Prabuddha Jivan 1977 Year 38 Ank 17 to 24

SR No.: 525962
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1977
Total Pages: 84
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 8 MB

Page 27

તા.૧–ર–૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૮
સ્થાનકોમાં સાથે વિચર્યા, ફર્યા, તે સમયના રાજવીઓની એમની આંગળીએ મહેમાની માણી. ખાસ તે વાંસદા નરેશને ત્યાં, પછી પોરબંદર નરેશને ત્યાં, સોનાના વાટકાઓમાં અને ચાંદીની કથરોટ જેટલી મોટી થાળીમાં જમવાના લહાવા લીધા. એ બંને રાજવીઓને એમની હાજરીમાં, જાહેરમાં અમદાવાદની ગુજરાત કોલેજમાંની એક સભામાં ૩૧મી જાન્યુઆરી ૧૯૪૫ને રોજ એમણે બિરદાવેલા: સદામાજીના પ્રતિપાળ અને દંડકારણ્યના દ્વારપાળ” હજ મારી સ્મૃતિમાં એ પડછંદી બોલના પડઘા રમમાણ છે.
વાંસદા, તીથલ, ડુમસ, અમદાવાદ તથા મુંબઈમાં જૂહુને કાંઠે અમે સાથે ફર્યા છીએ. મારી શરૂઆતની કવિતાઓ એમણે સુધારી છે. ઘણું ઘણું એમનાથી પામ્યો છું. વાંસદામાં તો મહેમાન ગૃહ મેટું; એમાંના ખંડો પણ અતિ વિશાળ અને ચારે બાજુ આંબાવન. કવિ તે ચાર વાગ્યાના ઊઠે. કંઈ લખે. કદીક બહાર ફરે, પણ કયારેક પછી કોયલ અને બીજાં પંખીઓ બોલે, તે સાંભળવા હોકારો દઈ ઉઠાડે અને જુદાં જુદાં પંખીઓના કલરવની સમજણ પાડે. હું બહુ નસીબદાર વ્યકિત છું. નરસિંહરાવ, કેશવ હર્ષદ ધ્રુવ, ખબરદાર, અને બળવંતરાય ઠાકોરની મારા પર કૃપા. કવિ કહાનાલાલના મારી ઉપર ચાર હાથના આશીર્વાદ, મારાં માતાના અવસાન પ્રસંગે મારે ઘેર મુંબઇ -- ખારમાં આવી એમણે આપેલા આશ્વાસનના બોલ હું વીસરી શકે એમ નથી. વળી મારા સંસારી જીવનમાં એમણે હંફાળે ભાગ ભજવ્યો હતો. એમણે મારા સંબંધી એક કાવ્ય લખી મને મોકલ્યું હતું.”
આકાશવાણીના મુંબઇ કેન્દ્રમાંની પોતાની કારકિર્દી દરમિયાન ૧૯૪૪-૪૫ માં શ્રી ચન્દ્રવદન કવિશ્રી “હાનાલાલને આકાશવાણી પરથી સ્કૂલ બ્રોડકાસ્ટ માટે બે વાર્તાલાપ કરવા લઈ ગયેલા ને વેઈટિંગ રૂમમાં મેટે હાર પહેરાવી તેમણે તેમનું સ્વાગત કરેલું તથા ગુજરાતી કવિતા પરના તેમના એ બંને વાર્તાલાપની રેકર્ડ પોતે જતનથી જાળવેલી એ હકીકતને પણ તેમણે ભારપૂર્વક ઉલ્લેખ કરેલ. પ્રેમ ભકિતના સૂત્રમાં માનનારા એ રસ કવિએ “આત્મા ઓળખે એ વર, બીજા બધા પર ” જેવી કંઇક ટૂંકી અને ટચ ઉકિતઓથી ગુજરાતી ગદ્ય અને પદ્યને અલંકાર્યું છે તથા ભાવનાપ્રધાન અને આદર્શવાદનાં અનેક સૂત્રોથી એમણે પોતાની કૃતિઓને રાસમુદ્ધ કરી ગુજરાતી સાહિત્યને શણગાર્યું છે” એમ કહ્યા પછી શ્રી ચન્દ્રવદને કવિશ્રીનાં નાટકો. (જેમાંનાં બે - ત્રણ જ એકાદ બે વાર જ ભજવાય છે) વિષે તેમાંના “નાટય કલાતત્ત્વ” ના સંદર્ભમાં વાત કરતાં