Prabuddha Jivan 1977 Year 38 Ank 17 to 24

SR No.: 525962
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1977
Total Pages: 84
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 8 MB

Page 15

તા. ૧૬-૧-'૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૭૫
અને
એક સમીક્ષા
-
જિન સંદેશ'માંથી ઉદ્ભૂત કરેલે આચાર્ય રજનીશને “ગાંધી- જીની આહસા, અહિંસા નથી ”ના મથાળાવાળે લેખ તથા તે પરની શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઇ શાહની “વિકૃતિને નમૂને ” ની મથાળાવાળી ટીકા ‘પ્રબુદ્ધ જીવન 'ના તા. ૧૬-૧૨-૭૬ ના અંકમાં વાંચ્યા પછી તે સંબંધી વધુ લખવાને અવકાશ રહે છે.
પ્રતિભાશાળી વ્યકિતત્વ ધરાવતા આરાય રજનીશ એક બહુશ્રત વિદ્વાન છે. તેમને માનનારો વર્ગ પણ ઠીક ઠીક છે. તેથી તેમનું કહેવું ઘણા જન વાંચે–વિચારે તે સ્વાભાવિક છે. પ્રસ્તુત લેખમાં તેમનું પૂરેપૂરું વકતવ્ય આવી જતું હોય તેમ લાગતું નથી. ગાંધી- જીની અહિંસા એ સાચા અર્થમાં અહિંસા નથી તેમ પ્રતિપાદન કરવા તે લેખમાં તેમણે પ્રયાસ કર્યો છે. વિશ્વવંદ્ય મહાત્મા ગાંધીજીએ પિતાના જીવનમાં ચરિતાર્થ કરેલી અહિંસા વિશે આવું કડક વિધાન વાંચતાં કે સાંભળતાં વિચારશીલ સૌ કોઇને આંચકો લાગ્યા વિના રહે નહિ. ઉપરોકત વિધાન કરવા પાછળ આચાર્યશ્રીને આશય ગમે તે હોય તેની ભાંજગડમાં પડયાં વગર, તેમણે કરેલાં વિધા, અહિંસાનું સ્વરૂપ અને ગાંધીજીની વિચારશ્રેણીની અહિંસા કેવી હતી તે સંબંધી પચાર કરવાનું અને પ્રાપ્ત થાય છે. મજકુર વિધાનને સાર ટૂંકમાં નીચે મુજબ છે. આચાર્ય રજનીશ લખે છે :
અહિંસા એક અનુભવ છે, સિદ્ધાંત નહિ. અહિંસા આચરણ બને છે પણ તે સ્વયં આચરણ નથી. એ આચરણ પાછળથી સહજ રીતે આવે છે, પ્રગટે છે. હિંસા નહિ થાય તે શેષ જે રહે તે અહિંસા હશે. અંહસાને વિધેયાત્મક રૂપમાં લાવવાને કોઈ ઉપાય જ નથી. હિંસા અને અહિંસા વિરોધી નથી, જેમ પ્રકાશ અને અંધકાર વિરોધી નથી. અંધકાર તે પ્રકાશને અભાવ માત્ર છે, તેનું કોઇ અસ્તિત્વ નથી. પ્રકાશનું જ અસ્તિત્વ છે. જે કોઇએ અહિંસાને વિધેયક બનાવી છે તે હિંસક રહીને અહિંસા સાધવાને પ્રયત્ન કરશે. આથી જ હું ગાંધીજીની અહિંસાને અહિસા નથી માનતા. ગાંધીજીની અહિંસા એ અર્થમાં આંહસા નથી જે મહાવીરના અર્થની અહિંસા છે. ગાંધીજીની અહિંસામાં બીજાને દબાવવાની, બીજાને બદલવાની, બીજાને અલગ કરવાનો આગ્રહ છે. તેમાં હિંસા છે. ગાંધીજીની અહિંસા અહિંસાત્મક હિંસા છે. અનશન અહિંસા કેવી રીતે થઇ શકે?
