હોય, પૈસા વડે લડાઈ કરી શકાતી હોય, પ્રશંસા ખરીદી
વેપારી મરી જાય ત્યારે બીજા વેપારી તેને અંજલિ આપે છે કારણ શકાતી હોય, ખૂનીઓને ભાડે લઈ શકાતા હોય અને ઉનાળામાં
કે હવે તે સ્પર્ધા કરીને પૈસા ઝું ટવવાને નથી. એ મરેલે માણસ પંચગીની કે મહાબળેશ્વર જઈ શકાતું હોય તે પછી પૈસે
એકાએક જીવતે થાય છે? મૃત્યુને કેમ ખરીદી લેતો નથી. જનતા પક્ષને પ્રથમ વૉટ નહિ કલા : આ જગતમાં હવે કંઈ પણ વેચાય છે. ઘરમાં બેઠાં ન પણ પ્રથમ નેટ માગવી પડી છે. લોકશાહી પુન: સ્થાપિત કરવા વેચાય તે આર્ટ ગેલેરીમાં જઈને વેચાવા જવું પડે છે. આર્ટ ગેલેરીમાં પ્રથમ “નોટ” ની જરૂર પડી છે. આપણને પૈસાની આ ગર જ કયાં ન વેચાય તે ફૂટપાથ ઉપર વેચાવું ખરું. એક લેખક, કલાકાર લઈ જશે. લોકશાહી નાબૂદ કરવા માટે પણ પૈસાની જરૂર જ પડી કે કવિ પિતાની શકિત સ્થાપિત કરે છે. એટલે તે કલા અંગેની હશે ને?
શકિત નહિ પણ કલાની કૃતિઓ વેચીને પૈસો પેદા કરવાની શકિત. સ્ફોટ : કેટલાક દાણાચોરો જેલમાં ગયા છે પણ હજી ઘણા
હાંસલ કરે છે એટલે જ તેની શકિતને માન્યતા અપાય છે. તેની દાણચર, હૂંડિયામણના ચરો મુંબઈ, લંડન અને ન્યૂ યોર્કમાં કલા પેદા કરવાની નહિ કલા દ્વારા પૈસા હાંસલ કરવાના કૌવતને આલેશાન એપાર્ટમેન્ટમાં રહે છે. અપ્રામાણિક અને ભ્રષ્ટાચારી રાજ
માન અપાય છે. કારણીઓ મેટા હોદ્દા લઈને બેઠા છે. ઘણા લોકો મોટા મોટા ભય : પૈસે ભય પ્રેરે છે એ પૈસા વડે પાછા ભયને ટ્રસ્ટના અધિપતિ બની બેઠા છે. અમેરિકામાં તે પાઈનીય અફ્લા નિવારી શકાય છે. પૈસા થાય એટલે અગણિત દુશમને ઊભા થાયા, ન હોય અને નૈતિક દષ્ટિએ દેવાળું ફૂંકયું હોય તેવા જુવાન અમે- ચોર, આવક વેરા ખાતું, પત્રકારો, એજન્ટો, બ્લેક મેઈલર, દલાલ, રિકને મોટી તેલ કંપનીઓ વારસામાં મેળવે છે. અને પછી પૈસાને ભૂતકાળમાં પરિચયમાં આવેલી રૂપાળી મહિલાઓ, છોડી દીધેલી જેરે પ્રમુખની ખુરસીની બાજુમાં બેસે છે. રાજકારણમાં પણ પત્ની એ તમામ લોકો પસાપાત્ર વ્યકિત માટે ભયરૂપ બને છે. વારસદાર હોવાને જ નાતે એક પાઈની અક્કલ ન હોય છતાં એ ભયને પણ પૈસા વડે ખરીદી શકાય છે અને પૈસે બધું જ ઉચ્ચ નેતાની બાજુમાં જ ઘણા લોકોના આસન જામી જાય છે. ખરીદી શકે છે પણ જ્યારે પૈસાવાળો આદમી બદનામ બને અને હાર્પરના તંત્રી કહે છે કે પૈસાના પૂજારી લેકે “substitute the qટી પડે ત્યારે જગતમાં તેના પ્રત્યે કોઈને સહાનુભૂતિ થતી નથી. magical substance of money for the substance of
કાતિ ભટ્ટ
માલિક : શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, મુદ્રક અને પ્રકાશક: શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૪. ટે. નં. ૩૫૦૨૯૬,
મુદ્રણસ્થાન: ધી સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, કોટ, મુંબઈ ૪૦૦૦૦૧.

Page #53

Regd. No. MA, By South 54 Licence No.: 37
બુદ્ધ જીવને
માહ જૈનનું નવસંરકરણ વર્ષ ૩૯ : અંક: ૨૨
મુંબઈ, ૧૬ માર્ચ ૧૯૭૭, બુધવાર
શ્રી મુંબઇ જૈન યુવક સંઘનું પાક્ષિક મુખપત્ર વાર્ષિક લવાજમ રૂ. ૧૦, પરદેશ માટે શિલિંગ : ૩૦
છૂટક નકલ –૫૦ પૈસા તંત્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ
ને પંચોતેર પૂરાં ૧૧મી માર્ચના દિને મને પોતેર વર્ષ પૂરાં થયાં. આ સંતોષ થાય એટલે દરજજે કામ કરી શકાતું નથી. મારા પૂરતું દિવસની હું બહુ રાહ જોને હતો. છેલ્લા વર્ષમાં મહિના અને કહ્યું કે, હું જ્યાં હોઉં ત્યાં બીજા સાથીઓ મારા ઉપર વધારે આધાર દિવસે ગણતે. આટલી બધી આતુરતા કેમ હતી તે મને પણ સમ- રાખતા થાય છે. કેટલીક વખત એમ થાય છે કે જે થવાનું હોય
જાનું નથી. એક કારણ એમ હોય કે ૭૫ વર્ષ સુદીર્ઘ આયુષ્ય છે. તે થાય પણ મારે તે છૂટા થઈ જવું જેથી બીજા ક્રમ ઉપાડી લે. • એટલું લાંબું આયુષ્ય પ્રાપ્ત થયું અને તે સાથે પ્રમાણમાં સ્વાધ્ય એક બીજી વૃત્તિ મનમાં છે. આ અનાદિ અને અનંત સંસાર રહ્યું તે વાતને આનંદ થાય છે. આમ તે મારું સ્વાચ્ય સદા આમ જ ચાલ્યા કરવાનું છે. હું કાંઈક કરી નાખ્યું અને બધું પલટાવી નબળું રહ્યું છે. બે વખત મોટા ઓપરેશન કરવાં પડયાં. ઑકટરોએ નાખું એવો ગર્વ કરવાનું કોઈ કારણ નથી. હું બધી પ્રવૃત્તિ કરું ટી. બી. કહ્યો, પછી કેસર કહ્યું, ૭૫ વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવીશ એ છું પણ મનમાં એક પ્રકારની ઉદાસીનતા અથવા અનાસકિત છે. ભરોસે મને ન હતું. એક રીતે એમ કહી શકું કે મારી દઢ ઈચ્છા- ગીતામાં કહ્યું છે. શકિતથી દીર્ધ આયુષ્ય અને સ્વાથ્ય જાળવી શકો છું. સાથે ઈશ્વરને
यः सर्वत्रान मिस्नेह, स्तत्तत्प्राय्य शुभाशुभम्, મેટો અનુગ્રહ માનું છું.
नाभिनन्यति न द्वेष्टि, तस्यप्रज्ञा प्रतिष्ठिता. આ દિવસની રાહ જોતો તેનું બીજું પણ એક કારણ છે. ઘણા
આસકત નહિ જે કયાંય મળે કઈ શુભાશુભ સમયથી મનમાં છે કે ૭૫ વર્ષ પૂરાં થાય એટલે મારે પ્રવૃત્તિ ઓછી
ન કરે હર્ષ કે દ્વેષ, તેની પ્રજ્ઞા થઈ સ્થિર. કરવી અને ચિતન – મનન પાછળ વધારે સમય આપો. મારું અનભિગ્નેહનો અર્થ આસકિત રહિત એમ કર્યો છે. શબ્દાર્થ જીવન સારી પેઠે પ્રવૃત્તિમય રહયું છે. મારામાં વિરોધાભાસી વૃત્તિઓ છે સ્નેહથી રહિત, એટલે ઉદાસીનતા. જોઉં છું. પ્રવૃત્તિ વિના હું રહી શકતો નથી. છતાં નિવૃત્તિની ઝંખના ઉદાસીનતા કે અનાસકિત હોય તે કામમાં વેગ અથવા ધગશ છે. હું માનું છું કે વૃદ્ધાવસ્થા થતાં અનુભવ વધે, કદાચ દુનિયા આવે? જે થાય તે, એવી વૃત્તિ ન રહે? એવી વૃત્તિ હોય તો જેને ડહાપણ કહે છે એવું કાંઈક આવે, પણ ઉત્સાહ મંદ થાય છે. કામ સફળ થાય? અથવા ગમે તેમ કરી સફળ કરવું જ એવો આગ્રહ સાહસવૃત્તિ રહેતી નથી. કેટલેક દરજજે સ્થિતિસ્થાપક વૃત્તિ થાય રહે? આનું ઘણું વિવેચન થઈ શકે તે હું જાણું છું. હું તો માત્ર છે. ઉત્સાહ અને સાહસવૃત્તિ વિના પ્રગતિ થતી નથી. વૃદ્ધોએ મારા મનના ભાવને નિર્દેશ કરવા પૂરતું, મારી મા વૃત્તિની નોંધ વાનેને સ્થાન અને તક આપવાં જોઈએ. પડખે રહી સલાહ લઉં છું. આપે પણ તેમના માર્ગમાંથી ખસી જવું જોઈએ. આપણા વિના . આ પ્રશ્નની એક બીજી બાજુ મારા મનમાં છે અને જેણે નહી ચાલે એ ભાવ કાઢી નાખવા જોઈએ. આપણામાં વૃદ્ધો- મને પ્રવૃત્તિમય રાખ્યો છે, તેની પણ નોંધ કરું. વસ્થામાં વાનપ્રસ્થ અને છેવટ સંન્યાર છે. તે જીવનનું વૈજ્ઞાનિક
આ જગતમાં શુભ – અશુભ, સત - અસત, શ્રેય - પ્રેમ, આયોજન છે. It is a scientific scheme of life ઘણા ને ના દ્વન્દ્ર સતત ચાલ્યા કરે છે. તેને સંઘર્ષ છે. એટલે દરજજે શુભ, વૃદ્ધાવસ્થા ભારરૂપ લાગે છે કારણ કે જીવનમાં વૈવિધ્ય નથી હોતું સત અને શ્રેયનું પલ્લું ઊંચું રહે, તેટલે દરજજે પ્રાણીમાત્રનુંલ્યાણ અને આત્મનિરીક્ષણની ટેવ નથી. દષ્ટિ બહિર્મુખ હોય ત્યારે બાહ્ય
છે. તેમ ક્રવામાં દરેક મનુષ્ય નિમિત્ત બની શકે છે. બનવું જ જોઈએ. પ્રવૃત્તિ બંધ પડતાં અંતર શૂન્યતા આવે છે. અંતર્મુખ દષ્ટિ હોય અને જોકસંગ્રહ અર્થે તેણે પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. તેમાં તેનું પોતાનું પણ ચિતન, મનન હોય તો એક અગાધ આંતર જગતનો પરિચય
ોય છે. આ કર્તવ્યમાંથી છૂટી ન શકાય. અનાસકિતના નામે પ્રમાદ થાય છે.
ન સેવાય. તે પણ, કોઈ વખત મનને એમ થાય કે પારમાર્થિક નિવૃત્તિની ઝંખનાનું બીજું પણ એક કારણ છે. એક સમય પ્રવૃત્તિ પણ કયાં સુધી? , એવો આવે કે જ્યારે મનને સવાલ થાય, કયાં સુધી પ્રવૃત્તિ પંચોતેર વર્ષ પૂરાં થયાં ત્યારે આવા વિચારો મનમાં આવે છે. કરવી અને શેને માટે? આજીવિકા માટે જેને અનિવાર્ય હોય તેની જીવનની દિશા હવે કેવી હશે તે જાણતા નથી. કોઈ આકાંક્ષા વાત જુદી છે. પણ એવી જરૂરિયાત જેને નથી તેવાએ આ વિચાર રહી નથી. There is a sense of fulfilment. કરવો જ જોઈએ. પારમાર્થિક પ્રવૃત્તિમાં વધારે સમય આવે તેમ સર્વ રીતે કૃતાર્થતા અનુભવું છું. મારું જીવન લાગણીવશ નથી, કહેવાય છે. આવી પ્રવૃત્તિ પણ મેં ઠીક પ્રમાણમાં કરી છે. હવે મુખ્યત્વે બુદ્ધિપ્રધાન છે. જીવન એકધારું તત વહેતું રહ્યું છે. તેમાં પણ બહુ. દિલ નથી. એક કારણ એ છે કે આવા કામમાં તેમાં ચડ- ઉતર નથી. ગરીબાઈ, માંદગી, જોયાં છે. પણ તેની કાંઈ જેટલો સમય અને શકિત આપવાં જોઈએ તેટલાં હવે આપી શકાતા અસર રહી નથી. ખરી રીતે, સાચું દુ:ખ, Real suffering નથી. ત્યાં પણ શારીરિક મર્યાદા અને ઉત્સાહમંદતાને આ કારણે મને અનુભવવું . પડયું નથી. ' દુ:ખ જીવનનું રસાયણ છે.
કહેવાય છે. આવી પ્રવૃત્તિ કરણ એ છે કે આવા કામમાં
અસર રહી નથી. ખરી રીતે
જીવનનું રસાયણ

Page #54

૨૧૪
પચાવી શકે તેના આત્મા બળવાન બનેં છે. ન પચાવી શકે તે ભાંગી પડે છે. એક વાતની દૃઢ પ્રતીતિ થઈ છે. આત્મ સંયમ તે જ સુખનું કારણ છે. જેને પોતાની જાત ઉપર કાબૂ નથી તે વ્યકિત સાચા સુખનો અનુભવ કરી શકતી નથી. સંજોગા બળવાન છે. માણસના જીવનને ઘણી અસર કરે છે. પણ અંતે સુખદુ:ખ પેાતાના હાથની વાત છે. માણસે આત્મનિરીક્ષણ સતત કરતા રહેવું
જોઈએ.
પ્રબુદ્ધ જીવન
પંચેાતેર વર્ષના ભૂતકાળ ઉપર દષ્ટિ નાખું છું ત્યારે સફળતા - નિષ્ફળતાના કોઈ ભાવ નથી. એક જ લાગણી છે. મારી આસપાસના લોકોને કેટલો પ્રેમ આપી શકયો છું અને કેટલા મેળવ્યો છે. આ બાબતમાં સંતેષ છે. ભગવાન બુદ્ધે ચાર આર્ય સત્યા શોધ્યાં. તેમાંનું પ્રથમ સત્ય એ કે જગતમાં દુ:ખ છે. જન્મ, જરા, વ્યાધિ, મૃત્યુ, પ્રિયના વિયોગ, અપ્રિયના સંયોગ, આ બધું છે. શા માટે છે એ પ્રશ્ન પૂછવાનો અર્થ નથી. છે તે હકીકત છે. પણ બીજું ઘશુ દુ:ખ માણસ પોતે પોતાના સ્વાર્થ અને લેભથી ઊભું કરે છે. પેાતે દુ:ખી થાય છે અને બીજાને વિના કારણ દુ:ખી કરે છે. જીવન યાત્રાને અંતે માણસ એટલું જ કહી શકે કે મેં ઈરાદાપૂર્વક કોઈને દુ:ખ આપ્યું નથી. અને બને તેટલાનું દુ:ખ ઓછું કરવાના પ્રયત્ન કર્યો છે. તેા જીવન ધન્ય છે. તેથી અંતિમ પ્રાર્થના છે.
न त्वहम् कामये राज्यम्, न स्वर्गम् नापुनर्भवम् : कामये दुःख तप्तानाम् प्राणिनाम् आर्तिनाशनम्
રાજ્ય - એટલે કે સત્તા - નથી જોતી, સ્વર્ગ એટલે કે સુખીપભાગ નથી જતું. અપુનર્ભવ એટલે કે મેાક્ષ પણ નથી જોતા. એક જ પ્રાર્થના છે કે દુ:ખથી તપ્ત થયેલ પ્રાણીઓના દુ:ખનો નાશ કરવાની ભગવાન શકિત આપે.
૧૧-૩-૭૭
-ચીમનલાલ ચકુભાઈ
ચૂંટણી અને પ્રજા
મતાધિકારની કિંમત ઓછી ન આંકતાં તેનો ઉપયોગ આગામી ચૂંટણીમાં સભાનતાપૂર્વક અને નિર્ભયપણે કરવાની સલાહ પ્રજાને જાણીતા ધારાશાસ્ત્રી સેાલી સેારાબજીએ આપી હતી.
મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ દ્વારા આયોજિત વ્યાખ્યાનમાં ‘ચૂંટણી અને પ્રજા' ઉપર અત્યંત મુદ્દાસરનું છતાં પણ તાજેતરમાં બનેલી અખબારી સ્વાતંત્ર્ય અને ન્યાયસ્વાતંત્ર્ય અંગેની અનિચ્છનીય ઘટનાઓ ઉપર પોતાના મનોપ્રદેશના સાત્વિક રોષનો રણકાર આપતું આ પ્રવચન હતું.
શ્રી સાલી સારાબજીએ મતદારોને ચેતવણીભરી છટામાં આગ્રહભરી અપીલ કરી હતી કે આગામી ચૂંટણી માટે જે ઉમેદવારો તમારી પાસે મત માગવા આવે તેમને તમે બે મહત્ત્વના સવાલ પૂછશે:
(૧) અખબારી સ્વાતંત્ર્ય અંગે તમારું વલણ શું છે? (૨) ન્યાયતંત્રની સ્વતંત્રતા અંગે તમે શું માનો છે? જો તેઓના પ્રતીભાવ આ બે પાયાની સ્વતંત્રતા પ્રત્યે નકારાત્મક હોય તો તમે તેમને જરૂર મત ન આપતા.
તેમણે બહુ જ સ્પષ્ટ ભાષામાં છતાં સરળ રીતે એ જણાવ્યું હતું કે વર્તમાન સંઘર્ષ એ સ્વાતંત્ર્યની લડાઈ કરતાં સહેજ પણ આછા ઊતરતા નથી.
તા. ૧૬–૩–’૭૭ દાખવે છે, તેઓ સભામાં જતા નથી. રાજકીય તુલનાત્મક ચર્ચા કરતા નથી. ... હકીકતે તેમને લાગે છે તે સ્વાધીનતામાં રહેવા લાયક નથી.
વકતાનું સ્વાગત કરતાં શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહે ખાસ કરીને કટોકટી પછી શ્રી સાલી સેારાબજીએ સ્વાતંત્ર્ય માટે આપેલી સેવાઓને બિરદાવી હતી.
ભારતીય પ્રજા તથા ઉંચ્ચ વર્ગની રાજકારણ પ્રત્યેની પોતાની નારાજી વ્યકત કરતાં તેમણે જણાવ્યું હતું કે આ પ્રજા પોતાની સાડી પહેરવાની પસંદગી, આવતી કાલની કે સાંજની રસાઈ, હેરસ્ટાઈલ વિગેરે બાબતમાં ચર્ચા કરવામાં ઘણા સમય ગાળે, પર’તુ રાજકારણ એ ‘ગંદવાડ’છે એમ બતાવી તેના પ્રત્યે ઉદાસીનતા
તેમણે જણાવ્યું હતું કે કુલદીપ નાયર હાય કે જસ્ટીસ નથવાણી હાય, ‘સાધના’ હોય કે ‘હિમ્મત’ હોય - શ્રી સાલી સેારાબજીની સેવાઓ હમેશાં ઉપલબ્ધ જ હાય અને કેટલીક વખત ગાંઠના ગાપીચંદ !
શ્રી ચીમનભાઈએ જણાવ્યું હતું કે શ્રી રાજમાહન ગાંધીનું ‘હિમ્મત' એ ખરેખર જ આ દેશની ‘હિમ્મત’ છે!
માનવીના હૈયે સ્વાતંત્ર્યના હુતાશન ઝળહળતો હોય તેમ સાલી સારાબજીએ માનવ અધિકાર' અંગે થયેલા અત્યાચારોને સખત રીતે વખોડી કાઢયા હતા અને અટકાયતીઓની ‘ઠઠ્ઠા ’ કરવાની વૃત્તિને ઝાટકી નાખી હતી.
'
મહારાષ્ટ્રના એક વરિષ્ઠ પ્રધાનશ્રીએ મૃણાલ ગારેની મુકિત પછી એવું વિધાન કર્યું હતું કે, અટકાયતમાંથી છૂટયા બાદ શ્રીમતી ગારેના ગાલ ગુલાબી જણાય છે એવા વિધાન પ્ર પોતાની સૂગ વ્યકત કરતાં તેમણે એવા ટાણેા માર્યો હતો કે જો એમ જ હોય તો ‘સત્તાધારીઓ સ્વૈચ્છિક રીતે એક મહિના અટકાયત હેઠળ જાય ને પોતાના ગાલ ગુલાબી બનાવે!'
અટકાયત હેઠળ મૃણાલ ગોરેને પડેલી મુશ્કેલીઓ અંગેના ચિતાર આપ્યો હતો અને શ્રી સેાલી સારાબજીએ જણાવ્યું હતું કે હજી પણ શ્રીમતી ગારેને તેમની અટકાયતનું કારણ જણાવવામાં આવ્યું નથી.
અખબારી સ્વાતંત્ર્યની જ્યોત જલતી રાખવામાં આવી હોત, મંત્રી પરના પત્ર છાપવા દેવામાં આવ્યા હોત અને તંત્રીઓને ટીકા કરવાનો અધિકાર છીનવી ન લેવાયો હોત તો સરકારને જ લાભ થયો હાત, એવું પ્રતિપાદન કરતાં શ્રી સાલી સેરાબજીએ જણાવ્યું હતું કે કુટુંબનયોજન અને બાબુશાહી સામે સરળતાથી કામ લઈ શકાયું હોત.
ન્યાયતંત્ર ઉપરની તરાપ અંગે તેમણે ભારે ટીકાસો છેડયાં હતાં અને જણાવ્યું હતું કે બંધારણ સુધારા અંગેઃ હાઈકોર્ટ પર તરાપ મારવામાં નથી આવી એવી દલીલો કરનારાઓ અહા મંચ ઉપર કોઈ પણ જગ્યાએ ચર્ચા કરવા તૈયાર છે?
ન્યાયમૂર્તિઓની બદલીઓ, ભયનું વાતાવરણ, કાયદામાં ફેરફારો અને અદાલતે જવાના છીનવાયેલા અધિકારો અંગે સવિસ્તાર વિગતો આપતાં તેમણે જણાવ્યું હતું કે વિશ્વના અનેક દેશને આપણા ન્યાયતંત્ર અને એના ચુકાદાઓ ઉપર ગર્વ હતો ... તેઓ તેના ઊંડાણથી અભ્યાસ કરતા હતા અને તે પ્રમાણે વર્તવા પ્રયાસ કરતા હતા, પરંતુ કટોકટી પછી આ વર્તુળો જ એના પ્રશ્ન પૂછવા લાગ્યા હતા કે આ ચુકાદો કટોકટી પહેલાંના છે કે પછીને!
કટોકટી દરમિયાન અખબારી સેન્સરનાં કેટલા આડેધડ ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો તેના કેટલાક રસપ્રદ દાખલા પણ તેમણે ટાંકયા હતા અને જણાવ્યું હતું કે “જે સમાચાર ન છાપવા' તે અંગેની સૂચનાઓ સેન્સર દ્વારા આપવામાં આવે ત્યાર પછી અખબારી કર્મચારીઓને જાણ થતી હતી કે “આવું કંઈક થયું હતું' અને પછી તેઓ પૂરા સમાચાર મેળવતા!
તેમણે જણાવ્યું હતું કે જે અખબારો મુકત હોય તો કોઈ પણ વ્યકિત ‘સરમુખત્યાર' બની શકે નહીં અને તેથી જ સૌથી પહેલા ભાગ અખબારોના લેવામાં આવ્યો છે,

Page #55

તા. ૧૬-૩-૭૭
શ્રી સાલી સારાબજીએ જણાવ્યું હતું કે ખરેખર તો આપણે પ્રાયશ્ચિત કરવું જોઈએ. ભાવી પેઢી આપણી સામે આંગળી ચીંધે નહીં તે પ્રમાણે વર્તવું જોઈએ. તમારું કાળજું કઠણ હોવું જોઈએ અને ચૂંટણીમાં તમે તમારી નાગરિક ફરજે નિર્ભય રીતે અને સભાનતા પૂર્વક અદા કરજો.
પ્રબુદ્ધ જીવન
તેમણે પ્રવચન શરૂ કર્યું એ પહેલાં ભરચક તાતા ઓડિટોરિયમના શ્રોતાઓને બે મિનિટ ઊભા થઈ જેમણે ૨૦ મહિનાના કટોકટીના કાળમાં સહન કર્યું છે તે માટે મૌન પ્રાર્થના કરવા વિનંતિ કરી હતી. પ્રવચનને અંતે શ્રી સારાબજીએ ઉજજવળ ભાવિની કામના વ્યકત કરી હતી.
ગાંધીજીના પૌત્ર અને ‘હિમ્મત’ના તંત્રી શ્રી રાજમાહન ગાંધીએ પોતે વિચારો નોંધી રાખેલા મુદ્દાઓને આધારે પ્રવચન શરૂ કરતાં પહેલાં સમગ્ર ભારતીય પ્રજાવતી શ્રી સાલી સારાબજીના આભાર માન્યો હતો.
શ્રી રાજમોહનદાસ ગાંધીએ પોતે શા માટે આ જંગમાં ઊતર્યા છે તેના કેટલાંક કારણા આપ્યાં હતાં. તેમાં જુઠાણાં, વચનભંગ, જેલયાત્રા, વ્યકિતવાદ, રાષ્ટ્રપતિ - વડાપ્રધાનને કાનૂનથી પર કરવાના કાયદા, કુટુંબિનયોજનના ત્રાસ, જ્યપ્રકાશ નારાયણ જેવા નેતાની બદલી વગેરેને સમાવેશ થાય છે.
જનતા પાર્ટી સામેના સત્તાધારીઓના વિધાનોનું તેમણે પોતાની રીતે ખંડન કર્યું હતું .
મહાત્મા ગાંધીની સમાધી રાજ્હાટ ખાતે કટોકટી દરમિયાન પ્રાર્થના વખતે પોતાની સાથે તથા આચાર્ય કૃપલાણી તથા અન્ય સાથીઓ જોડે જે અશોભનીય વર્તાવ કર્યો હતા તેની છણાવટ કરી હતી.
સર્વોદય નેતા શ્રી જ્યપ્રકાશ નારાયણ સાથે કરવામાં આવેલા વ્યવહાર અંગે તેમણે ઘણી જ નારાજી વ્યકત કરી હતી અને કહ્યું હતું કે તેમના જેવી વ્યકિતની અટકાયત કરી એકલા રાખવાના કારણે જ તેમની તબિયત પણ બગડી હોય.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે કોઈ પણ રાષ્ટ્રની પ્રગતિ માટે ‘શિસ્ત’ અનિવાર્ય છે અને ‘હિમ્મત’ માં અમે આ બાબત ઉપર ખાસ ભાર મૂકયો હતા.
શ્રી રાજમાહન ગાંધીએ જણાવ્યું હતું કે કટોકટી ચાલુ રાખવાના કારણેા ક્રમશ: બદલવામાં આવે છે. પહેલાં રતિક વાત હતી, પછી કટોકટીના આર્થિક લાભની વાત સામે ધરવામાં આવી અને હવે દાણચોરીની વાતને આગળ ધરવામાં આવે છે. તેમણે જણાવ્યું હતું કે આ તમામ કારણેા ઘણા જ બાદા અને
નાપાયાદાર છે.
શ્રી રાજમાહન ગાંધીએ પોતાના પ્રવચનમાં સમગ્ર રીતે જનતા પાર્ટી તથા તેની નીતિઓના જોરદાર બચાવ કર્યા હતા.
સંકલન: કનુ મહેતા
આભારદર્શન
મને પંચાતેર વર્ષ પુરા થયાં તે પ્રસંગે મુંબઈ જૈન યુવક સંઘે એક અભિનંદન સમારંભ યોજ્યો. મારે મન આ અભિનંદન કરતાં મારા લેખસંગ્રહના પુસ્તક ‘અવગાહન’નું તે દિવસે પ્રકાશન થાય તે વધારે મહત્ત્વની વાત હતી. તેના લખાણામાં મારી જીવનદષ્ટિની ઝાંખી થશે. તેથી આ સમારંભમાં સાહિત્યકાર મિત્રો વકતાઓ હતા. આ પુસ્તકનું પ્રકાશન મારા જન્મદિને થાય તે માટે ભાઈ યશવંત દોશી અને ડો. રમણભાઈ શાહે અથાક પરિશ્રમ લઈ ઝડપથી તે તૈયાર કર્યું. આ સમારંભમાં ભાઈઓ અને બહેન સારી સંખ્યામાં હાજર હતા. તેમાંના ઘણાંને અંગત મળવાની ઈચ્છા હતી. હું તે સીને મળી ન શક્યા તે માટે ક્ષમા ચાહું છું. તેમાંના કેટલાક ભાઈઓ અને બહેનોએ પત્ર લખી શુભેચ્છા પાઠવી છે. બીજા ઘણાં ભાઈઓ અને બહેન મુંબઇના અને બહારના, તરફ્થી શુભેચ્છાના પત્રા ખૂબ સદ્ભાવભર્યા મળ્યા છે. આ સૈાન આભાર માનતા અંગત જવાબા લખી નથી શકતા તે માટે તેઓ મને ક્ષમા કરશે. તે સૈાના અંત:કરણપૂર્વક આભાર માનવાની આ તક લઉં છું.. ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ પ્રબુદ્ધ જીવન”ના ૨૧ મે અક
“પ્રબુદ્ધજીવન”ના ગયા ૨૧મા અંકની નકલાની જરૂર છે તે જેમણે વાંચી લીધા હોય, અને એની જરૂર નહાય તો તે કાર્યાલય પર મેકલી આપવા વિનંતી છે.
ખરખરા ઝ
(અછાંદસ)
અમે ખરખરો કરી આવ્યાં ! સવારના છાપામાં જ જોયું કે “આઠથી દસમાં બેસણું છે ” એટલે જલ્દી જલ્દ, પરવારીને પ્હોંચી ગયાં
એમને ઘેર.
કેટલું લાક હતું એમને ત્યાં!
આપણે આવ્યાંની ખબર પણ ના પડે કોઈને ! પણ વળી સાથે નસીબે એમનાં બહેન ને કાકીનું ધ્યાન પડયું અમારી પર
(ચાલો આપણી હાજરી તે પૂરાઈ ગઈ !)
66
થોડી મિનિટો બાદ
બે હાથ જેડીને અમે બ્હાર નીકળી ગયાં, (હાશ, છૂટયાં એ ભારેખમ વાતાવરણથી !)
દરવાજા પાસે ચંચળબહેન મળતાં ખબર પડી બ ... ધી વાતની કે આમાં પોલીસ - કેસ કેમ થયેલા વિગેરે વિગેરે ઘણુંય જાણવા મળ્યું. (એમ તો ચંચળ બહેન હોંશિયાર છે, જયાં હોય ત્યાંથી બધુંય જાણી આવે ને), હું! હવે તાલ બેઠો. બધી વાતના – આ બેસણામાં રમાના પીયરિયાં કેમ કોઈ ન્હોતાં દેખાતાં,
અને ગંગાબાના મોં પર તે આંસુ પણ જાણે મગરનાં જ કે? ખેર, જવા દો
એ બધી લપ્પન છપ્પન ! આપણે તો જઈ આવ્યાં ને? જવું તો જોઈએ જ ને ? નહિતર કોઈ કહે... લેકમાં રહેવું ને અળગા કેમ રહેવાય? એમાં તે આપણું ખરાબ દેખાય!
શું? શું પૂછયું – રમા વહુનું? બિચારી હમણાં જ પરણી ને આવું થયું! અરે પણ એને જોઈ જ છે કોણે? એય ખરી અંદર ને અંદર જ ભરાઈ રહી ! આટલા બધા લોકો એને ત્યાં આવેને એ (મારી બેટી) બ્હાર પણ ન નીકળે?
ચાલો, જવા દો એની વાત ! એનું તો ભલું પૂછવું ! પણ આપણે તો જઈ આવ્યા, એટલે એક કામ તો પત્યું ને?
કોણ ? શું કહ્યું?
નીચેથી બૂમ ન પાડો, હું આવું જ છું. લગ્નમાં જવાનું મોડું થશે? હા, આ ઘડીયે આવી. પણ જરા ધીમે બોલો ને
કોઈ સાંભળી જશે તે કહેશે બેસણામાંથી તરત લગ્નમાં? વાંધો નહીં, આવું જ છુ બસ, આ સાડલો બદલું એટલી જ વાર...........
૨૧૫
- ગીતા પરીખ

Page #56

૨૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૩-૭૭.
બિ કરુણું ખુવારી “ટણીઓ આવે છે અને જાય છે. આવતે વર્ષે અને ફેલાઈ, કારણ કે સરકારે મૂર્ખાઈ કરીને અખબારોનો સાદ ગૂંગળાવી
આવતાં વર્ષોમાં વધુ ચૂંટણીઓ આવશે. આથી ચૂંટણીમાં નાખ્યો હતે. સારી પ્રણાલિકાએ પડે તે આવશ્યક છે, જેથી ભવિષ્યમાં જયાં ચૂંટણીની જાહેરાત થઈ અને અખબારનું મોટું તેની વિરુદ્ધ વર્તન કરવાનું દુ:સાહસ કઈ ન કરે. સૌથી મોટા, જૂના,
ખુલ્લું થયું ત્યારે આ અતિરેક સામે પ્રશ્યપ્રકોપ સળગી ઉઠયો,
વિરોધ પક્ષને સરકાર અને કોંગ્રેસ સામે ઝીંકવા માટે એક સબળ રાષ્ટ્રીય અને સત્તાધીશ પક્ષ તરીકે કોંગ્રેસની પહેલી ફરજ છે, કે
શસ્ત્ર મળી ગયું. તેઓ કુટુમ્બનિયોજનને શાબ્દિક ટેકો આપીને - અલપજીવી લાભ અને ગેરલાભને ખાતર તે યોગ્ય પ્રણાલિકા
અતિરેક સામે પ્રજને ઉશ્કેરવા લાગ્યા. પરિણામે સરકારે વધ્યીકરણ ન પડે.
ઝુંબેશ પડતી મૂકવી પડી. સરકારી અને અર્ધસરકારી નોકરી પરનું આ ચૂંટણી યુદ્ધમાં બે ખુવારી થઈ છે. એક સત્યની અને દબાણ, ખેંચી લેવું પડયું. તેને અર્થ તો એ થયો કે સૌ કોઈને બેફામ બીજી કુટુમ્બનિયોજનની અત્યંત આવશ્યક યોજનાની.
વસતિવધારો કરવાની છૂટ છે. કારણ કે રાજકીય પક્ષો ચૂંટણી જીતવા
માગે છે. યુદ્ધ ચડનારા એમ માનતા હોય છે કે યુદ્ધમાં, પ્રેમમાં
વડા પ્રધાને ચૂંટણીની જાહેરાત પછી તરત કટોકટી ઊઠાવી લીધી અને ચૂંટણીમાં કોઈ શસ્ત્ર અયોગ્ય નથી. ગાંધીજી કહી ગયા છે કે હોત, બધા રાજકીય અટકાયતીઓને વિનાવિલંબે છોડી મૂક્યા હોત સાધ્ય પવિત્ર હોવું જોઈએ એટલું બસ નથી, તે સદ્ધ કરવાનાં અને સર્વપક્ષોની પરિષદ ભરીને ચૂંટણી માટે આચારસંહિતા ઘડી સાધન પણ પવિત્ર હોવાં જોઈએ, પણ આ ચૂંટણી યુદ્ધમાં કોઈ
હોત તે ઘણા અનર્થ દાબી શકાયા હોત. ગાંધીજીને અનુસર્યા ખરા ? ગાંધીજીના નામે સેગંદ તે ઘણા યે
પરંતુ અહીં સ્ત્રીહઠ, રાજહઠ અને સંજયની) બાળહઠ ખાધા. પરિણામે પહેલી ખુવારી સત્યની થઈ. મોટા ભાગના
વણાઈને ગાંઠ વળી ગઈ છે.
વિજ્યગુપ્ત મૌર્ય ઉમેદવારે અને તેમના ટેકેદારો જિદગીમાં જેટલું બેટું બોલ્યા
શ્રી ચીમનભાઇના પુસ્તક “અવગાહન’નાં હતા તેનાથી વધુ બે માસના ચૂંટણી સંગ્રામમાં બેલ્યા અને બેટું
- પ્રાપ્તિસ્થાને આચર્યું પણ ખરું ! પરિણામે પહેલી ખુવારી બંને પક્ષોના હાથે સત્તાની થઈ. ઘણા એવા વિચારશીલ મતદારે પણ હતા કે જેઓ
અવગાહનમાં શ્રી ચીમનભાઈના વિવિધ વિષયો પરત્વેના
- ચિન્તનસભર લેખોને સમાવેશ કરવામાં આવ્યું છે. ૩૧૨ પાનાના બેમાંથી એક પણ પક્ષને પિતાને ટેકો આપી શક્યા નહિ. કારણ કે
આ પુસ્તકની કિંમત અઢાર રૂપિયા રાખવામાં આવી છે પણ કોઈના હાથ ચોખા ન હતા. ફરક માત્ર માત્રાનો હતો. જે આક્ષેપ ‘પ્રબુદ્ધ જીવનના ગ્રાહકો, સંધના ચાલુ સભ્યો તેમજ આજીવન ખોટા હતા અથવા જે અપકૃત્યે પોતે પણ કર્યા હતા તેનું દષારોપણ
સભ્યને એ રૂા. ૧૨-૦૦માં આપવામાં આવશે. સામા પક્ષ પર કરવામાં પણ ઘણાએ સંકોચ ન અનુભવ્યું.
ઘણાં ભાઈઓ તરફથી આ પુસ્તકની માંગ છે પણ દરેકને
યુવકસંઘની ઓફિસે આવી લઈ જવાનું અનુકૂળ ન થાય તેથી માણસ માત્ર ભૂલને પાત્ર છે અને રાજકારણમાં પડેલા
હાલ તુરત નીચેના સ્થળોએથી પુસ્તક મળે તેવી વ્યવસ્થા કરી છે. આગેવાનો તેમની લાંબી કારકિર્દી દરમિયાન ભૂલો કરતા હોય છે, બહારગામ માટેની વ્યવસ્થા હવે જાહેર કરશું. પણ કઈ ભાઈ અથવા - પણ પિતાની ભૂલ કબૂલ કરે એવા તે માત્ર ગાંધીજી જ હતા.
સંસ્થા ૨૫ અથવા તેથી વધારે નકલો મંગાવશે તો તેમને આજના આગેવાને એક ભૂલ છુપાવવા બીજી ભૂલ કરે છે અને
મેકલવાની વ્યવસ્થા કરીશું. આમ ભૂલની પરંપરા ચાલી આવે છે. જે રાગદ્વેપ વિના,
(૧) મે. ચીમનલાલ શાહ એન્ડ ક. સેલિસિટર્સ,
આ એકઝામિનર પ્રેસ બિલ્ડિગ, દલાલ સ્ટ્રીટ કોટ, નિષ્પક્ષપણે વિચારી શકે છે તેમની દષ્ટિએ છેલ્લા ૨૦ માસમાં મુંબઈ-૪૦૦૦૦૧. ટે.નં. ૨૭૧૩૧૯ આગેવાનની પ્રતિષ્ઠા વધી નથી. ચૂંટણીટાણે ટોળાબંધ પક્ષાંતર (૨) (૨) શ્રી સુબોધભાઈ એમ. શાહ થયા. જો સામા પક્ષમાંથી કોઈ પક્ષાંતર કરીને આવે છે તેનું આવકાર C/o મે. એસ. એમ. શાહની ક. પાત્ર શુદ્ધિકરણ થયું કહેવાય, જો પોતાના પક્ષમાંથી કોઈ જ રહે તે ૧૯, બેંક સ્ટ્રીટ, કેટ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૧. ટે. નં. ૨૫૯૮૯૭. તે દ્રોહ, દગે અને પીઠમાં ખંજર ભોંકવા સમાન ગણાય. સેંકડો
(૩) શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ
C/o, મે. શાહ બ્રધર્સ, ૨૩૪, નાગદેવી સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૩ આગેવાનોમાંથી આંધમાં એક જ એ પ્રામાણિક ધારાસભ્ય નીકળે
ટે. નં. ૩૨૬૭૯૭. કે જેણે પક્ષમાંથી રાજીનામું આપવા સાથે વિધાનસભામાંથી પણ
(૪) શ્રી શાન્તિલાલ ટી. શેઠ રાજીનામું આપ્યું જેથી તે પિતાના પક્ષાંતર પર પિતાના મતદારોને
૧૦૪, શીવરામ એપાર્ટમેન્ટસ, રામચંદ લેન, મલાડ (વેસ્ટ),. ચુકાદ મેળવી શકે. ગુજરાતમાં બાબુભાઈ પટેલે પ્રામાણિકતા મુંબઈ-૪૦૦૦૬૪ ટે.. ૬૯૫૯૯૯ દર્શાવી કે જેઓ સંસ્થા કોંગ્રેસ છોડી ગયા હતા તેઓ પોતાની ભૂલનો (૫) શ્રી પ્રતાપભાઈ ગાંધી સ્વીકાર કરીને પાછા આવશે તે અમે તેમને સ્વીકારીશું, પણ બીજા
૭, બી કકડ નિકેતન, દેરાસર લેન, ઘાટકોપર,
મુંબઈ-૪૦૦૦૭૭. ટે. નં. ૫૫૧૪૭૬, પકોમાંથી પાંતર કરનારાઓને અમે નહિ સ્વીકારીએ.
(૬) શ્રી મહાસુખભાઈ કામદાર આપણા જાહેર જીવનમાં, ઉત્તરોત્તર સત્ય અને પ્રામાણિકતાને
૯૨૬૫, સાયન (ઈસ્ટ) રોડ, મુંબઈ-૪૦૦૦૨૨. ટે.ને. હાસ થતો રહ્યો છે. આપણે ભૌતિક પ્રગતિ ગમે એટલી કરી હોય
૪૭૬૨૧૫ કે કરીએ, પણ નૈતિક પીછેહઠ આપણું અધ:પતન જ કરશે.
(૭) શ્રી રસિકલાલ શાન્તિલાલ શાહ બીજી ખુવારી કુટુંબનિયોજનની થઈ છે. દેશની સૌથી મોટો
- ૩૨, મહેરવાન, મેન્શન, ગાંજાવાલા લેન, બોરીવલી (વેસ્ટ), દુમન વસતિવધારે છે. પાકિસ્તાન, ચીન, અમેરિકા કે નકસલ
મુંબઈ-૪૦૦૦૦૨. ટે. નં. ૬૬૧૧૯૮. વાદી નથી. સરકારે વંધ્યીકરણના અવિચારી લક્ષ્યાંકે નક્કી કર્યા અને નાના માણસને કટોકટીના છત્ર નીચે મોટી સત્તા મળી.
(૮) શ્રી ઝાલાવાડી સ્થાનકવાસી જૈન સભા તેથી બળજબરી થઈ, અતિ નિંદનીય ઘટના પણ બની, કુટુંબ
૪૭, ર્ડો. એમ. બી. વેલકર સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૨. નિયોજન ફરજિયાત બનાવવામાં નહિ આવે એવી વડા પ્રધાનની
ટે.નં. ૩૧૨૮૭૦.
ચીમનલાલ જે. શાહ . વારંવારની ખાતરી છતાં મહારાષ્ટ્ર સરકારે ફરજિયાત વધ્યીકરણને
કે. પી. શાંહ ! કાયદો પણ પસાર કરાવી નાખ્યું. પરિણામે ઘણા રાજયમાં તે જમી' જોહુકમી વાપરવામાં આવી, તેના કરતાં પણ વધારે અફવાઓ
મંત્રીઓ, મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ.
પલામાંથી પસાર જીવનમાં
પ્રગતિ ગોતા જ કરી