કહ્યું હતું: “સાત આઠ વિવેચકોએ કહ્યું છે કે મહાનાલાલનાં નાટકો ભજવાય એવાં નથી; નિરંજન ભગતે એટલે સુધી કહ્યું છે કે “હાનાલાલે ૧૪ નાટકો લખ્યાં પણ તેઓ નાટકકાર નથી.” હાનાલાલે પોતે પણ કહ્યું છે: “હારાં બારે ય નાટકો કાવ્ય જ છે.” વિવેચકોના મત સાથે હું જરૂર સંમત થાઉં છું. “હાનાલાલનાં નાટકો જેવાં છે તે સ્વરૂપે અલબત્ત નહીં જ ભજવી શકાય; પરતું રંગભૂમિને ધ્યાનમાં રાખી એ નાટકોને મઠારવામાં આવે, એમાંથી અમુક અંશે કાઢી નાખી, કૃતિઓના સર્વને હાનિ પહોંચાડયા વગર એમાં કેટલુંક ઉમેરવામાં આવે તે કેટલાંક સુંદર એકાંકીઓની વસ્તુ તારવી, એ ઉપરથી, આછી બાંધણી – ગૂંથણી થઇ શકે. રસકવિ શ્રી રધુનાથ બ્રહ્મભટ્ટ “જ્યા જય” ને તેનાં પાત્રોને એપ ચડાવી, તેમાં નાટયતત્ત્વને સંભાર ભરીને, ભાવે તેના તે જ રાખી ગીતે નવેસરથી રચીને “શુંગી ઋષિ” રૂપે રજૂ કર્યું હતું ને તેના કેટલાક પ્રયોગ થયા હતા. નાટક એ “વર્બલ આર્ટ' છે; ક્રિયાપદોની કલા છે. ક્રિયા વિશેષણ કરતાં કર્મને બાજુએ રાખી નાટકમાં અમુક ઉમેરીએ તે કવિશ્રીનાં દશ બાર નાટકો ભજવી શકાય. કહાનાલાલનાં નાટક ભાવનાપ્રધાન છે. તેમાં જે પાત્ર છે તે ન્હાનાલાલની પેતાની ભાવનાઓના ઉદ્ગાતા છે અને તેમને વિકાસ થતો નથી
એ સાચું. પરતુ ન્હાનાલાલનાં અપઘા ગદ્યમય નાટકોનાં પાત્રોની ! ઉકિતઓ લયાન્વિત છે. તેમાં આરોહ અવરહ છે. એરિસ્ટોટલની વ્યાખ્યા મુજબ એ નાટકોમાં કાવ્યતત્ત્વ પણ છે. પાત્ર વિકાસ નથી પણ વસ્તુ વિકાસ તે છે જ, સંઘર્ષ તત્ત્વ પણ નથી એમ નથી. અલબત્ત, પશ્ચિમનાં નાટકોમાં છે તેવો ‘લાઉડ' સંઘર્ષ અલબત્ત, નથી; પરતું કાલીદાસ, ભવભૂતિ દિનાં સંસ્કૃત નાટકમાં છે તે સમયે સંઘર્ષ તો છે જ. ન્હાનાલાલે પોતાનાં નાટકોમાં જેને જરાયે ઊણું થવા દીધું નથી એ કાવ્યતત્ત્વને બહેલાવીએ તેમાંનું નાટયતત્વ જરૂર ઊપસી આવે એમ છે. કહાનાલાલમાં વિશાળ કલપના વૈભવ છે. એમને કલ્પના વિહરે છે ત્યારે એમને ભૂગોળનું ભાન નથી રહેતું, ગગનગામી કલપનાવિહાર દરમિયાન ન્હાનાલાલના પગ ધરતી ઉપર ન રહે તો રંગભૂમિ ઉપર તો તે કયાંથી જ હોય? “અકબર શાહ ' માં ન્હાનાલાલે ૩૦૦ સિંહ, ૨૦૦ વાઘ અને સંખ્યાબંધ ઊંટ તથા હાથીઓની ઉપસ્થિતિવાળા દ્રયની રજૂઆત કરી છે, તે દુનિયાની કોઈ પણ રંગભૂમિ ઉપર રજૂ કરવાનું શક્ય જ નથી. પરંતુ શેઈપિયરનાં ૩૫ નાટકમાંથી છ હજાર નાટકો હિંદુસ્તાને ભજવ્યાં તો કવિના એક “અકબર શાહ”માંથી તેમને અન્યાય કર્યા વગર બે નાટકો તો ભજવી જ શકાય. બે શું- ત્રણ નાટકો ભજવી શકાય. “જયા જયન્ત” જેવું નાટક જેની સાત સાત આવૃત્તિઓ થઈ છે કે જેની છ હજાર નકલો ખપી છે તેમાંથી ત્રીસ મિનિટનું અક એકાંકી નિર્માણ કરવાનું એટલું બધું અઘરું નથી.”