ચાગ્રહ અહિંસા કેવી રીતે થઈ શકે ? તેમાં બીજા પર દબાણ લાવવાનો ભાવ પૂરેપૂરો છે. પૂછી શકાય કે મહાવીરે જીવનભરમાં સત્યાગ્રહ કેમ ન કર્યો ? પૂછી શકાય કે મહાવીરે કોઈને બદલવાને આગ્રહ કેમ ન કર્યો? સત્યાગ્રહ શબ્દ જ બેહૂદે છે. સત્યને કોઇ આગ્રહ ન હોઈ શકે. જયાં આગ્રહ છે ત્યાં સત્ય ટકી કેવી રીતે શકે? આગ્રહ અસત્યને જ હોય છે. બધા સત્યાગ્રહ અસત્ય આગ્રહ છે. મહાવીર કહે છે કે સત્યને આગ્રહ કર્યો તે હિંસા શરૂ થઇ ગઇ. કારણ, જો મેં કહ્યું કે હું કહું છું તે જ સત્ય છે તો મેં હિંસા શરૂ કરી દીધી. આથી મહાવીર સત્યને પણ આગ્રહ નથી કરતાં. મહાવીરે અહિંસાને ઉપદેશ આપ્યો જ નથી. મહાવીરે તે ધ્યાનને ઉપદેશ આપ્યો છે. એ ધ્યાનમાંથી જે પસાર થઇ ગયા તે અહિંસક થઇ ગયા. ભીતર ચિત્ત જાગે તો જાગેલા ચિરાથી હિંસા વિસર્જિત થઈ જાય છે. શેષ રહી જાય છે તે અહિંસા છે” આ છે રજનીશજીના કહેવાને સાર. હવે તે પર વિચારીએ. પ્રથમ ગાંધીજીને મન અહિંસા કેવી હતી તે જોઇએ.
ગાંધીજીને મન સત્ય એ જ પરમેશ્વર છે. તેઓ કહે છે: “અહિંસા અને સત્ય એવા ઓતપ્રોત છે જેમ સિક્કાની બે બાજુ અથવા લીસી ચકરડીની બે બાજુ. તેમાં ઊલ્ટી કઇ અને સુલ્ટી કઈ તે જેમ કળી શકવું મુશ્કેલ છે, તેવું જ સત્ય અને અહિંસાના સ્વરૂપ
સંબંધી છે.” સંપૂર્ણ સત્યના દર્શન આ દેહે અસંભવ હોવાથી ગાંધીજીએ સત્યને જ સાધ્ય ગણી, અહિંસાને તે પામવાના પરમ સાધન તરીકે સ્વીકારી. તેમની અહિંસા તે અહિંસાને સામાન્ય આચાર નથી; પરંતુ તે શુદ્ધ વિચારના પરિપાક રૂપે અવતરેલ જીવોત્કર્ષક આચાર છે. તે અહિંસા એટલે પ્રેમ છે, જીવ માત્ર પ્રત્યેની સેવા છે. તેમાં મૈત્રી કરુણા અને માધ્યસ્થ ભાવ રહેલા છે. ગાંધીજીની અહિંસાનું ઉગમસ્થાન, મહાવીરની અહિંસાની જેમ, સૌ જીવે પ્રત્યે રહેલી આત્મૌપજ્યની ભાવનામાં રહેલું છે. જેના વેણે વેણે સત્ય નિતરે છે, જેના પદે પદે અહિસા ચરિતાર્થ થાય છે, જેને શત્રુ અને મિત્ર, પ્રત્યે સમભાવ દે, જેને મન જગતની સકળ સમૃદ્ધિનીમાને - પદ - અધિકાર સત્યની પાસે ૨જકણ ખૂલ્ય છે, તેવા પુણ્ય શ્લેક પુરુષના સત્યાચરણને હિંસા કે બળજબરીમાં ખપાવવાની ચેષ્ટા કરવી છે, તેવા પુરુષને ન ઓળખ્યા બરોબર થયું.