Page #57

તા. ૧૬-૩-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૧૭
=
=
(૧).
કશી જ જવાના, શિક્ષકો અને મને નથી એ
વર્તમાન યુગની સમસ્યા અને ઉકેલ
ગઈ છે એ આ માનસિક તાણ (Stress and Strain)નું
આખરી અને અવયંભાવિ પરિણામ છે. સમગ્ર પરિસ્થિતિના આમૂલ વર્તમાનયુગ વિજ્ઞાનયુગ કહેવાય છે. ભૌતિક કામનાઓની સિદ્ધિ
પરિવર્તનની નોબત એટલા જોરશોરથી હવે વાગવા માંડી છે કે એને માટે વૈજ્ઞાનિક સાધનો અને સામગ્રીને ઉપયોગ માનવ કરી રહ્યો છે.
સાંભળવા પૂરતા સરવા વિજ્ઞાનના કાન થઈ ગયા છે. ખાસ કરીને પશ્ચિમી દેશોમાં આવું વિશેષ જોવામાં આવી રહ્યું છે.
પહેલાં આપણે કામ કરતા હતા તે કાંઈક સંગીન પ્રાપ્ત કરવા સાથે સાથે, એ દેશના લોકો માનસિક તાણ (tension)
કરતા હતા. ત્યારે અત્યારે એ કેવળ આર્થિક આવશ્યકતા છે એમ અનુભવી રહ્યા છે એવું પણ જોવામાં આવી રહ્યું છે.
માનીને કરીએ છીએ. ફુરસદ વખતે આપણને આનંદ મળે એ દૈહિક અને માનસિક ઈચ્છાપૂર્તિ માટે વિજ્ઞાન એક સચોટ
હેતુથી વિશ્રાંતિ કરતા હતા, જ્યારે અત્યારે એને ઉપયોગ મુખ્યપણે નિમિત્ત છે, ઉપાય છે. એ હકીકત છે. અમેરિકા અને રૂસમાં વિજ્ઞાનના
અવનવી મોજ - માહ પાછળ દોટ મૂકવામાં કરીએ છીએ. નાના અનેક આવિષ્કારો થઈ રહ્યા છે અને બીજા દેશો એમનું અનુકરણ
ગામડાઓમાં પણ સમાજ ભાવના સૂકાવા માંડી છે, જયારે શહેરમાં પણ કરી રહ્યા છે. સુખ-સમૃદ્ધિમાં માનવને આળોટતે કરી દેવાની
તે એનાં મૂળ જ હલબલી ઉઠયા છે. લગ્ન હેક થવા માંડયા છે અને સંસારમાં સ્વર્ગનું અવતરણ કરી આપવાની પ્રતિજ્ઞા વિજ્ઞાને
અને છૂટાછેડા બિલાડીના ટોપની માફક ઉભરાઈ ઊઠયા છે. નવી કરી હોવા છતાં માનવ પોતે ખરેખર સુખી છે એમ છાતી ઉપર હાથ
પેઢીને જૂની પેઢી અકારી લાગવા માંડી છે અને એ એટલી હદ મૂકીને કહી શકે એમ નથી. •
સુધી કે જૂની પેઢી બીજી બધી રીતે સબળ હોય તે છતાં એ નિરાબાહ્ય અયશારામનું જે વિજ્ઞાન કારણ બની રહ્યું છે એ વિજ્ઞાન
ધાર જેવી બની ગઈ છે. ભવિષ્યને સફળ મુકાબલો કરવા માટે જ ચિંતાનું પણ સમાંતર કારણ બની રહ્યું છે એ વિધિની એક વિચિત્રતા
આવશ્યક એવી બૌદ્ધિક અને હૃદયની સંપદા, વર્તમાન શાળાકીય નથી શું?
શિક્ષણ આપણી સંતતિને પૂરું પાડતું નથી એવો આક્ષેપ અને - વિજ્ઞાન ધરા વૈજ્ઞાાનિકો માનવને સાચું સુખ આપી શકયા નથી
આરોપ, મા-બાપ, શિક્ષકો અને સંતાન સુદ્ધાં જાણે કે પોતાની એ ઘટના તરફ હવે એ આંખમીંચામણા કરી શકે એમ નથી એમ એમને કશી જ જવાબદારી નથી એમ માની, શાળાઓ ઉપર કરવા લાગી પણ લાગવા માંડયું છે એટલે હવે પોતાના અભિગમમાં આમૂલ ગયા છે. આવી ઊથલપાથલનું શું કારણ છે એ એકદમ આપણી પરિવર્તન કરવાની પેરવીમાં એ લોકો પણ પડી ગયા છે એ તે નજરે ચડતું નથી પણ ખરી રીતે જોતાં આપણે જે તંગ વાતાવરણમાં આપણને મળી રહેલા સમાચારો ઉપરથી સ્પષ્ટ લાગે છે. પરિણામે, જીવી રહ્યા છીએ એની આડપેદાશ કે જે માનસિક તાણ છે તે માનસશાસ્ત્રને લગતી ઘણી શોધ અને ઔષધના આવિષ્કારો વિજ્ઞાને આ બધા વિપર્યાસનું કારણ છે. એ હવે ધુરંધર અભ્યાસીઓએ કર્યા અને છતાં દિનપ્રતિદિન વધતાં જતાં અસંતેય, ચિંતા, કચવાટ, નિશ્ચિત કર્યું છે. ગ્લાનિ, ખેદ, ખેટ વગેરેને એ ઓછાં–જરાકે ય ઓછાં- કરી શકહ્યું
પ્રગતિ એ ધ્યેય છે એટલે એને વેગ વધારવો એ પણ એક નથી. બાહ્ય રીતે ઉપયોગી થવા વિજ્ઞાન ધમપછાડા મારી રહ્યું છે
ધ્યેય છે, જ્યારે સમગ્ર માનવસમાજ દિનપ્રતિદિન વિશૃંખલ અને માનવ સમક્ષ અન્વેષણોનો એટલે મોટે ઢગલો ખડકી દીધું છે કે એ
બની રહ્યો છે. આ હકીકતમાંથી કટોકટી જન્મી છે. એને અપનાવવાની વાત તે ઘેર ગઈ પણ એને હવે સુગ આવવા માંડી
નિવારવા માણસે કટિબદ્ધ થવું જ પડશે. સ્વસ્થ વિચારની ભૂમિકા છે; જીવનમાં સ્વાદ રહ્યો નથી; આનંદની અનુભૂતિ થતી નથી.
ઉપર નિર્માણ કરવામાં આવેલું આચરણ એ એક જ રાહ છે. પણ આ જાશુકન ચિતાથી એનું કાળજે હવે ખવાઈ ગયું છે. એક પછી
તંદુરસ્ત વિચારણા લાવવી કયાંથી અને કેવી રીતે? આ લેખમાં જ બીજી એમ અનેક આશા ઠગારી નીવડી એટલે વિજ્ઞાને આપેલી
આગળ જણાવ્યું તેમ મનનું મકાન ક્કડભૂસ થઈ પડી જવાની અણી સુખની પડીકીએ ઊલટું વિકૃતિ જન્માવી. માનવના સમગ્ર સંવેદન
ઉપર આવી ગયું છે. વિજ્ઞાને ઝાંઝવાના જળ ઊભા કરી દોડાવ્યા, તંત્રના ભુક્ક ઊડી ગયા છે. કેટલી હદે અનુકૂળ થવાય? નિરાશાના
પણ અંતે થાકી જવાયું. જળ તે ન જડયું, પણ શકિત હતી તે ય વધતા જતા જવાળ આગળ માનવ આંતરિક શકિત ગુમાવી બેઠો છે.
ગુમાવી. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સાચું જ કહ્યું છે “લામી અને અધિકાર એ બાઘા જેવો બની ગયો છે. એને માનસિક તણાવ એટલે વધી
વધતાં શું વધ્યું છે તે કહો; વધવાપણું સંસારનું નરદેહને ગયો છે કે એની સાચી ચિકિત્સા માટે એ ઝંખી રહ્યો છે. થવાનું હતું
હારી જવો.” સાચા સુખની વ્યાખ્યાનું આપણને સ્પષ્ટ દર્શન નથી. તે તે થઈ ગયું. આશામાં કિંમતી સમય અને શકિત ગુમાવી દીધા.
એ દર્શન નથી એનું કારણ પણ માનસિક તાણ જ છે. પરિવર્તનહવે જાગ્યા ત્યાંથી સવાર ગણવા એ કટિબદ્ધ થઈ ગયું છે.
શીલ સમયના તકાદાને પહોંચી વળવા વિવેકદષ્ટિ બરાબર જાળવી શારીરિક અને માનસિક-દરેકે દરેક રોગનું એક મધ્યવર્તી સર્વ રાખવી પડશે. ચિરસ્થાયી તૃપ્તિ માટે બાહ્ય જગત તરફ નજર સામાન્ય કારણ આ તાણતણાવ છે એમ વિજ્ઞાન પણ હવે કબૂલી રહ્યું ફેરવવાને બદલે આંતરખેજની અનિવાર્ય આવશ્યકતા સ્વીકારવાની છે. અમેરિકા અને ઈતર દેશમાં રોજબરોજ વધતું જતું હદયરોગ રહેશે. વિસંવાદી વાતાવરણમાં સંવાદિતા સ્થાપી, એ દ્વારા સાચા તથા બ્લડ પ્રેસરનું કારણ એ માનસિક તાણમાં રહેલું છે. નિદ્રાનાશ સુખની અનુભૂતિ શોધવી પડશે. વિજ્ઞાનના એકધારા વિકાસના માટે દિનપ્રતિદિન વધતી જતી નિદ્રાપ્રદ અને શામક ઔષધોને વાતાવરણ વચ્ચે માનવીએ પોતાની મૂળગતી સર્જનશકિત અને ઉપયોગ, તથા દારૂ અને બીડીને વપરાશ તાણને એક જ કારણને બુદ્ધિમતાને પૂર બહારમાં ખીલવવી પડશે જેથી એના અસ્તિત્વને આભારી છે એવું સ્વીકારવું કોને માટે હવે બાકી રહ્યું છે? તાણના ભય ઊભું ન થાય. પ્રશ્નને હલ કરવા વિજ્ઞાને ઉપાયે તે એક પછી એક એમ ઘણા આપણે અનેક પ્રયોગ કરી ચૂકયા છીએ. એની સાખે ઈતિહાસ જયા પણ એ પણ હવે જખ મારે છે.
પૂરે છે. માનવનું અંતિમ ધ્યેય આનંદ- પ્રાપ્તિનું છે. એ આનંદ માનવ અને સમાજ અર્થાત વ્યષ્ટિ અને સમષ્ટિ વચ્ચેના સંબંધોની કોઈ પણના ભાગે ન મેળવી શકાય. ભૌતિક સુખ એ સાચા અર્થમાં સાંકળ તૂટવા લાગી છે અને સમાજની સંવાદિતા તદન જોખમાઈ
સુખ નથી. ઉપરાંત, જે સુખના ઉદય - અસ્ત વારંવાર થતા

Page #58

તા. ૧૬-૩-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૧૮
હોય એ પણ સાચું સુખ નથી. વિજ્ઞાને આપેલ સુખ : સગવડ- કોલસ કે પથ્થરમાંથી કિમતી નંગનું–રોનું સર્જન કરે તે જ માંથી હમેશાં બીજા સુખની વૃ*ણી જન્મતી રહે છે. એથી તૃપ્તિને
કરી છે જે શી કવિને " મમવી–તે જ સાચે સાહિત્યકાર, તે જ સાચો ગણિતશા. બદલે અજંપે ઉત્પન્ન થયું છે અને એ અજંપાનું બીજું નામ જ આંકડા કુલ નવ છે. અાર કુલ બાવન છે. અખાના માનસિક તાણ છે.
શબ્દોમાં કહું તો જયાં સુધી માનવી ત્રેપનમે અક્ષર એટલે કે
ઈવરને જાણતો-ઓળખતે નથી ત્યાં સુધી તેનું જીવન સાર્થક થતું - કોઈને એમ લાગે કે સમગ્ર દુ:ખપરંપરાનું કારણ વિજ્ઞાન
નવી. બાવન અક્ષરના જાણકારને નવ આંકડારૂપી નવગ્રહો નડી છે એમ માનું છું. એ આક્ષેપ હકીકતથી દૂર છે. કહેવાને આશય શકે છે. પરંતુ જેણે ત્રેપનમો અક્ષાર જામ્યો છે તે અજર-અમર એ છે કે વિજ્ઞાને આપેલ દેનને આપણે સાચે ઉપયોગ નથી કર્યો.
બની જાય છે. નવ આંકડામાં પણ સૌથી પહેલાં આંકડે તે શૂન્ય,
પછી એક, વળી, શૂન્ય. શૂન્ય ઉમેરતાં જાવ. પછી તે દશ, સે વિજ્ઞાનનો આવિષ્કાર કરનાર આપણે અને એને દુરૂપયોગ કરનાર
હજાર, દશ હજાર. અરે અનંત એકડાની ડાબી બાજ નહીં, પણ પણ આપણે. બાહ્ય જગત અને પરિસ્થિતિ ઉપર આપણે અંકુશ
જમણી બાજુ જેને મડા ઉમેરતાં આવડયું તે ગણિતજ્ઞ, શાની, ન હોઈ શકે અગર હોય તે પણ તે થોડોક જ હોય. એટલે રાગ - વિજ્ઞાની. મીંડાની મેટાઈ પણ જાણવા જેવી, માણવા જેવી છે. પની પરંપરાને પેદા થવાની પૂરી સંભાવના છે. પણ અહિં જ
શુન્યમાંથી સર્જન કરવાની શકિત અગાધ છે. પૃથ્વીને આકાર આપણે સાવધાની રાખવાની છે. રાગ-દ્રુપની . આબોહવાને મન
ગળ છે. કદાચ, બ્રહ્માંડનો આકાર પણ ગોળ હશે! કેમ કે ઈડાને સાથે જ સીધો સંબંધ છે.
આકાર ગોળહાંગે છે. આપણું જીવન પણ ગેળ ગોળ ફરે છે. આ બધી ચર્ચા પછી હું એક જ નિષ્કર્ષ ઉપર આવું છું કે
જવા રિવર્તજો સુના દુ:નિ ૨. જીવનમાં સુખદુ:ખની
ભરતી-ઓટ પણ ચક્રાકારે જ આવતી હોય છે. સમયનું પણ ચક્ર વર્તમાન કટોકટીની સમસ્યાને સાચો ઉકેલ મનમાં સમતાને સ્થા૫
હોય છે. જીવનના પૈડાનું, ચકનું સ્થાન કેટલું અમૂલ્ય છે એ આપણે વામાં રહે છે.
સૌ સારી પેઠે જાણીએ છીએ-સમજીએ છીએ. તેથી જ ગણિતમાં - વર્તમાન યુગને મટામાં મોટો રોગ માનસિક તાણ છે. મનના
શુન્ય અને સાહિત્યમાં પૂર્ણવિરામ ગાળ-છેબને પલાં. વાગે તેવાં.
ગાજે તેવાં. કહેવત છે ને કે ઢમ ઢેલ, માંહે પિલ! મેટા માણસે વિજ્ઞાનને સાચી રીતે સમજવામાં અને ઉકેલ રહ્યો છે. એ વિજ્ઞાન
(big man) પણ પિલા જ હોય છે ને નક્કર હોત તો બીજા એટલે ગ. ભગવાન પતંજલિને લાગ્યું કે પરલોક, આત્મા, તેને ઓળખી શકત? કવિ દલપતે ગાયું છે ને કે “પાડ્યું છે તે પુનર્જન્મ, નીતિ, ધર્મ, બધી વાત અને વાદવિવાદો જવા દઉં
બોલું તેમાં તે શું કરી કારીગરી: સાંબેલ વગાડે તે હું જાણું કે
તું શા છે!” શબ્દોમાં કથાથી વધુ વ્યથા છે. સમાજ ઉપર તીખઅને અહિ જે માનવને સાચી શાંતિને માર્ગ બતાવું. એટલે એમણે
તમતમતો કટાક્ષ છે. વળી, આપણે સૌ જાણીએ છીએ તેમ સમાજમાં ગની પ્રરૂપણા કરી. થોગ એટલે શ્વાસોચ્છવાસની તાલીમ એ
પણ જે બેલે છે તેનાં બોર વેચાય છે. માટે જેણે બાર વેચવા એક જ અર્થ એમને અભિપ્રેત હતો. આ પેગ- હરિભદ્રાદી જૈન હોય, પિતાની જાતનું પ્રદર્શન કરવું હોય તેણે બોલવું જોઈએ. આચાર્યોએ પણ દિગ્દર્શન કરાવ્યું છે જે હવે પછી.
સાહિત્ય આપણને બોલતાં શીખવે છે, ગણિત મૂગા રહેતાં. પરંતુ
જે ભણે છે પણ ગણતાં નથી. તેમની સમાજમાં કંઈ જ કિમત (ક્રમશ:)
-‘અમૃતલાલ ગેપાણી, હોતી નથી. કહેવત છે ને કે “ભણ્યો પણ ગણ્યો નહીં માનવજીવન
ગણતરીપૂર્વકનું હોવું જોઈએ. માણસે પિતાની આવક જાવકના હિસાબ રાખવો જોઈએ. સમયાંતરે એનું સરવૈયું કાઢતાં રહેવું જોઈએ.
કેટલું મેળવ્યું ? કે કેટલું ગુમાવ્યું? જે મેળવે છે તે ખર્ચી શકે - અંકગણિતમાં જેવું સ્થાન શૂન્યનું તેનું જીવનગણિતમાં પૂર્ણ
છે, વાપરી શકે છે. પરંતુ, જે કમાતે જ નથી તે શું વાપરવાના?
જીવનને પણ પરોપકારાર્થે વાપરવાનું હોય છે. ઈશ્વરે આપેલા વિરામનું. સાહિત્ય એ જીવનનું, માનવજીવનનું ગણિત છે. આમ તે
જીવનની પાછળ પણ તેનો હેતુ છે, ગણતરી છે. માનવજીવન ગણતરીપૂર્વક જીવન જીવતાં શીખવે તે ગણિત. સાહિત્યમાં સૌનું વેડફી નાખવા માટે નથી. જેમ સૂર્યના પ્રકાશ, નદીનું પાણી, કે હિત સમાયેલું હોય છે. સહિત શબ્દ ઉપરથી ઉદભવ્યો સાહિત્ય વૃક્ષનું ફળ–અરે, કોડિયાંને પ્રકાશ બીજા માટે છે તેમ પણ શબ્દ. આમ સાહિત્ય એ સમાજજીવનનું ગણિત છે, કારણ કે
જીવનને ઉપયોગ, અલબત્ત સદુપયોગ અન્યના ભલા માટે થ
જોઈએ, જે તેમ ન થાય તે પછી માણસ અને પથ્થર વચ્ચે ફેર જીવનાર્થમાં સ્વાર્થ અને પરમાર્થ બધું સમાઈ જાય છે. અર્થને- શો? પરંતુ આજે બન્યું છે એવું કે એક માનવી પથ્થર ઉપર અર્થ હેતુઃ શરીરધારી ! મનુષ્યમાં સ્વાર્થ તો હવાને જ. પરમાર્થી વિશ્વાસ રાખી શકે છે, પણ પોતાના ભાઈ-માનવી ઉપર નહીં! તે કઈક જ, કદાચ સાધુ-સંન્યાસી હોઈ શકે, પરંતુ દુ:ખની વાત
તેનું કારણ શું? આજે માનવી–માનવમાંથી ઝડપભેર શ્રદ્ધા ગુમાવી તે એ છે કે આપણે ખરા અર્થમાં સ્વાથી પણ નથી હોતાં. “સ્વ”ને
રહ્યો છે. આજને માનવી છીછરે (swallow) બની રહ્યો છે.
તે પિતાની જાતમાંથી જ જો શ્રદ્ધા ગુમાવી રહ્યો હોય તો પછી ઓળખ્યા વગર તેને અર્થ એટલે કે હેતુ શી રીતે ઓળખી પરમામાની તે વાત જે શી કરવી? આજના યુવકને ધર્મ એ શકાય? માટે તે બાઈબલમાં કહ્યું છે કે Know thy self | "ધતીંગ લાગે છે. સદાચારમાં એ સડાચાર જેતે થઈ ગયો છે. તારી જાતને ઓળખ. તું તારા દિલનો દીવડો થા ને!” આ
બાહ્ય ટાપટીપમાંથી જ તે ઊંચે આવતું નથી. તે ભૂલી ગયું લાગે
છે કે પોતે તો માત્ર વિશ્વ—સાંકળની એક કડી માત્ર છે. તેને જગતનું સૌથી વધુ અઘરું કાર્ય તે પિતાની જાતને ઓળખવાનું.
ભૂતકાળ હતો, તેને ભવિષ્યકાળ હશે એવું તે વિચારી જ નથી રાળખાણ આમ તે એક ઊંડી ખાણ છે. માણસને તેના વખાણ શકતે. ઇન્દ્રિયને બહેકાવી બેકાર બનાવતે આજના યુવક સ્વેચ્છાથાય તે તેને ગમે છે, તેની કોઈ સાથે ઓળખાણ થાય તો પણ ચારી થતે જતો હોય એમ નથી લાગતું? આપણું યૌવનધન તેને ગમે છે. પણ પ્રશ્ન એ છે કે જયાં સુધી આપણે આપણી વેડફાઈ રહ્યાં છે. તેને યોગ્ય માર્ગે વાળવું એ આપણી નૈતિક જાતને ઓળખી શકતા ન હોઈએ, ત્યાં સુધી આપણને આપણા ફરજ છે. યુવાનીને દીવાની ન બનવા દેવાય. સાંઈઠ વર્ષના જીવનને વખાણ થવા દેવાને કે કોઈની સાથે ઓળખાણ કરવાને હક્ક ખરો?
ત્રણ સંરખા ભાગમાં વહેંચી તો વીસ વર્ષ એ ૧૩ જીવન થયું. પિતાની જાતને પૂછી જોવા જેવો આ અઘરો-કારે પ્રશ્ન છે. જેમ
બાકીના ૩/૪ જીવનનું શું? માનવજીવન ઊર્ધ્વીકરણ કરવું જોઈએ. ખાણ ઊંડી તેમ તેમાંથી કિંમતી અમૂલ્ય રત્ન: હીરા, માણેક,
આત્માની ઉન્નતિ થવી જોઈએ. એને માટે યુવક વર્ગને વિચારમેતી, પન્ના મળી આવવાની શકયતા વધુ.રાપણી ખાણમાં પણ
પૂર્વકનું ભાથું બંધાવી દેવું જોઈએ. આ બધી બાબતે વિષે ગંભીરકિંમતી સ ગુણે પહેલા છે. દુર્ગુણો રૂપી પથ્થર પણ છે; આમ
તાપૂર્વક વિચારવાનો સમય નજીક, ખૂબ નજીક આવી રહ્યો છે. તે કોલસો, હીરે કે પથ્થર આખરે તે એક જ કુળના ને પણ
- હરજીવન થાનકી
શૂન્ય અને પૂર્ણવિરામ

Page #59

તા. ૧૬-૩-૭૭
ખુબ જીવન
ભર્યાભર્યાં આંતરજીવનનું પ્રતીક
ચીમનભાઈએ “અવગાહન”માં ‘પંચાવન વરસના સહવાસ’ એ લેખમાં લખ્યું છે એનાથી જ હું મારા વકતવ્યનો પ્રારંભ કરું છું :
“એકલતામાંથી બચવા માટે કામ શોધવું પડે કે બીજાનો સહવાસ જોઈએ એવું નથી. મારું મન ભરેલું છે. ચિંતન-મનન નિરંતર ચાલે છે. ...મારું અંતર – જીવન એ જ ખરું જીવન છે ...જે છે અને અનુભવ્યું છે તે અતિસંક્ષેપમાં લખ્યું છે.” *
એટલે કે આ પુસ્તક એમના ભર્યાભર્યા આંતરજીવનનું સમૃદ્ધ
પ્રતીક છે.
કાગળમાં
એમને વાંચીએ છીએ ત્યારે એક પ્રતીતિ એવી થાય છે કે જાણે આપણે એમના વિચારના યાત્રાસંઘ સાથે વિહાર કરીએ છીએ. એમની વિચારલીલાને અનુભવ અથવા શાનની ભોંય છે. મનમાં ઊછરેલા વિચારના છેડને તેઓ સીધા જ કાયમ માટે વાવી દે છે. To enclose an eternity in a square-foot of paper” એ ચીમનભાઈની ચિંતનશીલ કલમની લાક્ષણિકતા છે. એમની વિચારલીલા એ બુદ્ધિનો પ્રપંચ નથી. શેતર જ પર પ્યાદાં ફેરવવાની રમત કે કરામતમાં એમને રસ નથી. એમની કલમની ગતિ સીધી અને સોંસરવી છે. રોમેન્ટિક ઢબની રઝળપાટ કરવાની એમની કલમને ટેવ નથી. એમની પાસે શૈલી છે-પણ શૈલીના દેખાડા વિનાની,
ચીમનભાઈમાં વાણીની સરળતા છે, કારણ કે વિચારની સ્પષ્ટતા છે. શબ્દોની અટપટી વાકયરચનાઓથી એમને કોઈને ગૂંચવવા નથી કે એમને કોઈને આંજવા નથી, એ આત્મદર્શનના જીવ છે, બાહ્ય પ્રદર્શનના નહીં. એમની વિચારપદ્ધતિમાં કોઈ અંગત ખૂણાખાંચા નથી. અંગત બાબતોનો પણ એ બિનઅંગત રીતે વિચાર કરે છે અને બિનઅંગતને પણ એક ક્ષણ અંગતના કેન્દ્રથી જોઈ લેવાનું ચૂકતા નથી. રાજેન્દ્ર શાહની એક પંકિત યાદ
આવે છે:
“જીવનનું જરા આઘે રહીને કરું અહીં દર્શન
આઘે રહીને એટલે સ્થૂળ દૂરતા નહીં પણ સ્વસ્થ તાટસ્થ્ય. એમનામાં વ્યાપ છે, પણ ઊંડાણને ભાગે નહીં. કહો કે ઊંડાણ અને વ્યાપ એમની જીવનદૃષ્ટિમાં સમરસ થઈ ગયાં છે અને એટલે જ એ કેવળ જૈન ધર્મ વિશે વાત કરી શકે છે એવું નથી, ‘રામાયણ’ અને ‘મહાભારત' વિશે પણ મુકત મને વરસી શકે છે. ઈતિહાસ, સમાજ કે ધર્મ, રાજકારણ કે હૃદયકારણ, વ્યકિત કે વિભૂતિ, એ કશા પર પણ અંગત આશયને વચમાં લાવ્યા વિના ચિંતન કરી શકે છે. નવેસરથી વિચારવાનું આવે ત પોતાના વિચારોને ફરીફરીને તપાસી જુએ છે, ચકાસી જુએ છે અને કોઈ પણ વળ કે વમળ વિના ગૂંચ ઉકેલ આણે છે.
29
એમની વાતમાં કર્યાંય આબર નથી. જે વાત આવે છે એને કોઈ પણ પ્રકારના વાઘા કે જરકશી જામા વિના તે મૂકી શકે છે. એમની આડંબરરહિત નમ્રતા જુઓ!
“મને યાદ છે ત્યાં સુધી ૧૯૩૫–’૩૬ થી આજ સુધી કોઈ વર્ષે મારું એક વ્યાખ્યાન ન હોય એમ બન્યું નથી. પરમાનંદભાઈનો આગ્રહ રહેતો અને મને પણ આનંદ થતો. ત્યારે મને ગુજરાતીમાં બોલવાનો અભ્યાસ નહોતો. આ વ્યાખ્યાનોથી મને ઘણા લાભ થયો.*
“મુનશીનું જાહેર જીવન' વિષે લેખમાં એક જ શબ્દથી મુનશીની Extrovert Personality ને ખ્યાલ આપે છે:
“૧૯૫૨ની ચૂંટણી પછી શ્રી મુનશીને ઉત્તર પ્રદેશના ગવર્નરપદે મૂકયા. મુનશી મહાલી શકે એવું આ સ્થાન હતું. ” *
ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ, ‘અવગાહન’, પ્ર. આ. મુંબઈ, મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, ૧૯૭૭, પૃ. ૩૦૧.
* એજન, પૃ. ૨૬૭. * એજન પુ. ૨૬૫.
રાજકારણ વિષે મેં ઘણુ લખ્યું છે. પણ હું રાજકારણના જીવ નથી. રાજકારણ પ્રજાજીવનને ઘેરી વળ્યું છે તેથી તેને વિષે લખવું પડે છે. મારા અભ્યાસનો વિષય છે, તત્ત્વજ્ઞાન અને કેટલેક દરજ્જે સાહિત્યવાચન કરતાં, મેં મનન વધારે કર્યું છે.
–એજન બે બાલ.
ચીમનભાઈ પોતે જ પેાતાના વિદ્યાર્થી છે. હા, એમના ભીતરના ખંડમાં પ્લેટો, સોક્રેટિસ, શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર અને ગાંધીજીની ચિરંતન છબીઓ છે. દેખીતી રીતે ચીમનભાઈ વાત આપણી સાથે કરે છે, પણ ગુફતેગૂ આ ચાર જણ જોડે જ કરે છે.
જેમનામાં તત્ત્વજ્ઞાનની ઠાવકી, ઠરેલ, શાંત ફર્તિ છે અને તની શુદ્ધિ છે એવા ચીમનભાઈનું વ્યકિતત્વ અત્યંત સંવેદનશીલ છે. પણ સંવેદનશીલતા દેખાડતા નથી. કાલેલકરે કાંક કહ્યું છે, ‘ન હોય તેને જ દેખાડવાનું હોય છે,” એમની સંવેદનશીલતા જવાળામુખીની જેમ ભીતરથી પ્રજળી રહી છે, નહીં તો આવું લખી શકે ?–
૨૧૯
“સાલ્ઝેનિત્સિનનાં પુસ્તકો વાંચતાં રુંવાડાં ઊભાં થઈ જાય છે. વાંચી શકાતાં નથી. માનવી આટલો ક્રૂર થઈ શકે ? પણ આપણી આસપાસ જોઈએ છીએ ત્યાં પણ જે ઠંડી ક્રૂરતા છે તે અંતરનાં દ્વાર ખુલ્લાં હોય તેને જપીને સૂવા ન દે.” *
સેક્રેટિસે જે કટોરામાં ઝેર પીધું એને આજે થૂંકદાની તરીકે ઉપયોગ થાય છે. ત્યારે એમને શું થતું હશે, એ જાણવા માટે ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ના તંત્રીલેખા વાંચવા જોઈએ.
વ્યકિતની અને જીવનની એમની અંતિમ કસોટી આ જ રહી છે.
“દરેક માણસે વિચારવાનું કે તેણે આ સંસારમાં રહી બીજાના દુ:ખમાં ઉમેરો કર્યો છે કે કાંઈ ઓછું કર્યું છે?" +
એમને છીછરી અન્યશ્લાઘામાં કે આત્મશ્લાઘામાં રસ નથી. સમાજે એમને અઢળક પ્રેમથી ઘેરી લીધા છે. માનવધર્મી ચીમનભાઈ બધાના પ્રેમને માથે ચડાવે છે, પણ એની ગૂંગળામણને અનુભવ્યા વિના બહુ સિફતથી નિસ્પૃહ રહીને બહાર આવી શકે છે. સંસ્થા સાથેના અને વ્યકિત સાથેના એમના જલકમળવત સંબંધી વિષે એમણે અહીં અણસાર આપ્યો છે.
“કોઈ સંસ્થા સાથે મનને બાંધ્યું નથી. કોઈમાંથી છૂટા થતાં લેશમાત્ર સંકોચ થાય તેમ નથી. હકીકતમાં હવે, ક્રમશ: છૂટા થવાનું વિચારી રહ્યા છું.' +
“સંસાર સાથે પ્રેમબંધનથી પ્રબળપણે મને બાંધી રાખનાર બે બળા હતાં. મારી પત્ની અને મારી માતા. મારી પત્ની કરતાં પણ મારી માતાનું વધારે. બન્ને ગયાં. મારી એકલતા વધતી જાય છે તે સાથે અંતરનિરીક્ષણ વધે છે.' સ્પેનિશ કવિ લાર્કાએ પોતાનું સન્માન થાય એનો વિરોધ કરેલો. Organised applause સામે એમને સૂગ હતી. ચીમનભાઈ, અમે અહીં તમને ખાતરી આપીએ છીએ કે અહીં વ્યવસ્થિત તાળીઓના ગડગડાટ નથી; પણ જાપાનમાં હોય છે એવી, અથવા આપણી ગઝલમાં હોય છે એવી free play arrangement છે. અંતે એટલું કહીને વિરમીશ :
તમારી ખુરશી પર બેઠેલા સિદ્ધિ પુરુષની પાછળ તમારામાં વસેલા ચિંતનપુરુષને હું ચૂપચાપ બેઠેલા જોઉ છુ. તાળીઓનો ગડગડાટ વીજળીની જેમ પડે તો પણ તમારા મૌનના શિખરને કશું જ થાય એમ નથી. તમારામાં રહેલા ચિંતકને, મૌનના શિખરને પ્રણામ કરું છું. -સુરેશ દલાલ
* એજન, ખુ. ૪૮.
4 એજન, બ્રુ. ૪૯,
- એજન, પૃષ્ઠ ૩૦૪.
૦ એજન પૃ. ૩૦૬
તા. ૧૧ માર્ચ ૧૯૭૭ના દિનેશ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહના અમૃતમહોત્સવ પ્રસંગનું વકતવ્ય.

Page #60

પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૩-૭૭
ચિરાગ જલા નહી.... nલાના અબુલ કલામ આઝાદને એક લેખ વાંચી સૌના હાલ અત્યારે આવા છે : રહ્યા હતા, એમાં એક ફારસી શેર પર નજર ચોંટી ગઈ–
મુખસર હાલે - ચશ્મ – દિલ યહ હૈ, જુજ મેહબ્બત હર બુર્દમ
ઈસકો આરામ ઉસકો ખ્વાબ નહીં. સુદ દર મહેશર ન દાસ્ત
--ટૂંકમાં આંખ અને દિલની હાલત એવી છે કે દિલને ચેન દિીને – દાનિશ અજે કદમ
નથી, આંખમાં ઊંઘ નથી. કસ બીજે બર ન દાત.
સૌની સ્થિતિ જ્યાં આવી હોય તે કોઈને કોઈના તરફ -ક્યામતને દિવસે મહોબ્બત સિવાયનું હું જે કંઈ લઈ
સહાનુભૂતિ પણ કયાંથી હોય ? તમે જે દુ:ખના માર્યા ચીસ આવ્યો તેનાથી કશે ફાયદો થયો નહિ. ધર્મ અને બુદ્ધિએ કહ્યું
પાડી ઊઠશે તેઅહીં અમારી કોઈ કદર નથી.
હમસાયા શુનીદ નાલાઅમ ગુફા પ્રેમના શ્રેષ્ઠત્વને સ્વીકાર આ કથનમાં છે. ધમેં જગાવેલું
ખાકાની ર દિગર શબ આપદ ? પાશવી ઝનૂન કે બુદ્ધિએ જગવેલા અનેકાનેક અટકચાળા અંતે
-જ્યારે મારી ચીસ – મારો પિકાર પાડોશીઓના કાને પહોંચે કશા કામના નથી, એની પ્રતીતિ વહેલી – મેડી સૌ કોઈને થયા
તે બેલ્યા કે લ્યો ભાઈ સાહેબની રાત પડી. વિના રહેતી નથી. પ્રેમના પાવક વારિથી આર્દ્ર તા ન પામ્યું હોય
આ પરિસ્થિતિમાં પછી માનવીના ચિત્ત માટે બે જ વિકલ્પ એ ધર્મ રૂઢ જડ, ક્રિયાકાંડ માત્ર બની રહે છે. એથી માનવીની
રહે છે. કાં તે પાગલપણ કાં આપઘાત. બંનેમાંથી એકે સારી દાંભિકતાને ભલે ધરવ થાય, એનું હોવું એથી ધરાનું નથી.
ચીજ નથી. આ સ્થિતિથી દૂર રહેવું હોય તે માણસે માણસ માટે બુદ્ધિના બણગા પણ હૃદયની આરઝુને પરિતૃપ્ત કરવા શકિત- મહોબ્બત રાખતા શીખવું પડશે. માન નીવડતા નથી. બુદ્ધિએ સર્જેલી અનેક ભૂલભૂલામણીઓ તે આ મહોબ્બત ઔપચારિક હશે તે કશે અર્થ નહિ સરે. એ માનવીની મૂર્તિને ઊલટાની એવી તે મૂંઝવી મારે છે કે કદીક તે
દિલને અવાજ, આત્માની ઝંખના હશે, તે જ એ બંનેનું કલ્યાણ આપઘાત સિવાય એને ઉગારો પણ થતું નથી.
કરશે. આજે પ્રેમભાવના, સેવાની વાતો તે સૌ કરે છે, પણ એ બાકી બચે છે માત્ર પ્રેમ. પ્રતિપાર ઉદાર બનતા જતા, વાતે જ છે. જ્યાં સુધી હૃદયની ઊંડી પ્રતીતિથી એ ઉચ્ચારણા જગતની તમામ જીવ–સૃષ્ટિને, સર્જનહારના તમામ સૂજન પર થતા નથી, ત્યાં સુધી એ માત્ર બકવાસ જ બની રહે છે. ચાંદનીની જેમ શાતા ઢળતા પ્રેમની પરિપૂર્ણિતા, પ્રફુલ્લતા અને
“હું - પદોમાં અંધ બનેલ માણસ આવી સાદી વાતો ઝટ પાવકતાની આછીપાતળી યે પ્રતીતિ જેના હૈયાને સાંપડે છે, એની
સમજ નથી. પ્રતિદિન નવી – નવી મહત્ત્વાકાંક્ષાઓને નશે જેની દષ્ટિ એની ગતિ જુદી હોય છે.
બુદ્ધિ પર સવાર થતું જાય છે એ માણસ સાચી વસ્તુ સ્થિતિનું સંતને મહંતોએ આવા દિવ્ય પાવક પ્રેમને મહિમા ગાય છે. મૂલ્યાંકન કરવામાં ગોથું ખાઈ જાય છે ને એક નાની સરખી યુગે યુગે કૃષ્ણ, ઈસા મસીહ કે બુદ્ધ – મહાવીર કે મહાત્મા ગાંધીની ભૂલથી વ્યકિત શું આખા સમાજ, આખું રાષ્ટ્ર પોતાના આદર્શથી જેમ અવતરતા આવા મહાનુભાવે પ્રેમને મહિમા બુલંદ સૂરે સેંકડો ગાઉ દૂર રહી જાય છે. સમયની તે જ રફતાર સાથે કદમ ગાય છે. જ્યાં જ્યાં એમની એ પ્રેરકવાણીના પડઘા પડે છે, મિલાવવાની એ શકિત ખેઈ બેસે છે. સમય કોઈની રાહ જોતો ત્યાં ત્યાં પરિવર્તન એક પરમ શાંતિદાતા પ્રક્રિયા આરંભાતી હોય નથી. વણઝાર પર વણઝાર વહી જ જાય છે. જે રુકયા તે રહી છે. વ્યકિતની આ અંગત અનુભૂતિ છે. જાહેરમાં લેવાતી પ્રતિજ્ઞાઓ, પડે છે, ડગ્યા તે ડૂબી મરે છે અને આ બધું થાય છે એક નાની શપથવિધિઓથી આ અનુભૂતિ આગવી ને અનુપમ છે. હૃદયની | સરખી ભૂલમાંથી - ઉડી ગુહામાંથી ઊઠતો ધીર ગંભીર સાદ માનવીના ચિત્તને પ્રેમની
યહ લમહા ગાલિ બૂદમ પરમ પાવનકારી જાહનવીના જળથી અભિસિકત કરી, એ નિર્મળીએ
બ સદ સાલા ૨ હમ દૂર શુદ. બેજરહિત, મુકત કરી સુખી કરી મૂકે છે.
-ફકત એક ક્ષણ બેપરવાહીથી કામ લીધું કે મંઝિલ સે સાલ • પરંતુ આ સ્થિતિની પ્રાપ્તિ સરળ નથી. મહાનુભાવોની વાણી દૂર રહી ગઈ.
એમના મરણ બાદ મૂક બની જાય છે. એમના વચને ગ્રન્થમાં આપણા પણ અત્યારે એ જ હાલ થયા છે. કેદ પૂરાઈ જાય છે. ગ્રંથે ઊઘડે છે તે મતલબપરસ્ત લોકો પણ નિરાશ થવાની જરૂર નથી. ભૂલ્યાં ત્યાંથી ફરી ગણીએ. એમાંથી મનફાવતા અર્થો તારવી કાઢી ગૂંચે સુલઝાવવાના બદલે જાગ્યા ત્યાંથી સવાર. ફરી ભૂલ ન થાય તેની સાવધાની રાખીએ . ઊલટાની વધુ ગૂંચવે છે. એ ઊલટી - સૂલટી વાત હૈયામાં રહેલા અને હૃદયમાં પ્રેમમંત્ર ઘોષ જગવીએ. વેરઝેર ભૂલીએ. ગઈ સાહજિક રૌતન્યને પણ હણી નાખે છે. રહ્યો – સહો પ્રકાશ ગુજરી ભૂલી જઈએ. પણ નષ્ટ થાય છે.
અને એ આપણી પોતાની, સૌની અને સમયની માગ છે. બુઝા હૈ જબસે દિલ મુજ હજીકા
કાળની એ માગને ન અવગણીએ, પ્રેમનું મૂલ્ય સમજીએ કેમ કેચિરાગ જલતા નહીં કહીંકા
રાહખ રા અસ્તગી – એ – રાહ ને સ્ત - જ્યારથી મુજ દુખિયાનું દિલ બૂઝાઈ ગયું છે ત્યારથી કયાંય
ઈશ્ક હેમરાહ અસ્ત- હમ ખુદ મંજિલસ્ત. પણ દીવો સળગતો નથી. અને પછી દુનિયા આખી યે ભેંકાર -પ્રેમને રસ્તો એ છે કે જે પર ચાલનારને થાક નથી લાગતી, ભાસે છે.
કેમ કે પ્રેમ જેની સાથે છે, એની સાથે જાણે ખૂદ એની મંજિલ આજે આપણાં મનની આ સ્થિતિ છે- સૌની આ સ્થિતિ છે. જ હોય છે. મન ગૂંગળાય છે, જીવ મુરઝાય છે, આત્માનું ચૈતન્ય હણાય છે.
અનવર આગેવાન