શ્રી ચન્દ્રવદને કવિશ્રીની એક નાટય કૃતિ “વિશ્વગીતા બેની પ્રસ્તાવનામાને કેટલેક અંશ વાંચી સંભળાવી ગ્રીક રસશાસ્ત્રની નાટયશૈલીમાં એકાગ્રતાની જે ત્રણ સંધિઓ પાળવામાં આવતી હતી તે વિશે કવિશ્રીના પોતાના શા ખ્યાલ હતા તે સ્પષ્ટ કર્યા હતા. પ્રસ્તાવનામાં કવિશ્રીએ જણાવ્યું છે કે “ગ્રીક રસશાસ્ત્રની નાટયશૈલીમાં એકાગ્રતાની ત્રણ સંધિએ પાળવાની પ્રથા હતી. એક કાળની, બીજી દેશની, ત્રીજી વાર્તા–વસ્તુની. આ ત્રિવેણી ગૂંથણીની રસનિયમાવલીની આણ યુરોપમાં પ્રધાનત: ચક્રવર્તી રહી. પછી શેકસ્પિયર અને માર્લોએ એ તોડી અને ત્રણમાંની બે, દેશકાળની એકાગ્રતા એમણે ન પાળી. માર્લો શેઇકસ્પિયરની પૂર્વે અઢારેક સૈકાથી તે આપણાં ભારતીય નાટયશાસ્ત્રના કલા વિધાનમાં, ત્યાં શેઈસ્પિયરે સાધ્યું તે એક જ વસ્તુએકાગ્રતા કલાસ્વાતંત્ર્ય પ્રવર્તમાન હતું. ત્યાં કાલીદાસ કે ભવભૂતિ કેઇના કલા વિધાનમાં દેશકાળની એકાગ્રતા નથી. વસ્તુએકાગ્રતા કલાગુંફન છે. બાણ ભટ્ટની કાદંબરીમાંના જમાન્તરનાં કથા-ભ્રમણામાં વસ્તુ એકાગ્રતાનું કલાવિધાન સર્વોપરી છે. આપણી નાટયકલામાં જ નહિ, નાટય, કાવ્ય, કાદંબરીના આપણા સમસ્ત રસપ્રદેશમાં વસ્તુએકાગ્રતા કલાસૂત્ર ચક્રવતી છે. “વિશ્વ ગીતા” માં દેશકાળની એકાગ્રતા નથી કે નથી વાર્તાવસ્તુની કાર્યકારણ સંકલનની એકાગ્રતા.” કહાનાલાલનાં નાટકોમાં નાટયતત્ત્વ છે જ પરંતુ આપણે ત્યાં ‘ડ્રામેટિક’ અને “થિયેટ્રિકલ’ વચ્ચે ભેદ હજી પ્રમાણા નથી. જહાનાલાલનાં નાટકોમાંના નાટયતવને ‘ડ્રામેટિક’ એવો અર્થ નહિ પર “થિયેટ્રિક્લ’ એવો અર્થ કરવાથી તકલીફ ઊભી થાય છે.”
કવિશ્રીની નાટય કલાવિભાવનાને ખપ પૂરતી પ્રકાશિત કર્યા પછી શ્રી ચન્દ્રવદને “જ્યા જયન્ત” જેનાં કથાવસ્તુ, પાત્રાલેખન તથા ક્રિયાગ ત્રણે પાતળાં છે તેના પહેલા અંકના સાતમા પ્રવેશમાંથી એક એકાંકીનું નિર્માણ કઈ રીતે થઈ શકે તે દર્શાવ્યું હતું. જ્યારે છેતરીને એની માએ એને વસંતેત્સવને બહાને શણગારી, તે વાત તેની દાસી દ્વારા પ્રગટ કરાવી, પરણવા આવનાર કાશીરાજ અંગેને જ્યારે સંઘર્ષ ૨જ કરી, જયા અને જયત વચ્ચે સંવાદ