એવા પુરુષના જીવનમાં એવા પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય કે જ્યારે શકય તેટલા બધા પ્રયત્ન કરવા છતાં સામી વ્યકિત સમજવાને તૈયાર જ ન થાય અને ભારે અહિત થઇ રહ્યું હોય, તેવી પરિસ્થિતિમાં સામી વ્યકિતને જરા પણ અહિત ચિતવ્યા વગર પોતાનામાં જ કંઇ અશુદ્ધિ છે જેથી સામી વ્યકિત સમજવાને તૈયાર નથી તેમ બધો દોષ પિતા પર લઇ, આત્મશુદ્ધિની સાથોસાથ સામાને સન્મતિ મળે તેવી શુભેચ્છાથી કરાતું અનશન કે આદરેલે સત્યાગ્રહ તે સાચી અહિંસાનું જ આચરણ છે. પૂ. ગાંધીજી આ બાબતમાં લખે છે કે :
“ઘણી વાર ભૂલી જવાય છે કે સત્યાગ્રહીને હેતુ બુરાઇ કરનારને મૂંઝવવાને કદી નથી હોતું. તેના ભયને નહિ પણ તેના જિગરને હમેશાં જાગ્રત કરવાને એને પ્રયત્ન હોય છે. સત્યાગ્રહી એ દુષ્ટને મજબૂર કરવા નહિ, પણ એને હૃદયપલટો કરવા જ હમેશાં ઇરછશે. મારા અસહકારની પાછળ કરડામાં કરડા વિરોધીઓ સામે નજીવામાં નજીવું બહાનું મળતાં સહકાર કરવાની તીવ્રમાં તીવ્ર ઉત્કંઠા હંમેશ રહેલી છે. અસહકાર મારા સિદ્ધાંતનું અંગ છે ખરું પણ તે સહકારની તૈયારીરૂપ હોય છે. અહિંસક લડાઇને અંત હમેશાં સમાધાનીમાં હોય છે, પોતાને કક્કો ખરો ક્રવામાં નહીં, તેમ વિરોધીના માનભંગમાં તે કદી જ નહીં.”
ઉપરના સિદ્ધાંત વાળું આચરણ જે અહિંસક ન ગણાય, તે પછી બીજું કેવા પ્રકારનું આચરણ અહિંસક ગણાઈ શકે તેની કેવળ કલ્પના જ કરવી રહી. વાસ્તવમાં સત્યને જ આગ્રહ હોય, મિથ્યાત્વને કદિ નહિ. વ્યવહારમાં પણ આપણે સત્યને જ આગ્રહ રાખીએ છીએ. ‘સત્યાગ્રહ’ અને ‘અસહકાર’ શબ્દોની પાછળ પણ ઈતિહાર છે. આપણને તે શબ્દ બેહદ લાગે તેથી થોડો તે બેહૂદો થઇ જવાને છે !!!
હવે અહિંસાના સ્વરૂપ સંબંધી વિચારીએ. અહિંસાને જો સાધ્ય ગણીએ તે સત્ય આદિ ધર્મોને સાધન સમજવાં રહ્યાં. અહિંસાને જે સાધન સમજીએ તે સત્યને સાધ્ય સમજવું રહ્યું. અહિંસા જ્યારે સાધ્ય બને છે ત્યારે તે પરમ આદર્શને પહોંચવા માટે જ્ઞાન - ધ્યાનતપ - સંયમ આદિ કરવાં નિર્દોષાય છે. આવી સાધ્ય અહિંસા આત્માની અનુભૂતિ અર્થાત ભાવ હોઇ શબ્દાતીત છે; પરંતુ ઉપરોકત ભાવ
જ્યારે યત કિંચિત ચરિતાર્થ થાય છે ત્યારે તે ભાવાત્મક રૂપ પકડે છે. મહાવીરની અહિંસા માત્ર નકારાત્મક ન હતી. તેનું બીજું પલ્લું ભાવાત્મક હતું. જીવહિંસા કે પ્રમાદ ન કરે તે જેમ અહિંસાની નકારાત્મક બાજુ છે, તેમ સૌ જીવેને આત્મવત સમજી તેમની પ્રત્યે પ્રેમ અને મૈત્રીભાવ રાખી, તેમના દુ:ખમાં સહભાગી થવું, અને
૨૧