Page #61

તા. ૧૬-૩-'૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૨૧
શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહનો અમૃત મહોત્સવ - “જૈન સાહિત્યની આધ્યાત્મિક પરિભાષામાં જો એક જ શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહના વિચારો એટલા પાયાના અને શબ્દમાં શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહને તલસ્પર્શી પરિચય તંદુરસ્ત છે કે અને ભાષાના સીમાડામાં બાંધી રાખવા ઉચિત નથી કરાવવાનું હોય તો તેઓને આપણે ‘નગરસ્થવીર” તરીકે ઓળખાવી તેથી આવા ચિંતનાત્મક પુસ્તકનું રાષ્ટ્રભાષા હિન્દીમાં પ્રકાશન શકીએ” એવું મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ તરફ્ટી શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ થાય અને રાષ્ટ્રીય સ્તરે તેનો લાભ પ્રજાને મળે એ ઘણું જ જરૂરી શાહના અમૃતમહોત્સવ અને તેમના જ ચિંતનાત્મક લેખ સંગ્રહ અને ઉચિત છે. ‘અવગાહન’નું પ્રકાશન કરવા માટે ભારતીય વિદ્યાભવન ખાતે યોજા- પ્રમુખસ્થાનેથી જસ્ટીસ ગાંધી સાહેબે ઘણા વકતાઓના યેલા પ્રસંગોચિત સમારંભમાં મુંબઈ યુનિવસિટીના ગુજરાતી વિભાગના પ્રવચન પછી પોતે જ પ્રશ્ન કર્યો હતો કે મને એમ થાય છે કે વડા ર્ડો. રમણભાઈ શાહે જણાવ્યું હતું.
ચીમનભાઈ શું નથી ? મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના જીવંત કાર્યકર્તા તરીકે ડૅ. રમણભાઈ તેમના વિશે ભલે આટલું બધું બોલી જવાયું હોય છતાં શાહને શ્રી ચીમનભાઈના ઘનિષ્ઠ સંપર્કમાં આવવાનું હરહંમેશ બન્યું છે- ભંડાર ખૂટે તેમ નથી !' તે ઉલ્લેખ સાથે જ ડો. શાહે જણાવ્યું હતું કે તેમનું જીવન પુરુષાર્થની ભવ્ય જસ્ટીસ ગાંધીએ જણાવ્યું હતું કે શ્રી ચીમનભાઈ એક ઝવેરી અદ્વિતીય ગાથા છે. વિનમ્ર અને સંકોચશીલ સ્વભાવના શ્રી ચીમનભાઈ છે પણ ‘કઝરવેટિવ’ છે.તેમની પારખ અજબની છે. અને એક હમેશાં પિતાનાં સાથીઓની પરખ કરીને તેમને આગળ કરવા વખત વ્યકિતને પારખીને તેની તપાસ કર્યા પછી અને પસંદગી પ્રયત્નશીલ હોય છે.
થયા પછી તેઓ તેમના પર રાંપૂર્ણ વિશ્વાસ પણ મૂકે છે. તેમની પ્રતિભા અંગે ડે. રમણભાઈ શાહે જણાવ્યું હતું કે જસ્ટીસ ગાંધીએ આ પ્રસંગે તેમના એ વખતના ‘બારના બહુમુખી પ્રતિભા છે. જોકહિતચિંતક પત્રકાર છે, સમાજ સુધારક છે, આણીશુદ્ધ ભારતીય વકીલેને યાદ કર્યા હતા અને જણાવ્યું હતું કે તત્ત્વજ્ઞાનનું ઊંડું ચિંતન કર્યું છે. ઉપરાંત જે તેમને આપણે જક, શ્રી કનૈયાલાલ મુનશી, શ્રી ત્રીકમલાલ દ્વારકાદાસ અને શ્રી ચીમનલાલ સંયોજક જેવા શબ્દોથી મુલવીએ તે વ્યકિતત્વને નિચોડ તેમાં ચકુભાઈ શાહે કદી ભારતીય વેશ છેડો ન હતો ! તારવી શકાય !
પોતાના અંગત જીવનના કેટલાક પ્રસંગોને તાજા કરતાં મુંબઈ હાઈકોર્ટના જસ્ટીસ શ્રી. જે. એમ. ગાંધીના પ્રમુખ- જસ્ટીસ શ્રી ગાંધીએ જણાવ્યું હતું કે મને તેમનામાં સ્વાભીમાન, સ્થાને યોજાયેલા આ સમારંભમાં સ્વાગત પ્રવચન કરતાં સાદાઈ અને ભારતીય સંસ્કૃતિના ગુણ ઘણા જ સ્પર્શી ગયા છે. મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના મંત્રી શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહે જણાવ્યું • તેમણે જણાવ્યું હતું કે બહુવિધ પ્રતિભા ધરાવનાર શ્રી ચીમનહતું કે જૈન યુવક સંઘ માટે આ ગૌરવનો દિવસ છે, મને તેમનામાં લાલ ચકુભાઈ શાહે રાષ્ટ્રીય સ્તર ઉપર ઘણી જ મોટી જવાબતરવરીયા યુવાનની ચપળતાના દર્શન થાય છે.
દારી ઉપાડી છે. બંધારણ ઘડવામાં તેમણે ફાળો આપ્યો હતો આ પ્રસંગે સર્વશ્રી જોતિન્દ્ર દવે, વાડીલાલ ડગલી, કાન્તિલાલ અને આજે બંધારણમાં સુધારા થયા ત્યારે પણ તેમણે પિતાને મત શેઠ, કૃષણવીર દીક્ષિત, ખીમજી ભુજપુરિયા, રામપ્રસાદ બક્ષી, નિર્ભિકપણે વ્યકત કર્યો હતે. વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદી, યશવંત શુકલ, ગાંધી સ્મારકનિધિ નવી શ્રી ચીમનલાલ ચકુ ભાઈ ચાહનું “વિચારમંથન’ પ્રવાહી છે દિલ્હી. ઈસ્માઈલભાઈ નાગારી અને બેચરલાલ દોશી, ઉપરાંત સંખ્યા- તેવું જણાવતાં જસ્ટીસ ગાંધીએ જણાવ્યું હતું કે બંધારણને ૨૫ બંધ મિત્રો - શુભેચ્છકોના સંદેશા આવ્યા હતા.
વર્ષ થયા એ પ્રસંગે ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયો ઉપર એક વાર્તાલાપ શરૂઆતમાં શ્રી રતિભાઈ કોઠારીએ પોતાના પ્રવચનમાં જણાવ્યું જ. હવે તેમાં હું, શ્રી ચીમનભાઈ અને શ્રી વાડીલાલ ડગલી હતું કે મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના ૪૮ વર્ષના ઈતિહાસમાં અનેક સામેલ હતા. એ વખતે શ્રી ચીમનભાઈએ એવો મત યુકત કર્યો તબક્કાઓ આવ્યા છે. આ પ્રસંગ અમારા માટે આનંદ અને હતું કે સમયની માંગ પ્રમાણે જરૂર જણાવાય તે અહીં તહીં શેડા ગૌરવની મિશ્ર લાગણીઓને છે.
હળવા સુધારા કરવા જોઈએ. શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહની “પ્રબુદ્ધ જીવન”ની લેખિ- આજે બે વર્ષ પછી અને સુધારાના અનુભવ પછી અને નીની નોંધ લેતાં તેમણે જણાવ્યું હતું કે છ વર્ષમાં પ્રબુદ્ધ જીવને એક- તેની જોગવાઈઓના ઉપયોગ પછી તેમણે પોતાની અખંડ વિચાર માન્ય વિચાર - પાક્ષિક બન્યું છે તેને યશ શ્રી ચીમનભાઈના ફાળે વાહિનીને કારણે વિચાર પરિવર્તન કર્યું છે. અને તે છૂપું પણ જય છે.
રાખ્યું નથી આ નીડરતા અને નિખાલસતા છે. ચિંતનાત્મક લેખ સંગ્રહ ‘અવગાહનનું પ્રકાશન કરતાં મીઠીબાઈ તેમણે જણાવ્યું હતું કે શ્રી ચીમનભાઈમાં જ્ઞાનયોગ, કર્મકૅલેજના પ્રિન્સિપાલ શ્રી અમૃતલાલ યાજ્ઞિકે જણાવ્યું હતું કે ગ અને ભકિતયોગને સમન્વય થયો છે. તેઓ સ્થિતપ્રજ્ઞની ગુજરાતી સાહિત્યમાં અનોખી ભાત પાડે તેવો આ વિચાર સંગ્રહ સ્થિતિએ મનને લાવી શક્યા છે. છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં સર્જન ઘણું થાય છે, પરંતુ ચિંતનાત્મક જનશકિત'ના સંપાદક અને સાહિત્યકાર શ્રી હીરન્દ્ર દવેએ પુસ્તકો ઘણાં ઓછાં છે. આ ગ્રંથ ગુજરાતી ભાષાને સમૃદ્ધ આ પ્રસંગે જણાવ્યું હતું કે આપણે સુવર્ણજયંતી, રજતજયંતી કરે છે તેને અમને આજે આનંદ છે.
આ બધું ઊજવીએ છીએ તેને ભાવાર્થ શોધવા મેં પ્રયત્ન કર્યો | ‘અવગાહન પુસ્તક અંગે બોલતાં આચાર્ય યાજ્ઞિકે જણાવ્યું હતું પરંતુ મને કોઈ સમાધાનકારક ઉત્તર મળ્યો નહીં પણ મને લાગે કે તેમાં તત્ત્વગ્રાહી અને મુલગામી દૃષ્ટિ પડેલી છે. સ્વસ્થ, સૌમ્ય છે કે “અમૃતમહોત્સવ” ત્યારે જ ઊજવાય છે જ્યારે વ્યકિત પ્રત્યે વિચાર ચિંતન છે. શૈલી ‘સંવાદ’ની છે જેના માળખામાં રહી કહેવું આપણે આદર ચોક્કસ થઈ ગયો હોય અને તેમાં કોઈ પણ હોય તે ‘સમ્યક’ શૈલી છે.
પ્રકારની ઓટ આવવાની ન હોય, એ જ પ્રકારને આ અમૃતતેમણે જણાવ્યું હતું કે આજે આ પ્રસંગને હું ભારતીય મહોત્સવ છે. સંસ્કૃતિએ જે આપ્યું છે તેને અહીં ઉત્સવ છે એમ હું મુલવું છું.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે મેડી રાત સુધી મેં “અવગાહનના આચાર્ય અમૃતલાલ યાજ્ઞિકે એક એવું સૂચન કર્યું હતું કે પાનાં ફેરવ્યાં ત્યારે મને તેમાં જ સજજનાત્મક ચિંતન અને નિજ

Page #62

૨૨૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૩-૭૭
શ્રી મુંબઈ જેન યુવક સંઘના ઉપક્રમે શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈને અમૃતમહોત્સવ ઉજવાયો એ પ્રસંગે
જસ્ટિસ ગાંધીસાહેબ “છોંતેર છોડની છાબડી” અર્પણ કરી રહ્યા છે. સંસ્કારિતાના પરિમલને પમરાટ અને પારદર્શક સંસ્કારિતાને ‘૭૬ પુષ્પ- છાબડી દ્વારા શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ. અનુભવ થયો.
સન્માન જસ્ટીસ થી ગાંધીના હાથે કરવામાં આવ્યા બાદ શ્રી ચીમન1 શ્રી હરીન્દ્ર દવેએ જણાવ્યું હતું કે શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ લાલ ચકુભાઈ શાહે અત્યંત ટૂંક. છતાં મુદ્દાસરનું પ્રવચન કરતાં શાહના વિરલ - વિચાર ચિતનને સુંદર સુયોગ પ્રબુદ્ધ જીવનમાં જણાવ્યું હતું કે આ દિવસની હું આતુરતાપૂર્વક રાહ જોતા હતા. થયેલ છે. આ એક પ્રખર વિચાર સમાહત ઘણું જ આકર્ષક
સન્માન થાય એ માટે નહીં પરંતુ જે નબળે શરીરસ્વાસ્થય છે તે અને કંઈક નવું મેળવવા જેવું છે.
જોતાં પરમેશ્વર ૭૫ વર્ષનું આયુષ્ય આપશે કે કેમ ? પણ એસએન. ડી.ટી. યુનિવર્સિટીના ઉપ-કુલપતિ અને લિંબડીમાં પરમેશ્વરે કૃપા કરી છે અને મિત્રની શુભેચ્છાનું એ પરિણામ છે. શ્રી ચીમનભાઈ ચકુભાઈ શાહના પાડોશી ડો. મધુરી બહેન શાહે • તેમણે જણાવ્યું હતું કે મેં હમેશાં મારી જાતને વફાદાર જણાવ્યું હતું કે શ્રી ચીમનભાઈએ સ્વપુરુષાર્થમાંથી ઘણી જ રહેવા પ્રયત્ન ર્યો છે. વર્તવામાં વિવેક જાળવ્યો છે, વિવેક સાથે સિદ્ધિઓ હાંસલ કરી છે. તેમણે કદી પરાજય જોયો કે સ્વીકાર્યો નથી. મક્કમતા પણ જાળવી છે. પરંતુ એ કોઈને આકરી લાગી નથી
નાદુરસ્ત તબિયત, ગરીબી અને અનેક અડચણો છતાં તેઓ એવા અનુભવ પણ મને થયેલે છે. છેક લીંબડીના પાણશીળાથી અહીં આવી નામના કાઢી ગયા છે તે
શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહે જણાવ્યું હતું કે કોઈને ગમશે પોતાની જ સિદ્ધિ છે.
કે નહીં ગમે એની ચિંતા કર્યા વગર વિચારવંત જીવન જીવવા ' સાહિત્યકાર કવિ શ્રી સુરેશ દલાલે શ્રી ચીમનલાલ ચકભાઈ અને વર્તવા પ્રયત્ન કર્યો છે. અને આમ કરવા જતાં મને લાગે છે શાહના વ્યકિતત્વને સટ શબ્દ દ્વારા ચિત્રાંકિત કર્યું હતું. કોઈને કંઈ ખોટું લાગે નહીં.
તેમણે વાપરેલા કેટલાક હૃદયસ્પર્શી છતાં અત્યંત ઉચિત તેમણે જણાવ્યું હતું કે પ્રતિક્ષણ મેં મારી જાતને તપાસવા અને કસોટી પર વિધાને વિચાર, યાત્રાના સંધ સાથે વિહાર, પ્રયત્ન કર્યો છે. આજે પણ હું આ પ્રક્રિયા જરી જ રાખું છું. અનુભવી - જ્ઞાતિની ભે, વિચારને છેડને સીધી જ કાગળમાં જ મેં લખવા ખાતર કંઈ લખ્યાં નથી. અંતરખેજ કરી છે, પ્રબુદ્ધ વાવી લે છે કલમની કૃતિ સીધી - સોંસરવી નથી, રોમેટીક ઢબની જીવનના લેખા હું ફરી વાંચવું છું ત્યારે મને કેટલીક વખ પ્રશ્રન પા શૈલિ કે ૨ઝળપાટ કરવાની ટેવ નથી, રૌલી કેવી તે એમના જેટલી જ થાય છે કે ખરેખર આ મેં લખ્યું હશે ? કેટલુંક ઉત્તમ લખાયું છેસાદી ! વાણીની સરળતા, શબ્દોની ગૂંચવાડો ઊભા થાય જ નહીં તે તે પળે લખાયું હશે પરંતુ એ લખવા પાછળનો ઉદ્દેશ આંતરતેવી પસંદગી, આત્મદર્શનને જીવ, બાહા દંભના નહીં !' ખાજ હતે.
આટલા બાટાદાર અને ઝીણવટભર્યા - શ્રી સુરેશ દલાલના શ્રી ચીમનભાઈએ જણાવ્યું હતું કે મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, પ્રવચને શ્રોતાઓ ખરેખર શ્રી ચીમનલાલ ચકુ ભાઈના “માનસ- બીજી ૩૦, ૪૦ સંસ્થાઓ પ્રબુદ્ધ જીવનના બે હજાર જેટલા વાંચકે, પટના વ્યકિતત્વન’ શબ્દ દ્વારા સચિત્ર ચિતાર પામી ગયા હતા તે આ બધો મારો પરિવાર છે. તેમનું પ્રવચન પૂરું થયા પછી મળેલા આવકારદ્રારા તરી આવતું હતું. તેમણે જણાવ્યું હતું કે “સંયમ ખલુ ધમ્મ’ આ પ્રમાણે જીવવા
શ્રી સુરેશ દલાલનું પ્રવચન ખરેખર જ આ સાંભળવા મેં પ્રયત્ન કર્યો છે અને કોઈનું દુ:ખ વધારવા મેં પ્રયત્ન નથી -વાંચવામાં જ શ્રી ચીમનભાઈ સુરેશભાઈની નજરમાં જોઈ શકાય કર્યો અને ઘટાડવા જે પ્રયત્ન કર્યો છે ને ? એમ હું સતત ખ્યાલમાં રિપેટિંગથી એ જણાવવું કાર્ચ અ ને અધકચર' ચિત્ર નિર્માણ કરે ! રાખ્યા કરું છું. મેં કોઈને ઈરાદાપૂર્વક દુ:ખ આપ્યું નથી પણ અખિલ ભારતીય જૈન કોન્ફરન્સના મંત્રી શ્રી ચાંદનમલ ચાંદે
યત કિંચિત ઘટાડવા પ્રયત્ન કર્યો છે. - જણાવ્યું હતું કે હું શ્રી ચીમનભાઈના ત્રણ ગુણ વ્યવહાર, વિચાર
. શ્રી ચીમનભાઈએ વિનમ્રતાપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે હું અને દર્શનથી ઘણા જ પ્રભાવિત થયો છું.
નથી પત્રકાર, નથી સાક્ષાર, હું તો અનુભવમાંથી લખું છું. તેમણે એવી ફરિયાદ કરી હતી કે તમે શ્રી ચીમનભાઈના તેમણે જણાવ્યું હતું કે મારા ઉપર સોક્રેટિસ ટેસ્ટ, ગાંધીજી, બહુ મૂલ્ય વિચારોને શા માટે ગુજરાતી ભાષામાં જ બાંધી રાખે શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, આલ્બર્ટ સ્વાઈઝર અને ટોલ્સ્ટોયની અસર પડી છો? રાષ્ટ્રીય વિચારને રાષ્ટ્રભાષા જાણનારાઓ સમક્ષ પણ તેના
છે એ સાચું છે. હું કલપના કરું છું કે ઝેરને માલે ગટગટાવી લાભ માટે આવવા દો.
જનાર એ પૂર્વે જયારે સ્વસ્થતાથી - નમ્રતાથી આત્મા ઉપર - શ્રી. અંદનમલ ચાંદે આ માટે અનુવાદ કે અન્ય રીતે પોતાની પ્રવચન આપે ત્યારે એ કેટલે સ્થિતિપ્રજ્ઞ હશે ! તમામ સેવાઓ ઉપલબ્ધ હશે તેવી ઉદાર ઓફર પણ મૂકી હતી
' ' સંકલન: કનુ મહેતા * માલિક: શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, મુદ્રક અને પ્રકાશક: શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૪. ટે. નં. ૩૫૦૨૯૬,
, મુદ્રણસ્થાન: ધી સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, કોટ, મુંબઈ ૪૦૦૦૦૧,

Page #63

Regd. No. M4, By South 54 Licence No.: 37
Gujધુ જીવન
પ્રદર્શનનું નવસંસ્કરે વ૬ ૩૯ : રાક: ૨૩
'
રૂ.
૨,
મુંબઈ, ૧ એપ્રિલ ૧૯૭૭, શુક્રવાર
કરી મુંબઇ જૈન યુવક સંઘનું પાક્ષિક મુખપત્ર વાર્ષિક લવાજમ રૂ. ૧૦, પરદેશ માટે શિલિંગ : ૩૦
છૂટક નકલ ૦-૫૦ પૈસા તંત્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ કે, ભગવાન મહાવીરનો ધર્મ મા ” માં ૧. જે આત્મા છે તે વિજ્ઞાતા છે, જે વિજ્ઞાતા છે તે આત્મા છે. પ્રવૃત્ત થતા જુએ તે ધીર પુરુષે, લગામથી ઘેડાને શે
જેને જાણી શકાય છે તે આત્મા છે. જાણવાની શકિતથી જ તેમ, પિતાની જાતને, આવી પ્રવૃત્તિથી ખેંચી લેવી. આત્માની પ્રતીતિ થાક છે.
૧૩. બીજ કે દ્રારા વધ અથવા બન્ધનથી દમન થાય, શરીરધાર આત્માના ત્રણ પ્રકાર છે. પરમાત્મા, અન્ત- એવું થવા ન દેવું. બીજા દ્વારા દમન થાય તેની અપેક્ષા રાત્મા અને બહિરાત્મા. બહિરાત્માને ત્યાગ કરી, અરાત્મા રાંયમ અને તપથી હું જ મારા (વાસનાયુકત) આત્માનું દ્વારા પરમાત્માનું ધ્યાન થઈ શકે છે.
દમન કરું એ જ યોગ્ય છે. ૩. ઈન્દ્રિયો હિરાત્મા છે, આત્મામાં જ આત્માને સંકલ્પ કરવા- ૧૪. જે વ્યકિત દુર્જય સંગ્રામમાં હજાર-હજાર શત્રુઓને જીતે છે વાળે અત્તરાત્મા છે. કર્મકાંકથી વિમુકત આત્મા પરમાત્મા
તેના કરતાં જે કેવળ પિતાના (વાસનાયુકત) આત્માને છે. તેને જ દેવ કહે છે.
જીતે છે તે શ્રેષ્ઠ વિજય છે. ૪. (મનમાં ચિંતન કરો મારો આત્મા જ વૈતરણી નદી છે, અને
૧૫. ઉત્તમ ક્ષમા, ઉત્તમ માર્દવ, ઉત્તમ આર્જવ, ઉત્તમ સન્ય, એ જ કૂટ શાલ્પલી વૃક્ષ છે. મારો આત્મા કામદુધા ધેનુ ઉત્તમ શૌચ, ઉત્તમ સંયમ, ઉત્તમ તપ, ઉત્તમ ત્યાગ, અને મારો આત્મા જ નંદનવન છે.'
ઉત્તમ કિચન, ઉત્તમ બ્રહ્મચર્ય, ધર્મના આ દસ ભેદ છે. ૫. મારો આત્મા જ (મારા) સુખદુ:ખને કર્યા છે. અને એ જ ૧૯. ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે. (ધર્મ એટલે) અહિસા, સંયમ અને
દુ:ખ અને સુખનો વિકર્તા (ક્ષય કરવાવાળો છે. સદા- તપ. આ ધર્મ જેના મનમાં વસ્યા છે તેને દેવે પણ ચારમાં પ્રવૃત્ત આત્મા (પાતાનો મિત્ર છે અને દુર
નમસ્કાર કરે છે. ચારમાં પ્રવૃત્ત આત્મા (પાતાન) શત્રુ છે.
(મહાવીર જયન્તીના પ્રસંગે આત્મ ચિન્તન માટે, ઉપદેશામૃત) ૬. પોતાને દુરાચાર મનુષ્યનું જે અનિષ્ટ કરે છે એવું અનિષ્ટ
૨૮-૩-૭૭
' ચીમનલાલ ચકુભાઈ શીરછેદ કરવાવાળે શત્રુ પણ નથી કરી શકતે. ૭. હે પ્રાણી, તારા આત્માના દુર્ગા સાથે યુદ્ધ કર 4 x સાથે
જ પ્રતિજ્ઞા જ . યુદ્ધ કરવાનું શું પ્રયોજન છે ? દુષ્ટ (રાગ દ્વેષયુકa) આત્મા સાથે યુદ્ધ કરવા યોગ્ય સામગ્રી (મનુષ્ય ભવ, ધર્મ- (રાજઘાટ ઉપર ગાંધીજીની સમાધિ સમીપે જનતા પક્ષ અને શ્રવણ વિગેરે) ફરી ફરી મળવી દુર્લભ છે.
લોકશાહી કોંગ્રેસના ઉમેદવારોએ લીધેલી પ્રતિજ્ઞા). (દુષ્ટ) આત્માનું દમન કરવું જોઈએ. કારણ, વાસ્તવમાં
અમે, ભારતની જનતાના ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ અત્રે રાષ્ટ્ર(દુષ્ટ) આત્મા જ દુર્દમ છે. જે પિતાના અવસાનાયુકત )
પિતા ગાંધીજીની સમાધિ પાસે એકત્ર થઈને તેમની પાસેથી આત્માનું દમન કરે છે તે આ લોક અને પરલોકમાં
પ્રેરણા વાંચ્છીએ છીએ અને નીચે મુજબ સન્નિષ્ઠ ઉપક્રમ અર્થે સુખી થાવું છે.
ગંભીર ભાવે પ્રતિજ્ઞા લઈએ છીએ: ૯. પાંચ ઈદ્રિ, ક્રોધ, માન, માયા, લેભ અને પિતાને દુર્જય
રાષ્ટ્રપિતાનાં અધૂરાં કાર્યો પરિપૂર્ણ કરવાં; આપણા લોકોની સેવા
કરવી અને તેમાંના સૌથી નબળા વર્ગ માટે બનતું બધું જ કરવું: (વાસનાયુકત) આત્મા - આ દસ શત્રુઓ છે. પિતાના (આવા) આત્મા ને જીતતા, સઘળું, જીતી લેવાય છે.
આપણા પ્રજાસત્તilકનાં નાગરિકોનાં જીવન અને સ્વાધીનતાના
" જન્મસિદ્ધ અધિકારોનું જતન કરવું. મૂર્ખ મનુષ્યની મૂર્ખતા એ હોય છે કે પાપ-કર્મ કર્યા પછી તેને અસ્વીકાર કરે છે. આ રીતે નિન્દાથી બચવાની
રાષ્ટ્રપિતાના જીવન અને કાર્ય દ્વારા સૂચવાયેલી નિશ્ચિત દિશાને કામના કરવાવાળા અસંયમી મનુ
ખ્યાલમાં રાખીને. અને સ્વાર્પણની ભાવનાને આત્મસાત કરીને બમણુ પાપ કરે છે.
સહિયારી રીતે કાર્ય કરતા રહીને રાષ્ટ્રીય ઐકય તથા સુમેળની ૧૧. વિવેકી પુરષ જાણે અજાણે કોઈ અધર્મ કૃત્ય કરી બેસે તે સ્થાપનાને ઉત્તેજન આપવું.
પોતાના આત્માને શિધ તેનાથી હટાવી લે છે અને “ અંગત રીતે તથા જાહેર જીવનમાં સાદગી અને પ્રમાણિકતાનું બીજી વખત એવું કૃજ કરતો નથી.
આચરણ કરવું; ૧૨. જયારે પણ પોતાની જાતને, મન, વચન, કાયાથી દુષ્કૃત્વમાં ગાંધીજીના આશીર્વાદ અમારા કાર્યપથ અજવાળી રહે !
૧૦.

Page #64

૨૨૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૪-૭૭
D
જનતાને ફેંસલો
જ
અલહાબાદ હાઈકોર્ટના ચુકાદાએ સર્જેલી સ્થિતિને જનતાના માનવતા ગૌરવ વેચવા ગરીબ માણસ પણ તૈયાર નથી એ ફેંસલાએ ૨૦ માસ પછી અંત આણ્યો છે. બન્ને એટલા જ અણ- સિદ્ધ થયું છે. ધાર્યા હતા. એકની અવગણના કરી, બીજાની થઈ ન શકી. પોતે અને કોંગ્રેસ હારી જશે એવી કલ્પના કે શંકા પણ હોત એ જ રાયબરેલી, એ જ રાજનારાયણ અને એ જ ઈન્દિરા તે ચૂંટણી ન જ જાત. ચૂંટણી દરમિયાન પણ એવી શંકા આવી ગાંધી. લોકસભાની આ ઐતિહાસિક ચૂંટણીના કલ્પનાતીત હોત તો ગમે તે પગલાં લઈ આ પરિણામ અટકાવત. ચૂંટણીમાં પરિણામે દેશ અને દુનિયાને આશ્ચર્યચકિત કર્યા છે. ૨૦ માસના ગોલમાલ કરત અથવા બીજાં પગલાં લેત. આપખુદ સત્તાધિશેનું ભયંકર દુ:સ્વનને અંત આવ્યો છે. ચૂંટણી જાહેર થઈ ત્યારે પ્રજા ' એ મહા દુર્ભાગ્ય હોય છે કે તેઓ પ્રજાથી સર્વથા વિમુખ થઈ ભયગ્રસ્ત હતી. ચૂંટણી મુકત અને નિર્ભય થવાની ગંભીર શંકા જાય છે. પોતે લોકપ્રિય છે એવા ભ્રમમાં રહે છે, અથવા ધાકધમકીથી હતી. ધીમે ધીમે ભય ઓછો થતો ગયો. મતદાન માટે ભાગે પ્રજાને સદા દબાવી શકાય છે; એમ માને છે. વર્તમાનપત્રની નિર્ભયતાથી થયું. પરિણામેએ પરી ભયમુક્તિ અર્પે. આ ચૂંટણીને સ્વતંત્રતા હણી, પ્રજામત જાણવાના દ્વાર બંધ કરે છે. તેમની આસપાસ
સ્વાતંત્ર્યની બીજી લડત ગણી છે. શાંતિમય કાન્તિ લેખી છે. ખુશામતખોરોનું ટોળું જમે છે, જે સત્ય જાણવા દેતા નથી; એટલું વિદેશી પરાધીનતામાંથી મુકિત મેળવી, સ્વદેશી ગુલામી માથે આવી જ નહિ પણ તેમને પ્રિય હોય એવું જ કહી તેમનું અહમ પોષે પડવાને ભય પેદા થયે, તેમાંથી મુકિત મેળવી. આ ચૂંટણીમાં ઇંદિરા છે. પરિણામે આવવા શરૂ થયાં અને આ ભ્રમ ભાંગ્યો ત્યારે ગાંધી કે કોંગ્રેસ સફળ થયાં હોત તે આપખુદીના અને ગુલામીનાં બીજા કોઈ પગલાં લેવાનું અશક્ય બન્યું હતું. It was too late. મૂળ ઊંડા જાત. તેને ઉખેડતાં વર્ષો નીકળી જાત, ભારે કિંમત ચૂકવવી જે બન્યું તે માત્ર જનતા મેજું ન હતું. મોટું વાવાઝોડું પડત. એ મૂળ ઊંડા જાય તે પહેલાં જ તેને ફગાવી દેવાની પ્રીને હતું. ધરતીકંપ હતો. ઉત્તરભારતના હિન્દીભાષી છ રાજ્યો અને તક મળી. પ્રજએ તે તક ઝડપી લીધી એટલું જ નહિ પણ અસં- પશ્ચિમ બંગાલ તથા એરિયામાંથી કોંગ્રેસ નામશેષ થઈ ગઈ. દિગ્ધપણે ફેંસલો આપ્યો કે પ્રજા, આપખુદી કોઈ સંજોગોમાં ગુજરાત-મહારાષ્ટ્રમાં મેટો ફટકો પડયો. જે દુષ્ટ માણસે ઈન્દિરા સહન નહિ કરે. આ ખરેખર બીજી ક્રાન્તિ છે. સત્તા પલટ થયું છે. ગાંધી આસપાસ વીંટળાયા હતા તે બધા સાફ થઈ ગયા. કોઈ ૩૦ વર્ષનાં (૧૮ મહિના બાદ કરતાં નહેરુ કુટુમ્બના શાસનને બરયું નહિ. ઈન્દિરા ગાંધીએ આ ચૂંટણી ન જી હાત તે થાત? અંત આવ્યો છે. આ શાસન વંશપરંપરાગત થવાની બધી તૈયારીઓ પ્રજા ગુલામી સ્વીકારી લેત? અત્યારે વાવાઝોડાથી પત્યું, પછી થઈ રહી હતી તે નિષ્ફળે [ગઈ. એટલું જ નહિ, ૩૦ વર્ષના જવાળામુખી ફાટત. અત્યારે શાનિતથી કાનિત કરી, પછી ભારે કોંગ્રેસના શાસનનો અંત આવ્યો છે. સ્વતંત્રતા મળ્યા પછી કિંમત ચૂકવવી પડત. આ લોકોને વિજય છે, કોઈ આગેવાન ગાંધીજીએ કોંગ્રેસનું વિસર્જન કરવાની સલાહ આપી હતી. દેશને કે પક્ષને નહિ, આ માત્ર રાજકીય ફેરફાર નથી, આ મહાન રાજકીય આઝાદી અપાવવાનું કોંગ્રેસનું ધ્યેય પૂર્ણ થયું હતું. તેના નૈતિક વિજય છે. નૈતિક મૂલ્યોને આધારે જ પ્રજાને આત્મા ભવ્ય ભૂતકાળને કોઈ પક્ષ કે વ્યકિત વટાવી ન જાય તે જરૂરનું જાગૃત કરી શકાય. ગાંધીજીએ એ જ કર્યું. માત્ર આર્થિક કે રાજકીય હતું. હવે એક નવો યુગ શરૂ થાય છે.
પ્રશ્ન ઉપર ક્રાંતિ ન થાય. આપણું પરમ સદ્ભાગ્ય કે બહું ટૂંક ઈન્દિરા ગાંધીને ઉપકાર માનવો જોઈએ કે તેમણે ચૂંટણી યોજી. સમયમાં જ આવી તક મળી. તેથી જ શાંતિમય માર્ગે થઈ તેમની ગમે તે મુરાદ હોય, પરિણામ શુભ અને મંગળમય આવ્યું છે.
શકર્યું. ભારતવર્ષે દુનિયાને ફરી નવો રાહ બતાવે છે. આ મહાન પ્રજાને આમાં મૂછિત થશે હૉ; ફરી જાગ્રત થયું છે. એટલું જ નહિ ભવિષ્ય માટે બધાને ગંભીર ચેતવણી આપી છે. આપણા
બનાવની સમીક્ષા દુનિયાના રાજકીય નિરીક્ષકો કરતા રહેશે. દેશને જ નહિ પણ દુનિયાને બોધપાઠ મળ્યો છે.
આપણને પણ તેનું મહત્ત્વ પૂરું સમજતાં હજી સમય જશે. - This Historic election will reverberate for a long આ દેશની બીજી વિશેષતા તે જુઓ. ઈન્દિરા ગાંધી પરિtime and in many lands who will take courage that ણામને પૂરી રીતે સ્વીકારે છે. નવી સરકારને સહકારને કેલ આપે despotism can be fought by non-violent means if
છે, પોતાની શુભ કામનાઓ આપે છે. જગજીવનરામ, ઈન્દિરાનું people have the courage to do so. અમેરિકા નિકસનને
અપમાન થાય કે તેની લાગણી દુભાય એવું કાંઈ ન કરવા પ્રજને હઠાવી શકે છે તે ભારત પણ ઈન્દિરા ગાંધીને હઠાવી શકે છે. ઉન્નત મસ્તકે આ દેશ ગૌરવપૂર્ણ સ્થાન દુનિયામાં પ્રાપ્ત કરે છે.
વિનંતી કરે છે. સરળતાથી નવી સરકારની રચના થાય છે. જાણે વ્યાપક માન્યતા હતી કે ઈન્દિરા ગાંધી કોઈ સંજોગોમાં સત્તા
કાંઈ અસાધારણ બન્યું નથી. આ બધું માત્ર દેખાવ કે શિષ્ટાચાર નહિ છોડે. તેમની સત્તાલાલસા જોતાં, આ માન્યતા પાયાવિનાની
નથી. આ દેશની સંસ્કૃતિને વારસો છે. આ ગાંધીને દેશ છે. ન હતી. તેમણે ચૂંટણી કેમ ? પોતે અથવા કેંગ્રેસ હારી જશે દુનિયાની કયા દેશમાં આપખુદ સત્તા કે સરમુખત્યારને આવી સભ્યએવી કલ્પના સ્વપ્ન પણ તેમને ન હતી, કોઈને ન હતી. પ્રજાના તાથી દૂર કરી શકાય અથવા છૂટી શકે ? અંતરમાં કેટલી આગ સળગતી હતી તેનું માપ કોઈને ન હતું.
આ ચમત્કાર કેમ બને? એક જ જવાબ છે, પ્રજાનો આત્મા એમ લાગતું હતું કે આ પ્રજા કાયર છે, નિર્વીર્ય છે. ગાંધીએ
જાગ્રત છે, બળવાન છે. માત્ર મૂછિત થયો હતે. નસબંધીના જુલમ, શીખવેલ નિર્ભયતાના પાઠો ક્ષણિક હતા. ઈન્દિરા ગાંધી જ નહિ પણ ગરીબેના પડાએ બુલડોઝરથી ધરાશાયી કરવાના અત્યાચાર, મેટા ભાગના લોકો એમ માનતા થયા હતા કે સ્વતંત્રતા વિગેરે ચારે તરફ ભય અને ત્રાસ, આ બધા બનાવીએ અને ભાવિની વાતે થેડા બુદ્ધિવાદી અને શહેરી લોકોને વાણીવિલાસ છે,
ચિન્તાએ પ્રજાને આઘાત આપ્યો હતો. તેની ચેતના જાગી ઊઠી. ગ્રામજનોને તેની પડી નથી. તેમને માત્ર રોટી સાથે જ સંબંધ છે.
ગરીબ, અભણ, ગામડિયે કાંઈ સમજે નહિ એવું માનવાવાળા, The theory that democracy is important only to
આ પ્રજાને એળખી લે. પુખ્ત વય મતાધિકાર નક્કી કર્યો ત્યારે intellectuals or middle class citizens has been belied.
આ વાતની પૂરી વિચારણા કરી હતી. An impoverished people rejected the siren song of authoritarianism every where, that bread must be
People understand their interests better than bought at the cost of freedom. રોટી માટે સ્વતંત્રતા અને political strategists. પ્રજાની સાદી સમજણમાં અને સંસ્કારિ

Page #65

તા. ૧-૪-'૩૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૨૫
કે
ચૂંટણી પછી
&
તામાં વિશ્વાસ મૂકયો હતો તે સાર્થક થયો છે. અસ્થિરતા કે અરાજકતાને ભય, મુકત સમાજના અંતિમ દયેયમાંથી પ્રજાને વિચલિત કરી શકયો નથી. તેનું હૈયું સાબૂત છે, જોખમ ખેડવા તૈયાર છે. મત આપનારને આવી બધી વાતની સ્પષ્ટ સમજણ નહિ હોય; પણ તેનો અંતરાત્મા સાચે માર્ગે તેને દોરી ગયો. આ ૨૦ મહિને નાના અંધકારમાં પણ અંતરાત્માના અવાજને મુઠીભર લોકોએ જાગ્રત રાખ્યો હતો. કોડિયાએ જયોતને જલતી રાખી હતી. કોઈ જજ, કોઈ વર્તમાનપત્ર, કોઈ ધારાશાસ્ત્રી, કેટલાય સત્યાગ્રહીઓ, લેખકે, એક અથવા બીજી રીતે, તેમાં નિમિત્ત બન્યા.
ઈન્દિરા ગાંધીએ ૧૧ વર્ષમાં ઘણાં સારાં કામ કર્યા છે. તેમની શકિત અને દૃઢ નિશ્ચયબળ વિશે શંકા નથી. પણ તેમની સત્તાને પડકાર થયો ત્યારે કોઈ પણ ભોગે અને માર્ગે સત્તા ટકાવી રાખવાની લાલસા જાગી અને તેમાં સંજય ગાંધી અને તેના સાથીઓએ, બધી રીતે માઝા મૂકી, રસત્તાનું નગ્ન તાંડવ ખેલ્યું. ફરીથી આવું ન બને તેની પૂરી તકેદારી રાખવી પડશે.
આ ચૂંટણીનાં પરિણામમાં જનતા પક્ષના વિજય કરતાં કોંગ્રેસને ઘોર પરાજય વધારે કારણભૂત છે.
જનતા પક્ષના કોઇ આકર્ષક આર્થિક કાર્યક્રમ કરતાં ૨૦ મહિના દરમિયાન થયેલ અત્યાચાર અને જુલમેને કારણે કોંગ્રેસ પ્રત્યે ઊંડે ધિક્કાર પ્રજાના દીલમાં ભર્યો હતો. ઉત્તર ભારત અને દક્ષિણના પરિણામે આ હકીકત વધારે સ્પષ્ટ કરે છે.
જનતા પક્ષ સમા વિકટ સમસ્યાઓ પડી છે. એ પાને હજી સંગઠિત થવાનું બાકી છે. અત્યારે તે માત્ર એક સંસદીય પક્ષ છે. દેશમાં તેનું તંત્ર નથી, લોક સંપર્કના માર્ગો હજી ઊભા કરવાની છે. આર્થિક સમસ્યાઓ ગંભીર છે. ગરીબાઈ, બેકારી, મોંઘવારી, ફુગા, ભ્રષ્ટાચાર બધા પ્રશ્નો માં ફાડીને ઊભા છે. પ્રજાની આકાંકાએ મેટી છે. વિના વિલંબ રાહત માગશે. જગજીવનરામના પક્ષે જુદા રહેવાનું પસંદ કર્યું તે બહુ શુભ ચિહન નથી. કોંગ્રેસનું ભાવિ અનિશ્ચિત છે. એક રાજકીય પક્ષ તરીકે ટકી રહેશે કે તેનું વિસર્જન થશે તે જોવાનું રહે છે. ઈન્દિરા ગાંધી શું કરશે તે પણ જોવાનું રહે છે. રાજકીય વ્યકિતઓમાં રાતોરાત હૃદયપલટો થતો નથી. પરિસ્થિતિ કેટલોક સમય સારી પેઠે પ્રવાહિત રહેશે. મોરારજીભાઈને શીરે ૮૧ વર્ષની ઉંમરે મોટી જવાબદારી આવી છે. પ્રજાની સભાવના એમને માટે મેટું બળ છે. પ્રજાએ જનતા પક્ષ અને લોકશાહી કોંગ્રેસમાં જે વિશ્વાસ મૂકયો છે તેને પાત્ર થાય એવી આશા રાખીએ.
૨૩મી માર્ચે ચૂંટણીના બધા પરિણામે આવી ગયા ત્યારે જણાયું કે જનતા પક્ષને સ્પષ્ટ બહુમતી મળી છે અને રાજ્યધુરા સંભાળવા બીજા કોઈ પક્ષની મદદ લેવાની અનિવાર્ય જરૂર નહિ પડે. પરિણામે કોંગ્રેસની ગણતરી ઊંધી વળી એટલું જ નહિ પણ જગજીવનરામની ગણતરી પણ બેટી પડી. લોકશાહી કોંગ્રેસને ૩૦ ૩૫ થી વધારે બેઠક મળશે નહિ એ જાણીતું હતું, પણ એવી માન્યતા હતી કે પરિણામ એવું આવશે કે ત્રાજવાની દાંડી. જગજીવનરામના હાથમાં રહેશે અને નવી સરકારની રચનામાં તેમને ઉપર હાથ રહેશે. ચૂંટણી પછી લેકશાહી કોંગ્રેસ જનતા પક્ષમાં વિલીન થશે કે પિતાનું અસ્તિત્વ જાળવી રાખશે એ પ્રશ્ન ઈરાદાપૂર્વક લટકતે રાખ્યા અને પોતે તેને નિર્ણય કરવાની સત્તા લીધી હતી. એમ પણ કહ્યું હતું કે લેકસભામાં જનતા પક્ષ અને લોકશાહી કોંગ્રેસ એક પક્ષ તરીકે કામ કરશે પણ પાર્લામેન્ટ બહાર લોકશાહી કોંગ્રેસ અલગ પક્ષ રહેશે. ટૂંકમાં જગજીવનરામે પિતાને અનુકૂળ કોઈ પણ નિર્ણય કરવાનો અવકાશ રાખ્યા હતા.
રાવા સંજોગોમાં વડા પ્રધાન પદ માટે નેતાની વરણી કરવાના પ્રસંગ આવ્યો ત્યારે, સ્પષ્ટ સમજૂતી વિના, બન્ને પક્ષના સભ્યોએ સાથે મળી નેતા ચૂંટવાની તૈયારી કરી. નાટક જોરથી ચાલતું હતું. પહેલાં એમ નક્કી થયું કે, જયપ્રકાશ અને કૃપલાણી બધા સભ્યોને મળી દરેકને મત ખાનગી રીતે જાણી લેશે અને બહુમતી કોના તરફ છે તે નક્કી કરશે. તુરત પવન બદલાય અને દરેકને મળી મત જાણવાને બદલે, જયપ્રકાશ અને ક્રિપલાણીને યોગ્ય લાગે તે નિર્ણય લેવાને બન્ને પક્ષના સભ્યોએ સર્વાનુમતે નિર્ણય કર્યો. આ બેઠકમાં જગજીવનરામ હાજર હતા. પણ જયારે તેમણે જણયું કે, નિર્ણય મોરારજીભાઈની તરફેણમાં જય છે ત્યારે મિજાજ બદલાયે. ત્યાર પછીની પાની વિધિસરની બેઠકમાં હાજર ન રહ્યા. આ બેઠકમાં પણ બન્ને પક્ષના સભ્યો હાજર હતા અને નિર્ણય જાહેર કરતા પહેલાં ક્રિપલાણીએ ફરી સલોને પૂછી જોયું કે, તેમને નિર્ણય સૌને માન્ય છે ને? અને સૌએ સંમતિ આપી. ત્યાર બાદ મોરારજીભાઈનું નામ જાહેર થયું. થોડા કલાક બાદ વડા પ્રધાન તરીકે તેમના એકલાને રોગંદવિધિ થયો. તેમાં જગજીવનરામ અને બહુગુણા હાજર ન રહ્યા ત્યાર પછીના ત્રણ દિવસમાં શેતરંજના કાંઈક દાવ ખેલાયા. વિજયાલક્ષમી પંડિત ગુસ્સે થઈ લેકશાહી કોંગ્રેસમાંથી છૂટાં થયાં. (૨૪ કલાક પહેલાં જ જોડાયા હતા) મોરારજીભાઈ પ્રધાનમંડળની રચનામાં પડયા. જગજીવનરામ અને બહુગુણાને મનાવવાના સતત પ્રયત્ન ચાલુ રહ્યા. જયપ્રકાશની તબિયત બગડતાં મુંબઈ આવવું પડયું. ફર્નાન્ડીઝ અને રાજનારાયણ પણ છટકા. ચરણસિંહની કીંમત વધી પડી. બહુગુણા અને ચરણસિંહની જૂની હરીફાઈ અને ઈષ બહાર આવ્યાં. મોરારજીભાઈએ છેલે દાવ ફેંકો અને જગજીવનરામને મળવા ગયા. પડદા પાછળ કાંઈક રમત રમાતી રહી. મંત્રીમંડળની જાહેરાત થઈ તેમાં જગજીવનરામ, બહુગુણા વિગેરેનાં નામ જાહેર થયાં પણ સોગંદ લેવા ન ગયાં. બધાય કાવાદાવા ખેલાયા, કે સ્તબ્ધ થઈ જોઈ રહ્યા. છેવટે લેકે ત્રાસ્યા અને બાજી પોતાના હાથમાં લીધી. જગજીવનરામ અને કર્નાન્ડીઝને લેકએ પિતાને મિજાજ બતાવી દીધો. મુંબઈથી જયપ્રકાશે આગ્રહભરી અપીલ કરી છેવટે ૨૭ મી તારીખે બપોરે જગજીવનરામે હોદ્દા કે સ્થાનને ધ્યાનમાં લીધા વિના શ્રી મોરારજીભાઈને બિનશરતી ટેકો જાહેર કર્યો. આ એકદમ હૃદયપલટો કેમ થયા? એક નંબર, બે નંબરની રમત કયાં ગઈ? જગજીવનરામે જોયું કે, હવે જો તાણશે તે તૂટી જશે અને સદંતર રહી જશે. તેમાં અન્ના ડી. એમ. કે. એ જનતા
લોકશાહીના આ મહાન વિજયને યશ લોકોને છે, પણ આગેવાનના માર્ગદર્શન વિના, લેકોને દિશા સ્પષ્ટપણે સૂઝતી નથી હતી. આવા માર્ગદર્શનને યશ કેઈ એક વ્યકિતને આપવું હોય તે શ્રી જયપ્રકાશ નારાયણને આપવું જોઈએ. આ દેશના કલ્યાણ માટે ઈકવરે તેમને બચાવ્યા એમ કહીએ તો અતિશયોકિત નથી. તેમના દૃઢ સંકલ્પબળે, ભાંગેલા શરીરે, તેમણે જે કાર્ય કર્યું છે તેની તુલનામાં કોઈ આવે તેમ નથી. જયપ્રકાશ પટણા જવાના હતા તેને આગલે દિવસે જસલેકમાં હું તેમને મળ્યા ત્યારે ચૂંટણીના આવાં પરિણામ આવશે એવી કલપના ન હતી, છતાં જનતા પક્ષને દેશભરમાં જે ટેકે મળી રહ્યો હતો તે ઉપરથી મેં તેમને કહ્યું કે તમારું સ્વપ્ન સિદ્ધ થશે. તે ગળગળા થઈ ગયા. આપણે પ્રભુ પાસે પ્રાથીએ કે તેમનું માર્ગદર્શન લાંબે સમય દેશને મળતું રહે. ૨૫-૩-'૭૭
ચીમનલાલ ચકુભાઈ

Page #66

૨૨૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૪-૭૭.
પ્રકીર્ણ નોંધ
પક્ષને બિનશરતી ટેકો જાહેર કર્યો એટલે લોકશાહી કોંગ્રેસની બધી દરખાસ્ત રજૂ કરવામાં ઘણી ઉતાવળ કરી. રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીને કિંમત ઘટી ગઈ.
સવાલ ઊભે છે. જનતા પક્ષ માટે આ પ્રશ્ન મુંઝવણભર્યો છે. એ સ્પષ્ટ છે કે આ સંજોગોમાં મેરારજીભાઈ સિવાય બીજા રાજ્યની અને પાર્લામેન્ટમાં હજી કેંગ્રેસની સારી સંખ્યા છે, પિતાના કોઈને વડા પ્રધાન બનાવી શકાય તેમ ન હતું. જગજીવનરામને ઉમેદવારને સફળ બનાવવાનું જનતા પક્ષ માટે સહેલું નથી, આ નાયબ વડા પ્રધાન સનાવી શકાય. પણ નિર્ણય કરવાના તેમના દષ્ટિએ જગજીવનરામે પિતાને પક્ષ હાલ જુદો જ રાખે તે સારું વિલંબને કારણે કોકડું ગુંચવાઈ ગયું અને છેવટ બિનશરતે તેમને છે. કેંગ્રેસમાંથી છૂટા થવું હોય તેમને માટે માર્ગ મોકળો રહ્યો છે. જોડાવું પડયું. ચરણસિંહે નાયબ વડા પ્રધાનપદની માંગણી કરી તેને પક્ષાંતર ન ગણવું જોઈએ. હોય તે ગેરવ્યાજબી હતું.
જનતા પક્ષે સારી શરૂઆત કરી છે. રાષ્ટ્રપતિના પ્રવચનમાં આ નાટકને બોધપાઠ શું છે? એ કે આ બધા હતા તેવા જ વ્યકિતસ્વાતંત્ર્ય અને વાણીસ્વાતંત્રયને બાધક બધા કાયદા-સુરતમાં 'માટી ૫ગા માનવી છે. રોગો અને પ્રજાએ તેમને મેટા કર્યા છે. રદ કરવાનું વચન આપ્યું છે, તે માટે બંધારણીય ફેરફારો કરવાની
એ મહત્તાને પાત્ર થવાનું હજી બાકી છે. ૩૦/૪૦ વરસથી આ સૌને તૈયારી બતાવી છે. હાલ સ્પષ્ટ બેતૃતીયાંશ બહુમતિ નથી, ખાસ કરી આપણે ઓળખીએ છીએ, જે છે તે છે. પ્રજાએ સતત જાગ્રત રહેવું. રાજ્ય સભામાં એટલે બંધારણીય સુધારા કેવી રીતે કરે છે તે જોવાનું પડશે. અને મોરારજીભાઈએ કહ્યું છે કે, અમારી ભૂલ થાય તે રહે છે. કેંગ્રેસ માટે પણ કફોડી સ્થિતિ થઇ છે. બંધારણીય સુધારાકાનની બૂટ પકડજે, તે બરાબર કરી બતાવવું પડશે. આ બાબતમાં નો વિરોધ કરે તે વધારે ઉઘાડા પડે અને ટેકે આપે તે પોતે વર્તમાનપત્રોએ ઘણો અગત્યનો ભાગ ભજવવાને રહે છે. સ્વતંત્રતા ખેટું કર્યું હતું તે પુરવાર થાય. જનતા પક્ષ કેંગ્રેસને આવી કફોડી ફરી પ્રાપ્ત થઈ છે તે નીડરતાથી લેકમત કેળવવાનું છે, અને સ્થિતિમાં મૂકવાનું જોખમ ખેડશે, પણ હવે તે મે મહિનામાં એ લેકમતને પડઘો પાડી સરકારને ચેતવતા રહેવાનું છે.
વાત જાય છે ત્યાં સુધીમાં કાંઈક ફેરફાર થઈ જશે. નિર્ભયતાનું જે બન્યું છે તેથી નિરાશ થવાનું કારણ નથી. માણસની તૃષ્ણા
વાતાવરણ થઈ ગયું છે એટલે કેંગ્રેસે મૂકેલ નિયંત્રણ માત્ર અને સત્તાની ભૂખ છે જ, ખરી રીતે બહુ ટૂંક સમયમાં અને સારી કાગળ ઉપર છે. રીતે પતી ગયું. પ્રજાને અને આગેવાનોને સારો બેધપાઠ મળ્યું.
જનતા પક્ષને આ બધા કામ માટે પૂરી તક આપવી જોઈએ
અને પ્રજાએ ધીરજ રાખવી જોઈએ. પાયાના પ્રશ્ન આર્થિક છે. કસોટી તે હવે શરૂ થાય છે. જનતા પક્ષ હજી એક પણ નથી,
મેઘવારી, ફુગાવે, બેરોજગારી તેમાં જનતા પક્ષની ખરી કસોટી છે. તેના ચારે ઘટકો પોતાની જાતને જુદા માને છે. એ ધોરણે પ્રધાન
૨૯-૩-૭૭ મંડળની રચના કરવી પડી છે. એ ચારે ઘટકોનું સંપૂર્ણ વિસર્જન
ચીમનલાલ ચકુભાઈ થઈ, સાચે એક પણ થશે ત્યારે એક રાગે કામ થશે. અત્યારે અગત્યને પ્રશ્ન કોંગ્રેસના ભાવિને છે. તેમાં મોટો
જૈને અને રાષ્ટ્રીય જીવન ખળભળાટ છે. કેટલું ટકશે તે જોવાનું છે. સંસદીય પક્ષના આગેવાન
સંખ્યાની દષ્ટિએ જૈને લઘુમતી કોમ ગણાય. પણ તરીકે યશવંતરાવ ચવ્હાણની પસંદગી થઈ તેથી બ્રહ્માનંદ રેડી
પારસીએ પેઠે જૈનેએ લઘુમતી કોમ તરીકે કોઈ વિશેષ અધિકાર સ્વાભાવિક રીતે નારાજ છે. ચન્દ્રજીત યાદવને ત્યાં કેંગ્રેસના ૧૨૫ સભ્યો
કે રક્ષણ કોઈ દિવસ માગ્યું નથી. જૈને રાષ્ટ્રીય જીવનના અવિભાજ્ય મળ્યા અને કેંગ્રેસની ચંડાળ ચેકડી - બંસીલાલ, વિઘાચરણ શુકલ,
અંગે થઈને રહ્યા છે. પોતાની ગુણવત્તા કે યોગ્યતાના ધોરણે રાષ્ટ્રઓમ મહેતા અને સંજ્યને કેંગ્રેસમાંથી બરતરફ કરવાની માગણી
જીવનના બધા ક્ષેત્રોમાં ગૌરવભર્યું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. ભગવાન થઈ. ઈંદિરા ગાંધીની પણ થોડી ટીકા થઈ. હું માનું છું કે, કેંગ્રેસનું
મહાવીરના ૨૫૦૦ મા નિર્વાણ મહોત્સવ પ્રસંગે અનુભવ થયો સંપૂર્ણ વિસર્જન થવું જોઈએ. કેંગ્રેસ નામ કોઈ પક્ષો વાપરવું નહિ.
કે રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારમાં હોય કે શૈક્ષણિક ક્ષેત્રે હય, વ્યાપારી સંસ્થા કેંગ્રેસ નહિ, લોકશાહી કેંગ્રેસ નહિ, શાસક કેંગ્રેસ નહિ,
ક્ષેત્રે તે છે જ, જૈને ઉચ્ચ સ્થાને સારી સંખ્યામાં છે. ૧૫રમાં જેમ જનતા પક્ષ ના રાજકીય પક્ષ થયે તેમ કેંગ્રેસના વર્તમાન
હું લોકસભામાં હતું ત્યારે સહેજ તપાસ કરી તો માલૂમ પડયું કે, સભ્ય જે ઈછે તેણે ન પક્ષ રચવે જોઈએ. કેંગ્રેસનું નામ
દેશના જુદા જુદા ભાગોમાંથી ૨૨ જેને પાર્લામેન્ટના સભ્ય હતા. કોઈને વટાવવા ન દેવાય. ઈન્દિરા ગાંધી શું કરે છે તે જોવાનું
અને ત્રણ મંત્રીમંડળમાં હતાં. રહે છે. કેટલીક વખત કદાચ શાન્ત રહેશે. જો કે તેમને કેંગ્રેસના "
આ એટલા માટે લખવું પ્રાપ્ત થાય છે કે, તાજેતરમાં લોકપ્રમુખ બનાવવાની દરખાસ્ત આવી છે. હું માનું છું રાજકીય જીવનમાં
સભાની ચૂંટણી થઈ તેમાં મુંબઈ દક્ષિણ વિભાગમાંથી કોંગ્રેસના તેમનું કોઈ સ્થાને રહેવું ન જોઈએ. અને ફરી પ્રવેશ મળે એવી
ઉમેદવાર ભાઈ જૈન હતા. હું તેમને સારી રીતે ઓળખું છું. ઘણા કોઈ બારી રહેવી ન જોઈએ. આ કારણે પણ કેંગ્રેસનું વિસર્જન
સેવાભાવી છે અને તેમની સામે જનતાના હરીફ ઉમેદવાર કરતાં જરૂરનું છે. તેમણે નવો પક્ષ રચવે હોય તે રચે. જે અંડાળ ચેકડીની
જરાય ઊતરતા ન હતા. છતાં જૈન છે માટે જેનેએ તેમને જ મત સામે કેંગ્રેસમાં પણ રોષ બહાર આવ્યું તેના મૂળમાં તો ઈન્દિરા
આપવા એવો વિચાર કર્યો ન હતો. પણ કેટલાક જૈન ભાઈઓએ ગાંધી છે. ૨૦ મહિનાના બનાવેએ બતાવ્યું છે કે, તેમની સત્તન
સાધુ-સાધ્વીઓના નામે વચ્ચે લાવી, કોંગ્રેસના આ ઉમેદવારને લાલસા એટલી અમર્યાદ છે કે તે માટે કોઈ પણ હદે જવા તે
જંનેએ મત આપવા એવી જાહેર ખબર આપી અને બીજો પ્રચાર તૈયાર થાય. આવી વ્યકિતથી સદા ચેતતા રહેવું પડે. દેશને રાજ
કર્યો, એટલું જ નહિ પણ આવી અપીલ, બૃહદ મુંબઈ જૈન સમાજ અને કીય તખ્તો પલટાઇ રહ્યો છે. જનતા પક્ષ લોકશાહી મૂલ્યોનું રક્ષણ
અખિલ ભારત જૈન યુવક કોન્ફરન્સ–એવા નામે કરી. આ નામની કરવા કટીબદ્ધ છે. ત્યારે લોકશાહી મૂલ્યોને નિમ્ન કરવા પ્રયત્ન
આવી કોઈ સંસ્થા જાણવામાં નથી. સમસ્ત જૈન સમાજને નામે કર્યો હોય એવી કોઈ વ્યકિત કે પક્ષને લેશ પણ ઉત્તેજન
આગેવાની લેવાની આ ભાઈઓ, જેમને કોઈ ઓળખતું નથી તેમણે મળવું ન જોઈએ.
આવી ચેષ્ટા કરી. ઘણા જૈન ભાઈએ ગુસ્સે થયા અને મારી પાસે ઘણાં પ્રશ્ન હજી ઉકેલવાના છે. કેટલાય રાજ્યમાં હજી કેંગ્રેસ- આવ્યા. બીજે જ દિવસે કેટલોક ભાઈએએ આવા પ્રચારને જાહેરનું શાસન છે. ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર અને ગુજરાતમાં અવિશ્વાસની ખબરથી જવાબ આપ્યો. મને ખાતરી છે કે આવા અવિચારી પ્રચ

Page #67

તા. ૧-૪-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૨૭.
અને દેરાસરના ટ્રસ્ટીઓને, મારી આગ્રહપૂર્વક વિનંતિ છે કે આ રીતે વાર્ષિક ગ્રાન્ટ કલ્યાણ કેન્દ્રને આપવાનું નક્કી કરે, રૂપિયા એક હજારથી દસ હજાર સુધી વાર્ષિક સહાય આવી રીતે ટ્રસ્ટ અને બીજાઓ આપે તે બે લાખ રૂપિયા વાર્ષિક મેળવવા મુશ્કેલ ન હોવું જોઈએ. આ માત્ર જેને માટે જ નથી. કોઈ પણ પ્રકારના કેમ, જાતિ કે ધર્મના ભેદ વિના કલ્યાણ કેન્દ્ર રાહત આપે છે. દાનને ઈન્કમટેક્ષમાં કરમુકિત છે.
કોઈ સુભગ પળે કલ્યાણ કેન્દ્રની સ્થાપના થઈ છે. દસ વર્ષમાં ઘણું સુંદર કામ થયું છે અને ભગવાન મહાવીરના નામને સાર્થક
કર્યું
છે.
શ્રી શ્રેયાંસપ્રસાદ જૈન કેન્દ્રના પ્રમુખ છે. શ્રી પ્રતાપ ભેગીલાલ તથા શ્રી જગુભાઈ દેશી ઉપપ્રમુખ છે. શી રીશભદાસ રાંકા અને હું મંત્રીએ છીએ અને શ્રી છોટુભાઈ કામદાર ઉપ-મંત્રી છે. કલ્યાણ કેન્દ્રની ઓફિસ મરકન્ટાઈલ બેન્ક બિલ્ડિંગમાં સાતમા માળે છે.
- ચીમનલાલ ચકુભાઈ કસ્તુરી કુંડલમાં વસે!
રથી કોંગ્રેસ ઉમેદવારને કાંઈ લાભ થવાને બદલે ચેડા મત ગુમાવ્યા હશે. કોંગ્રેસ કોમવાદમાં માનતી નથી, જેને માનતા નથી, કોમ, જાતિ કે ધર્મને રાજકારણમાં લાવવા ન જોઈએ. પણ આ લખવાનું મુખ્ય કારણ તે એ છે કે ગમે તે માણસે જૈન સમાજના આગેવાન હોવાને દાવો કરી જૈન સમાજને નામે આવું કરે તેમાં જૈન સમાજને નુકસાન છે. અને ભવિષ્યમાં તેવું ન બને તેની તકેદારી જૈન સમાજે રાખવી પડશે. ભગવાન મહાવીર કલ્યાણ કેન્દ્ર
૧૯૬૭ ના બિહારના ભીષણ દુષ્કાળ સમયે, મહાવીર જયન્તીને સમારંભ હતો અને શ્રી જયપ્રકાશ નારાયણ મુખ્ય અતિથિ હતા. હું તેમને તેડવા ગમે ત્યારે રસ્તામાં મને કહ્યું કે ભગવાન મહાવીરની જન્મભૂમિ, કર્મભૂમિ અને નિર્વાણભૂમિ એવા બિહારના આ મહાન સંક્ટ સમયે એ કાંઈક કરવું જોઈએ. મને થયું કે અગાઉથી કહ્યું હોત તે ઠીક તૈયારી કરી શકત, છતાં મેં કહ્યું બનતું કરીશ. સ્ટેજ ઉપર થોડા આગેવાન જૈન ભાઈએ બેઠા હતા, તેમને વાત કરી તુરત રૂપિયા ૨૫,00 ના વચન મેળવ્યાં અને મેં જાહેરાત કરી. શ્રી કોયાંસપ્રસાદ જેને કહ્યું આ રકમ બહુ ઓછી ગણાય અને બીજા ભાઈઓને પૂછીને મેં રૂા. ૧,૨૫,૦૦૦ જાહેર કર્યા. ત્યાર બાદ થોડા દિવસમાં લગભગ રૂપિયા ત્રણ લાખ એકઠા કર્યા, એટલું જ નહિ પણ કેટલાક કસાયેલા કાર્યકર્તાએ બિહાર ગયા અને રાજગૃહીની આસપાસના ૪૦૦ ગામડાનું કામ સંભાળી લીધું. આ ભાઈનું કામ એટલું સુંદર અને વ્યવસ્થિત હતું કે શ્રી જયપ્રકાશ નારાયણ બહુ ખુશ થયા એટલું જ નહિ પણ તેમણે સ્થાપેલ બિહાર રાહત સમિતિ તરફથી આ વિભાગ માટે પુષ્કળ મદદ મોકલી. આ ભાઈએએ પાંચ મહિના આ વિભાગમાં કામ કર્યું, રસેડાઓ ચલાવ્યા અને બીજી રાહત આપી. અંતે તેમની પાસે રૂપિયા બે લાખ બચ્યા. તેઓ મુંબઈ પાછા આવ્યા પછી વિચાર કર્યો કે આવી કુદરતી આફતો દેશના જુદા જુદા ભાગમાં વખતેવખત આવે છે અને એક કાયમી સંસ્થા હોય તે સારું. પરિણામે “ભગવાન મહાવીર કલ્યાણ કેન્દ્રની સ્થાપના કરી. આ વાતને દસ વર્ષ થઈ ગયાં. આ દસ વર્ષની પ્રવૃત્તિઓને અહેવાલ કલ્યાણ કેન્દ્ર હાલ બહાર પાડયો છે. આ દસ વર્ષમાં કલ્યાણ કેન્દ્ર તરફથી બિહાર રાજસ્થાન, એરિસા, પશ્ચિમ બંગાળ, આધુ, મહારાષ્ટ્ર, ગુજરાત, વિગેરે રાજ્યમાં દુકાળ, નદીઓની રેલ, અતિવૃષ્ટિ, ધરતીકંપ જેવી કુદરતી આફતોમાં મોટા પાયા ઉપર રાહત કાર્યો થયાં છે. આવા સંકટ સમયે તાત્કાલિક રાહત આપવા ઉપરાંત, કેટલાક સ્થળોએ મકાને બંધાવી આપ્યાં છે. દુષ્કાળના સમયમાં મોટા પ્રમાણમાં અન્નરાહત અને પશુરાહતના કાર્યો થયાં છે. કલ્યાણ કેન્દ્રના કાર્યકર્તાએ જાતે જઈ સ્થાનિક ભાઈઓના સહકારથી આ બધા કાર્યો કરે છે. આ દસ વર્ષના ગાળામાં કલ્યાણ કેન્દ્ર તરફથી લગભગ રૂપિયા ચાલીસ લાખ રાહત કાર્યોમાં વપરાયા છે. દર વખતે સારા પ્રમાણમાં દાન મળી રહ્યાં છે. કેન્દ્ર સરકાર અને રાજ્ય સરકારમાં કલ્યાણ કેન્દ્રની સારી પ્રતિષ્ઠા છે અને લાખો રૂપિયાની વગર વ્યાજની લોન કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકાર તરફથી મળી છે જે પૂરી ભરપાઈ કરી દીધી છે.
કલ્યાણ કેન્દ્રને વખતો વખત આવા રાહત કાર્યો કરવા પડે છે. તે માટે હવે કાયમી આવક થાય તે દ્રષ્ટિએ એક યોજના કરી છે. કેટલાક ટ્રસ્ટો, કંપનીઓ, પેઢીઓ અને ભાઈઓને વિનંતિ કરવાના છીએ કે વાર્ષિક ગ્રાન્ટ, કલ્યાણ કેન્દ્રને આપે અને આ રીતે | દર વર્ષે ઓછામાં ઓછી બે લાખ રૂપિયાની આવક કરવા ધારી છે. * હાલ તુરત પાંચ વર્ષ માટે આ યોજનાનો અમલ થશે. બધા ટ્રસ્ટ, કંપનીએ, પેઢીઓ અને ભાઈઓને અને ખાસ કરી ઉપાશ્રય
"That goes with it! " પરિસના ફ ટપાથ પરના રેસ્તોરાંમાં બેસી મધરાતે ઊંૉફી પીવાની મજા અનેરી હોય. તેમાં યે ઐફિલ ટાવરની પેલી કોરના રેસ્ટોરાંમાં બેસે તે જગતના ભાતીગળ લેક જોતા રહે ને ચિંતન કર્યા કરો. કોઈ અલગારી મજા મળે. બેઠો તો ૧૯૭૪ ના મારમાં ત્યાં. પણ ઓર્ડર આપ્યું, વેઈટ્રેસને કૈફીને. પાસે ભાતીગળ લોકો હતા. બધાં જ એાળખ્યા વિના વાત કરતા બેસી જાય. ન નામ, ને ઠામ, નારંગ, ન દેશ જુએ “માણસ” છે એટલું પૂરતું. વિચાર આવ્યો : રંગનાં, નામનાં, દેશનાં, “બીબાં કોણે બનાવ્યાં? કેવી ઉત્કટ અજાણી “We-feeling” જેને જિંદગીમાં પહેલી વાર જોયાં. ને પછી જોવાનાં નથી, તે વાત કરે, ગીત ગાય, ઘડી બે ઘડી બેસે ને પછી અલવિદા? વિચારું છું ત્યાં કૅફી આવી.
વેઈટ્રેસ અધું અંગ્રેજી જાણે. કૅફી જોડે કેક ને વેફર પણ હતાં. મધરાતે કેક ખાવાની ઈચ્છા નહીં .
મેં કહ્યું, ‘માત્ર કૅફી જોઈએ – કેક ન જોઈએ.’ આ વેઈટ્રેસ જોતી રહી. કહે,
'But, that goes with it ! Cake always goes with cofee!'
ભારે વાત કહી ગઈ. પેરિસનાં બહેન બેઠલાં. સમજવે મને કે એકલી કૅફી પીવાથી અલ્સર થાય. કેક લેવાથી નુકસાન ન થાય. પૅરિસમાં, અરે આખા ફ્રાન્સમાં, યુરેપમાં સામાન્ય રિવાજ કૈફીને ઓર્ડર આપે એટલે કૅફી જોડે કશુંક ખાઇ આપવાને. - તે રાત વિચાર મનમાં ઘોળાયા. પ્રવાસની ડાયરીમાં નોંધાયું:
"That goes with it! હજી સુધી એ વાકય ઉપનિષદની સ્યા જેવું લાગે છે. એક જણે ગુલાબ ચૂટતાં અસંતોષ વ્યકત કર્યો. ‘આ કેવું? આટલું સારું ફૂલ ને તે છોડને કાંટા કેમ કર્યા?” તે કો'કે ફરિયાદ કરી. ‘નાળિયેર આટલું સારું ફળ પણ છોતરાં કેવાં કઠણ?” તે ત્રીજાએ
‘કરી આટલું સારું ફળ પણ ઉનાળે જ કેમ થાય?? * એના ઉત્તાર રૂપે પડઘો પડે. . . 1 - hthat goes with it!' ' , , * ગુલાબની મુલાયમતા કાંટા વડે જ સચવાય ને સમજ્ય. કઠાણ
,

Page #68

૨૨૮
છેતરાં વડે જ કોપર ને પાણી નાળિયેરમાં સચવાય. ઉનાળાની ગરમીમાં જ કેરીની મીઠાશ સમય.
મનુષ્યસ્વભાવ એવો છે કે એને નાળિયેર જોઈએ પણ કઠણ છેતરાં વિના!
એને ગુલાબ જોઈએ પણ કાંટા વિના! એને કેરી જોઈએ પણ ઉનાળા વિના
ખુબ જીવન
આપણે વસ્તુને અપનાવીએ કે વ્યકિતને અપનાવીએ ત્યારે અધૂરપનો આભાસ આપણને સંપૂર્ણ સ્વીકારથી આઘાં ઠેલે,
ઉદ્ગાર આવા સાંભળું છું:
‘મારાં પત્ની આમ ખૂબ સારાં પણ એના સ્વભાવ વાતોડિયો.’ ‘મારા પતિ આમ સારા, પણ સ્વભાવે ઓછાબાલા.' એક જ યુગલના સંવાદ! પણ વાડિયાં પત્નીના પતિએ ઓછાબાલા જ રહેવું જોઈએને?
અધૂરપનું જ્ઞાન ઠીક છે, પણ એ શાન અધૂરપની ‘કસક’ (દુ:ખ) ઊભી કરે ત્યારે વ્યકિત પૂર્ણપણે સ્વીકારાતી નથી. આવી અધૂરપની ફરિયાદ સાંભળું છું ત્યારે એક વાકય મનમાં મનમાં તરે.
'But, that goes with it!"
ડૉ. દોલતભાઈ દેસાઈ
રાજ્યાસન
કાના પુણ્યે કટોકટી ચાલુ હતી, ત્યારે નાગરિક અધિકારો અને સ્વતંત્રતાઓની વાત થતી, તેના એક જવાબ એ અપાતા : ‘આ દેશની મોટા ભાગની પ્રજા તો ગરીબીની રેખા નીચે જીવે છે તેઓને પહેરવા વજ્ર કે ખાવા પૂરતું અનાજ નથી. આ પ્રજાને શી ચિંતા છે કે નાગરિક સ્વતંત્રતાની ખેવના કરે?'
આ દલીલ ત્યારે લાજવાબ લાગતી. ૧૯૭૭ની લાક્સભાની ચૂંટણીઓએ તેનો જવાબ આપ્યો છે. શહેરોમાં કોંગ્રેસને પરાજ્ય મળ્યા છે, પણ ગામડાંમાં વધુ ઘેરો પરાજય મળ્યો છે. ગામડાંના અબુધ, ગરીબીની રેખા નીચે જીવતા, નિરક્ષર લોકોએ વધુ જાગૃતિ દર્શાવી છે.
તા. ૧-૪-’૭૭ લોકો પહોંચે અને તેમને મુદ્દાઓ સમજાવે, અથવા તે પ્રજાનું
દમન થાય.
1
આપણે ત્યાં આવેલી જાગૃતિ બીજા માર્ગે આવેલી છે. ઉત્તર ભારતે અને દક્ષિણ ભારતે તદ્દન વિભિન્ન રીતે મતદાન કર્યું એમાં કોઈ રાજકીય િવચારધારાના ભેદ નથી, દેશના આ બે ભાગ ભવિષ્યમાં જુદા થઈ જાય એવા ભય પણ આ મતદાનની ભાતમાં નથી. કારણ ૨૫ષ્ટ છે. ઉત્તરમાં દમન થયું હતું; દક્ષિણમાં દમનનું પ્રમણ ઓછું હતું.
આ સિવાય સ્થાનિક કારણો પણ હતાં; કેરળમાં અશ્રુત મેનનની અંગત પ્રતિમા અને પ્રતિભાએ કામ કર્યું હતું; તામિલનાડુમાં કરુણાનિધિ છેવટ સુધી હિંમત એકઠી કરી શકયા નહીં અને રામચન્દ્રનમાજું ફરી વળ્યું, એટલું જ નહીં, દાણના નેતાઓમાં નવી દિલ્હીની તે વેળાની ગાદીની ખુશામત કરનારા ‘સાયકોફન્ટસ’ની સંખ્યા ઓછી હતી.
પ્રજાને તો રોટી--રોજીની જ પડી છે- સ્વતંત્રતાની નથી પડી, એવી ‘મિશ્રા’ કટોકટી દરમિયાન ઊભી થઈ હતી, તે આમ ચૂંટણીમાં પરિણામેા દ્વારા તૂટી પડી છે. નહીંતર રાયબરેલી કે અમેઠીના મતદાર વિભાગોમાં કયાં મોટાં શહેરો હતાં? એટલું જ નહીં, પણ એક અંદાજ પ્રમાણે છેલ્લા એક દાયકામાં ગુજરાતના વિકાસ માટે જેટલી રકમ ખર્ચાઈ છે એટલી કુલ રકમ એટલા જ ગાળામા એક માત્ર રાયબરેલી મતવિસ્તારમાં કેન્દ્ર તથા રાજ્યની સરકારોએ વિકાસ કાર્યો દ્વારા ખચી છે.
આ કેમ બન્યું ?
આના જવાબ સરળ છે. શહેરના સંપન્ન માણસને જ સ્વતંત્રતાની ઝાઝી ખેવના હોતી નથી. તેઓ પૈસા માતા અને પૈસા દ્વારા કામ કઢાવતા શીખી ગયા હોય છે. ભ્રષ્ટ નોકશાહી વધુ ભ્રષ્ટ બને તો તેને ઝાઝી અસર પહોંચતી નથી. પણ ગામડાંના ગરીબા પાસે એક માત્ર સંપત્તિ તેમની સ્વતંત્રતાની હોય છે. આ સ્વતંત્રતા પર નાગરિક અધિકારો પૂર્ણપણે રક્ષિત હોય ત્યારે પણ તરા। નથી પડતી એવું નહીં, પણ ત્યારે એને ફરિયાદ કરવા ઠેકાણું હોય છે. એની પાસે પુષ્કળ પૈસા નથી, કે એ દ્વારા તે ભ્રષ્ટ નોકરશાહીને જુલમ કરતી અટકાવી શકે. એની પાસે આવા પ્રસંગે માત્ર પેાતાનો અવાજ હોય છે. સહન થાય ત્યાં સુધી તે! એ સહન કરે છે—પણ હદથી વધારે થાય ત્યારે એ અવાજ ઉઠાવે છે.
જે દર્શામાં ગુલામીની પ્રથા હતી, ત્યાં સશકત અને રાક્ષસી શકિતવાળા માણસો તેમનાથી વામણા અને અશકત માલિકો પાસે ગરીબડા થઈને રહેતા, ચાબૂકના માર ખાતા, પણ તેમના બરડામાં પડતા પ્રત્યેક ચાબૂક તેમની મુકિતને પાસે લાવતા હતા. આવું પ્રત્યેક દાસત્વ વખતે બને છે. તમે જેમ દાસત્વ હેઠળ પ્રજાને કો તેમ તેની સહનશકિતને તે તૂટી જાય એવી હદ સુધી મરડો છે; જ્યારે આ સહનશકિત તૂટે છે, ત્યારે પ્રતિસાદ પડે છે.
કોઈ વ્યકિત ગરીબ હાય, નિરક્ષર હોય એટલા ખાતર અને બુદ્ધિ નથી હોતી એમ માનવું ખોટું છે. એનામાં જાગૃતિ નથી હોતી, એ ખરુ, આ જાગૃતિ બે રીતે આવે છે. કાં પ્રજાના આ સ્તર સુધી
આચાર્ય કૃપાલાની લોકસભાની ચૂંટણી ઝુંબેશમાં પ્રવચનો કરતી વખતે બે કથાઓ કહેતા; તમે પિંજરાના પંખીને સારામાં સારું ખાવાનું આપે; શુદ્ધ પાણી આપે, છતાં કદીક પિંજરાનું બારણુ ખુલ્લું રાખશો તો તે એ પંખી ઊડી જવાનું. એ પછી તેઓ બીજી વાત આ કહેતા; ઘણા માણસોને ખાવા ધાન નથી મળતું. જેલામાં ઘણા સુધારા થયા છે. માણસ ચારી કરી એક વરસ જેલમાં જાય, તો તેને ખાવા ધાન, પહેરવા કપડાં—બધું જ મળી રહે. તેની પાસે મજૂરી પણ અમુક હદથી વધારે ન કરાવાય એવો કાયદો છે; છતાં મોટા ભાગના લોકો ગરીબીમાં ભૂખે મરવું પસંદ કરે છે, પણ ચોરી કરી જેલમાં જવાનું પસંદ કરતા નથી. ગરીબોને સ્વતંત્રતાની ખેવના નથી હાતી, એવી જે લાગણી કેટલાક બૌદ્ધિકોએ આપણા દેશમાં ફેલાવી હતી, તેના આ બંને ઉદાહરણેામાં તો જવાબ છે જ; પણ આપણા દેશે જે રીતે મતદાન કર્યું એમાં વધુ મોટો જવાબ છે. બૌદ્ધિકો ઘણી વાર કામચલાઉ લાભ માટે પોતાની સ્વતંત્રતાનું સાટું કરે છે; પણ ગરીબાને એવી તકો હોતી નથી, એટલે સ્વતંત્રતા માટેની એની ખેવના વધુ પ્રામાણિક હોય છે.
એક બીજી દલીલ એ કરાય છે કે, ૧૯૭૧ માં ઈંદિરા - તરફી જુવાળ હતો; ૧૯૭૭માં ઇદિરા - વિરોધી જુવાળ હતો. આ થોડું તથ્ય છે, પણ આ જુવાળ કે ઓટ કઈ રીતે થાય છે?
આપણે ત્યાં ચૂંટણી લડાય છે ત્યારે પક્ષ રાષ્ટ્રીય તખતા પર વચનો આપે છે; ઉમેદવાર તેના મતદાર વિભાગને વચન આપે છે; અને ઉમેદવારના પ્રચારકો એક એક ગામડાંને વચન આપે છે. આ વચનામાં સંગિત હાય છે ખરી? રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ અપાયેલા વચનથી કોઈ જુદી જ વાત ઉમેદવાર કહેતા હોય છે અને ગમ– કક્ષાયે તો રસ્તા રીપેર કરવાથી માંડીને, શાળા બંધાવી આપવાનાં, કૂવા ગળાવી આપવાનાં કે આવા અનેક વચનો આપવામાં આવે છે.
ઉદાહરણ તરીકે ૧૯૭૭ની ચૂંટણીમાં જ ગોધરાના નદીસર ગામના લોકોએ હિતેન્દ્રભાઈના શ્રાધ્ધે સાથી શંભુલાલ પટેલ મત ઉઘરાવવા ગયા ત્યારે તેમને કહી દીધું; “રોડ નહીં તો વોટ નહીં.' અમારા ગામ સુધીના રસ્તે બંધાવી આપે!! તરત જ ગુજરાત રાજ્યના જાહેર બાંધકામ ખાતાના પ્રધાન ગોરધનભાઈ સુધી સંદેશે

Page #69

તા. ૧-૪-
૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૨૯
વસંત વ્યાખ્યાનમાળા જ
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના આશ્રયે યોજાતી વસંત વ્યાખ્યાનમાળાને કાર્યક્રમ નીચે પ્રમાણે યોજવામાં આવ્યો છે. સ્થળ: તાતા ઓડિટોરિયમ, સિમય : દરરોજ સાંજે ૬ વાગ્યે
Su ject: Verdict of the People; its causes & consequences
વિષય : જનતાને ફેંસલો - તેના કારણે અને ભાવિ પરિણામે. તા. ૧૧-૪-૭૭ સેમવાર: શ્રી એમ. સી. ચાગલા
(મુંબઈના વડા ન્યાયાલયના
ભૂતપૂર્વ વડા ન્યાયમૂર્તિ) તા. ૧૨-૪-૭૭ મંગળવાર: ર્ડોઆલુ દસ્તુર
(મુંબઈ વિદ્યાપીઠના
રાજકારણ વિભાગના વડા) તા. ૧૩-૪-૭૭ બુધવાર: શ્રી. પી. જી. માવળંકર
સંસદ સભ્ય. ૧૪છે-૭૭ ગુરૂવાર: શ્રી. બી. જી. વર્ગીસ
(જાણીતા પત્રકાર) ચીમનલાલ જે. શાહ * કે. પી. શાહ - મંત્રીઓ
સંઘના આજીવન સભ્યો
પહોંચાડાય કે જે આ ગામના મત મેળવવા હોય તે રસ્તે બાંધ જ પડશે!
રસ્તો બંધાય કે નહીં એ તે ખબર નથી, પણ આ ચૂંટણી લડવા માટેને મુદો હતો? ના, છતાં તે મુદ્દો ચૂંટણી પર પ્રભાવ પાડી શકે એવો પ્રબળ હતો. અપાયેલાં વચનેથી જગાડાતી જે અપેક્ષાઓ જુવાળ આણે છે, અને ન પળાયેલાં વચનોથી પ્રવર્તેલી હતાશાથી ઓટ આવે છે, અને આવાં અસંગિતપૂર્ણ વચને ચૂંટણીમાં બંને પક્ષો ભરપૂર આપે છે.
રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ અપાયેલાં વચનેનાં પરિણામે દૂરગામી હોય છે. સ્થાનિક સ્તરે અપાયેલાં વચનો નિકટવર્તી હોય છે. ૧૯૬૯માં શ્રીમતી ગાંધી એમ કહેતાં હતાં કે મારે તે આ દેશની ગરીબી હટાવવી છે, પણ અમુક લોકો મારા માર્ગની વચ્ચે આવે છે. આ ગરીબી હટાવવાના મંત્ર પર ૧૯૭૧માં પ્રજાએ તેમને ભારે બહુમતી આપી. આ પછી અપાયેલાં વચનોને પરિપૂર્ણ કરવાની આડે જે વાજબી વિઝન આવ્યા તેમાં એક તે ૧૯૭૧નું યુદ્ધ અને બીજું ૧૯૭૩ને પેટ્રોલને ભાવવધારે. પણ આ વિને એવાં મોટાં ન હતાં કે તેને અતિક્રમી ન શકાય. પણ રાજયસત્તાને જ્યારે વચન પાળવા અને સત્તાને સુદ્દઢ કરવા વચ્ચે પસંદગી આવે ત્યારે સત્તા જાય ને તે ભાગે પણ વચને પાળવાની કૃતનિશ્ચયતા હોવી જોઈએ. ઈન્દિરા ગાંધીના વચનેએ તેમના તરફી જુવાળ આણ્યો હતો. અને વચનપાલન તથા સત્તાની જમાવટ વચ્ચે તેમણે બીજા વિકલ્પને પસંદ કર્યો ત્યારે એ આવી. વચન પાળી શકાયો નથી, પણ પાળવા માટે અમે કૃતનિશ્ચય છીએ” એવું કહી કોઈ કટોકટી લાદયા વિના ૧૯૭૬માં ચૂંટણીઓ સામાન્ય ક્રમમાં આવી હોત તો કદાચ લોકમત આટલો વિરુદ્ધ ન જાત; પણ વચન ન પળાયાની હતાશાની સાથે સત્તાની જમાવટ માટે સ્વતંત્રતા પર પડેલી તરાપે પ્રજાના મિજજને ફેરવી દીધે. | ‘મિસામાં પૂરી દઈશ’ એવી ધમકી દેતે ગામડાંને હવાલદાર જે બેલે તેની ધાક લોકોમાં પડે જ. જે દેશના સર્વોચ્ચ નેતાઓને કોઈ વાંક-ગુના વિના મહિનાઓ સુધી અટકાયતમાં રખાતા હોય તે આપણું તે શું ગજું એવી લાગણી પ્રવર્યા વિના રહે નહીં.
પ્રેમાનંદ સુદામા ચરિત્રમાં જ્યારે કૃષણ રાજા થઈ સુદામાં જેવા રંક બ્રાહ્મણનું આતિથ્ય કરે છે, ત્યારે કૃષ્ણની પટરાણીઓને આશ્ચર્ય થાય છે. ત્યારે કૃષ્ણ કહે છે.
હું જે ભેગવું રાજયાસન રે
એ તે એ બ્રાહ્મણનું પુણ્ય રે આ લાગણી શાસકોમાં મતદારો માટે હોવી જોઈએ અને એટલે જ મતદારોને અપાતા વચનને હળવી રીતે લેવાવા ન જોઈએ. વચન ન પાળી શકાય એ માટે પ્રજાને રષ એટલે નથી ભભૂકતે, નહીંતર તે કોંગ્રેસ સરકાર એકાદ દાયકા પહેલાં ઊથલી પડી હોત. કારણકે ચૂંટણી ઢંઢેરામાં કે પંચવર્ષીય યોજનામાં અપાયેલાં વચનેથી હમેશાં રાજપુરુષ પાછળ જ રહ્યા છે. પણ વચન વિસરી જવા માટે પ્રજા માફ નથી કરી શકતી. પ્રજા નિરક્ષર હોય છે, અબૂધ નથી હોતી, અજ્ઞાન હોય છે, અજાગૃત હોય છે, પણ જ્ઞાન મળે ત્યારે જાગૃત થવાની ક્ષમતા ગુમાવી બેઠેલી નથી હોતી. આ વાત ૧૯૭૭ની ચૂંટણીઓએ પુરવાર કરી આપી છે અને આ વાતની નેધ હવે હારી ગયા છે એ પા કરતાં સત્તા પર આવ્યો છે એ પક્ષે લેવી જોઈએ. તે કોના પુણ્ય રાજ્યસન ભોગવે છે એ હકીકત આસન પર બેઠેલાઓએ કયારેય ભૂલવી ન જોઈએ.
હરીન્દ્ર દવે
તા. ૧૩-૩-૭૭ ના અંકમાં ૯૩૫ સુધીના સભ્યોના નામે પ્રગટ થયાં છે. ત્યાર બાદ થયેલા સભ્યોની યાદી નીચે પ્રગટ કરવામાં આવે છે.
૯૩૬ શ્રી યંતિલાલ હરજીવનદાસ શાહ ૯૩૭ શ્રી શશિકાન્ત મોહનલાલ ભાખરિયા ૯૩૮ શ્રી રતનસી રાઘવજી સાવલા ૯૩૯ શ્રી મહેન્દ્ર દામજી છેડા ૯૪૦ થી ગાંગજી કુંવરજી વેરા ૯૪૧ શ્રી શશિકાન્ત ઠાકોરલાલ મહેતા ૯૪૨ શ્રી સુશિલાબહેન આર. મહેતા ૯૪૩ શ્રી હસમુખ એ. તલસાણીયા ૯૪૪ શ્રી નાગજી પ્રેમજી ગાલા
એક હજારના લક્ષ્યાંકમાં હવે ફકત ૫૬ સભ્ય ખૂટે છે. નજીકના ભવિષ્યમાં લક્ષ્યાંક પૂરો કરવા માટે મિત્રોની સહાય જરૂરી છે.
* અવગાહન - શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહનું પુસ્તક ‘અવગાહન” સંઘના સ, આજીવન સભ્યો તેમજ પ્રબુદ્ધ જીવનના ગ્રાહકોને રૂા. ૧૮ ને બદલે રૂ. ૧૨ માં મળી શકે છે. આના માટે ગતાંકમાં ચેડાં વેચાણ કેન્દ્રોના નામે પ્રગટ કર્યા હતા. એ ઉપરાંત તે રાજકોટમાંથી નીચેના સરનામે મળી શશે:
શ્રી મનુભાઈ વોરા : ‘નિરૂપમા', સાડી માર્મ, પરા બજાર, રાજકોટ ૩૬૦૦૦૧.
ચીમનલાલ જે. શાહ
કે. પી. શાહ મંત્રીઓ, મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ

Page #70

૨૩૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૪-૭૭
-
આસન સે મત ડોલ.. બહુ વખત થઈ ગયો. “દક્ષિણા”ના એક અંકમાં શ્રી સુન્દરમ ને રહીને પણ માણસ પોતાનું કામ સચ્ચાઈપૂર્વક ૨ચૂપચાપ કર્યો જાય એ ડોલતાં આસન” નામને નાને પણ ખૂબ મજા લેખ આવેલ. મોટી વાત છે, પરંતુ મોટા બનવાનો મોહ સૌને પજવે છે. એમ આ લેખ અત્યારની રાજકીય કટોકટી વખતે સૌ કોઈને ખૂબ ઉપગી ગણીએ તે રાવણ ઘણા મેટો હતો, પરંતુ રાવણની ઝાઝી બધી વાતે થઈ પડે તેવું લાગવાથી તેનો સાર નીચે મુજબ આપું છું.
કરતાં શબરીના બેરની અને વિદુરની ભાજીની એકાદ વાત લેકજગતની આ ચંચળ લીલામાં અટવાયેલા માનવીની સ્થિતિ હૃદય પર જીત મેળવી લે છે. અસત્યનો આશરો લઈ ઝાઝો પથારો જોઈ કબીરે ગાયું- “આસન સે મત ડોલ રે.
કરવો એ કરતાં સત્યને આગ્રહ રાખી ‘મારે એક ડગલું બસ થાય’ને વાત તો ઠીક કહી, પણ આસન પોતે જ ડોલતાં લાગે તો શું
પસંદગી આપવી એ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી બાબત છે. કરવું? રંગ મહલ મેં દીપ જલત હં, આસન સે મત ડોલ...?
સચ્ચાઈથી જીવન જીવવાની હવે આપણને સૌને જરૂર લાગી છે.
નિર્મોહી બનવું, અનાસકિત કેળવવી, પદપ્રતિષ્ઠા પ્રત્યે ઉદાસીન દુનિયાના રંગે એવા તે સોહામણા ને આકર્ષક છે કે માણસ
રહી સમર્પણ ભાવથી કર્મો કરવા- આ બધી કોઈ નવીનવાઈની તેની પાસે નાચતે થઈ જાય છે. મેરલીના નાદે જેમ સા૫ ડોલે
વાતો નથી. આપણે એ જાણીએ એટલા શિક્ષિત છીએ; પરંતુ તેમ. મહાશાની કબીર કહે છે, અરે, ભાઈ! આમ ડોલી જઈશ,
આપણી ભીતર બેઠેલા કલિ પાસે આપણે લાચાર છીએ. કલિ નચાવે નાચતે રહીશ તો તારું થશે શું? જરા ધીરે પડ, મત ડોલ, મત
એમ આપણે નાચીએ છીએ, ડોલીએ છીએ ને દુનિયાદારીને વશ થઈ ડાલી......કયાંક સ્થિર થઈને બેસી જા, ધુધટના પડદા ખેલી નાંખ.
જઈએ છીએ. આમાંથી બચવાને કેવળ એક જ ઉપાય છે. પ્રભુનું તારે પ્રિયતમ તને મળશે.
અવલંબન. આ આધાર વડે જ આપણાં કૃત્યોને આપણે શોભાવી જગતની આ રાંચળ લીલામાં આ સાધના આરાધવાની છે. શકીશું. થોડી ઝાઝી જિંદગીને કે નાનાં મોટાં કામોને કોઈ સવાલ બીજી બાજુ માયાના નાચનખરા એવા તે છે કે સૌનાં આસનો નથી. આપણે સત્યને કેટલા વફાદાર રહીએ છીએ એ જ મહત્ત્વની ડોલતાં રહે છે. પિતાનું કરેલું જે છે તે કોઈને છોડવું ગમતું નથી. - બિના છે: રસ્તામાં સદા એક જગ્યાએ પાથરણું પાથરી બેસતા ભિખારીને પણ
- --શારદાબેન બાબુભાઈ શાહ એ સ્થાન સાથે કેવી માયા બંધાય છે. તે પછી જગતના મોટા માણસેની તે વાત જ શી કરવી! શેઠ શાહુકાર, મોટા રાજવીએ,
ઘેટાં નથી ધુરંધરો, નેતા, માલિકો કે મજૂરો, બધાં જ પોતપોતાનું સ્થાન ઊભું કરવાં કેટલી મહેનત કરે છે! પોતાનું કશુંક ઊભું કરીને એ સ્થાન
અમે ઘેટાં નથી રે તારા ગામનાં, સાથે એવા તે ચીટકી જાય છે કે એક તસુ પણ હલવું ગમતું નથી.
તને ફાવે ત્યાં દોર ઈતિહાસ કહે છે કે પહેલાં ગાદી મેળવવા માટે ભાઈ ભાઈનું
તેય કરતાં ના શેર ખૂન કરતે, કે પુત્ર પિતાની હત્યા કરી નાખતે. આજે એ યુગ તે નથી; પરંતુ આજના સત્તાધીશે તો એથી યે વધુ ભયંકર બન્યા છે. ,
સદા ગાતાં ગાણાં રે તારા નામનાં ઉપરથી ડોકું કાપી નાખવાની વાત નથી, ભીતરથી મૂળિયાં ખાદી
એવાં ઘેટાં નથી રે તારા ગામનાં. નાખવાની જ વાત છે. “ન રહેગા બાંસ ન બજેગી બાંસુરી” દરેકને
તેં તે રૂંધ્યા અમ શ્વાસ પેતાની ખુરશીના પાયા દઢ રાખવા છે.
- તારી સત્તાને પાશ પણ કુદરતની યોજના માણસની ઈચ્છા પ્રમાણે ચાલતી નથી.
હરી સુધબુધ અમારી તારા ધ્યાનમાં, માણસ જે જે યોજનાઓ ઘડે છે તેની નીચે પ્રભુએ કંઈ સહી કરી
ભલાં, ઘેટાં નથી રે તારા ગામનાં. એને મંજૂર રાખી નથી. પિતપતાને સમય આવ્યે સૌને પિતાનું માનેલું આસન છોડવું પડે છે. કુદરત એના આસનને હચમચાવી
તે તે આંજી અમ આંખ કહે છે, “બહ, બેઠા ભાઈ, ઊઠો હવે, જગ્યા ખાલી કરી આપે.”
કરી રોશનીની રાખ ગમે કે ન ગમે, ઊઠવું જ પડે છે. કુદરતની ગતિ સાથે તાલ મેળવવું જ
મથી ધકેલી દેવા અંધારમાં, પડે છે.
! હવે ઘેટાં નથી રે તારા ગામનાં. - આસને ડોલી ઊઠે છે, કારણ કે એની નીચેની ખૂદ ધરા ડોલવા
તેં તો ચૂસ્યું અમ હીર લાગી છે, વધુ ને વધુ ડોલવાની છે.
રખે પાક કો વીર આ ડોલી ઊઠેલા જગતમાં ટકી રહેવાનું માત્ર એક જ દઢ આલંબન છે-શેષ પર શયન કરતા વિષ્ણુ.
હણે ક્રૂરતાના કંસને કારમા,
ખરે ઘેટાં નથી રે તારાં ગામનાં શ્રી સુન્દરમે કહેલી આ વાત રાજકારણથી માંડી નાની જવાબદારી સંભાળતી દરેક વ્યકિતને લાગુ પડે છે. એટલે સુધી કે આપણા
છતાં મૂંગી એમ વાત ૌટુમ્બિક જીવનમાં પણ જવાબદાર વ્યકિત પોતાનું સ્થાન જાગૃતિપૂર્વક
હવે ગજવે છે રાત ભગવે એ જરૂરી છે. સચ્ચાઈનું પીઠબળ જાળવી રાખવું એ મુદ્દાની
અરે ઝેલમહિ જનમ્યાંતાં કાનના? વાત છે.
બેની ઘેટાં નથી રે તારા ગામનાં, ' મેટા ધુરંધર માણસેની મોટી દુનિયા અને નાના માણસોની નાની
*(કૃષ્ણ = જનતાને અનાજ) દુનિયા હોય છે. હકીકતમાં તે માણસ પોતાની આસપાસ કેવડી
, ' —ગીતા પરીખ દુનિયા 'ખડી કરે છે. એ કોઈ મહત્ત્વની વાત નથી, નાના વર્તુળમાં

Page #71

તા. ૧-૪-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૩૧
શ્રી ઢેબરભાઈ શ્રી ઢેબરભાઈના જીવન વિશે લખવાને આ પ્રસંગ નથી. સારી છાપ પડી એમ મારું માનવું છે. પરિણામે ૧૯૪૮ ના નવેમ્બરમાં હું આશા રાખું છું તેમના કોઈ નિકટના સાથી તેમનું જીવન- એક દિવસ અચાનક હું મારી ઓફિસમાં બેઠો હતો અને ઢેબરભાઈને ચરિત્ર વિનાવિલંબે લખશે. તેને માટે પુષ્કળ સામગ્રી છે, ખાસ રાજકોટથી ટેલિફોન આવ્યું કે મને બંધારણ સભામાં સૌરાષ્ટ્ર ધારા કરી તેમનું પત્રસાહિત્ય. ચાલીસ વર્ષના દી જાહેર જીવનમાં સભાએ ચૂંટવાનું નક્કી કર્યું છે. મારે મન આ બહુ મોટું માન હતું. દેશના બધા મહાપુરના નિકટના સહવાસમાં ઢેબરભાઈ આવ્યા. મારા જાહેર જીવનનું આ એક મોટું પગથિયું હતું. આ માટે હું ૧૯૩૭ માં રાજકોટ સત્યાગ્રહથી શરૂ કરી, ૧૯૭૨ માં ખાદી કમિ- ઢેબરભાઈને સદા ઋણી રહીશ. ૧૯૫૨માં પ્રથમ લોકસભાની ચૂંટણી શનના અધ્યક્ષપદેથી નિવૃત્ત થયા ત્યાં સુધી તેમનું જીવનકાર્ય હતી. સામાન્યતયા, મારે સુરેદ્રનગર જિલ્લામાંથી ઊભા રહેવું સમૃદ્ધ રહ્યું. આઝાદીની લડતમાં, આરઝી હકૂમતમાં, સૌરાષ્ટ્રના જોઈએ, પણ શ્રી રસિકભાઈને ત્યાંથી ઊભા રહેવું હતું. એટલે ધડતરમાં, કેંગ્રેસ પ્રમુખ તરીકે, રચનાત્મક કાર્યક્રમોમાં અને ખાદી મને સેરઠ - ગોહિલવાડ વિભાગમાંથી ઊભા રહેવા કહ્યું. આ વિસ્તાર અને ગ્રામોદ્યોગ કમિશનના પ્રમુખ તરીકે, તેમણે મહત્ત્વનો ફાળો મને સર્વથા અજાણ્યો હતો એટલે મેં ના પાડી. શ્રી રતિલાલ આપ્યો છે. અહીં તેમની સાથેના મારા કેટલાક સંસ્મરણે જ નોંધું છું. ગાંધી માટે કેટલાક ભાઈઓને આગ્રહ હતે. પણ ઢેબરભાઈને આગ્રહ
ઢેબરભાઈને પ્રથમ પરિચય અને રાજકોટની લડત વખતે હતો કે મારે જ ઊભા રહેવું અને તે પ્રમાણે નિર્ણય થયો. થયો. લીંબડીની લડતમાં તે પરિચય વધે. લીંબડીના અત્યાચારોથી અમારે સંબંધ ઉત્તરોત્તર ગાઢ થતે ગયે, માત્ર રાજકીય ત્રાસી છ હજાર માણસે એ હીજરત કરી અને પાંચ વર્ષ વનવાસ વેઠ. બાબતમાં જ નહિ. તત્ત્વજ્ઞાનને મારો અભ્યાસ અને ઢેબરભાઈને ૧૯૪૪ માં લીંબડીમાં એડમિનિસ્ટ્રે શન આવ્યું ત્યારે, એડમિનિસ્ટ્રે
પણ તાત્ત્વિક વિષયની ચર્ચામાં ઊંડો રસ હતે. મારી એવી છાપ
છે કે અગત્યની બાબતમાં ઢેબરભાઈ મારા અભિપ્રાયને ઠીક વજન ટર સાથે હિજરતનું મેં સમાધાન કર્યું. તે વખતે ઢેબરભાઈ, રસિ
આપતા. અમારી વચ્ચે મુક્ત ચર્ચા થતી. નવ વર્ષ બાદી કમિશનના કભાઈ વિગેરે રાજકોટ જેલમાં હતાં. સમાધાનની શરતે બતાવવા
ચેરમેન રહ્યા તે દરમિયાન અમે ખૂબ નજીક આધ્યા. ખાદી કમિહું રાજકોટ ગયે. શરતેના ગુણદોષ વિશે ઢેબરભાઈએ ખાસ કાંઈ શનમાં બહુ સાફાકી કરવાની હતી. તેબરભાઈએ અથાક પરિશ્રમ ન કર્યું પણ સમાધાનને અમલ અને પાલન કરાવવાની જવાબદારી લીધો. ઘણી સંસ્થાઓ અને વ્યકિતઓ સામે કડક પગલાં લેવા પડયાં.
ખાદી કમિશનના કાયદાના સલાહકાર તરીકે મારી નિમણૂંક કરી, મારી છે એ ભારપૂર્વક કહ્યું. મેં આ વાત વિચારી ન હતી
સંખ્યાબંધ બાબતોમાં ભારે દૂષણે હતા તે દૂર કરવા પ્રયત્ન કર્યો. પણ મારાથી ના પડાય તેમ ન હતું. પરિણામે ભર ઉનાળામાં
તેમની છેલ્લી માંદગી ગંભીર હતી. તેની માનસિક અસર ઘેરી દે મહિને મારે લીંબડી રહેવું પડયું. ઢેબરભાઈની આ લાક્ષણિકતા
હતી. તેમના મનને પ્રફુલ્લિત રાખવા હું, ગીધુભાઈ કોટક, તુલસીદાસહતી. ૧૯૪૭ માં સ્વતંત્રતા મળી અને દેશી રાજ્યોના વિલીનીકરણને ભાઈ, કાંઈ નહિ તે ગપ્પા મારવા લાંબા સમય બેસતા. ઢેબરભાઈ પ્રશ્ન આવ્યો. પાકિસ્તાનમાં જોડાઈ જૂનાગઢ મટી સમસ્યા ઊભી
ગંભીર દેખાતા. અમે એ ગંભીરતાને ટકવા નેતા દેતા. કરી. તે કામમાં હું ને ઢેબરભાઈ ઘણા નજીક આવ્યા. કાયદાના ઢેબરભાઈનું જીવન, સમર્પણની ભવ્ય ગાથા છે. ૩૨ વર્ષની પ્રશ્નની ઘણી ગૂંચવણ હતી. સદ્ભાગ્યે, સુકન સરદાર સાહેબના
યુવાન વયે, વકીલાત છેડી, ગાંધીજી અને સરદાર સાહેબને ચરણે
જીવન ધરી દીધું. અંત સુધી પાછું વાળી જોયું નથી. કટ બની હાથમાં હતું. મારે અને ઢેબરભાઈને આ કામ માટે વખતોવખત
લેશ પરવા કરી નથી. સ્વેચ્છાએ આ ગરીબાઈ વહોરી લીધી; અંત સુધી દિલ્હી જવું પડતું. દેશના ભાગલાથી ઉત્પન્ન થયેલ અતિ વિકટ એવા રહ્યા અને તે કારણે સારી પેઠે સહન પણ કરવું પડયું. ઢેબરપરિસ્થિતિમાં સરદાર સાહેબ ગળાબૂડ ડૂબેલા હતા. છતાં સ્પષ્ટ ભાઈ લાગણી પ્રધાન હતા પણ દેખાવા ન દે. ઘણી વખત હું તેમને માર્ગદર્શન મળતું હતું.આવા એક પ્રસંગે હું અને ઢેબરભાઈ દિલ્હીથી
કહેતે કે તેઓ ભારેલા અગ્નિ જેવા છે. તેમનું મન ટ ટળી ન
શકાય. ધાર્યું કરવા ટેવાયેલા પણ ખૂબ વિવેકથી, કુનેહથી કરે. પંજાબ મેલમાં મુંબઈ આવવા નીકળ્યા. ટ્રેનના ડબ્બામાં અમે બે જણ
તેમનામાં મૌલિકતા હતી. બીજા વિચારતા હોય તેના કરતાં કાંઈક જ હતા દરેક સ્ટેશને શરણાર્થીઓના ટોળા ભમતા ભૂત પેઠે ટ્રેનને
જુદું જ વિચારે. સ્વભાવ અગ્રણી પણ સામાને આઘાત લાગવા ઘેરી વળતા મિલિટરી ગાર્ડ હતા. અમે બને ખૂબ વિષાદમાં પડી ગયા. ન દે. સંસ્કારની મૂનિ હતા. તેમની નમ્રતામાં મક્કમતા સમાયેલી દશ્ય જોયું જાય નહિ અને બન્ને વિચારવમળે ચડયા અને જીવ
હતી. તેમની કામ કરવાની રીતથી સાથી કેટલીક વખત મૂંઝાય.
પણ તેમના પ્રત્યે આદર જરાય એમ ન થાય. ગરીબો પ્રત્યે નની સમસ્યાઓ વિશે ખૂબ વિચાર વિનિમય થશે.
Gડી હમદર્દી. તેમને લોકસંપર્ક ગાઢ હતે. સાદાઈ અને સદાઆ એક પ્રસંગથી હું અને ઢેબરભાઈ એકબીજાને સારી ચાર તેમના જીવનના મૂળમાં હતા. રચનાત્મક ક્ષય, ખાદી, ગ્રામપેઠે ઓળખતા થયા. ત્યાર પછીના ૩૦ વર્ષમાં અમારો સંબંધ ધણા. ઘોગ, હરિજન કલ્યાણ આદિવાસી અને અનુસૂચિત જાતિઓનું ગાઢ થશે અને રહ્યો. ઢેબરભાઈને સ્પષ્ટપણે કહેવાવાળી થેડી
કાય, ગૌસંવર્ધન અને ગેપાલન, આ બધામાં તમને ઊંઝે રસ હતો.
છતાં રાજારણના જીવ હતા. ચાર વર્ગ કેંગ્રેસના પ્રમુખ રહ્યા. વ્યકિતઓ હશે તેમાં હું એક હતે તેમ હું માનું છું.
ત્યારે જવાહરલાલજી જેવા સાથે કુશળતાથી કામ લીધું. There આરઝી હકૂમતના કામમાં અમે બન્ને છેવટ સુધી જુના- was something unpredictable truth m eil ગઢની શરણાગતિ થઈ ત્યાં સુધી, સારી પેઠે સંકળાયેલા રહ્યા. સાથીઓમાં કેટલીક વખત ગેરસમજણ થતી. મને કેટલીક વખત સૌરાષ્ટ્રના એકમની રચના થઈ અને ઢેબરભાઈ મુખ્યમંત્રી
એમ રહેતું કે તેમનો આદર્શ ઘણે ઉચ્ચ હતે. તેને પૂરી રીતે પહોંચી
શકતા નહિ તેને અસંતેષ તેમના મનને રહેત. He was a થયા. સૌરાષ્ટ્રનું એકીકરણ કરવું અતિ વિકટ કાર્ય હતું અને તેમાં
complex personality ગાંધીજીના ઘણા ગુણ અને વિલક્ષણબને તેટલી શકિતશાળી વ્યકિતઓને સાથ મેળવવા ઢેબરભાઈ ઈ-તે- તાઓ તેમનામાં હતી. જાર હતા. મંત્રીમંડળમાં તેમને ઘણા કુશળ સાથી મળ્યા. પહેલા ઢેબરભાઈનું સૌથી મહાન અને ચિરંજીવ કાર્ય સૌરાષ્ટ્રના મને લીગલ રીમેમ્બન્સર (કાયદા સચિવ) તરીકે જોડાવા તેમણે ઘડતરનું રહેશે. સૌરાષ્ટ્રની પ્રજા સદાકાળ તેમના કણી રહેશે. કહ્યું. મેં ના પાડી. પછી મુખ્ય સચિવ, (ચીફ સેક્રેટરી), તરીકે, પછી
સૌરાષ્ટ્ર- સદ્ભાગ્ય હતું કે આવા વિકટ કાર્ય માટે ઢેબરભાઈ જેવા
કુશળ સુકની મળ્યા. જાનના જોખમે તેમણે આ સિદ્ધિ મેળવી. હાઈકોર્ટના જજ તરીકે, છેવટ ચીફ જસ્ટીસ તરીકે જોડાવા કહ્યું,
અંત સમયે લોકોએ તેમને અભૂતપૂર્વ માન આપ્યું તે સર્વથા મેં બધી ના પાડી કારણ મારે સહકારી નેકરી કરવી ન હતી. ઉચિત હતું. બીજી કેટલીક કામગીરી મને સોંપી તે કરી આપી. ઢેબરભાઈને
ચીમનલાલ ચકુભાઈ

Page #72

તા. ૧-૪-૭૭
૨૩૨
પ્રબુદ્ધ જીવન,
ક
જેમ ઢેબરભાઈ: રાજકારણમાં અનુકંપા કે શ્રી ઉછરંગરાય ન. ઢેબરનું રાજકોટમાં માર્ચ ૧૧, ૧૯૭૭ ના
જોઈએ તેને એ જીવતો દિવસે ૭૧ વર્ષની વયે અવસાન થયું. ઢેબરભાઈ એક એવા જાહેર
નમૂનો હતે. ઢેબરભાઈ સામાન્ય પુરુષ હતા જેમનામાં અનુકંપા એક સ્વયંભૂ વૃત્તિ હતી. આ
માણસના પ્રતિનિધિ તરીકે દષ્ટિએ તેઓ ગાંધીવાદી રાજકારણના એક નમૂનેદાર પ્રતિનિધિ
રાજ્ય કરતા હતા. તેમણે હતા. સત્તાને તેમને અણગમો નહોતે, પણ તેમને મન સત્તા
પિતાને માટે અથવા પોતાના એ તે કરોડે ગરીબ સ્ત્રી - પુરૂના જીવનના પિતમાં કશેક સાર્થક
કુટુંબને માટે કોઈ વિશેષ ફેરફાર કરવાનું સાધન હતું. આ કરોડો ગરીબ લોકો તે જ તેમને
સગવડે મેળવી નહોતી. તેમના સ્વાભાવિક મતદારવિભાગ હતે. સૌરાષ્ટ્રની રખડતી જાતિઓ હોય
એક પુત્ર પ્રફ ફ્લભાઈ કે ભારતના પર્વત - પ્રદેશના આર્થિક રીતે નિરાધાર નાગરિકો હોય,
મુંબઈના એક પરામાં મધ્યમ ઢેબરભાઈને તે સૌ માટે સહજ રીતે લાગણી થતી. ઢેબરભાઈના
વર્ગનું જીવન જીવતા હતા. શરીરને ભાંગી નાખનાર ગંભીર રોગે વળગેલા હોવા છતાં છેલ્લાં
ઢેબરભાઈના પુત્ર હોવાને નાતે સાત વર્ષ દરમિયાન ગરીબોના હિત પ્રત્યેની આ ઊંડી નિષ્ઠાએ જ
એમને જરા જેટલો ય લાભ તેમને જીવંત રાખ્યા હતી.
મળ્યો નથી. ઢેબરભાઈ ખાદી
અને ગ્રામોદ્યોગ કમિશનના રાજકોટમાં વકીલાતને વ્યવસાય કરતા ઢેબરભાઈ ૧૯૩૮માં
અધ્યક્ષ તરીકે નિવૃત્ત થયા તે રાજકોટ સત્યાગ્રહના નેતા તરીકે ભારતના નકશા પર ચમકયા.
પછી પ્રફ લુભાઈને ઘેર એક વર્ષ પહેલાં ગાંધીજી અને સરદાર પટેલના સૂચનથી એમણે
સ્વ. ઢેબરભાઈ તેમને મળવા જવું એ વકીલાત છોડીને જાહેર જીવનમાં પ્રવેશ કર્યો હતો. રાજકોટ સત્યા- આપણા ચિત્તા માટે પાવનકારી અનુભવ હતું. એ ઘરમાં એમને ગ્રહ દરમ્યાન ઢેબરભાઈની વ્યવસ્થાશકિતને પ્રતાપે અંતિમવાદી ડાબેરી મળો ત્યારે તમને ખ્યાલ પણ ન આવે કે આ માણસ એકવાર તથી માંડીને જમણેરી તો સુધીના બધા ઘટકો એકત્રિત રહ્યા.
સૌરાષ્ટ્રના મુખ્ય મંત્રી, કૉંગ્રેસના પ્રમુખ અને ખાદી અને ગ્રામોદ્યોગ
કમિશનના અધ્યા હશે. * ઢેબરભાઈના જીવનને પાંચ વિભાગમાં વહેંચી શકાય.
ઢેબરભાઈ સાથે કંઈક રીતે સંકળાયેલા હોઈએ તે હકીકત જ બત્રીસ વર્ષની વય સુધી તેઓ જાહેર જીવનમાં નહોતા. તેત્રીસ
જાહેરજીવનની કેળવણી બની જાય, તેઓ વૈકુંઠભાઈ મહેતા સ્મારક વર્ષની વયે એ રાજકોટ સત્યાગ્રહના નેતા થયા. ૧૯૪૮માં ટ્રસ્ટના અધ્યક્ષ હતા. આ ટ્રસ્ટ વૈકુંઠભાઈના જીવનકાર્ય સમા તે સૌરાષ્ટ્રના મુખ્યમંત્રી થયા. આઠ વર્ષ પછી ઢેબરભાઈ કેંગ્રેસના વિકેન્દ્રિત વિકાસની કામગીરીને વરેલું હતું. મને તેના મેનેજિંગ ટ્રસ્ટી પ્રમુખ થયા. ૧૯૬૩ માં તેઓ ખાદી અને ગ્રામોદ્યોગ કમિ
થવાનું માન પ્રાપ્ત થયું હતું. મેં આ કામગીરી એક વર્ષ માટે જ
સ્વીકારી હતી પણ પછી હું જ્યારે જ્યારે રાજીનામું આપવાની વાત શનના અધ્યક્ષ બન્યા અને લગભગ એક દાયકા સુધી તેમણે એ
કાઢે ત્યારે ઢેબરભાઈ કહે: “મારી તબિયત જુઓ, હું આ બેજો જવાબદારી સંભાળી. આ બધામાં એમના ઉત્તમ વર્ષે તો સૌરાષ્ટ્રના કેવી રીતે ખેંચું છું?” એક દિવસ તેમને ઘણી નબળાઈ હતી અને મુખ્યમંત્રીપદ સમયનાં વર્ષો હતાં. આ સમય દરમિયાન તેમણે ટ્રસ્ટની બેઠકમાં હાજરી આપવા જતા હતા ત્યારે લિફટમાં લગભગ
બેભાન બની ગયા. આ સંસ્થાના કામ પ્રત્યે એમની આવી ઉત્કટ ૨૦૦ રજવાડાંઓના બનેલા સામંતશાહી પ્રદેશને અર્થ જનક
નિષ્ઠા જોઈ ત્યારે મેં મને મન એવો નિશ્ચય કર્યો કે ઢેબરભાઈ ખંત, ધીરજ અને સમજાવટથી લોકશાહી સમાજમાં ફેરવી નાખ્યો.
જ્યાં સુધી આ ટ્રસ્ટના અધ્યક્ષ હોય ત્યાં સુધી મારે રાજીનામું ઉત્તમ સાહિત્ય કૃતિ વિશે વાજબી રીતે જ એમ કહેવાય છે. આપવાની વાત ન ઉરવી. ઢેબરભાઈની સેવાવૃત્તિ ચેપ લગાડે કે મહત્ત્વ તેના લકતું નથી પણ કૃતિમાં રહેલા સૌન્દર્યાનુભવના
તેવી હતી. ઊંડાણનું અને એ અનુભવની સંક્રાંતિની ગુણવત્તાનું છે. જે સાહિત્ય
ગરીબના દુ:ખની સમજણ ઢેબરભાઈના હાડમાં ઊતરી
ગયેલી હતી. સૌરાષ્ટ્રમાં પડેલ એક દુષ્કાળ વખતે ઢેબરભાઈ એક માટે સારું છે તે જીવન માટે પણ સાચું છે. દેશના એક નાના
મેટા અધિકારી સાથે દુષ્કાળગ્રસ્ત વિસ્તારોમાં ફરતા હતા. અધિકારી કડા ખૂણામાં એક ચિત્ત અને સંપૂર્ણ નિષ્ઠાથી સેવા કરીને એક એક રાજવી કદંબના નબીરા હતા. બને એક ગામને પાદરથી વ્યકિત કેવી રીતે અખિલ ભારતીય વ્યકિતત્વ પ્રાપ્ત કરે છે તેનું પસાર થતા હતા. ઢેબરભાઈએ નાનકડાં ગંદા તળાવમાંથી ઘડામાં પાણી દષ્ટા ઢેબરભાઈનું જીવન છે. ઢેબરભાઈએ ઉઘમ. સાદાઈ અને ભરતી એક નાની છોકરીને જોઈ. એમણે મેટર થોભાવી અને છોકરીને
પૂછયું કે આવું ગંદુ પાણી કેમ ભરે છે? છોકરીએ કહ્યું કે પાણીને દરિદ્રનારાયણ માટેની અવિરત ચિન્તાથી સૌરાષ્ટ્રની સેવા કરી. અખિલ .
ખટારે ચેડા દિવસથી આવ્યો જ નથી. ભારતીય પ્રતિષ્ઠાની જરાય પરવા કર્યા સિવાય નાનકડા પ્રદેશની ઢેબરભાઈએ પેલા અધિકારી તરફ ફરી પૂછયું : “પાણીને જે માણસે સેવા કરી તેનું મૂલ્ય સમસ્ત દેશે સ્વીકાર્યું. ઢેબરભાઈ ખટારે કેમ આવ્યો નથી ?” જે રીતે રાષ્ટ્રીય તખતા ઉપર ચમકયા તે સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ
“સાહેબ, ખટારામાં કંઈક ખેટકે થયું હશે.” બારડોલી સત્યાગ્રહ પછી ભારતભરમાં ઝળક્યા તેને મળતું આવે
ઢેબરભાઈએ છોકરીને બોલાવી એક પ્યાલામાં પાણી કઢાવ્યું. છે. બારડોલીએ જે ભાગ સરદારના જીવનમાં ભજવ્યો તે સૌરાષ્ટ્ર ઢેબરભાઈના જીવનમાં ભજવ્યો.
પછી પેલા અધિકારીને કહ્યું : “આ પીએ.” ઢેબરભાઈ નાજુક અને બાંધી દડીના હતા. તેઓ ખાદીનું
અધિકારીએ કહ્યું : “આ કેવી રીતે પિવાય?” ધોતિયુ ઝભ્ભા અને સફેદ ટેપી પહેરતા. ડોળદમમાથી સદંતર મુકિત
જે તમારાથી ન પિવાય તે લોકો કેવી રીતે પી શકે ? એવા આ માણસને જુદા તારવી આપતું એક માત્ર ચિહન તે
ખટારે આવે ત્યાં સુધી તમે અહીં રહે. આ પ્રશ્ન ઉકેલવા માટે તેમની હિટલર જેવી અડધી મૂછો, એમનું વ્યકિતત્વ બ્રિટિશ મજૂર મારે તમને અહીં જ રાખવા પડશે.” વડા પ્રધાન ઍટલીને ઘણા અંશે મળતું આવતું હતું, ઍટલીની હાજરી ' આટલું કહીને એમણે ડ્રાઈવરને ગાડી ચલાવવા કહ્યું : એ એ ખંડમાં દાખલ થાય ત્યારે ન વરતાય પણ કામ કરવા માંડે મોટા અધિકારી એ ગામમાં હાજર રહ્યા એટલે બે કલાકમાં જ ખટારો કે તરત વરતાય.
આવી પહોંચ્યા. લોકોની સ્થિતિ સુધારવાની આ તાલાવેલીને લીધે ઢેબરભાઈ સૌરાષ્ટ્રના મુખ્યમંત્રી હતા ત્યારે. એક જ જ ઢેબરભાઈ પ્રજાની આંખની કીકી જેવા બની ગયા હતા.. ઓરડામાં રહેતા. સત્તા ઉપર બેઠેલા લોકોએ કેવી રીતે રહેવું મુંબઈ, માર્ચ ૨૬, ૧૯૭૭
વાડીલાલ ડગલી

Page #73

તા. ૧-૪-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૩૩
વર્તમાન યુગની સમસ્યાઓ અને ઉકેલ [૨]
વિજ્ઞાનના વર્તમાન યુગમાં આપણને ભૌતિક સુખ તરફ ઢળતા કરી
દેવામાં આવ્યા છે અને એથી સુખને બદલે સુખાભાસને પ્રાપ્ત કરી વર્તમાન યુગની સમસ્યાઓના સંબંધમાં મારા આ અગાઉના લેખમાં મેં કહ્યું હતું, એમાં એ સમસ્યાને ઉકેલ “ગરમાં રહેલે
સમય આવ્યે અકળામણ અનુભવીએ છીએ. ઇંદ્રિયજન્ય વિષયછે એવો અણસાર પણ એ લેખના અંતે મેં કર્યો હતો. પ્રસ્તુત
સુખ તરફ દોટ મૂકવાને આપણે વેગ વધી ગયો છે, કારણકે આપલેખમાં એ વિશે વિસ્તૃત વિચાર કરીએ.
ણને વિજ્ઞાને ઘણા આલાબાલા આપ્યા છે. એથી અતૃપ્તિ, અસંતેષ, યોગશ્ચિત્તવૃત્તિ નિરોધ:” એવું સૂત્ર પતંજલિએ યોગસૂત્રમાં
અશાંતિ વધ્યા છે. જીવન તરફને આપણો અભિગમ ન ફેરવીએ પ્રરૂપ્યું છે. વૃત્તિઓને સમૂળે નિરોધ અશકય નહિ તો દુ:સાધ્ય
ત્યાં સુધી આમ જ બનવાનું. માનસિક કટોકટી કે તાણ દરેક અનુભવે છે એવું માની હરિભદ્ર, હેમચંદ્રાચાર્યાદિ આચાર્યોને મોક્ષને સિદ્ધ
છે. ભલે કહેતું ન હોય કોઈ પણ હકીકત આમ જ છે. એટલે માનસિક પ્રાપ્ત કરી આપનાર મનોવ્યાપારને વેગ કહ્યો છે. મનમાં શૂન્યાવકાશ
સમતુલા ન સચવાય તે માણસ પોકાર -પાડો પાડતે મૃત્યુને ભેટે. સર્જવા કરતાં સદ્ભાવથી ભરી દેવું એ વધારે ઈષ્ટ છે, ઉપકારક
આ વિષમ પરિસ્થિતિમાંથી બચાવી લેવાવાળું કોઈ શસ્ત્ર કે કોઈ છે એમ જૈનાચાર્યોએ માન્યું છે. સમ્યગ જ્ઞાન, સમ્મશ્રદ્ધા અને સમગ
શાસ્ત્ર હોય તે તે યુગ છે. સામાન્ય માનવી યુગ શબ્દથી ગભરાઈ ચારિત્રને મોક્ષમાર્ગ ગણી એને અપાવનાર વસ્તુને ધર્મ કહી, ધાર્મિક
જઈ વેગળે ભાગવા માંડે છે. પણ વસ્તુસ્થિતિ એવી નથી. મેં મનોવ્યાપારથી ચિત્તને ભરી દેવું એ પ્રક્રિયાને “ગ” શબ્દથી જૈન
આગળ કહ્યું તેમ યોગનો અર્થ આત્માનુસંધાન જ થાય છે. આ સ્થિતિ ચાર્યોએ વિવાિત કરી છે. સમતાને ગીતાકારે યોગ તરીકે ખપાવી
એક વ્યકિત પ્રાણાયામ કે યમ, નિયમના આચરણથી ક્રમે ક્રમે છે. “મન્મના ભવ” કહીને બધી વૃત્તિઓને ત્યાગ કરી “હું જ
મેળવી શકે તો બીજી વ્યકિત તત્ત્વના સાચા જ્ઞાનથી પણ મેળવી એક છું માટે મન્યમય બન” એવી એક જ વૃત્તિને સહારો લેવા
શકે. સાવલીભાવ કે શરણાગતિને ભાવ વ્યકિત બરાબર કેળવી જાણે ફરમાવ્યું છે. આમ શાબ્દિક ભિન્નતાની ભીતરમાં પણ બેયની
તે પ્રાણાયામ કરવાની અગત્ય જ છે એવું જરાય નથી. એ કરે તે. સમાનતા તે સ્વીકારવામાં આવી જ છે. ચિત્તને સંસ્કારશુદ્ધ બનાવતાં
એને પ્રતિબંધ પણ નથી. એમ તે હઠાગ્રહીઓ લાંબા વખત સુધી પ્રાણ બનાવતાં ચિત્ત ઉપર આધિપત્ય સ્થપાનું જાય અને છેવટે વિચાર ' ઉપર વિજય મેળવી શકે છે. પણ પછી એ હતા એવાને એવા થઈ વિહીન બને, નિરોધ થાક, શૈલેશીકરણ થાય- આવું કહેવાનો આશય છે.
જાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે પ્રાણાયામ કરશે ત્યાં સુધી વિચારની દરેક પ્રક્રિયામાં અહી ને ભેળવવાને ચિત્તને સ્વભાવ
મન સ્થિર રહે (મન અને પ્રાણગતિ, આ ગતિ પૂરતા સમાન ધર્મી થઈ ગયો છે અને એટલે જ રાગ-દ્વેષની પરંપરા શરૂ થઈ જાય છે. હોવાને કારણે) પણ પછી વાંદરાની માફક કૂદવા, નાચવા મંડી પડે. પછી તે માનસિક તાણ, કલેશ, દુ:ખ ઈત્યાદિ આવી પડે છે. હિંદુ
માટે જે સાચી સૂઝથી જીવન, જગત, જીવ, વગેરે તરફને દષ્ટિધર્મગ્રંથમાં સાક્ષીભાવ, દષ્ટાભાવ સ્થાપવાનું કહેવામાં આવ્યું છે
ણિ જ બદલ્યો હોય તો વ્યકિત લાંબા કાળ સુધી અસંગ ભાવ, એ “સમતા”નું જ એક સ્વરૂપ છે. આત્મા કર્તા નથી અને એટલે જ
સમતા ભાવ, નિર્લેપીપણું રાખી શકે, શંકારાચાર્યે વૈરાગ્ય અને ભેકતા પણ નથી; અર્થાત એ સ્વભાવે નિરંજન, નિરાકાર, નિર્લેપ
અભ્યાસ- આ બે પ્રક્રિયા દ્વારા આત્મનિષ્ઠ બનવાનું આદેશ્ય છે. છે અને જે કાંઈ દશ્ય જગતમાં બની રહ્યું છે એ કેવળ પુગલ
અહિંસા વૈરાગ્ય શબ્દને અભાવાત્મક સમજવાને નથી. સામાન્ય -પરિણમન છે એમ કહીને પણ “અનાસકત રહેવું બનવું” એવું
રીતે વૈરાગ્ય શબ્દને નિર્વેદ, ગ્લાનિ, અફસ કે રંજ એવા અર્થમાં ઉોધન આડકતરી રીતે કરવામાં આવ્યું છે. ઈશ્વર, જીવ અને
વાપરીએ છીએ. વસ્તુ તરફ કે વિષય તરફ અપ્રતિમયે આકર્ષણ જગત વિશેની દરેક ધર્મની કલ્પનાઓમાં ભલે વિસંવાદ હોય છતાં ન થવા દેવું એ અર્થ જ શંકરાચાર્યને માન્ય છે. વિષયેથી ભાગતા અનાસકત બનવું કે રહેવું, કર્મ કરતા, થકી સમતા જોખમાવા ન દેવી, ફરવાની સલાહ નથી આપી. ભાગેડુ વૃત્તિ -( escapirt વલણ)
એ શબ્દથી વિવક્ષિત નથી. સહજભાવે સ્વીકા, રાગ ન કેળવે ચિત્તને રાગ-દ્રુપ વિનાનું બનાવવું, વૃત્તિઓને નિરોધ કરવે- આ
તેમ જ દ્રય પણ નહિ. આ અર્થ શંકરાચાર્યસંમત છે. અભ્યાસ બધા એક જ સત્યના દૃષ્ટિકોણ છે. એક જ સત્ય જે છે તે છે આત્માનું
શબ્દનો અર્થ મહાવરો કરવાને છે. વૈરાગ્યનો- રાગ, દ્રયરહિતતાનેસંધાન, યોગ શબ્દ પણ “યુજ' ધાતુમાંથી આવ્યો હોઈ એને જોડવાને અસંગને-સમતાને, વારંવાર મહાવરો વ્યકિત કર્યા કરે-કર્તવ્ય-કમને અર્થ લઈએ તો પણ ચિત્તને આત્મા સાથે જોડવું એ નિષ્કર્ષ જ
એ પિતે નથી કરતો એ ધ્યેયથી કર્યા કરે self involvement રફતે
રફતે ઓછું કરતે જય તો સમયના વહેવા સાથે આત્મનિષ્ઠતા નીકળે. પરંતુ આ વસ્તુ એકદમ પ્રાપ્ત નથી થઈ શકતી અને
- સારી માત્રામાં મેળવી શકે ખરો. એટલે જ ક્રમિક વિકાસની પક્ષકારી જૈન ધર્મે કરી છે, શમ, દમ
આગળના જમાનામાં માનવ સંતેષી હતો. એને અર્થ એ વગેરે વટસંપત્તિનું શંકરાચાર્યે પુરસ્કરણ કર્યું તેમાં પણ એમને
નહિ કે એ આળસુ હતે. બલદે, સાચા સુખની ચાવી તે એણે આ હેતુ જ હોવું જોઈએ. કર્મ બંધ કરી દેવાનું અશક્ય હોઈ કર્મ
મેળવી હતી. વર્તમાન યુગે આપણને સુખના સાધને ન પૂછો એટલા કરતાં કરતાં પણ એ અસંગ ભાવે કરવા એમ ગીતાકારે કહ્યું. બુદ્ધ
આપ્યા છે અને છતાં તૃપ્તિના એડકાર એને નથી આવતા મૈત્રી, કરૂણાદિ ભાવનાને પિષવાનું કહ્યું તેમાં પણ મનને એકદમ
એનું કારણ શું? આ એક Paradox છે. સાચું સુખ શોધ કે નિસદ્ધ કરવાનું શક્ય નથી એટલે ભાવનાથી ભરવું (Psitive
આવિષ્કારોથી નહિ મળે, પણ મળશે એને રેચી દષ્ટિથી અપનાવશું thoughts Ideals ) એમ કહેવાને જ એમને આશય છે.
તે. ભગવાને “અચ્છા પરિગ્રણે યુ” કહ્યું એમાં એમણે સ્કૂલ પણ યોગના અધિકારી બધા એકદમ બની શકતા નથી. એ
વસ્તુને પરિગ્રહ નથી કહ્યો પણ સ્કૂલ વસ્તુની મૂર્છાને- મોહને માટે પ્રાથમિક યોગ્યતા હોવી જોઈએ. યોગને માટે લાયક કોણ એ
પરિગ્રહ કહ્યો છે. અત: ફરી ફરીને કહેવાનું એ જ મેહને પ્રાપ્ત છે કે સંબંધમાં આચાર્ય હરિભદ્ર કહ્યું છે કે જે વ્યકિત આત્મા ઉપર પડેલા
મૂચ્છ, મેહ, અજ્ઞાન, આસકિત, કર્તુત્વ ભાવ વગેરે જે રીતે દૂર મેહના પ્રભાવને ઓછા કરી જાણે છે તે પૈગને અધિકારી છે. અહીં
કરી શકાતા હોય એ રીતે કરવા, પછી ભલે એ શંકરાચાર્યો, હરિભદ્રાજૈન ગ્રંથાંતર્ગત મેહ શબ્દ વેદાંત કથિત અજ્ઞાનને. સમાનાર્થક ચાર્યું કે ગીતાએ ગમે તેણે કહી હોય. શબ્દ છે. આત્માને કર્તા માનવ એ અજ્ઞાન છે, મેહ છે. અર્થાત
શુનિ ચૈવ શ્વપાકે ચ પંડિતા: સમશિન:” શ્વાન તરફ રાગ-દ્વેષની પરિણતિને આ રીતે બંધ કરી દેવાનો માર્ગ સૂચવાય છે. અને ચાંડાલ તરફ પંડિતે સમદષ્ટિ ધરાવનારા હોય છે. આ સમ
જાણે છે તે કિત આત્મા છેએ

Page #74

૨૩૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૪-'૩૭
દષ્ટિ - સમતા - જૈન ધર્મ કથિત સમભાવ એ જ ગ. - આચરણ આવી અવસ્થા પ્રાપ્ત કરવામાં કોઈ અન્ય મદદરૂપ નથી થતું. ગમે તે, ગમે ત્યારે ગમે તે સ્થિતિમાં કરી શકે છે. એ માટે આત્મા જ આત્માને ઉદ્ધાર કરે અને આત્મા જ આત્માને પાડે. પૂરક કુંભક, રેસ્કની અનિવાર્ય આવશ્યકતા નથી, પરંતુ સાચુ મુમુ- ચંચળ મનને સ્થિર કરવાં સૌથી પહેલે વૈરાગ્ય જરૂરી છે. સુપણું, શમ-દમાદિ ષટ્સપરિા જો હોય અગર વિકસાવવામાં આવે વૈિરાગ્યનો અર્થ આગળ કહેવાઈ ગણે છે. છતાં અહીં બીજી વખત તે ઔર બલિહારી, વળી યોગને અધિકારી સંન્યાસી જ હો કહેવું હોય તે કહી શકાય કે પદાર્થોમાં લપટાયાં વિના સહ જોઈએ એવું જૈન ધર્મ તે નથી કહેતો. હેમચંદ્રાચાર્યું છે. શાસ્ત્રનું ભાવે અનુભવેલ ભેગ. પણ એનાથી દૂર ભાગી જવું એ નિર્માણ કુમારપાળ રાજાને અનુલક્ષીને જ કર્યું હતું.
વૈરાગ્ય નહિ. સંસારને ભાંડવાથી શું વકશે ? એ દર જગત 'સદાચાર, સદ્ભાવ અને સદવર્તન પણ ગ જ છે. એ વિવેકની
રહેવાનું જ છે. પરંતુ મનના વલણને-લઢણને બદલવાના છે, અલઆધારશિલા ઉપર નિમિત થયેલું હોવું જોઈએ. માનવસમૂદાય
બત્ત, વૈરાગ્યને ઉપજ.વે કે પશે તેવા સાધનથી કિતએ સજજ પદાર્થોના ભોગવટામાં મશગુલ બની ગયો છે. સાધનને સાધ્ય
થવાનું રહે છે; મહાવરાની, અભ્યાસની પ્રેકટીસની વાત તે અAઉ માની લઈ તેની પાછળ ગાંડાની માફક દોડે છે એટલે પદાર્થોને એ
કહેવાઈ જ ગઈ છે. પકડે એને બદલે પદાર્થોથી એ પકડાઈ જાય છે. અહીં આગળ
મારા આગલા અને આ લેખની લશ્રુતિ આ છે:સત અને અસતને વિવેક કરી વૈરાગ્ય તરફ ઢળે તો મહાવરાથી
વર્તમાન યુગમાં મૂલ્યો ઉપર-નીચે થઈ ગયા છે. વર્તમાન એ યોગી બની શકે છે. પછી, અગ્નિની હાજરીમાં ઘી એગિળી જાય છે.
યુગ વિજ્ઞાનયુગ છે અને વિજ્ઞાનયુગ ભૌતિકવાદ છે. ભૌતિક પદાર્થોપણ અહીં તે એથી ઉલટું એ પદાર્થો વિદ્યમાન હોવા છતાં એના મોહમાં એ લપટાતું નથી. મેહિ અને અજ્ઞાન જશે એટલે એ સાચી
માંથી સાંપડતું સુખ સાચું સુખ નથી. એ સુખ પાછળની દોટમાંથી શાંતિને પામશે. પુરાણપ્રસિદ્ધ જનક રાજાને દાખલે આ વાતની
અસંતોષની જવાળા પ્રકટે છે અને એને કોઈ અંત નથી. આત્માની સાક્ષી પૂરે છે.
સ્મૃતિ કાયમ રાખવી પડશે. દેહ જ સર્વસ્વ નથી. આમ નહિ કરવામાં - વિવેકયુકત વૈરાગ્ય યોગનું જ એક ઘટક છે. આગળ આ આવે તે માનસિક તાણ વધી જશે અને એમાંથી અનેકાનેક લેખમાં જ કહ્યું તેમ વૈરાગ્યને નિરાશા કે નિર્વેદના અર્થમાં લેવાને આપત્તિએ સશે. આ તાણમાંથી બચવા માણસે એગ કેળવવો નથી. નફરતમાંથી આવેલ વૈરાગ્ય અને સાચી સમજણમાંથી આવેલ પડશે. યોગ અમુક જ આચરી શકે એ માન્યતા ભ્રામક છે. કોઈ પણ વૈરાગ્ય આ બે વચ્ચે જમીન, આસમાનને ફરક છે. પરાણે આવેલ કોઈ સમયે એ આચરી શકે છે. પણ એનાં મહાવરાની જરૂર છે. વૈરાગ્ય ટકી શકતો નથી. ભર્તુહરિ રાણી પિંગલા પાસે ભીખ માગવા અસંગ ભાવ, નિષ્કામ કર્મ, કર્મફુલ તોગ, સદ્ભાવનાયુકત જીવન, જાય છે ત્યારે પિગલાની આરજુને ધ્યાનમાં લેતા નથી અને ઊલટું સમદષ્ટિ, સમતા-એ બધાં અંતિમ ફળની દષ્ટિએ એક જ છે. વૈરાગ્યમાં ઊંડા ઊતરતા જાય છે, કારણકે એમનો વૈરાગ્ય વિવેક બધાં કમે કુશળતાપૂર્વક કરવા છતાં એ કર્મનો કર્તા પોતે છે એવી (સદ અને અસદ્ વચ્ચેનો ભેદ) ઉપર સ્થાપિત હતે. એવી જ હેબુદ્ધિનો તાગ કરે એ પણ યોગને જ એક પ્રકાર છે. સંસારને રીતે સ્થૂલભદ્ર કોશાને ત્યાં ચેમાસું ગાળવા જાય છે, છતાં પાતા ઉછેરવાની કોઈ વાત જ નથી. પલાયનવાદ યુગ નથી. વિજ્ઞાનના નથી પણ ઊલટું કોશાને પ્રતિબંધ પમાડે છે. સૂરદાસ આંખે ફેડી લાભ ભાગવતાં છતાં એની ઝેરી અસરમાંથી અભિગમ બદલાશે અંધ બન્યા એ કરતાં છતી આંખે અંધ જેવા બની રહ્યા હોત તો તે જ બચી શકાશે. આ અભિગમ એટલે સમતા-સમતા ઉમદા વૈરાગ્યનો દાખલો પૂરો પાડી શકયા હોત. અંતરમાં જ હોય છે એટલે યોગ, આ યોગ સિદ્ધ કરવા પ્રાણાયામાદિની અનિવાર્ય છે તેનું જ બાહ્ય જંગતમાં પ્રતિબિંબ પડે છે. બાહ્ય વસ્તુમાં સારા, આવશ્યકતા નહિ- અંગ્રજી પરિભાષામાં જેને Relaxation કહે છે. નરસાનું આરોપણ કરવું એ અભિગમ ઑટો છે એમ વિજ્ઞાન પણ એવા જ અર્થનું કાંઈક યોગ એ યુગની માગ છે. માણસે પ્રયત્ન ઘણા હવે કબૂલ રાખે છે. આમ જો ન હોય તે ઝેર કટેર ગટગટાવી કર્યા પણ એ ફાવ્યો નહિ, છેવટે યોગે આશરો આપ્યા છે. દેશ-પરદેશમાં જનાર તરત જ મરી જ જોઈતા હતા. પણ ઘણા દાખલામાં અનેક અખતરાએ આ સંબંધમાં થઈ રહ્યા છે. લેસ એજેલેસ એવું ન બન્યું એટલે વિજ્ઞાાનને મનમાં જ બધું ભર્યું પડયું છે એમ તે યોગનગરી જ બની ગયું છે. યોગની પ્રક્રિયાનું જ્ઞાન તે ગમે ત્યાંથી સ્વીકારવું, પડયું જેને સ્વીકાર આપણા ધર્મગ્રંથોમાં પહેલેથી જ મેળવી શકાય એમ છે એટલે એની ચર્ચા અહિં પ્રસ્તુત છે. થયો છે. શિવાજી મહારાજ પાસે એક સુંદર સ્ત્રીને ભેગ માટે અમલદારે આ બે લેપમાં કહેવાનું જે છે તે એ છે કે વર્તમાન યુગમાં રજૂ કરી ત્યારે એમાં શિવાજી મહારાજે માતાના દર્શન કર્યા. અહિંયા ઘણી સમશ્યાઓ સાચા સુખની આડે ઊભી થઈ છે અને એ નિવારવા
જેવી દષ્ટિ એવી સુષ્ટિને સિદ્ધાંત પુરવાર થાય છે. વિકાર અને કે ઓછી કરવાની હામતા યુગમાં છે તથા એ યોગ કોઈથી પણ વિવેક-બન્નેનું અસ્તિત્વ એક સાથે ન હોઈ શકે. માટે વિકારને દાબવા
કોઈ સ્થળે આચરી શકાય એવા છે. ઈલમ.
અમૃતલાલ ગેપાણી માટે નહિ પણ એના અસ્તિત્વને નહિવત કરી દેવા માટે વિવેકના વિકાસની ખાસ જરૂર છે: “વિણયા નાણું નાણાઓ દેસણ દંસણાએ સ્વ. પરમાનંદભાઈની પુણ્યતિથિ નિમિત્તે ચરણ ચા ચરણેહિત મોકખે મેકઓં સે ખેં હિરાબાહ’ આ
- રવિવાર તા. ૧૭ મી એપ્રિલ ૧૯૭૭ ના રોજ સવારના ૧૦ ગાથામાં વિનયની-વિવેકની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી છે. થી ૧૨ સ્વ. પરમાનંદભાઈની પૂણ્યતિથિ નિમિત્તે જાણીતા ભજનીક
શાંતિ એટલે ગમાં, અણગમાથી મનની પર અવસ્થા. જ્યાં હરિભકતપરાયણ શ્રી. મારૂતિબુઆ બાગડેના ભજને કાર્યક્રમ સુધી રાગદ્વેષ જીવતા હશે ત્યાં સુધી હિમાલયમાં ચાલ્યા જઈશું સંઘના, પરમાનંદ કાપડિયા સભાગૃહમાં રાખવામાં આવ્યો છે. તે પણ શાંતિ મળવાની નથી–રને મળશે સાચી સમજમાંથી. જેને
આ ભજને સાથે સાથે શ્રી જ્ઞાનેશ્વરીના પરિચય રૂપે ઘડીક જૈન ધરી સમ્યગ દર્શન કહે છે. ચિત્તની એકાગ્રતાના રૂઢ અર્થમાં પસંદ કરેલી ‘ળીએ' (છંદ) ને પણ પાઠ થશે. યોગને લઈને ગીતા એથી પણ આગળ જાય છે. જીવનના સર્વોચ્ચ સૌ મિત્રોને આ ભકિતયેગમાં સમયસર સહભાગી થવા મૂલ્યોમાં સ્થિર ધારણાને પણ ગીતા યોગ જ કહે છે. અને જેનશાસ્ત્રો નિમંત્રણ છે. સદ્ભાવનાના સિદ્ધાંતને આગળ ધરે છે તે પણ એ જ બતાવે છે.
ચીમનલાલ જે. શાહ, * કે. પી. શાહ- મંત્રીઓ માલિક: શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, મુદ્રક અને પ્રકાશક : શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૪. ટે. નં. ૩૫૦૨૯૬.
મુદ્રણસ્થાન: ધી સ્ટેટ્સ પીપલ સ, કોટ, મુંબઈ ૪૦૦૦૦૧.

Page #75

Regd. No. MA, By South 54 Licence No.: 37
'
*.
કરી ન
પ્રબુદ્ધ જીવન
હર્ષ ૩૯ : અંક: ૨૪ :.
G
.
આ વાર્ષિ
૬ એપ્રિલ ૧૯૭૭, શનિવાર
શ્રી મુંબઈ રન યુવક સંઘનું પાક્ષિક મુખ્ય લવાજમ રૂ, ૧૦, પરદેશ માટે શિલિંગ : ૩૦.
છૂટક નકલ ૭-૧૦ પસા તંત્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ
જનતા સરકારના પહેલા વીસ દિવસ : [ ૩ માં લોકસભાની ચૂંટણીનાં બધાં પરિણામ આવી ગયાં કટોકટી દરમ્યાન જે અત્યાચારો ટા છે તેની તપાસ કરવા,
નારે જ થતા પક્ષને માથે અણધારી રીતે સરકાર રચવાની જવાબદારી તપાસ પંચ નીમવાની જાહેરાત કરી. થોડા દિવસોમાં તપાસ પંચના ન વી ડી. ખૂબ ઝડપથી કામ લેવાનું હતું. નેતાની ચૂંટણી અને સભ્યોનાં નામે તથા તેનું કાર્યક્ષેત્ર જાહેર થશે અને ખાતરી આપવામાં
| Mડળની રચનાના વિકટ કામ હતાં, પણ પાંચ દિવસમાં અનેક આવી છે કે તલસ્પર્શી અને ઝડપી તપાસ થશે અને ગુનેગારો - મોઓને પાર કરી ૨૮ માર્ચે આ કાર્ય પૂરું થયું. તે દિવસે સામે ઘટતાં પગલાં લેવાશે. વેરવૃત્તિ કે અદાવતથી કાંઈ નહિ છે. નેટ બેઠક શરૂ થઈ અને નવા મંત્રીમંડળે પોતાના કાર્યના થાય પણ ન્યાય જરૂર કરવામાં આવશે. ગઈ ગુજરી ભૂલી જવાની
ણેશ માંડયાં. મંત્રીમંડળમાં પીઢ, અનુભવી અને ક્સાયેલા આગે- વાત નથી. અત્યાચારી જેને સહન કરવા પડ્યા છે તેઓ ન્યાય ' ' છે તે કેટલાક તદ્દન નવા છે. નાણાંપ્રધાન અને કાયદા- માગે છે. સાબિત થયેલ ગુનેગારોને માફી આપવાની હોય નહિ, ;િ પ્રધાન નવા હોવા છતાં અનુભવી અને પિતાના કાર્યમાં કુશળ છે. મુંબઈ જૈન યુવક સંઘની વસંત વ્યાખ્યાન માળામાં પહેલે દિવસે બોલતાં જિક ફરનાન્ડીઝ, રાજનારાયણ, રવિન્દ્ર વર્મા, કૌશિક વગેરે શ્રી ચાગલાએ કહ્યું કે, જે લોકોએ પ્રજા સામે યુદ્ધ જાહેર કર્યું
તદન નવા અને બિનઅનુભવી છે. પણ પાર્લામેન્ટની દસ હતું તેમને યુદ્ધગુનેગારો –War Criminals – ગણી સજા દિવસની કામગીરીએ બતાવી આપ્યું કે આ મંત્રીમંડળ એકંદરે થવી જોઈએ. તેમાં Forgive and forget હોય નહિ. જયપ્રકાશ નહેરુનું પ્રથમ મંત્રીમંડળ બાદ કરતાં , બીજા કોઈ કરતાં ઊતરતું નારાયણ, ક્રિપલાણી વિગેરેનું પણ આ વલણ છે.
બીજા પણ કેટલાક તપાસપંચ નીમવાની જાહેરાત થઈ દસ દિવસમાં પોતાના ચૂંટણી ઢંઢેરામાં આપેલ કેટલાય
છે. બંસીલાલનાં દુષ્કૃત્યો, મારુતિનું કૌભાંડ તથા નગરાલા પ્રકરણ અગત્યના વચનનું પાલન કરી દીધું.
માટે તપાસ પંચ નીમાશે. શ્રી જયપ્રકાશના મૂત્રાશયને કેમ ઈજા વર્તમાનપત્રોમાં વાંધાજનક લખાણને નામે વર્તમાનપત્રોની
થઈ તેની પણ તપાસ થશે. કે, સ્વતંત્રતા ઉપર મેટે કાપ મૂકતે કાયદો રદ કર્યો. પાર્લામેંટની
સામાન્ય અને રેલવે બજેટ રજૂ થયાં પણ તે અગાઉની છે કાઈવાહી પુષ્ટ કરતાં. કોઈની બદનક્ષી થાય તે સામે રક્ષણ પિતા સારે તૈયાર કરેલાં હતાં. આ સરકારની આર્થિક અને સામાજિક - કાયદો, રદ કરવામાં આવ્યો હતો તે સજીવન કર્યો. સેન્સર
નીતિને અનુરૂપ બજેટ મે મહિનામાં પાર્લામેંટની બેઠક થશે શિપ તે તુરત રદ કરી હતી. સમાચાર સંસ્થાને અત્યારે
ત્યારે રજૂ થશે. મેનોપોલી છે, તે કેવી રીતે દૂર કરવી અને સ્વતંત્ર સમાચાર સંસ્થા
ન્યાયતંત્રની સ્વતંત્રતા પુન: પ્રસ્થાપિત કરવાની ઘોષણા આ રચવી, તે બાબત તપાસ કરી ભલામણ કરવા કમિટી રચવાની
થઈ. જે ન્યાયાધિશોની તેમની મરજી વિરુદ્ધ ફેરબદલી થઈ છે , જાહેરાત કરી. ભયમુકિત તે થઈ જ છે પણ વાણીસ્વાતંત્રમાં
તેમને ફરી સ્વસ્થાને નિયુકત કરવામાં આવશે. કેન્દ્ર સરકારના કાયદાના અવરોધ હતા તે બધા સત્વર દૂર ક્ય. આ પગલાં
ઉચ્ચ કક્ષાના સરકારી વકીલામાં ફેરફાર કર્યા અને સરકારી નીતિને જ લેવામાં કોંગ્રેસ, જે વિરોધ પકામાં છે, તેણે સાથ આપ્યો. એક
અનુકૂળ હોય તેવા નવા વકીલની નિમણૂંક થઈ. વિટી ફરિયાદ હતી કે આકાશવાણી અને દૂરદર્શન માત્ર સરકારી
- વિદેશ નીતિમાં બિનજોડાણની નીતિનો ચુસ્તપણે અમલ વાજિંત્રો બની ગયાં છે અને સર્વથા એકપક્ષી સમાચારો આપે
થશે. પરિણામે આપણા દેશનું રશિયા પક્ષી વલણ છે એવી છાપ-- કી છે. આ સરકાર તરફથી ખાતરી આપવામાં આવી છે કે પ્રચારનાં
કે હકીકત – દૂર કરવામાં આવી. અમેરિકા અને પશ્ચિમના દેશોએ આ બન્ને માધ્યમો હવે પછી ' તટસ્થતાથી અને સ્વતંત્ર રીતે
આ ઘોષણાને આવકારી છે. કામગીરી બજાવશે. આ બન્ને માધ્યમોને સ્વતંત્ર સંસ્થા Statutory Corporation –બનાવવા બાબત વિચારણમાં છે.
અળખામણા ૪૨માં બંધારણીય ફેરફારની કેટલીક અત્યંત ખરાબ આંતરિક કટોકટી તે ચૂંટણીનાં પરિણામ આવતાં ઈન્દિરા
બાબતે સુધારી લેવા ૪૩માં સુધારાને ખરડો લોકસભામાં દાખલ, ગાંધીની સરકારે સુરત રદ કરી હતી: આ સરકારે બા હ્ય કટોકટી
થયો છે, પણ તેમાં એક મહત્ત્વની બાબત એ આવી છે કે લોકસભા અને હતી તે પણ રદ કરી – કટોકટીને કારણે કેટલાક મૂળભૂત અધિકાર
રાજ્ય ધારાસભાની મુદત છ વર્ષની કરી છે તે ઘટાડી ફરી પાંચ -સમાનતા અને તંત્રતાના – રિત થાય છે, તે આથી સજીવન
વર્ષની કરવી. સમજી શકાય એવાં કારણોએ કોંગ્રેસે આ બાબતને થયા. પરિણામે, હિતરવાતંત્ર્ય, સભા, સરઘસના હક્ક વિગેરે
વિરોધ કર્યો અને આ ખરડે હવે આવતી બેઠક ઉપર મુલતવી રહ્યો. અમલી બન્યા.
તે દરમ્યાન કદાચ વધારે વિસ્તૃત ફેરફારો કરતો બંધારણીય ખરડો રસ : ટૂંકમાં બધી નાગરકિ સ્વતંત્રતાઓ -Civil Lifeities
તૈયાર થશે અને આવતી બેઠકમાં રજૂ થશે. ખાસ કરી કટોકટીને - જે ટાઈ ગઈ હતી તે પુન: પ્રાપ્ત થઈ.
લગતી જે કલમો હાલ બંધારણમાં છે તેને ભયંકર દુરૂપગ થયે

Page #76

પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૪-૭૭
ભૂતકાળ ભંસાય છે
તે ફરીથી ન થાય તે માટે પાકે પ્રબંધ કરવામાં આવશે. તે સાથે કર્યું કે બળજબરીથી નસબંધી કરી હોય તેવા દરેકને રૂા. ૫૦૦૦ ૪૨માં સુધારાની ઘણી કલમે જેને કારણે કારોબારીને અમર્યાદ ' વળતર અપાશે. કેટલી બિનજવાબદાર જાહેરાત છે? કેબિનેટને સત્તા મળી છે તેમ જ ન્યાયતંત્રની સ્વતંત્રતા અને કાર્યક્ષેત્ર ઉપર
પૂછયું હતું? કેટલી રકમ જોઈએ વિચાર્યું છે? બળજબરીથી થયું કે તમારી
સ્વેચ્છાએ કોણ નક્કી કરે? રેલવે હડતાળમાં બરતરફ થયેલ લગભગ ની માટે કાપ મુકાયો છે તે બધાંની પુનર્વિચારણા થશે.
૧૬૮૯૮ કર્મચારીને પાછા લેવાશે. તેમને અઢી કરોડ રૂપિયા છે - ટૂંકમાં ગુમાલી સ્વતંત્રતા અને લોકશાહી ધોરણે પુન: પગારના ચુકવવા પડશે. છ લાખ રેલ્વે કર્મચારીઓની સર્વીસ બેક કે સ્થાપિત થશે એટલું જ નહિ પણ ફરી બંધારણને આવો દુરૂપયેગ
- થયેલી તેને ચાલુ સર્વીસ ગણવાથી બીજી કરોડોની જમીદારી કરી ન થાય તેની પૂરેપૂરી તકેદારી રાખવામાં આવશે. યુવક સંઘની
વધશે. અન્યાય થયું હોય ત્યાં તેનું નિવારણ થાય
તે યોગ્ય છે, પણ શિસ્ત ઉપર અને આર્થિક શું અસર થાય છે પણ વ્યાખ્યાન માળામાં શ્રી ચાગલાએ કહ્યું કે (a constiational વિચારવાનું છે. હમણાં જ વર્તમાનપત્રોના કર્મચારીઓ - ત્રકારો dictatorship is much worse than a naked dictatorship.) બિનપત્રકારો - ને વચગાળાની રાહત તરીકે દરેક રૂા. ૫૦ ૬ માંડી
બિનપત્રકારો : વચગાળાની રાહત તરીક • ઈન્દિરા ગાંધી વખતેવખત એમ કહેતાં કે તેમણે બધું બંધારણપૂર્વક
રૂ. ૧૩૧ સુધીને વધારે કરી આપ્યું - વર્તમાનપત્રો ઉપ મોટો
બેજો પડે છે. જે મોટા ભાગના વર્તમાનપત્રો સહન કરી તેમના કર્યું છે. બંધારણનું ખોખું જાળવી રાખી તેને આત્મા મારી નાખે
નથી. આવી રીતે બીજા ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે પગારવધારા એ વિામાં છે અને બંધારણીય રીતે સરમુખત્યારી સ્થાપી. તેવું ફરીથી ન બને તે આવે તે ફુગાવાનું વિષચક્ર જોરથી વધે. ઈન્દિરા ગાંધીની સરકારે માટે ગંભીર વિચારણા અને ફેરફાર થશે.
હું ગાવે, મેંઘવારી અટકાવવા અને ઔદ્યોગિક શાન્તિ જાળવી ઉત્પારાજકીય ક્ષેત્રે અનિશ્ચિતતા અને પ્રવાહી સ્થિતિ ચાલુ છે.
દન વધારવા કેટલાંક કડક અને અળખામણાં, પણ જરૂર અને મુખ્યપણે કોંગ્રેસનું ભાવિ શું થાય છે તે જોવાનું રહે છે. આ લખાય
અનિવાર્ય પગલાં લીધાં હતાં તેને ભૂંસી નાંખીશું તે અતિ છે ત્યારે કોંગ્રેસ કારોબારીની બેઠક મળે છે. કોંગ્રેસ ટકી રહેશે કે વંટોળ પેદા થશે. બોનસની માગણી ઊભી છે એને કેટલેક દૂરજ પૂટી જશે, તેની પુન: રચના થાય તે કેવી થશે, ઈન્દિરા ગાંધી તેમાં સંતોષવાની વાત સંભળાય છે. જનતા સરકારનું કામ ઘણું વિકટ શું ભાગ ભજવશે, કોંગ્રેસ તૂટી જાય તે વિરોધ પક્ષ કેવું હશે વગેરે શરૂઆતમાં ઉહના મજામાં તણાઈ જઈ ભાવિ જોખમાય દિ પ્રશ્ન ઊભા છે. રાજ્યમાં કોંગ્રેસ સરકારે છે તેનું ભાવિ ડામાં- ન થાય તેની પૂરી તકેદારી રાખવી પડશે. પ્રજએ ધીરજ રાખવી ડળ છે. ગુજરાતમાં કોંગ્રેરા સરકારનું પતન થયું અને જનતા મેર
પડશે અને આગેવાનોએ પરિસ્થિતિ પ્રજાને સમજાવી મક્કમતાથી ફરી સત્તા પર આવ્યો. મહારાષ્ટ્રમાં નેતાગીરી બદલાય છે, પણ કોંગ્રેસ
કામ લેવું પડશે. પ્રજાની અને આગેવાની પૂરી કસોટી છે. આ તંત્ર હાલ રહેશે એમ લાગે છે. ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર, રાજસ્થાન,
૧૨-૪-૭૭
ચીમનલાલ ચકુ ભાઈ મધ્ય પ્રદેશ વગેરે રાજયમાં ખળભળાટ છે. જયપ્રકાશે કહયું કે રાજય ધારાસભાનું વિસર્જન કરી નવી ચૂંટણી થવી જોઈએ. આ સૂચનને વિરોધ થયો છે. કાયદાથી કરવું હોય તો બંધારણમાં
[ લંડનના સાપ્તાહિક ઈકોનોમિસ્ટના ૨૨મી માર્ચના અંકમાં જ ફેરફાર કરી, છ વર્ષની મુદત ઘટાડી પાંચની કરવી પડે, જે અત્યારે ભારત ભૂતકાળનાં ચીંથરાં ઉડાવે છે? – એવા શિર્ષક હેઠળ તાજેતરની શકય જણાતું નથી. રાજીભાઈએ કહ્યું છે કે રાજ્ય સરકારે તેડ- ચૂંટણીની એની સમીક્ષા પ્રગટ થઈ છે, જેને અનુવાદ અત્રે વામાં જનતા પક્ષને રસ નથી, છતાં કેટલીય તૂટશે. કોંગ્રેસમાંથી
આપ્યો છે. તે લખે છે: ભારતની ચૂંટણીઓએ ૩૦ વર્ષના કોંગ્રેસી છૂટા થવાને પ્રવાહ ચાલુ છે. કોઈ જનતામાં જોડાય છે, કોઈ જગ
શાસનને અને લોકશાહીને સ્થગિત કરવાના પિતાના નિર્ણયને ક્યારેય જીવનરામના પક્ષમાં જાય છે, તે કઈ હાલ અપક્ષ રહે છે. ગુલ
વાજબી નહિ કરાવી શકનાર એક સંભવિત સરમુખત્યારને ફેંકી દીધાં ઝારીલાલ નંદા અને અશોક સેન જેવા કોંગ્રેસમાંથી છૂટા થયા.
છે. હવે સંમિશ્ર વિજેતાઓએ શુબ્ધ ભારતનું શાસન કરવાનું છે], કોંગ્રેસના નૈતિક પાયાને મેટો લૂણો લાગ્યો છે. તેનું સર્વથા વિસર્જન એક વિકાસ પામતા દેશને લેકશાહી અનુકૂળ નથી અથવા થાય તે જ 5 થશે. જગજીવનરામે પિતાને પક્ષ જુદો રાખે નિર્ધન અને ભૂખ્યાંજનોને પોતાના અધિકારોનું મૂલ્ય નથી એવો તેને હેતુ હજી પૂરો સમજાતું નથી. કેંગ્રેસમાંથી છૂટા થનારાને દાવો હવે ફરી કોઈ કરી શકશે નહિ. આવા સૂફિયાણા ખ્યાલને ? અનુકૂળતા કરી આપવાનું હોય અથવા પેતાના પક્ષની સારી સંખ્યા ભારતે આ અઠવાડિયે (માર – ૨૧) છેદ ઉડાવી દીધો છે. શ્રીમતી કરી સેદાબાજી કરવી હોય! હાલ તે ખાતરી આપે છે કે જનતા ઇન્દિરા ગાંધી અને કોંગ્રેસ પક્ષને એણે સત્તાભ્રષ્ટ કર્યા છે. કેંગ્રેસના પહાને સબળ કરવા પગલું લીધું છે. રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીના પ્રશ્ન ત્રીસ વર્ષના શાસનને - અને શ્રીમતી ગાંધીની ‘કટોકટી’ હેઠળના . . ઊભે છે. હાલ, જનતા પક્ષ પોતાના ઉમેદવારને સફળ બનાવી શકે એકવીસ મહિનાના દમનને – અંત લાવનાર ચૂંટણીઓ વાસ્તવમાં, એવી શકયતા જણાતી નથી. એવું સૂચન થયું છે કે હરીફાઈ ન કરતાં, તે સ્વાતંત્ર્ય માટેના લેકમતમાં પલટાઈ ગઈ હતી. હા, ભારતીય સર્વમાન્ય ઉમેદવારની શેધ કરવી. આ સૂચન વિચારવા જેવું છે. મતદારોએ જવાબ આપ્યો, કે રાજકીય સ્વાતંત્ર અને વ્યકિતગત મદ્રાસમાં ડી. એમ. કે. ના પ્રમુખ અને મંત્રીએ રાજીનામાં આપ્યાં અધિકારોનું એમને મન મહત્ત્વ છે જ અને એને પગ નીચે અને તુરત પાછા ખેંચી લીધા. આ પક્ષ હવે ટકશે નહિ. ક્રાનિત થઈ છે. કચડનાર રારારે જવું જ જોઈએ, અને મંગળવારે (માર્ચ ૨૨) પરિસ્થિતિ થાળે પડતાં સમય લાગશે. છતાં શાન્તિમય માર્ગે દેશ થોડાક ગૌરવ સાથે એ સરકાર ગઈ, જ્યારે શ્રીમતી ગાંધીએ ઝડપથી આગળ વધી રહ્યો છે. જનતા પક્ષ સત્વર વધારે પડતી સત્તા પિતાનું રાજીનામું આપ્યું અને જાહેર કર્યું કે “જનતાના સામૂહિક મેળવવાના લેભમાં ન પડતાં, તંદુરસ્ત પરંપરાઓ પાડે તે જરૂરનું છે. શાણપણને માન આપવું જ જોઈએ.’ બે દિવસ બાદ નવી જનતા
આર્થિક ક્ષેત્રે, મામલે વધારે વિકટ છે. ચીજવસ્તુઓના ભાવે સરકારને શપથવિધિ થશે. જગતના આ સૌથી મોટા લેકશાહી ઝડપથી વધતા જાય છે. મજૂરો અધીરા થયા છે. હડતાળે તથા મોર- દેશનું શાસન ચલાવવાનું જરા ય સહેલું નથી. એ સાથે નવી ચાઓ શરૂ થયા છે. કેટલેક સ્થળે હિંસક બનાવો બન્યા છે. મજર સરકાર સમક્ષ મુખ્ય સમસ્યા એની પોતાની પાંખી એકતાને ટકાવી સંઘે અને આગેવાને ધીરજ નહિ રાખે તો પરિસ્થિતિ વણસશે. રાખવાની છે. સરકારે મક્કમ પગલાં લેવાં પડશે. નવી સરકાર, ખાસ કરી જનતા , જનતાનું શાણપણ આટલી નિર્ણાયક રીતે વ્યકત થયું એ આ સરકાર કહેવાય. તેને માટે કડક પગલાં લેવાં સહેલું નથી. સસ્તી લોક- ઐતિહાસિક ચૂંટણીઓની એક નોંધપાત્ર વિશેષતા છે. છેક ઉત્તરપ્રિયતા મેળવવાના મેહમાં, નવાજેશે કર્યો જાય. રાજનારાયણે જાહેર પૂર્વના આસામને બાદ ક્રમાં બાવીસ રાજ્ય પૈકી માત્ર બે જ-

Page #77

તા. ૧૬-૪૭૭
આન્ધ્ર પ્રદેશ અને કર્ણાટક (મહિસૂર) કેંગ્રરા પક્ષને લગભગ પૂરી રીતે વફાદાર રહ્યાં. કોંગ્રેસ પક્ષે જ્યાં પ્રમાણમાં સારો દેખાવ કરેલા તે બીજા પાંચ રાજ્યો સાથે દક્ષિણનાં આ બે રાજ્યોમાં કોઈ સમાન તત્ત્વ હોય તેા તે એ કે બાકીના દેશે કટોકટી હેઠળ જે સહન કર્યું હતું તેના કરતાં ઓછા કષ્ટદાયક અનુભવ તેમને થયો હતા. સામૂહિક ધરપકડો, બળપૂર્વકના વંધ્યીકરણ અને પોલીસના પાશવી અત્યાથારો રાહિત કટેકટીના સૌથી ભારે કર જ્યાં વન્યું તે કોંગ્રેસના એક વેળાના ગઢ ઉત્તરના હિન્દીભાષી પટ્ટામાં કોંગ્રેસ પક્ષના એક રાજકીય બળ તરીકે અસરકારક રીતે છેદ ઊડી ગયો. શ્રીમતી ગાંધી, તેમના પુત્ર સંજ્ય અને તેમના મોટા ભાગના પ્રધાનોએ એક સમયે તેમના અજેય ગણાતા આ વિસ્તારમાં જ પોતાની બેઠકો ગુમાવી અને તે પણ થોડાં સપ્તાહ પૂર્વે ભાગ્યે જ કોઈએ ધાર્યું હશે એવા મતોના ભારે તફાવત સાથે,
ચાદ્ધ જીવન
નવા કોંગ્રેસ-વિરોધી ઉત્તર (આસામ સિવાય) અને દક્ષિણ તથા મધ્ય ભારત આમ રાજકીય રીતે ભિન્ન માર્ગે ફંટાયાં છે એ હકીકત કોંગ્રેસ તથા નવા ચૂંટાયેલા જનતા પક્ષ ઉભયને મહદ્અંશે પ્રાદેશિક સંગઠના બનાવી દે છે. અસરકારક રીતે કામ કરવા માટે બન્નેએ આ મર્યાદાને પાર કરવાની રહેશે. મતદાનની આ તરાહ ભલે ગમે તેવા વિભાજનની પ્રેરક બનતી હોય, પણ શ્રીમતી ગાંધીના કટ્રોકટીના શાસન સામેના લોકજુવાળમાં ગ્રામજનો અને શહેરીજન વચ્ચેની એકતાનું જે ઘડતર થયું તેણે, આ ખોટને સારી રીતે ગેંગ વાળી દીધા છે. ભારતના કિસાન એ લોકશાહી જગતની પ્રસંશા મેળવી છે પણ એથી ય વધુ મહત્ત્વની વાત એ છે કે મધ્મય વર્ગના તેમના દેશજનાની માનની લાગણી તેમને પ્રાપ્ત થઈ છે. કારણ આ મધ્યમ વર્ગના દેશજને જ મુખ્યત્વે એવી માન્યતાના પ્રવર્તક રહ્યા હતા કે ખારાકી ચીજોના ભાવાની ચિંતા સિવાય ગરીબ લોકોને બીજી કોઈ રાજકીય બાબતોની ક'ઈ પડી હોતી નથી.
ભારતના ગ્રામીણ મતદારોએ, આજ સુધી તેમના જીવનમાં રૂઢ બની ગયેલી, શાતિવાદને ધેારણે જ મતદાન કરવાની ટેવને છેડી દઈને જ નહિ, કોંગ્રેસ પક્ષ દ્વારા તેમને જે અનુનય થયા, તેમની જે અઢળક ખુશામત થઈ તેને પ્રતિકાર કરીને પણ, આ માન્યતાને ખોટી ઠરાવી છે. આ ચૂંટણીઓમાં પહેલી જ વાર નાણાંની તાકાતના કોઈ ખાસ પ્રભાવ પડયા નહિ. સાડીએ અને ખેતઓજારોની તેમને ભેટો મળી, મીઠાં વચનો પણ ખૂબ અપાયાં અને અંતકાળનાં દાનાની જેમ કરવેરાની રાહતા અને બીજી છૂટછાટોની જાહેરાત થઈ—પણ એ કોઈની ખાસ અસર થઈ નહિ, નવી સરકારને માથે ઊલટાના આ કરરાહતથી ૩૦ કરોડ ડૉલર (આશરે ત્રણ બંજ રૂપિયા) જેટલા બાજો પડે છે. મતદારોએ ભેટો સ્વીકારી ખરી, પણ ભેટ આપનારાઓને જાકારો દીધા,
૨૩૭ ====
અને ટેલિવિઝનને બી, બી.સી.ની ઢબે સ્વાયત્ત Àરર્પોરેશન હસ્તક રાખવાના નિરધાર કર્યો છે.
મતદારોએ, અજ્ઞાન મતદારોએ પણ એક બીજી રીતે પેાતાની સૂક્ષ્મ રાજકીય સમજદારી બતાવી આપી. અને તે સરકારનાં લગભગ ઈજારા જેવાં પ્રચારના સાધનોની અસરથી ભાળવાવાના કરેલા ઈનકાર, શહેરી મતદારોને તે અખબારો વાંચવા મળતાં અને અખબારો પણ સેન્સરશિપ ઊઠાવી લેવાયા પછી દિવસે દિવસે વધુ હિંમત બતાવતાં હતાં, પણ ગામડાંમાં તે સમાચારો મેળવવાનું એકમાત્ર ઘરેલુ સાધન હતું એલ ઈન્ડિયા રેડિયા બીજી રીતે જે એલ. ઇન્દિરા રેડિયા કહેવાતા હતા, જેને સરકાર તરફી ઉઘાડા ઝાક ચૂંટણીનાં પરિણામેાની જાહેરાત કરવામાં પણ ચાલુ રહ્યા હતા. જનતા પક્ષના આરંભના વિજયોને દબાવી રખાયા હતા, પછી વિજયાના જે ધરખમ પ્રવાહ વહ્યા ત્યારે એ રીતે દબાવી રાખવાનું મુશ્કેલ બન્યું હતું. આકાશવાણી વિશે દેશભરમાં વ્યાપક રીતે અશ્રાના પ્રગટી હતી. તેને પરિણામે બી. બી. સી.ના હિન્દી પ્રસારણને અતિ વિશાળ સંખ્યામાં લોકો સાંભળતા થયા અને તેથી જ નવી સરકારે પણ આકાશવાણી
ભારતની ચૂંટણીઓએ એક બીજી વાત પણ સાબિત કરી. શાસકો અને શાસિત વચ્ચે સંવાદની કડી તૂટી જાય છે ત્યારે નાગરિકાને થાય છે તે કરતાં વધુ નુક્સાન અંતે સરકારને જ થાય છે. સેન્સરશિપથી તેમ જ નીચલા સ્તરના પક્ષીય કાર્યકરો અને સ્થાનિક અધિકારીઓની ધાકધમકીથી સંદેશવ્યવહારની આવી કડી રુધાઈ જ્ય છે. કાર્યકરો અને અધિકારીઓએ ખરેખર તો લોકોની ફરિયાદોના વહનની નીકો તરીકે સેવા આપવી જોઈએ. શ્રીમતી ગાંધીની બાબતમાં બન્યું છે એવું કે તેમનાં માહિતીનાં સાધને સૂકાઈ ગયાં ત્યારે તેમનું મુખ્ય રાજકીય બુદ્ધિકૌશલ કટાઈ ગયું. આ બુદ્ધિકૌશલ એટલે મતદારોના મિજાજને પારખવાની શકિત. એ શક્તિ તેએ બેઈ બેઠાં. એટલે જ કટોકટીના પેાતાના શાસન સામેના દેશના પ્રત્યા ઘાતોને સમજવામાં તેને જબરદસ્ત થાપ ખાઈ ગયાં અને પરિણામે ચૂંટણીમાં ધબડકા થયા.
જનતા પક્ષની સફળતા એ ખરેખર તો શ્રીમતી ગાંધીની નિષ્ફળતાનું પ્રતિબિમ્બ્સ છે. કટેક્ટી સામેના સામૂહિક અરાંતોષને પારખી જઈને, તેને સંગઠિત કરીને એ જુવાળ પર સવાર થઈને જનતા પક્ષ સત્તા પર આવ્યો છે. અલબત્ત, તેણે વ્યાપક સ્વરૂપની મૂળભૂત રીતે બિનવિવાદી એવી આર્થિક –સામાજિક નીતિની રૂપરેખા આપત ચૂંટણીટ ઢેરો પ્રગટ કર્યો છે, પણ લોકશાહીની રાબેતા મુજબની પ્રક્રિયાઓની પુન: સ્થાપના કરવાની તેની પ્રતિજ્ઞા એ માત્ર એક મુદ્દા પરની આ ચૂંટણીઓમાં એને વિજયી બનાવ્યો છે. લોકશાહીનાં મૂળ રોપ્યાં અંગ્રેજોએ અને નજીવી વાત પર ચર્ચાબાજી અને દલીક્ષેમાં ઊતરી પડવાનો શોખ ધરાવતા દરેક ભારતીય જનની વાચાળ પ્રકૃતિથી એ પોષાયાં છે. · મૂળિયાં બળકટ રીતે જીવંત ટકી રહ્યાં છે.
વિદાય લેતી સરકારે સોમવારે (માર્ચ ૨૧) કટેકટીની ઘોષણા પાછી ખેંખેંચી લેતાં કટોકટીનું માળખું ઉખેળવાની પ્રક્રિયા રીતસર આર ભાઈ. કેદીઓને મુકત કરાયા. સેન્સરશિપ નાબૂદ થઈ. પણ હજી ઓછા સરળ પ્રશ્નોમાં વિજેતા મિશ્રા સરકારની માં સપ્તાહેામાં કસોટી થવાની છે.એક વાત એ કે સરકારની સત્તા વિસ્તારવા માટેનાં ટ્રાીમતી ગાંધીનાં કેટલાંક પગલાં બંધારણમાં સુધારા દ્વારા પ્રતિષ્ઠિત કરાયાં છે. તેમને સૂલટાવા બંધારણમાં પુન: સુધારા કરવા પડે અને બંધારણમાં સુધારા કરવા માટે રાંસદના બન્ને ગૃહામાં બે તૃતિયાંશ બહુમતી જરૂરી છે તેમ જ રાજ્યોનાં વિધાનગૃહોની સંમતિ પણ જોઈએ – રાજ્યોમાં કોંગ્રેસ પક્ષ હજી મજબૂત સ્થિતિમાં છે.
નવી સરકારે ગુરુવારે (માર્ચ ૨૪) તેના પહેલા અવરોધ પાર કર્યા, જ્યારે જનતા પક્ષના અધ્યક્ષા ૮૧ની વયના શ્રી મારારજી દેસાઈને તેણે નેતાપદે સ્થાપ્યા. વડા પ્રધાનના પદ માટેના તેમના દાવે નિર્વિવાદપણે સ્પષ્ટ હતો, પણ ભારતના અછૂતોના નેતા શ્રી જગ'જીવનરામે તેમની સામે ગંભીર પડકાર ફેંક્યા હતા. ચૂંટણીની હેરાત પછી તરતમાં તેઓ શ્રીમતી ગાંધીના પક્ષથી છૂટા પડયા હતા. હવે નવી સરકાર માટે બીજી કંસોટી અંદાજપત્ર વખતે હશે. નવા પક્ષમાં તદ્ન ડાબેરીથી માંડી રૂઢિચુસ્ત જમણેરી સુધીનાં ઘટકો ભેગાં થયાં છે. ચૂંટણીની તાકીદ હેઠળ ઝડપી તડજોડ જેવા ઢંઢેરા તૈયાર થયા, પણ તેમાં ઘણી અધ્યાહાર બાબતો હજી સ્પષ્ટ કરવાની રહેશે તથા દેખીતા વિરોધાભાસોનું નિરાકરણ સાધવાનું રહેશે, અને એટલામાં તો એક બંધ'તૂટે અને જળનાં પૂર ધસે એવા વેગથી ઔદ્યોગિક કામદારોના અસંતોષ· અનિવાર્ય રીતે પ્રગટ થશે. ટોલ્ટીના એકવીસ મહિના સુધી તેમણે રુંધામણ અનુભવી છે. કારણ બોનસ, ભથ્થાવધારો અને હડતાળ પાડવાના અધિકારથી તેમને વંચિત રખાયા છે. કટોકટ પછીનાં ગાળામાં ઉત્સાહની જુવાળ હજી જ્યારે ટકેલા છે ત્યારે આ પ્રકારના પડકારને પહેાંચી વળવા સરકાર શક્તિમાન હોવી જોઈએ. પણ કટોકટીની પહેલાંની ઢબે તે જો ઉદાર હાથે જાણે દાના આપવાની સ્થિતિમાં પોતાની જતને મૂકાવા દેશે તો સૌ પ્રથમ તેનું ગૌરવ ખંડિત થશે અને પછી પતન દૂર નહિ હોય.
અનુ. હિંમતલાલ મહેતા

Page #78

પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૪-'૩૭
જનતાનો ચૂકાદો : તેનાં કારણે અને પરિણામે
. (વસંત વ્યાખ્યાનમાળાના આઠમા વર્ષે ૧૯૭૭માં “જનતાને સુકાદો: તેનાં કારણે અને પરિણામે” એ વિષય ઉપર ચાર વકતાઓએ જે પ્રેરક પ્રવચન આપ્યાં હતાં એમાંથી શ્રી એમ. સી. ચાગલા અને ડે. આ દસ્તુરનાં પ્રવચનોનો સાર અહીં આપ્યો છે. શ્રી પુરુષોત્તમ માવલંકર અને શ્રી વર્ગીઝનાં પ્રવચનેને સાર આવતા અંકમાં પ્રગટ થશે.] [૧]
' જનતાને ચુકાદો આપણે જે કારણે જોયાં અને તેનાં પરિણામ
શું છે તે પણ જોઈએ. સૌથી મહત્ત્વનું પરિણામ એ આવ્યું કે ૩૦ D શ્રી એમ. સી. ચાગલા
વર્ષમાં વિરોધપક્ષ કદી સંગઠિત નહોતો થતા તે થયો છે. જેલમાં જ [મુંબઈના ભૂતપૂર્વ ચીફ જસ્ટીસ)
ક્રેતાઓની આ એકતા સ્થપાઈ છે અને હવે હું પ્રજાતાંત્રિક રાત ખૂબ રાંધારી હોય છે ત્યાર પછીના પરોઢનો પ્રકાશ કૉંગ્રેસના નેતા શ્રી. જગજીવનરામને અનુરોધ કરું છું કે તેઓ જનતાપણ એટલે જ તેજોમય હોય છે. ભારતને એ પ્રકાશન તેજપુંજ પામાં જોડાઈ જાય. બીજું પરિણામ એ આવ્યું કે સતત સત્તા પર પાછો મળ્યો છે. દેશમાં લોકશાહી પાછી ફરી છે. જનતાએ ચૂંટણીમાં ચીટકેલી કેંગ્રેસ એક વિરોધ પક્ષ બની ગઈ. એ પણ સારું છે. ભારતના પ્રચંડ અવાજથી સ્પષ્ટ, અસંદિગ્ધ અને અચૂક શુક્રદો આપી શાસક પક્ષને સબળ અને કામ લઈ શકાય તે એક વિરોધ પક્ષ મળે છે. દીધા છે. જનતારમાં કોઈ એક વ્યકિતમાં નહિ કે પક્ષમાં નહિ પણ જનતા સરકારે ટૂંક સમયમાં અભુત પરિણામે આપ્યાં છે. લેકશાહીમાં પૂરો વિશ્વાસ પ્રગટ કર્યો છે. જૂના સમયમાં ભારતના વર્તમાનપત્રોને સેન્સરશિપની જંજીરમાંથી મુકત કર્યા છે. કટોકટી નકશાને જુદા જુદા રંગથી રંગવામાં આવતું હતું. રજવાડાને વખતે જે છાપાં વાચતાં હતાં તે જ છાપાં હવે આવું લખી શકે છે તે પીળા રંગ અને બ્રિટિશરોના પ્રદેશને લાલ રંગથી રંગવામાં આવતા
જોઈને તમને નવાઈ લાગતી હશે. ઇન્દિરા અને તેના પાટવીપુત્રના / હતા. હવે ભારતના નકશામાં જો કોઈ રંગ પૂરાય તે ઉત્તર ભારતમાં
ગુણગાન ગાનારાં છાપાં હવે તે સરકારના દુરાચારની વાત ન જનતાને રંગ અને દક્ષિણમાં કેંગ્રેસને રંગ પૂર પડે તે ઘાટ
બેધડક છાપે છે! તમામ રાજકીય અટકાયતીઓ મુકત થયા છે. ઘડાયો છે ! જનતાના પૂરમાં મેટા મોટા માંધાતા તણાઈ ગયા છે. તેમાં
પહેલાં તે કોઈ પણ નાગરીકને ઊંચકીને મિસા હેઠળ જેલમાં મૂકી શ્રીમતી ઈન્દિરા ગાંધીને મિનારે પણ ઢળી ચૂકી છે. તે દેવાતા હતા. મુલક કારણ માટે અટકાયત થતી હતી. કોઈ રાજ્ય
સખત શિકસ્તનું કારણ શું? કારણો બહુ દેખાતાં પ્રધાનને તમારા નાકને આકાર ને ગમે તે પણ જેલમાં ધકેલી દેવાય છે. સત્તાનું કેન્દ્રીકરણ દિલ્હીમાં થઈ ગયું. બધા જ નિર્ણય દિલહીમાં
તેવો દાટ બનતા હતા. હું પ્રધાન હતા ત્યારે પણ મેં કહેલું કે અટકાયત લેવાતા હતા. ભારતનું બંધારણ સમવાયી (ફેડરલ) કાનું નહિ
અંગેને કાનૂન કેંગ્રેસ સરકાર ઉપર કળા ધાબા જેવું છે. ૨૧ટકાઅર્ધ સમવયી (સેમી ફેડરલ) કાનું છે. છતાં રાજ્યોના પ્રધાને
થત પછી હેબિયસ કેપેસ હેઠળ અટકાયતીઓનું કોર્ટમાં સમ ચલાદરેક નિર્ણય માટે વિમાન દ્વારા દિલહી દોડતા હતા. એ પ્રક્રિયામાં
વવું જ જોઈએ. આ હક્ક જનતા સરકારે પાછા આપ્યો છે. કટોકટી ઇન્ડિયન એર લાઈન્સની કમાણી વધી ગઈ હોય તે કોઈ નવાઈ
' દરમિયાન બંધારણના મૂળભૂત હક્કો ઝૂંટવાયા અને જાણે ભારતના નથી. લોકોની લાગણીઓને દાબી દેવામાં આવી હતી. વર્તમાન
નાગરિકને કોઈ પણ સમયે અટકમાં જવાને મૂળભૂત હક્ક હોય પત્ર ઉપર સેન્સરશિપ લદાઈ. બ્રિટિશ શાસન હેઠળ આટલી કડક
તેવી નટાઈ કોંગ્રેસ સરકારે કરી હતી. ન્યાયતંત્રને પાંગળું બનાવી - સેન્સરશિપ નહોતી. વિરોધ પક્ષના કોઈ પણ નેતા બોલે તેને દેવાયું હતું. કોંગ્રેસ સરકારને ન ગમે તે કાદા જે ન્યાયધીશો વર્તમાનપત્રો કે રેડિયો ઉપર સ્થાન નહોતું. શ્રીમતી ગાંધીએ એક આપે તેમની ફેરબદલી થવા માંડી. ભારતના કાયદાપ્રધાને ઘણા નવે અસ્પૃશ્ય વર્ગ ઊભો કર્યો જેથી આવા અસ્પૃશ્ય વર્ગને ટેલિવિઝન,
વર્ષ પહેલાં કોલ આપેલ કે ન્યાયાધીશની મરજી વિરુદ્ધ બદલી રેડિયો કે વર્તમાનપત્રમાં કયાંય સ્થાન ન રહ્યું. ગાંધીજીએ “ભારત
નહીં થાય. તે પવિત્ર કોલનો પણ ભંગ થયો. હવે જનતા સરકાર બદલી છોડે ” ની ચળવળ શરૂ કરી ત્યારે પણ આટલી જોહુકમી નહોતી. થયેલા ન્યાયાધીશને યથાસ્થાને સ્થાપી રહી છે.
આવી સ્થિતિમાં પણ લોકો ચૂપ રહ્યા. તે ચુપકીદી અને ઈન્દિરાની સરકારે સૌથી ખરાબ કૃત્ય કર્યું હોય તો તે ઉપરછલી આર્થિક “પ્રગતિ” અને સારા ચોમાસાથી પ્રોત્સાહિત બંધારણને મારી મચડીને તેનું સ્વરૂપ બદલવાનું કહ્યું છે. ઈન્દિરાજી થઈને શ્રીમતી ગાંધીએ ચૂંટણી યોજવાની જાહેરાત કરી. રોમાં અને તેની ટેળકીએ બંધારણની ઓથ લઈને સરમુખત્યારશાહી તેમની તમામ ગણતરીઓ ખોટી હતી. વર્તમાનપત્ર ઉપર સેન્સર- લાદી છે. એ પ્રકારની બંધારણની રથ કરતાં નગ્ન કક્ષાની સરસુખશિપ હતી એટલે દેશમાં શું બની રહ્યું છે તેની જાણ શ્રીમતી ગાંધીને ત્યારશાહી વધુ સારી છે. કારણકે તેવા ઉઘાડી સરમુખત્યારશાહીનાં ને થઈ અને જેવી કટોકટી હળવી કરાઈ તે લોકોને રોષ ભભૂકી બંધારણ રબાતલ કરાય છે, કોર્ટે વિખેરી નખાય છે ૨ાને તમામ ઊઠશે. વિરાટ જાણે આળસ મરડીને ઊભે થયે. જેલમાંથી છૂટા હક્કો છીનવી લેવાય છે. પણ બંધારણને લગડું બનાવીને પછી તેની કરાયેલા નેતા પાસે સંગઠન નહોતું, પૈસા નહોતા અને કેંગ્રેસ સરકાર ઢાલ રાખીને જે સરમુખત્યારશાહી આવે છે તેમાં લોકોને તેની જેવું તંત્ર નહોતું. સામી બાજુએ શ્રીમતી ગાંધી પાસે લાખે નગ્નતાને ખ્યાલ આવતો નથી. હિટલરે પણ આવી રીતે સરમુખકરોડો રૂપિયા હતા. આખું સરકારી તંત્ર ખડે પગે હાજર હતું. ત્યારીની નગ્નતાને બંધારણરૂપી ઢાલથી ઢાંકી હતી. વળી ભારતમાં અને દેખીતી રીતની આર્થિક આબાદીની ભ્રમણા હતી. આ બધું કટોકટી લદાઈ તે પણ ગેરબંધારણીય હતી, તે હવે આપણને માલૂમ છતાંય જગતની લેકશાહીમાં ન બન્યું હોય તેવું બન્યું. ઈંગ્લાંડમાં પડે છે. રાષ્ટ્રપતિની સહી લીધા પછી કટોક્ટી અંગેનો નિર્ણય પ્રધાનપણ શાસક પક્ષ ચૂંટણીમાં હાર્યો છે. પણ ભારતમાં કૉંગ્રેસની જે મંડળ સમક્ષ રખાયા હતા. વલે થઈ તેવી વલેના જગતમાં કયાંય જોટો જડતો નથી. આમાં
આવાં બધાં પાપ ઈન્દિરાજી અને ટેળકીએ કર્યા છે કોઈ પક્ષ કે વ્યક્તિની હાર નથી પણ સરમુખત્યારશાહીની હાર
અને હવે આપણને કહેવામાં આવે છે કે “ ફરગેટ એન્ડ ફરગીવ”! છે, એક પદ્ધતિની હાર છે અને જીવન પ્રત્યેના એક ખોટા
આવા અભિગમને હું સખત વિરોધ કરું છું. હું કેમ ભૂલી શકું? અભિગમની હાર છે. આપણે લેકશાહીને જીતાડી તેથી ભારતીય
લોકોની કરૂણ દશા કરાઈ, કેટલાક જેલમાં મરી ગયા, કેટલાકના તરીકે આપણું મસ્તક ઉન્નત રહે છે.
એવાજ રૂંધી નંખાયા અને ઘણાને શારીરિક અને માનસિક ત્રાસ

Page #79

તા. ૧૬-૪-’૭૭
અપાયો—આ બધું લોકો કેમ ભૂલી શકે. હું તે કહું છું કે તાજેતરની ચૂંટણી, એ તો લોકશાહી અને ઇન્દિરાજીની સરમુખત્યારી વચ્ચેનું યુદ્ધ હતું. યુદ્ધમાં હારેલાઓને યુદ્ધકેદી બનાવીને અને યુદ્ધના ગુનેગારો તરીકે કામ ચલાવાય છે. તે રીતે ૨૦ મહિનાની કટોકટી માટે જવાબદાર હોય તેમના ઉપર કામ ચલાવવું જોઈએ. ગરીબ લેાકો નાના સરખા આર્થિક ગુના કરે તેને માફી બક્ષી શકાય પણ જે માંધાતાઓએ જણીજોઈને આખા દેશની જનતા સામે તાનાશાહીનું યુદ્ધ આદર્યું હોય તેને કેમ માફ કરી શકાય? અહીં મને એમ થાય છે કે જો ચૂંટણીમાં જનતા હારી હોત તો આપણી શી દશા થાત. આ કલ્પનાથી જ હું થરથરું છું. આપણે વેર લેવું નથી કે જેને તેને પકડીને હેરાન કરવા નથી, પણ જર્મનીના ન્યુરેમ્બર્ગના ખટલા થયેલે તેવો ખટલા જરૂર થવા જોઈએ અને જે સત્તાધારીઓ બંધારણ સામે થયા હોય તેને સજા થવી જોઈએ. બ્રિટિશ સરકાર સામે લડવાનું તો સહેલું હતું, પણ શ્રીમતી ગાંધી જેમણે તમામ નૈતિકતાને અને સિદ્ધાંતાને નેવે મૂકેલા તેની સાથે કામ લેવું કપરું હતું. બ્રિટિશરામાં તે કોઈ પણ નૈતિકતાના અંશ હતો, ઈન્દિરામાં તે એને છાંટો પણ નથી. જે વ્યકિતએ આ ચૂંટણીઓ યોજવાની ઈન્દિરાને સલાહ આપી તેના ખરેખર આભાર માનવા જોઈએ. નહિતર સરમુખત્યારી હેઠળની સાંસદ લાંબા ગાળા સુધી ચાલ્યા કરત. મારી દષ્ટિએ આપણને આ બીજી વખતની આઝાદી મળી છે.
પ્રબુદ્ધ જીવન
“ સમાચાર” નામની સમાચાર સંસ્થાની માનેપાલી તોડીને અગાઉની માફક યુ.એન.આઈ. અને પી.ટી.આઈ એમ બે સ્પર્ધાત્મક સમાચાર સંસ્થાઓ ઊભી કરવી જોઈએ, રેડિયો અને ટેલિવિઝનને બી.બી.સી.ની માફક સ્વાયત્ત સંસ્થાઓ બનાવવી જોઈશે.
એ બીજી વખતની આઝાદી મેળવીને આપણે જનતા સરકાર સ્થાપી છે તેનું કામ ઘણું કપરું છે. તેમના પ્રત્યે મારી તમામ અહીં મારે કટોકટી દરમિયાન વર્તમાનપત્રએ લીધેલા વલા સહાનુભૂતિ છે. શ્રીમતી ઇ દિરા ગાંધીએ પહેલી ચૂંટણીમાં ગરીબી હટાવવાનું સૂત્ર ઉચ્ચાર્યું, પછી આ વખતની ચૂંટણીમાં જાણે ગરીબી અંગે પણ કંઈક કહેવું છે. બ્રિટિશરોના વખતમાં પ્રેસ ઉપર કડકાઈ હટી ગઈ હોય તેમ સ્થિરતા અને સમૃદ્ધિનાં સૂત્રો આવ્યાં. પણ આવેલી ત્યારે તેના વિરોધ કરીને ફ્રી-પ્રેસ જર્નલવાળા શ્રી. સદાનંદે ગરીબી હટી નથી, ઉદ્યોગે એવા હોવા જોઈશે જેમાં રોજગારીની પ્રેસ ઉપર સીલ મરાય ત્યાં સુધી જૅખમ વાર્યું હતું. આ વખતે તક વધુ હોય. અહીં ગાંધીજીને યાદ કરવા જોઈએ, ગાંધીજી કહેતા ભારતના “ મારે દરેક ગરીબની આંખનાં આંસુ લૂછવાં છે.” આ વર્તમાનપત્રાએ પાણી દેખાડયું નહીં. ઈન્ડિયન હતા કે, આંસુ લૂછવાનું કામ જનતા સરકારે કરવાનું છે. એકસ્પ્રેસ અને દિલ્હીના સ્ટેટ્સમેનને બાદ કરતાં બાકીના વર્તમાનપત્રએ કટોકટીના તાપમાં પોતાની કલમેાની શાહીને સૂકવી નાખી અને જયારે ચૂંટણી જાહેર થઈ ત્યારે મોંના તાળા તોડયાં. અમુક મુંબઈના અંગ્રેજી છાપાઓએ તે ૨૧મી માર્ચ સુધી રાહ જોઈ. જયારે જનતાનો જુવાળ બરોબર પારખ્યો પછી જ ડર છેડયા હતા.
અહીં મને પૂછવામાં આવે છે કે પક્ષાતરની ઉપર પ્રતિબંધ મૂકવો જોઈએ કે નહિ? આ પ્રશ્ન બહુ જ ગંભીર છે અને ભારત જેવા ગરીબ અને વિશાળ દેશમાં પાંતર કરનારને ફરીથી ચૂંટણી લડવાનું કહેવું તે અવ્યવહારુ છે. સિદ્ધાંતની દૃષ્ટિએ બરાબર હશે. બીજી પણ એક વાત છે. કોંગ્રેસ પક્ષવાળા નાણાં, ધાક અને ધમકીથી રૂપાંતર કરાવતા હતા ત્યારે જનતા પક્ષમાં આવનારા કોંગ્રેસની તાનાશાહીથી ત્રાસીને આવતા હાય છે. એટલે પક્ષાતર શું કામ થાય છેતે પણ જોવું જોઈએ. ચર્ચિલ જેવા વિચક્ષણ રાજપુરુષે પણ ત્રણ વખત પક્ષપલટો કર્યો હતો.
અંતમાં મારે ખરેખર આ દેશના ખરીબ ખેડૂતો અને ગામડાના અભણ લોકોને અભિનંદન આપવાં જોઈએ આ લોકો રાજકારણમાં સમજતા નથી તેવા આક્ષેપ આપણે કરીએ છીએ. પણ આ વખતની ચૂંટણીમાં જ્ઞાતિ, ધર્મ કે પ્રાંતના ભેદ સમજ્યા વગર આ ગરીબ કિસાનોએ રાજકારણની રગ પારખી છે, શોષણ અને લોકશાહી વચ્ચેનો ફરક પારખ્યો છે. તેમને મારી હાર્દિક વધાઈ આપું છું.
[૨]
7. મિસ આપ્યુ દસ્તુર
(નાગરિકશાસ્ત્ર અને રાજશાસ્ત્રના પ્રોફેસર, મુંબઈ યુનિવર્સિટી )
ચૂંટણીમાં જનતાએ કોંગ્રેસને રોકડ પરખાવી દીધું છે કે અમને માત્ર રોટી જ નહીં પણ સ્વાતંત્ર્ય પણ ખપે છે. કોંગ્રેસે ‘બ્રેડ એર ફ઼ીડમ”ના વિકલ્પ જનતા સામે મૂકયા હતા ત્યારે જનતા પક્ષે રોટી અને સાથે સ્વાતંત્ર્ય એવું સૂત્ર આપ્યું હતું અને જનતાએ જનતા પક્ષનું એ સૂત્ર હૈયે લગાવ્યું છે.
૪૧(
૨૩૯
હું બહુ ઊંડી ઊતરવા માગતી નથી; પરંતુ ચૂંટણી યોજાઈ ત્યારે કેટલાક જુઠાણા વહેતા કરાયા તે બાબતને હું સ્પષ્ટ કરી દેવા માગું છું. સૌ પ્રથમ તે ઈંદિરાજીના ટેકેદારો દાવા કરતા હતા કે સેળ મહિના વહેલી ચૂંટણી યોજાઈ છે. હકીકતમાં તા ઈ"દિરાજીની ટોળકીએ મળીને લાકસભાની મુદત લંબાવેલી. કટોકટીને કારણે સંસદની મુદત લંબાવાઈ ન હોત તે ૧૬મી માર્ચને બદલે તેનાથી ૧૬ મહિના પહેલાં જ ચૂંટણી યોજાઈ હોત. બીજું જુઠાણું એ હતું કે શ્રીમતી ગાંધીને લેાકશાહી વહાલી હતી, એટલે તેમણે ચૂંટણી યોજી. આ સદંતર જૂઠ છે. તેમણે લાદેલી કટોકટીની દેશમાં અને દેશ બહાર ટીકા થતી હતી. જો કે આફ્રિકા અને મધ્યપૂર્વના દેશે! જેમને સરમુખત્યારશાહી પ્રિય હતી તેએ ભારતની કટોકટી હેઠળ થયેલી કહે. વાતી આર્થિક પ્રગતિ અને શિસ્તના ગુણગાન ગાતા હતા; પરંતુ પશ્ચિમના વર્તમાનપત્ર તેમ જ નેતાએ ઇન્દિરા ગાંધીની સખત ટીકા કરતા હતા. તે ટીકાથી શ્રીમતી ગાંધી ભડકતા હતાં. એ લોકોને ચૂપ કરવા અને તે લીધેલા ગેરકાયદે પગલાંને વાજબી ઠરાવવા અને પેાતાની સરમુખત્યારશાહીને કાયદેસરની દેખાડવા જ તેમણે ચૂંટણી યોજી- નહીં કે તેમને લેાકશાહી પ્રત્યે કોઈ પ્રેમ ફાટી નીકળ્યો હતો.
સરકારે કટોકટી લાદી ત્યારે ત્રણ સપ્તાહની અંદર જ અમે વિરોધ વ્યક્ત કર્યો હતા, જનતા ઘેાડી દબાઈ ગયેલી, પણ ચૂંટણી જાહેર થઈ કે દબાયેલા જવાળામુખી ફાટયા હતે. ચૂંટણીદ્રારા જનતાએ આપેલા ચુકાદા અને તેમાં થયેલી કોંગ્રેસની હારના કારણોમાં
ચૂંટણીએ જે ચમત્કારિક પરિણામ આપ્યું અને જનતા સરકાર સત્તા ઉપર આવી છે તેના પરિણામેા પણ તપાસવા જેવા છે. કોંગ્રેસે છેલ્લા ૩૦ વર્ષથી જનતાને તેની સત્તાની સ્વાદ ખાડયો છે. પણ હવે જનતાપક્ષની સરકારની સત્તાના સ્વાદ આપણે ચાખવાને છે. અત્યારે કોંગ્રેસ તેની હારનાં કારણેા તપાસી રહી છે ત્યારે એમ કહેવાનું મન થાય છે કે જનતા પક્ષ શું કામ જીત્યું. તેનાં કારણા પણ તપાસવા જોઈએ. એક રીતે હું કોંગ્રેસ અને જનતા પક્ષમાં જાજો ફરક જોતી નથી. બંને પક્ષ અનેક ભાષીઓના અને જુદા જુદા તડના બનેલા છે. જનતા પક્ષને ઈંદિરાજીએ ખીચડી પા કહેલા પણ કોંગ્રેસ એ પણ એક ખીચડી જ છે. કોંગ્રેસમાં શું કે જનતા પક્ષમાં શું- બન્નેમાં લાઈક માઈન્ડેડ અર્થાત સરખી વિચારશ્રેણીવાળા માણસે નથી. ચૂંટણી દરમિયાન અને ચૂંટણી પછી જનતા પક્ષના કેટલા નેતા કેમ વર્ત્યા તે આપણે જાણીએ છીએ. જનતા પક્ષના ઘટકો વચ્ચે કેટલું અસામ્ય છે તે જુઓ.
અગાઉના જનસંઘના ચૂંટણી ઢંઢેરામાં અખંડ ભારત, અણુબોંબની તૈયારી અને ઈઝરાયલ પ્રત્યેની સહાનુભૂતિ દેખાય છે ત્યારે હવે જનસંઘી વિદેશપ્રધાન શ્રી. વાજપેયી રાહેરાત આરબા પ્રત્યે સહાનુભૂતિ દર્શાવે છે. શ્રી મોરારજીને અદ્બાંબ ખપતો નથી. મારારજીભાઈ હિન્દીપ્રેમી છે, ખાદીધારી છે અને દારૂબંધીના પ્રખર હિમાયતી છે. સમાજવાદીઓની મેકળે મને અને સ્વચ્છંદથી વર્તવાની ટેવ આપણે કેમ ભૂલી શકીએ. સંસદમાં જેને અવારનવાર માર્શલદ્ગારા બહાર લઈ જવાતા હતા તે શ્રી. લાહીઆના અનુયાયી શ્રી. રાજનારાયણ જનતા પક્ષમાં છે.

Page #80

૨૪૦
આ પ્રકરાની જનતાં પક્ષની ખીચડી અલગ છે ત્યાં સુધી સારું છે. એ ખીચડી રંધાઈ જશે પછી દાળ ચોખા છૂટા પાડી શકાશે નહીં. કલ્પના કરો કે આ જનતા સરકાર ભાંગી પડશે તો આપણે દેશ કર્યાં જશે?
પ્રજા જીવન
બાકી રહેલા સામ્યવાદી પક્ષના બે તડને જોઇએ તે એ બન્ને પક્ષો બિનસામ્યવાદી ધોરણે જ કામ કરી રહ્યા હોવાનું જોવા મળ્યું છે. માસ્કા તરફ સામ્યવાદીઓનેા ચૂંટણીમાં કરૂણ શંકાસ થયો છે. એ પક્ષના ઘોડા ચારે દિશામાં હણહણતા હતા, અને તેથી કયાંય જઈ શકયા નહિ. ચૂંટણીમાં તેને માત્ર સાત જ બેઠકો મળી છે. માર્ક્સવાદીઓએ પશ્ચિમ બંગાળમાં જનતા પક્ષને પોતાના ખભા આપવાનું કામ કર્યું. જો કે તેણે એક સારું કામ કર્યું છે. જનતાના લેાકશાહી હક્કોની ચિંતા કરીને તેણે સરકારમાં નહીં જોડાવાનું પહેલેથી જ કહી દીધું છે. આમ આ ચૂંટણીઓ ભારતના તમામ પક્ષાના મુખડાં ખુલ્લાં કરી દીધા છે. આ ચૂંટણીનું બીજું પરિણામ એ આવ્યું કે ઉત્તર અને દક્ષિણ ભારતમાં સ્પષ્ટ પ્રકારના બે વિભિન્ન તારણા જોવા મળ્યાં. તેમાં એક સુખદ અને આશ્ચર્યકારક વાત જાણવા મળી કે કેરળમાં લોકોએ સ્થિરતાને મત આપ્યા. સ્વતંત્રતા પછી ત્યાં ડઝનબંધ સરકારો પડી પણ અચ્યુતમેનનની નેતાગીરી હેઠળની કૉંગ્રેસ અને સામ્યવાદીઓની સંયુકત સરકારે સ્થિરતા આપી. આ સ્થિરતાને જનતાએ નવાજી. તામિલનાડુમાં ડી.એમ.કે.ના કરૂણ રકાસ થયો. એમ.જી. રામચંદ્રન જેવા ફિલ્મી અભિનેતાને કારણે ડી.એમ.કે.એ સહન કરવું પડયું—ઉપરાંત ડી.એમ.કે.ની ભૂતપૂર્વ સરકાર ઉપરના ભ્રષ્ટાચારના આક્ષેપાએ પણ તેનું કામ કર્યું.
આ ચૂંટણીની જે મહત્ત્વની અસર છે તે એ છે કે તેણે જગતને એક ઐતિહાસિક સત્ય પૂરું પાડયું છે. નાના મતદાર ગમે તેવી જુમાં સરકારને મત વડે પાડી શકે છે. ભારતે જગતના સ્વાતંત્ર્યઈતિહાસમાં બ્રિટિશરો સામે ચળવળ ચલાવીને દેશને આઝાદ કર્યો, સ્વાતંત્ર્ય માટેની આ લડતે બીજા ગુલામ દેશોને પ્રેરણા આપી. તાજેતરની ચૂંટણીઓ હવે જગતના કચડાયેલા રાષ્ટ્રો માટે ફરીથી દીવાદાંડીરૂપ બનશે. એશિયા કે આફ્રિકાના જે દેશોએ વિદેશી ધૂંસરી સામે નહં. પણ પોતાના જ નેતાની સરમુખત્યારી સામે લડવાનું છે. તેમને માટે ભારતની કશાહી એક દીવાદાંડીરૂપ બને તેમ છે. આ માટે આપણે ભારતના નાનકડા મતદારોને ખરેખર સલામ ભરવી જોઈએ.
ભારતને સ્વતંત્ર કરવા બ્રિટિશરો સામે મહાત્મા ગાંધીજીની નેતાગીરી ભારતને મળી તે રીતે આ બીજી વખતની સરમુખત્યારશાહીમાંથી આઝાદી મેળવવા આપણને જયપ્રકાશજી જેવા નેતા મળ્યા છે. એ બન્ને સમયમાં એક દૃષ્ટિએ ઘણું સામ્ય જોવા મળ્યું. ભારતમાં જ્યારે ૧૫મી ઓગસ્ટના દિવસની આઝાદી ઉજવાતી હતી અને જવાહરલાલ વગેરે સત્તા ધારણ કરતા હતા ત્યારે તેમને સત્તા સ્થાને આરૂઢ કરનારા ગાંધીજી નાખલીના કોઈ પલંગમાં પડયા હતા. ત્યારે પણ એમ થયું છે. જનતાની સરકાર સૌગંદવિધિ કરતી હતી ત્યારે સાથી અલિપ્ત રહીને જયપ્રકાશજી મુંબઇની એક હોસ્પિટલમાં પડયા હતા. અત્યારે આપણને એટલી આશા રહે છે કે જયપ્રકાશજીના આશિષ મેળવેલી જનતા સરકાર કંઇક સારું કરી બતાવશે જ. સંકલન : કાન્તિ ભટ્ટ
પરિષદ
તા. ૧૬–૪–૭૭
આવી હતી અને એનું મુખ્ય સંચાલન મદ્રાસ યુનિવર્સિટીના ફિલાસોફીના પ્રૉફેસર ડૉ. મહાદેવનને સોંપવામાં આવ્યું હતું. મદ્રાસ યુનિવર્સિટીમાં ડૉ. રાધાકૃષ્ણનના નામથી ચેર સ્થાપવામાં આવી છે અને એના પ્રૉફેસર તે ડૅ, મહાદેવન છે.
મદુરામાં વિશ્વધર્મ
આંતરરાષ્ટ્રીય અવરજવર સુલભ થવાને કારણે આંતરરાષ્ટ્રીય ધારણે વિવિધ વિષયોનાં સંમેલના યેજવાનું હવે સરળ થવા લાગ્યું છે. ભારતમાં આર્થિક, રાજદ્રારી કે વૈજ્ઞાનિક વિષયોની જેમ સાહિત્ય અને ધર્મના વિષયે પણ વિશ્વપરિષદો યોજાવા લાગી છે. વિશ્ર્વ તામિલ પરિષદ, વિશ્વ હિંદી પરિષદ, વિશ્વ હિંદુ પરરિષદ જેવી પરિષદોની જેમ હમણાં મદુરામાં વિશ્વધર્મ પરિષદ યોજાઈ ગઈ.
છએક મહિના પહેલાં આ પરિષદ વિષે છાપાઓમાં થેાડી જાહેરાત આવી હતી. પરંતુ દક્ષિણનાં છાપાંઓમાં એના કાર્યક્રમની જેટલી જાહેરાત થઈ હતી તેટલી ઉત્તરનાં છાપાઓમાં થઈ નથી. પરિણામે આવી મેાટી પરિષદ ભરાઈ હોવા છતાં તે વિષયના ઘણા માણસે એનાથી અજાણ છે.
દક્ષિણમાં કાંચી કામકોટિ પીઠના શંકરાચાર્ય શ્રી જયેન્દ્ર સરસ્વતીની પ્રેરણાથી અને એમના આશ્રાયે આ પરિષદ યોજવામાં
તા. ૩૦મી માર્ચથી ૬ઠ્ઠી એપ્રિલ સુધી આ પરિષદ યેજવામાં આવી. એમાં જુદા જુદા મળી એંસી જેટલા પ્રતિનિધિઓએ ભાગ લીધા હતા અને જુદા જુદા ધર્મ અને ધાર્મિક વિષયો પર અંગ્રેજીમાં પ્રવચન થયાં હતાં અથવા પૅપરો વંચાયા હતા. બ્રિટન, ફ્રાન્સ, અમેરિકા, આફ્રિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા વગેરે દેશોમાંથી પ્રતિનિધિએ આવ્યા હતા. અલબત્ત, એ પ્રતિનિધિઓની સંખ્યા બહુ મોટી હતી એમ ન કહી શકાય. બીજી બાજુ દક્ષિણની જુદી જુદી યુનિવર્સિટીઓના પ્રાધ્યાપકો અને ઈતર ક્ષેત્રના પ્રતિનિધિઓની સંખ્યા ઘણી મેાટી હતી. અંગ્રેજી ઉપરાંત તામિલ ભાષામાં પણ બદલવાની છૂટ આપવામાં આવી હતી એટલે પણ દક્ષિણના પ્રતિનિધિઓની સંખ્યા ઠીક ઠીક રહે એ સ્વાભાવિક છે.
વિશ્વધર્મ પરિષદનું ઉદ્ઘાટન નેપાલના મહારાજાએ કર્યું હતું. તેએ પાતાની સાથે નેપાલના પ્રકાંડ પંડિતાને પણ લાવ્યા હતા. નેપાલના મુખ્ય પંડિતે હિંદુ ધર્મ વિશે અને ખાસ કરીને આઘ શંકરાચાર્યે નેપાલમાં કરેલા કાર્ય તથા પશુપતિનાથના મંદિર વિષે સંસ્કૃતમાં પ્રવચન કર્યું હતું. મદ્રાસ યુનિવર્સિટીના સંસ્કૃત વિષયના નિવૃત્ત પ્રાધ્યાપક સુવિખ્યાત વિદ્વાન ડૉ. રાઘવને એમના પ્રવચનના અંગ્રેજીમાં તરજુમા કરી સંભળાવ્યો હતો.
ગાંધીજી સાથે સેવાગ્રામમાં જેમણે કામ કર્યું હતું તે રેવરન્ડ કૈથાને યહૂદી ધર્મ વિશે પ્રવચન કર્યું હતું. શ્રી પ્રેમઆચાર્ય શાસ્ત્રીએ વેદધર્મ વિશે વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું. પ્રૉ. અલ્લાદીને કુરાન વિશે પેપર વાંચ્યા હતા. ફ્રાન્સના શ્રીમતી તારા માઈકલે હિંદુ મંદિરોના ક્રિયાકાંડની વિગત અને એના પ્રયોજન તથા રહસ્ય વિશે સરસ પેપર વાંચ્યા હતા. એક આટ્રિકન પ્રતિનિધિએ નાઈજિરિયાના આદિવાસીએના પ્રાચીન ધર્મ ‘ઝરુબા’ વિશે સુંદર સમજણ આપી હતી, તથા એમની પ્રાર્થના ગાઈ સંભળાવી હતી. જુદા જુદા ધર્મના મુખ્ય સિદ્ધાંતો, કેટલાક ધાર્મિક વિષયો, શ્રી અરવિંદ, વિવેકાનંદ, રમણ મહર્ષિ, વગેરે મહાપુરુષોની ફિલસૂફી વિશે પણ વિદ્રતાપૂર્ણ પેપરો વંચાયા હતા. પ. પૂ. શંકરાચાર્યજી વખત વખત તામિલમાં જુદા જુદા વિષય પર પ્રવચન આપતા અને રોજ સવારે પ્રાર્થના કરાવતા.
પરિષદમાં સ્થાનિક લોકોની હાજરી પણ સારી રહેતી, કારણ કે દરેક બેઠકમાં પ. પૂ. શંકરાચાર્યજી પોતે હાજર રહેતા. મદુરાના ગાંધી મ્યુઝિયમના કંપાઉન્ડમાં ઓપન-એર-થિયેટરમાં આ પરિષદ યોજવામાં આવી હતી. એમાં વિદ્રાના હતા અને સ્વામીજીએ, પાદરીઓ, મુલ્લાં અને પંડિત પણ હતા. થિયોસોફિકલ સેાસાયટીના પ્રમુખ શ્રી જ્હાન કોટ્સ પણ હતા અને શ્રીમતી રુકમિણીદેવી પણ હતાં. પ. પૂ. શંકરાચાર્યની હાજરીથી વાતાવરણ અત્યંત પ્રસન્ન અને પ્રેરક રહેતું.
આ વિશ્વધર્મપરિષદમાં જૈન ધર્મ વિશે અંગ્રેજીમાં બાલનાર વ્યકિત મેળવી આપવાની જવાબદારી મદ્રાસના જૈન આગેવાન બાપાલાલ એન્ડ કુાં. વાળા શ્રી સુરેન્દ્રભાઈ મહેતાને સોંપવામાં આવી હતી. એમણે મુંબઈમાં મુ. શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈને એ કામ સોંપ્યું અને મુ. શ્રી ચીમનભાઈએ જવાબદારી મને સોંપી.
મારા સદ્ભાગ્યે, તા. ૨જી એપ્રિલે ભગવાન મહાવીરની જન્મજયંતી હતી એટલે એ દિવસે બપારની બેઠકમાં ભગવાન મહાવીર અને જૈનધર્મ વિશે બેાલવાનું નક્કી થયું. પરિષદના મુખ્ય સંચાલક અને પ.પૂ. શંકરાચાર્યજી બંનેની ઈચ્છા એવી હતી કે પરિષદના સાતે દિવસમાં ધાર્મિક તહેવાર ફકત ‘મહાવીર જ્યંતી’ના જ આવતા હતા, એટલે એ દિવસે જ ભગવાન મહાવીર અને જૈન ધર્મ વિશે વ્યાખ્યાન ગોઠવાય. આમ, મને અનાયાસે લાભ મળ્યા અને મારા વ્યાખ્યાનથી પ. પૂ. શંકરાચાર્યજીને જે પ્રસન્નતા થઈ તેના પણ લાભ મળ્યો,
મદુરાની વિશ્વધર્મ પરિષદમાં ઉપસ્થિત રહેવાને અને તેમાં સક્રિય ભાગ લેવાના જે અવિસ્મરણીય અનુભવ મને થયા તે માટે તો શ્રી ચીમનભાઈને તથા શ્રી સુરેન્દ્રભાઈ મહેતાના હું આભારી છું. રમણલાલ ચી. શાહ

Page #81

તા. ૧૬-૪-૭૭
પ્રભુધ્ધ જીવન
એક અભિનવ પ્રયાગ
લગભગ ૭૩ વર્ષ પહેલાં મુંબઈમાં ઝાલાવાડી સ્થાનકવાસી જૈન સભાની સ્થાપના થઈ. તે સમયે મોટા ભાગનાં ઝાલાવાડી સ્થાનકવાસી કુટુંબ ભીંડી બજાર અને આસપાસનાં વિસ્તારમાં રહેતાં. સાંઘભાવના અને જ્ઞાતિભાવના પ્રબળ હતાં. પ્રારંભમાં જુદા જુદા ઘરે પર્યુષણ પર્વ દરમ્યાન પ્રતિક્રમણ માટે સૌ મળતાં ને લહાણું થતું.પર્વ પૂરાં થયે સ્વામી વાત્સલ્યનું જમણ થતું. શિક્ષણ માટે લેાન, સ્વધર્મી સહાય વિ. પ્રવૃત્તિ નાના પ્રમણમાં થતી. તપસ્યા જેને ત્યાં હોય ત્યાં શાતા પૂછવાં જતા ને સાકર ને થાળ ભેટ આપતા. આજે પણ તે પ્રથા ચાલુ છે. ધીમે ધીમે પ્રવૃત્તિ એ જ રહી પણ પ્રમાણ મોટું થયું. ઝાલાવાડનગર રચાયું. અનેક જ્ઞાતિઓને પ્રેરણારૂપ વસતિપત્રકો પ્રસિદ્ધ થયાં. તબીબી રાહત અપાય છે. પાણી પરા બંધાય છે. સાડા ત્રણ વર્ષ પહેલાં પ્લેટિનમ જ્યુબિલીની ઉજવણી થઈ. ત્રણ દિવસ સુધી ચાર ચાર હજાર ભાઈબહેનોએ એ ઉત્સવને માણ્યો. એ નોંધવા જેવું છે કે ઝાલાવાડ સભાનું સભ્યપદ વ્યકિતનું નહીં, કુટુંબનું ગણાય. જે કુટુંબના વડો સભ્ય હોય તેનું આખું કુટુંબ સભ્ય ગણાય છે. જો કે મતાધિકાર તો જેનાં નામે સભ્યપદ હોય તેને જ મળે છે.
પ્લેટિનમ જ્યુબિલી દરમ્યાન એક નવી વિચારસરણીએ આકાર લીધા. સભાની આટલી ને આવી વિશાળ `અને વિસ્તૃત પ્રવૃત્તિ છતા સમાજના બુદ્ધિશાળી ઉચ્ચ શિક્ષણ પામેલા વર્ગ તેમાં રસ લેતો ન હતો. આમ છતાં સમાજની આ ‘જૂનવાણી’પદ્ધતિઓ અને કાર્યવાહીઓ પ્રત્યે તેમને આકર્ષણ ન હતું. એટલે આ વર્ગને રસ લેતા કેવી રીતે કરી શકાય તેની વિચારણા થઈ. વસતિપત્રકનું પુસ્તક જોયું તો જણાયું કે સમાજમાં લગભગ ૧૨૦૦–૧૫૦૦ સ્નાતકો છે, જ્યારે ૭૦૦ જેટલાં ડબલ ગ્રેજ્યુએટ ઉચ્ચતમ શૈક્ષણિક પદવી ધરાવનારા હતા. તેમાં વીલા, દાકતરો, એન્જિનિયરો, પ્રોફેસરો, પત્રકારો, ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટો, બિઝનેસ એકિઝકયુટિવે હતા. સમાજના આ મોટો બુદ્ધિશાળી વર્ગ–Ceram તેને જો કોઈ પ્રવૃત્તિ બતાવી શકાય તે તેઓ જરૂર રસ લે એમ લાગ્યું. એમાંથી ‘પ્રોફેશનલ ફોરમ”ના જન્મ થયો. પ્લેટીનમ જ્યુબિલી વખતે આવા ૨૫૦ બુદ્ધિશાળીઓની મિટિંગ મળી ને પ્રોફેશનલ ફોરમ રચવાના વિચારને અનુમતી મળી. તે પછી વિખ્યાત ચેસ્ટ સ્પેશિયાલિસ્ટ ડૉ જે આર. શાહના પ્રમુખપદે વેસ્ટ એન્ડ હોટેલનાં ટેરેસમાં પ્રોફેશનલ ફોરમની વિધિસરની રચના થઈ.
આ ફોરમમાં માત્ર સ્નાતકોને સભ્યો બનાવ્યા નથી. ડબલ ગ્રેજ્યુએટ અથવા તબીબા, ઈજનેરો, ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટો, ઉચ્ચ ડિગ્રી. ધારી પ્રોફેસરોને જ સભ્ય બનાવ્યા છે. તેમાંની ભારતની વિદ્યાપીઠની એસ. ડી. ની ડિગ્રી ધરાવનારા ઉપરાંત ઈંગ્લેન્ડ - અમેરિાની ડિગ્રી ધરાવનારા પણ છે. તે પછવાડે વિચારસરણી એ છે કે જેમ Ministry of best talents હોય તેમ સમાજને ઉચ્ચતમ બુદ્ધિશાળી વર્ગને એક સંગઠનમાં નથી તેમને પડકાર અપાયો કે તમને ‘જૂનવાણી’ પદ્ધતિઓમાં રસ નથી તો હવે તમે તમારા શ્રામ, બુદ્ધિ ને આવડત સમાજનાં કોય માટે વાપરો. ફોરમ તમને એ તક આપે છે.
ચાર તબીબ મળે તે કલાકો સુધી વાત ને ચર્ચા કરી શકે તેવી જ રીતે ઈજનેરો, એકાઉન્ટન્ટો, પ્રોફેસરો, વકીલેલા પોતપોતાના દાંધાબંધુઓ સાથે કલાકો વિતાવી શકે, પણ એક ઈજનેર, એક વકીલ, એક દાકતર, એક ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ, એક પ્રોફેસર સાથે - બેસે તે શું વાત કરે ? શેની ચર્ચા કરે? કદાચ મૌન લાંબા સમય ચાલે. પણ તેમને માટે વાતો ને ચર્ચા કરવાના એક શ્રેષ્ઠ વિષય
૨૪૧
છે ને તે છે સમાજ અને સમાજના માનવી. તે સૌ સમાજનાં સભ્યો છે, તેમનું કુટુંબ સમાજ સાથે ઓતપ્રોત છે ને તે કુટુંબ ‘જૂનવાણી’ રીતરસમામાં રસ લે છે તે જાણે છે પણ તેમને સમાજ માટે, સમાજનાં રીતરિવાજો માટે પોતાનાં વિચારો હશે ને પોતાની વિશિષ્ટ તાલીમ ને તેજસ્વી બુદ્ધિને કારણે સમાજનાં પ્રશ્નો વિષે પેાતાનાં વિચારો હશે. તેઓ આ ચર્ચી શકે ને પોતાની ધંધાકીય આવડત ને દક્ષતાનો લાભ સમાજને આપી શકે એ ભૂમિકાએ આ વસ્તુની રજૂઆત થઈ ને પ્રોફેશનેલ ફોરમમાં સૌ જોડાયા હાંશથી, ઉત્સાહથી ને સમાજ સેવાની ભાવનાથી.
આવા વિવિધ ને એક બીજાથી ભિન્ન એવા પ્રોફેશનલની સંસ્થા કાર્ય કેવી રીતે કરી શકે ? તે માટે એક સરળ માર્ગ શોધાયો. દરેક ફેકલ્ટીના ‘પ્રોફેશનલની પેનલા રચવામાં આવી છે. દાકતરોની એક પેનલ છે. તેના ત્રણ વિભાગ પાડયા : પૂર્વનાં પરાં, પશ્ચિમનાં પરાં ને મુંબઈ વકીલોની પેનલ રચાઈ. ઈજનેરોની પેનલ, શૈક્ષણિક પેનલ, ચાર્ટર્ડ એકાન્ટન્ટોની પેનલો રચવામાં આવી. દરેક પેનલ માટે પેાતાની આગવી શકિતને આવડતથી સમાજને કેવી રીતે ઉપયોગ થઈ શકે તેને વિચાર કરે.
વકીલાની પેનલે જુદા જુદા કાનૂનોના નિષ્ણાત વકીલા પેતાનાં વિષયની મફત કાનૂની સલાહ આપશે એમ ઠરાવ્યું છે. શૈક્ષણિક પેનલે પરીક્ષાઓમાં બે મહિના દરમિયાન જુદા જુદા વિસ્તારોમાં શિક્ષણ વર્ગો ચલાવવવાનું, મોટી વયનીબહેને માટે અક્ષર જ્ઞાનના વર્ગો ચલાવવાનું, શિક્ષણ વિષે લેખો લખવાનું ને શિક્ષણની પદ્ધતિના નવા ફેરફારોથી માબાપોને માહિતગાર રાખવાનું વિચાર્યું છે. તે ઉપરાંત કુમારો તથા કુમારિકાઓને રસ પડે તેવા કાર્યક્રમો ગેાઠવવાનું નક્કી કર્યું છે. ઈજનેરો ને એકાઉન્ટન્ટોની પેનલ મળશે ને પોતાના કાર્યક્રમ ઘડશે.
પરંતુ પ્રોફેશનલ ફોરમની તબીબી પેનલે સમાજને તત્કાળ ઉપકારક થઈ પડે તેવી પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી છે. પ્રથમ રકતદાન શિબિર બારીવલીમાં કરીને ૮૦ બાટલા લોહી કૂપર હોસ્પિટલને ભેટ આપ્યું. તે પછી બોરીવલીમાં એક બાળચિકિત્સા શિબિર કરવામાં આવી. આ સભામાં જોગેશ્વરીથી વિરાર સુધી વસતા સભ્યોનાં ૧૨ વર્ષની ઉમ્મર સુધીનાં બાળકોની શારીરિક તપાસની એક શિબિર બારીવલીમાં જૈન કિલનિકના સહકારથી તેના સર્વોદય હોલમાં યોજવામાં આવી. તે પહેલાં આ વિસ્તારમાં દરેક સભ્યને આ શિબિરની માહિતી આપી બાળકોનાં નામે નોંધાવવા જણાવ્યું. તત્કાલ ૩૨૩ બાળકો આવ્યાં. બારીવલીમાં આ વિસ્તારનાં લગભગ પંદર તબીબા તથા ૪ બાળનિષ્ણાતે સવારના ૯ થી ૪ સુધી હાજર રહ્યાં નેં આ બાળકોની શારીરિક તપાસ કરી.
સૌથી પ્રથમ,બાળકના નામ,સરનામા ને બીજી વિગતો સાથેનું ફોર્મ ભરવામાં આવ્યું. પછી બાળકનું વજન, તેની ઊંચાઈની માહિતી તે પછી દાંત આંખ, કાન વિ. ની તપાસ થતી તે બધાની ફોર્મમાં નોંધ થતી, તે પછી જનરલ પ્રેકટિશનર્સ બાળકની સંપૂર્ણ શારીરિક તપાસ કરતાં. તે પછી તેને બાળનિષ્ણાત તપાસતા. બધી તપાસ પૂરી થયાં પછી બાળકને તેની તપાસનું પરિણામ જણાવતી લિખિતની નોંધ અપાઈ તેમાં બાળક ક્યા રોગથી પીડાય છે અથવા કઈ કઈ ખામી છે તે લખીને અપાયું. સાથે ચૌદ દાકતરીનાં નામ સરનામાંની યાદી આપવામાં આવી ને બાળક વધુ સારવાર માટે આ કોઈ પણ દાકતરને ત્યાં જઈ શકે ને તે તેની મફત સારવાર કરશે તેમ જણાવાયું. આ શિબિરમાં કેટલાં કેટલાં બાળકો ક્યા કયા રોગથી પીડાતાં હતાં તેનું વિસ્તૃત વર્ગીકરણ પણ કરવામાં આવ્યું.

Page #82

૨૪૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૪૭૭
મોટા ભાગના બાળકોને હાય રોગ, કૃમિ રોગ, ચામડીને ગોળીબાર અંગે સત્ય હકીકત મેળવવા માટે એમણે ટૂંક, ટેલિફોન, રોગ જણાય, ગંભીર રોગનાં કિસ્સા થેડા હતા.
તાર વિગેરેને કેટલે ઝડપી ઉપયોગ કર્યો હતો, તે જાણવા મળ્યું. બોરીવલી પછી તા. ૨૭-૩-૭૭ ના રોજ ઘાપરનાં હિન્દુ એક પણ અસત્ય અંદર ઘૂસી ન જાય તેની તકેદારી રખાતી. સભાના હોલમાં બીજી શિબિર થઈ. ઘાટકોપરથી કલ્યાણ સુધીનાં ' ' દિલ્હીમાં માનનાં ટોળેટોળાં ઊતર્યા હતાં. દરેક રાજ્યમાંથી સભાના સભ્યોનાં ૧૨ વર્ષ સુધીનાં બાળકોને તપાસવામાં આવ્યાં. લોકો આવ્યા હતા. મુઝફપુરથી ખાસું એવું ટોળું આવેલું, એમણે લગભગ ૨૩૮ બાળકે આવ્યાં. બોરીવલીના અનુભવને આધારે એમના ઉમેદવારનું મોટું પણ જોયું ન હતું-એ તે ડાઈનેમાઈટ ઘાટ્યપરમાં થોડો સુધારો કરવામાં આવ્યો. જુદા જુદા પરાંનાં બાળકોને કેસમાં જેલમાં હતા–એમની બધી વિનંતીઓ અમાન્ય કરાઈ હતી. જુદા જુદા સમયે બોલાવ્યાં. ફોર્મમાં બાળક વિશે વધુ માહિતી લખાઈ, જ્યોર્જ ફર્નાન્ડીસને જોયા વગર એને માટે રાતદિવસ કામ કરતપાસ માટે ખાસ વેલ ને કપડાંની ખાસ રૂમે બાંધી હતી તે ઉપરાંત જે - નારાઓ આવ્યા હતા. બાપની સાથે દિલ્હી જવા પાછળ પડેલા બાળકનાં પેશાબ કે લેહીની તપાસ જરૂરી લાગે તે તપાસવા માટે ૭-૮ વરસના છોકરાંઓ પણ આવ્યાં હતાં. એમાં, આવી ચૂંટણીહિંદુસભાની હોસ્પિટલમાં ગોઠવણ રાખી હતી તે તપાસને રિપોર્ટ ઝુંબેશ પછી શરમાતી એવી મુગ્ધા સ્ત્રીઓ પણ હતી. ફર્નાન્ડીસે
તુરત જ મળે એવી વ્યવસ્થા હતી. લગભગ ૧૨ તબીબા જ બાળ એક એક જણની ઓળખાણ કરી. એ સૌને આભાર માન્ય. નિષ્ણાત હતા. તે ઉપરાંત ઝાલાવાડ સભા મહિલા મંડળનાં ઘાટપર એણે કહ્યું કે હું બે-પાંચ હજારને કે બહુ બહુ તો દસેક હજારને કેન્દ્રનાં ૧ થી ૧૬ બહેનોએ સ્વયંસેવિકા તરીકે સેવા આપી ઓળખતો હોઈશ. પણ ત્રણ લાખ ને છ હજર વોટ! ખરેખર શિબિરનું કામકાજ ૧૦ થી ૪ વાગ્યા સુધી ચાલ્યું. અહીં પણ લોકોએ પ્રેમ આપ્યો છે, લાડ લડાવ્યા છે. કોઈ લુહાર સ્ત્રીએ બોરીવલીની માફક બાળકને તેની તપાસનું પરિણામ જણાવતી નોંધ આપેલી “ચાર આની ચૂંટણી કાર્યકરે જેલમાં ફર્નાન્ડીસને મક્લી તથા વધુ સારવારની સૂચના અપાઈ. હવે પછી બીજા કેન્દ્રોમાં હતી. એવી નોંધ સાથે કે એ સ્ત્રીની એવી ઈચ્છા છે કે ફર્નાશિબિરો ઉપરાંત વૃદ્ધને માટી ઉમ્મરની વ્યકિતની શારીરિક તપાસનું ન્ડીસ એકવાર એ ચાર આની” ને સ્પર્શે પછી જ એને ચૂંટણીમાં - આયોજન વિચાર્યું છે.
ઉપયોગ લેવાની છે. લોકોને આ અનહદ પ્રેમ એમને ગદ્ગદ્ર આ પ્રોફેશનલ ફોરમને મુ. શ્રી. ચીમનભાઈની સતત પ્રેરણા બનાવી દેતે. મળતી રહી છે. ફોરમનાં પ્રમુખ તરીકે ભારતભરના વિખ્યાત ને આ આનંદ, ઉલ્લાસ અવર્ણનીય હતો, પણ એની સાથે સાથે નામાંકિત રેડિયોલોજિસ્ટ ડે. કે. એન. કામદાર છે, ને તેઓ ખૂબ જ તીખાશ હતી. એમનું મન પૂછતું હતું કે ચૂંટણીમાં એમને હાર ઉત્સાહથી ફેરમની પ્રવૃત્તિને વેગ આપી રહ્યા છે. સભામાં તબીબ આપી એટલી જ સજા શું પર્યાપ્ત હતી? એ ગુનેગારો સામાન્ય દાકટરો ફોરમની પ્રવૃતિમાં ખૂબ જ ધગશ અને ઉત્સાહ દાખવી ન હતા. એમના ગુના સામાન્ય ન હતા. એમના પારાવાર જુલમોને રહ્યા છે. પ્રોફેશનલ ફોરમ એ સામાજિક સંસ્થાઓને અનુસરવા જેવું જવાબ શું તેઓ પૂર્ણરૂપે આપી ચૂક્યા હતા? મને “જન્મભૂમિના એક અભિનવ પ્રયોગ છે.
અગ્રલેખનું મથાળું યાદ આવી ગયું. “મતદારો કદી કોઈને માફ - કેશવલાલ શાહ નથી કરતા” એમની પાસે કેટલાંય જુલમની કથા હતી. ગામડા
એમાં, જિલ્લાઓમાં કસ્બાઓમાં, ગામમાં, શહેરમાં થયેલા જુલમની ત્યારે હું હાજર હતો
પરંપરા સાંભળવા મળતી. ‘એમને વ્યાસપીઠ પર લાવે ને જવાબ ચાલી જીવ, દિલ્હીનું આકાશ જોઈએ, કેવુંક પલટાયું છે તે
માગો', “તપાસ સમિતિ નીમ ને જવાબ માગે,” “કોર્ટમાં ઢસડે ને આવતી કાલ જૉઈએ, ભાવિને Preview જોઈએ,
જવાબ માંગે,’ ‘ન્યાયાલયમાં એમનો કેસ મૂકી યોગ્ય સજા કરો.' ત્યાંને માનવ જોઈએ, એને રોષ જોઈએ, પ્રેમ જોઈએ, પણ કોઈએ—કોઈ નાના અદના કાર્યકરે પણ એમ નથી કહ્યું કે રાગ જોઈએ. અનુરાગ જોઈએ, પુણ્ય અને પ્રકોપ જૉઈએ.
કોર્ટમાં લઈ ગયા વગર એમને ગોળીથી ઉડાવી દે! આ પણ દેશની ને અમે દિલહી પહોંચ્યા (તા. ૨૩-૩-૭૭). સીધા વિઠ્ઠલભાઈ એક તાસીર છે. કોઈ એક ગાળ બોલે તે હાથ ઉગામીને મારવાપટેલ હાઉસ ઉપર. ત્યાં લોકસભાના સભ્યોના નિવાસસ્થાન છે. ધડે એવા આ જુવાને ગાળીની વાત નથી કરતા. તપાસ સમિતિની ગરીબ પાર્ટીની ઓફિસ કોઈક સભ્યના નિવાસસ્થાનમાં જ કોર્ટ મારફત સજાની વાત કરે છે. આવેલી છે. જનતા પાર્ટીના સેક્રેટરી સુરેન્દ્ર મેહન કોઈક લેક- કોઈ પ્રધાન થશે ને કોઈ નહિ, એની કોઈને પડી નથી, સભાના સભ્યની સાથે જ રહે છે. સુરેન્દ્ર મેહન સાવ પાતળા તે છતાં કોણ નેતા થશે તે જાણવા સૌ ઉત્સુક છે. જાણે બધાના દુબળા, ખખડી ગયેલા શરીરવાળા પણ એકદમ સજાગ, કુશાગ્ર
મનમાં એક નેતા નક્કી થઈ ચૂકેલા છે. કોઈ કહે કે હરિજન બુદ્ધિમત્તાવાળા જુવાન છે. એમણે ચૂંટણી દરમિયાન બહાર પાડેલાં નેતા ચૂંટવા જોઈએ તે લોકો એની તરફ દુર્લક્ષ કરે છે. એમના સતર્ક, જોરદાર, વિગતભરપુ૨, કોંગ્રેસી કરતૂકોને બુદ્ધિગમ્ય રીતે મનમાં જે નેતાની તસવીર બની ચૂકી છે એની સાથે કોઈ હરિખુલ્લા પાડતા નિવેદનથી અમે ખૂબ પ્રભાવિત હતા. એમણે જનને મેળ નથી બેસતે. ગાંધીજીના નામને કોઈ હવાલે આપવા અમારા અભિનંદન સ્વીકારતાં નમ્રતાથી કહ્યું કે એ આખું કાર્ય જય તો એ એકાંગી વિચાર છે સમગ્ર રીતે વિચાર કરીએ તે એ એમનું એકલાનું ન હતું. એ આખુંય “ટીમવર્ક' ને લીધે જ શક્ય બરાબર નથી એમ બેલી ઊઠે છે. હતું. દરેક વસ્તુને વિગતવાર પણ ત્વરિત રીતે જોવી, તપાસવી
ગુરુવાર તા. ૨૪-૩-૭૭ અને સાચી લાગે તો જ એને નિવેદનોમાં સ્થાન આપવું, એ સવારના ૭-૦૦ વાગે રાજઘાટ પર શપથવિધિ - લેકનાયક પારાશીશી રાખી હતી. ચાર પાંચ જણાની સમિતિ હતી. એક જ્યપ્રકાશજીને હાથેબીજાને અત્યંત સંપૂર્ણતાથી સમજતી આ સમિતિ કામ કર્યો
રાશિ રાશિ ફૂલોના ભાર નીચેથી જતી, એક જણે લખેલું હોય તે પણ એમ લાગે કે એમાંનું કોઈ
સમાધિ સળવળી ઊઠી. પણ આવું જ લખે. સુરેન્દ્ર મોહન કહે કે એ આખી સમિતિ અભિ
કારણ આજ ફ_લોને બદલે નંદનની અધિકારી છે. સંજ્યની ઉપર થયેલા કહેવાતા” નાટકીય
શપથની અંજલિ અપાઈ રહી છે.

Page #83

૨૪૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૪-'૩૭
ન
:
--
-
-
વિરાટકાયધારી મહામાનવ આ જ જન્મ લઈ ચૂકયો છે, એની ગોદમાં બેઠો છે. આ માનવ મહેરામણના એક બિંદુ જેવ, અદને આદમી. એના આનંદને આજ કઈ અવધિ નથી, એના ગૌરવને આજ કોઈ સીમા નથી. નેતાગણનાં અભિનંદન ઝીલે છે. એમનાં પ્રણામ સ્વીકારે છે. હાથ ઊંચે કરી મુકત આકાશને અડી લે છે, ૧૯ સળિયાના પીંજરમાંથી છૂટેલા પંખીની પાંખ ઉપર બેસીને ઊડયા જ કરવાનું એને મન છે! હમણાં થોડીવાર એને બોલાવતા ના, રેકશે ના, ઊડવા દો, આજ આકાશ ભરીને
માત્ર ગાયા જ કરવાનું એને મન છે! પોલીસની બંદૂક જતી રહી છે, નહિ તે વ્યવસ્થિત રહેવાની વિનંતી કરવા માટે, બે હાથ જોડી શી રીતે શકે ? વિધિ પત્યા પછી લેકનાયક બહાર જવા જાય છે. લોકોને દૂર રાખી શકાતા નથી, લકોની ભીડ થાય છે. પોલીસ છે પણ પાસે આવી શકતી નથી. આવતી નથી. જનતા પોતે જ સ્વયંસેવક કામ કરે છે. લાગે છે કે જનતા પોતે જ પ્રેમથી ભીંસી નાખશે. ભાઈ, સંભાળજો, રખે ને એમને શ્વાસ પ્રેમભીના ફલેથી રૂંધાઈ ન જાય! એમની વિદાય બાદ ગમે તેવા મેટા નેતાને પણ કોઈ પૂછતું નથી, જોતું નથી. બોલાવતું નથી. ફિલ્મી હીરોની અહીં કોઈ વિસાત નથી. એ ય આજનો દિવસ સામાન્ય માનવીની જેમ લેકનાયકનાં દર્શન કરવા દોડે છે.
ને એ પછી લોકોનો હિરો તો એક સામાન્ય માનવી બની ગયો છે. એણે સંજય ગાંધીને ચૂંટણીમાં હાર આપી છે. મોટી મોટી મૂછો ને મોટું મોટું શરીર ! લેક એને ઊંચકે છે, ખભા પર બેસાડે છે અને લાડ કરે છે, બિરદાવે છે, એની ય બેલાવે છે, એને ભેટે છે, એના હસ્તાક્ષર લેવા પડાપડી કરે છે.
રાજનારાયણને મોટી મેટી સભાઓમાં લાડ મળે છે. એ આવે ને લોકોના આનંદની ભરતી ચડે. લેકનાયક પછી આજે તો રાજનારાયણ (ઈન્દિરા વિજેતા) અને પ્રતાપસિહ (સંજય-વિજેતા) ની માન છે.
સેન્ટ્રલ હોલમાં જનતા પક્ષની નેતાની ચૂંટણી માટે સભા એક પછી એક M.P, અંદર જાય. બહાર ઊભેલા લોકોને કર્મચારીઓ હાથ જોડી વ્યવસ્થિત રહેવા કહે છે. એમને પણ ખૂબ ઉત્સાહ છે. લોકોને આઘા રહેવા કહે છે; પરંતુ તેઓ જ એમની ઓળખાણ લોકોને આપતા હોય છે. હમણાં નેતાનું નામ જાહેર થશે. ખૂબ ઉરોજના છે. આ અમારા મુંબઈના સુબ્રહ્મમણ્યમ સ્વામી, આ બિહારના મધુ લિમયે, આ યુ. પી. . ના આ રાજગારાયણ, આ બંગાળના, આ ફર્નાન્ડીસ, આ સિકંદર બખd-દરેક જણને હાથ જોડી આવકાર આપવામાં આવે. અંદર જવાની મુશ્કેલી! ત્યાં મેરારજીભાઈની સુચના આવી “ભલે, બધા અંદર આવે.' કર્મચારીઓ ખુશ, લેકો ખુશ, મેરારજીભાઈ નેતા તરીકે જાહેર થયા આનંદની લહરી ઊઠી. લોકો નાચી ઊઠયા “ આ તો બધું
અમારા મનમાં છે તે જ કરે છે, તેમ જ થાય છે. જાણે પોતે જ નેતાને ચૂંટતા ન હોય ! જગજીવનરામ ને બહુગુણા હાજર નથી રહ્યા તેથી રોષની લાગણી ઊઠે છે.
જ્યપ્રકાશના વકતવ્યમાં માંદગી ને મૃત્યુનો ઉલ્લેખ થાય છે ને બધાની આંખમાં આંસુ ઊભરાય છે. એમની રાજશકિત અને લોકશકિતના સમન્વયની વાત ત્યાં ને ત્યાં જ એ જ વખતે મોરારજીભાઈએ સ્વીકારી તેથી જયપ્રકાશને ડૂમે ભરાઈ આવ્યો. સૌના હૃદય રડતાં હતાં. આ તે બધા રાજકારણીઓ કે એક પરિવારના કાચા તાંતણે બંધાયેલા સભ્યો? મારા તમારા જેવા જ
હવે સાંજની રામલીલા મેદાનની સભા તરફ લક્ષ્ય ! પણ એ પહેલાં કંઈ આરામ શેડો જ છે. દિલ્હીમાં જ રહેતા એક બંગાળી યુવક મળ્ય-નામ ગાંગુલી ! એકદમ જુવાન ! જુલમની વાત કરે છે ને સાંભળે છે, સભામાં હાજર ન રહેનાર પર ખૂબ ખૂબ ફિટકાર વરસાવે છે. કાવાદાવા બંધ કરો! બધું થયું. ને ભવાનીને આ જવાન અવતારસિંગ. બંસીલાલની કથની સંભળાવવામાંથી જ ઊચે નથી આવતો!
- સાંજની સભામાં એની વિશાળતા ઉપરાંત મેરજીભાઈની નમ્રતા નજરે ચડે. “અમે ભૂલ કરીએ તે કાન પકડજો, તમે ઊંઘતા રહેશે તો અમે પ્રમાદી બની જઈશું - તમે જાગતા રહેજો.” આ ભારત! આ લેકશાહી! ૮૨ વરસને આ નેતા પ્રજાને જાગ્રત રહેવા, નિર્ભય રહેવા આજીજી કરે છે. ઉત્તેજિત કરે છે. છેલ્લા ૧૯ મહિનાની ભયની આત્યંતિકતાની સામે નિર્ભયતાને નાદ બુલંદ કરે છે. રાજનારાણ ભાષણ નથી કરતા-કો સાથે વાત કરે છે. દસ પંદર લાખ લોકો સાથે વાત કરે છે!
શુક્રવાર તા. ૨૫–૩–૭૭ આજે સભ્યોને ગંદવિધિ, પાર્લામેન્ટમાં જવાનું - જેવા મન! એક કલાક અંદર બેઠા તે દરમિયાન ગુજરાતના સભ્યોને સેગંદવિધિ! પેલી જે સૌરાષ્ટ્રની એક સીટ કોંગ્રેસને ગઈ તેની * હમણાં હમણાં ખબર પડી. એક અપક્ષ ઉમેદવારનું ચિહન માત્ર હળ હતું અને તેને ૨૦,૦૦૦ મત મળ્યા. સાચું ખોટું કોણ જાણે! પણ સૌરાષ્ટ્ર આવી વાત કરતું હતું.
પ્રધાનમંડળની જાહેરાત ને ધડાકો - જગજીવનરામ, બહુગુણા, રાજનારાયણ અને ફર્નાન્ડીસે જોડાવાની ના પાડી. લોકોમાં રોષની લાગણી! સાંજના મરચાઓ, આગલે દિવસે હાર પહેરાવનારા સાંજને પથ્થર લઈને હાજર થઈ ગયા. ફર્નાન્ડીસે વચ્ચે આવીને જાહેર કર્યું કે મોરારજીભાઈ અમારા નેતા છે. એમની સરકારને તૂટવા નહિ દેવાય. એ સરકારના આજે જે દુશમન છે તે મારા | દુશમન છે. સરકારમાં જોડાવા કરતાં બહાર, મારે માટે ઘણું કામ છે.
, પણ લોકોને આમાં મતભેદ દેખાયા. મનભેદનાં દર્શન થયાં. આવું કંઈ પણ ન કરવાનો જાણે જાનતાએ આદેશ આપ્યો ને બીજે દિવસે રાજનારાયણ અને ફર્નાન્ડીસ જોડાઈ ગયા, પછી આવી પ્રકાશની અપીલ અને જગુબાબુ ને બહુ ગુણા પ્રધાનમંડળમાં.
હજય કાનમાં ગૂંજે છે, “જાગતા રહેજે, નહિ તે અમે પ્રમાદી બની જઈશું, ખાટું કરીએ તો મન પકડજો.”
' લોકશાહીની સ્થાપના થઈ ચૂકી હતી! ઈતિહાસની સરજતના આ દિવસોમાં હું હાજર હતો એને મને ખુબ ખુબ આનંદ હતો.
-શાંતિ શાહ,

Page #84
પ્રબુદ્ધ જીવન', તા. 16-4-7 - મધુકર રાંદેરિયા : | કોઈ પણ વિશિષ્ટ વ્યકિતનું જ્યારે જાહેર સન્માન થાય છે ત્યારે કે રાવણ વિશે લખે, એ બધાં જ પાત્રોના ભીતરને ફંફોસી ફફોસીને હું આનંદ અનુભવું છું. કેટલાક દેશ-દેખાઓને આ સન્માન કોનું થાય એમની લાગણીને એમણે “એકોકિતઓ”માં વાચા આપી છે. છે, કોણ કરે છે, શા માટે કરે છે એ પતિયો રસ હોય છે. હું દઢપણે બે-ચાર મહિના પહેલાં મારે મહાભારત અને ગુજરાતી સાહિત્ય એમ માનું છું કે જયારે વ્યકિતનું સન્માન થાય છે ત્યારે એક જ એ વિષય પર પ્રવચન આપવાનું હતું ત્યારે મેં કહ્યું હતું કે ગુજરાતી વાત વાતાવરણમાં ગૂંજ્યા કરે છે કે આપણી પ્રજા નગુણી નથી. સાહિત્યમાં મધુકર રાંદેરિયાએ જે ‘એકોકિતઓ” લખી છે એને જે મધુકરભાઈએ આપણને મૌલિક નાટકો આપ્યાં. નાટકોના ઉ૯લેખ ન કરીએ તો એમાં કયાંક આપણી સમજણની જ ખામી અનુવાદ આપ્યા, કાવ્યો આપ્યાં, નિબંધો આપ્યા હોય અને જેમણે આમ ગણાશે. , પિતાના ભાવજગતને, મનોજગતને અને કલપનાના વિશ્વને પારદર્શક દુર્યોધનના પાત્રની ભીતર મધુકર મશાલ લઈને ઘૂમી વળ્યા છે. પરિચય કરાવ્યો હોય. તથા જેમણે અનેક નાટકો ભજવી બતાવ્યાં હોય ઉમાશંકરે કહ્યું છે કે કાયદો સાચવ અને અધર્મ આચરો એ અને અભિનયની ભાષાને પણ ચિરંતન સ્વરૂપ આપ્યું હોય એવી વ્યકિત કળામાં દુર્યોધન પાવરધો હતો. મધુકરે દુર્યોધનની એકોકિત દ્વારા પ્રત્યે આપણે આપણી લાગણી સવેળા પ્રગટ ન કરીએ તે એમાં આપણી ફરી ફરીને કહ્યું કે કોઈ પણ માણસ કેવળ દુષ્ટ નથી કે કેવળ મઢાઈ અને ખંધાઈ જ કારણભૂત હોય. સંત નથી. દુર્યોધન સામે પડકાર ફેંકે છે કે મારે પક્ષે અધર્મ હતો તે પાંડવોને પહો શું કેવળ ધર્મ હતો? મને મધુકર પ્રિય છે. પ્રિય શા માટે છે એના કારણે ન આપવાં એવું ધર્મરાજ જુક, બેલ્યા તે ધર્મ? જ્યદ્રથને માર્યો તે ધર્મ? પણ શાણા કવિઓએ કહ્યું છે, છતાં હું કારણ આપું છું. એમનો સફેદ મારા પ્રિય કર્ણના રથનું પૈડું પૃથ્વી ગળતી હતી ત્યારે જ અર્જુને પહેરવેશ, એમની ખુલ્લી વાણી, જરા પણ સસ્તા થયા વિના બધા સાથે બાણ છોડયાં તે ધર્મ? હું તે હવે વિદાય લઈશ. એક સંતોષ હળીભળી જવાની એમની આવડત, પ્રોફેસર્સ સાથે મોટે ભાગે સંકળાયેલા સાથે વિદાય લઈશ. હું તો હતો તેવો જ જીવનભર દેખાયો છું. વેદિયાપણાને તદ્દન અભાવ, મળે ત્યારે કોઈ સવ-ફરિયાદ, ગમો-અણગમે. મેં મારું પહેરીને કોઈને છેતર્યા નથી. મહોરું પહેરીને ચહેરો ઢાંકકે થાકની વાત નહીં, આપણી ખૂબ જ સાથે હોય છતાં પણ પિતાથી વાનો ઢોંગ તો પાંડેએ કર્યો છે. દુનિયા આ રીતે જોશે તે થે કદિયે વિખૂટા ન પડે એ કલાકારને એકાંતપ્રિય સ્વભાવ-આ બધું જ 412 HELA GYO.' One can bear the insults but મને સ્પર્શે છે. એ બેલે છે ખરા, પણ બોલ બોલ કરતા નથી. સામા માણસના અકાંતની ઈજજત કરે છે. એ સાંભળે છે ખરા, પણ શું સાંભળવું not artificial smiles. એ કાવ્યપંકિતના અર્થને જાણે કે મધુકરે દુર્યોધનના પાત્ર દ્વારા ઉઘાડ થાય છે. અને શું ન સાંભળવું અને વિવેક જાળવે છે અને પિતાના એકાંતની મધુકર ઘણું બધું થઈ શકયા હોત, પણ ડાક વેરાઈ ઈજજત કરે છે. ગયેલા છે. એક બાજુ પ્રોફેસર અને બીજી બાજુ અભિનેતા. વ્યકિત મધુકર અને સાહિત્યકાર મધુકર એ બંનેને તમે હંમેશ એક બાજુ સાહિત્યને પ્રેમ અને બીજી બાજુ બેન્ક. કદાચ પિતાના અલગ નહીં તારવી શકો. એમની ગઝલમાં આદિમતાને આડંબર નામના અને સાર્થક કરવાની જવાબદારી એમને જણાઈ હશે. એ વિનાનો સ્વાભાવિક ઉદ્ગાર છે. આટલા અને વહેંચાયેલા ન હોત તે ગુજરાતને એને પુ. લ. આકાશી વાદળને નામે આ વાત તમને કહી દઉં છું: દેશપાંડે મધુકર રાંદેરિયામાં મળત. કાં વરસી લો, કાં વિખર, આ અમથાં ગાળે શા માટે? આ બધું સાંભળીને મધુકર માત્ર મને મન એટલું જ કહેશે દફનાઈ જવા દો ગૌરવથી એ જયાં જન્મે છે ત્યાં ને ત્યાં, I am I plus my circumstances. આંસુ ને નિસાસાની કોઈ હેબતને જનાજે શા માટે ? મધુકર અંતરમુખી છે. એટલે જ કહેશે કે ના, કેવળ પરિ સ્થિતિને દોષ કાઢે એ માટીને હું માણસ નથી. એ ફરી ફરીને આ દિલને તમારે માટે તે બચપણથી અનામત રાખ્યું છે, આ હેજ ઉમરમાં આવ્યો કે આ રોજ તકાજે શા માટે? પિતાને ઝીણી નજરે જુએ છે અને પોતાની પ્રશસ્તિઓ કરનારાઓને કહે છે. આ વાત નથી છાની છપની, ચર્ચાય છે જાહેરમાં સઘળે, મારી પીઠ થાબડવા આવ્યા છો? મારી સ્તુતિ કરવા શરમાળ કુસુમને કહી દે કે મધુકરને મલાજો શા માટે? ભેગા મળ્યા છે ? હું ગુજરાતને ટોષ્ઠ એવા યશને મુગટ મારે માથે પહેરાવવા આવ્યા છો? ને સંપૂર્ણતાના છેલ્લા પગથિયા ઊંડે છે ભડકા ઊઠે અગનના ને ભસ્મ સી થઈ જવું, પર હું પહોંચી ગયો છું એવી વાત મારા કાનમાં કહેવા અહીં સુધી આવવાની તસ્દી લીધી છે ? હૈયામાં જ ઘટે સદા છુપાવવી હૈયા તણી વેદના. ના, ગઈ કાલ સુધી એ ભ્રમમાં અટવાયેલો રહ્યો હતો ભલે. લોકો કહે કે મધુકર એકસ્ટ્રોવર્ટ છે. હું કહું છું કે મધુકર કલાકાર -આજે એમાંથી મુકત થઈ ગયો છું... જાણે છે, ઊંડે ઊંડે છે અને કોઈ પણ કલાકાર અંતરમુખી થયા વિના શબ્દની કે અભિનયની તમન્ના તો એ પ્રજળતી હતી–કે એ એક કળશ ઘડી શકું કલા કદિયે પામી જ ન શકે. તું અલ્યા કોણ?” એ એકપાત્રી નાટકમાં જેને ખુદ નટરાજ પિતાના દેવાલયની ટોચ પર મૂકવાની જિકર, મધુકરે આપણને પોતાને જ એક્ષ-રે આખે છે. ફરી ફરીને એમણે કરે ! પિતાની જાતને તપાસી છે અને ચકાસી છે. મધુકર સાહિત્યકાર " એ ર૩નું સ્વપ્ન રહી ગયું છે કદાચ આજ સુધી તમે તરીકે પણ પિતાને એક પાત્ર તરીકે જ જુએ છે. “ઘર દીવડા” માં મને બિરદાવતી વાણી જ બોલ્યા છો એટલે. કોણ ગુનેગાર ? નરસિંહથી માંડીને રમણલાલ દેસાઈ અને રાજેન્દ્ર શાહ સુધીના સાહિત્યકારેનું પણ જાણે કે પાત્રનિરૂપણ કરતા હોય એ રીતે આવી પિતાની પળે પળે જડતી લેનાર વ્યકિતઓ વિરલ આલેખન કર્યું છે. એમાં ઈતિહાસ છે, પણ શુષ્કતા વિનાનો. એમને મળે છે અને એટલે જ મધુકરને પ્રણામ કરી અહીં વિરમું છું. આલેખનમાં નાટયાત્મકતા છે પણ નાટકીયવડા નથી, અને એ કર્ણ વિશે લખે કે દુર્યોધન વિશે લખે, હનુમાન વિશે લખે -સુરેશ દલાલ માલિક: શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, મુદ્રક અને પ્રકાશક : શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન ૨થળ : 385, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ 400 04. ટે. નં. 350296. મૃકણરથાન: ધી રટેટસ પીપલ પેસ, કોટ, મુંબઈ 40081, ૬ની કે અભિન પિતાની અને પોતાને જ અલ્યા કોણ