________________
૨૩૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૪-'૩૭
દષ્ટિ - સમતા - જૈન ધર્મ કથિત સમભાવ એ જ ગ. - આચરણ આવી અવસ્થા પ્રાપ્ત કરવામાં કોઈ અન્ય મદદરૂપ નથી થતું. ગમે તે, ગમે ત્યારે ગમે તે સ્થિતિમાં કરી શકે છે. એ માટે આત્મા જ આત્માને ઉદ્ધાર કરે અને આત્મા જ આત્માને પાડે. પૂરક કુંભક, રેસ્કની અનિવાર્ય આવશ્યકતા નથી, પરંતુ સાચુ મુમુ- ચંચળ મનને સ્થિર કરવાં સૌથી પહેલે વૈરાગ્ય જરૂરી છે. સુપણું, શમ-દમાદિ ષટ્સપરિા જો હોય અગર વિકસાવવામાં આવે વૈિરાગ્યનો અર્થ આગળ કહેવાઈ ગણે છે. છતાં અહીં બીજી વખત તે ઔર બલિહારી, વળી યોગને અધિકારી સંન્યાસી જ હો કહેવું હોય તે કહી શકાય કે પદાર્થોમાં લપટાયાં વિના સહ જોઈએ એવું જૈન ધર્મ તે નથી કહેતો. હેમચંદ્રાચાર્યું છે. શાસ્ત્રનું ભાવે અનુભવેલ ભેગ. પણ એનાથી દૂર ભાગી જવું એ નિર્માણ કુમારપાળ રાજાને અનુલક્ષીને જ કર્યું હતું.
વૈરાગ્ય નહિ. સંસારને ભાંડવાથી શું વકશે ? એ દર જગત 'સદાચાર, સદ્ભાવ અને સદવર્તન પણ ગ જ છે. એ વિવેકની
રહેવાનું જ છે. પરંતુ મનના વલણને-લઢણને બદલવાના છે, અલઆધારશિલા ઉપર નિમિત થયેલું હોવું જોઈએ. માનવસમૂદાય
બત્ત, વૈરાગ્યને ઉપજ.વે કે પશે તેવા સાધનથી કિતએ સજજ પદાર્થોના ભોગવટામાં મશગુલ બની ગયો છે. સાધનને સાધ્ય
થવાનું રહે છે; મહાવરાની, અભ્યાસની પ્રેકટીસની વાત તે અAઉ માની લઈ તેની પાછળ ગાંડાની માફક દોડે છે એટલે પદાર્થોને એ
કહેવાઈ જ ગઈ છે. પકડે એને બદલે પદાર્થોથી એ પકડાઈ જાય છે. અહીં આગળ
મારા આગલા અને આ લેખની લશ્રુતિ આ છે:સત અને અસતને વિવેક કરી વૈરાગ્ય તરફ ઢળે તો મહાવરાથી
વર્તમાન યુગમાં મૂલ્યો ઉપર-નીચે થઈ ગયા છે. વર્તમાન એ યોગી બની શકે છે. પછી, અગ્નિની હાજરીમાં ઘી એગિળી જાય છે.
યુગ વિજ્ઞાનયુગ છે અને વિજ્ઞાનયુગ ભૌતિકવાદ છે. ભૌતિક પદાર્થોપણ અહીં તે એથી ઉલટું એ પદાર્થો વિદ્યમાન હોવા છતાં એના મોહમાં એ લપટાતું નથી. મેહિ અને અજ્ઞાન જશે એટલે એ સાચી
માંથી સાંપડતું સુખ સાચું સુખ નથી. એ સુખ પાછળની દોટમાંથી શાંતિને પામશે. પુરાણપ્રસિદ્ધ જનક રાજાને દાખલે આ વાતની
અસંતોષની જવાળા પ્રકટે છે અને એને કોઈ અંત નથી. આત્માની સાક્ષી પૂરે છે.
સ્મૃતિ કાયમ રાખવી પડશે. દેહ જ સર્વસ્વ નથી. આમ નહિ કરવામાં - વિવેકયુકત વૈરાગ્ય યોગનું જ એક ઘટક છે. આગળ આ આવે તે માનસિક તાણ વધી જશે અને એમાંથી અનેકાનેક લેખમાં જ કહ્યું તેમ વૈરાગ્યને નિરાશા કે નિર્વેદના અર્થમાં લેવાને આપત્તિએ સશે. આ તાણમાંથી બચવા માણસે એગ કેળવવો નથી. નફરતમાંથી આવેલ વૈરાગ્ય અને સાચી સમજણમાંથી આવેલ પડશે. યોગ અમુક જ આચરી શકે એ માન્યતા ભ્રામક છે. કોઈ પણ વૈરાગ્ય આ બે વચ્ચે જમીન, આસમાનને ફરક છે. પરાણે આવેલ કોઈ સમયે એ આચરી શકે છે. પણ એનાં મહાવરાની જરૂર છે. વૈરાગ્ય ટકી શકતો નથી. ભર્તુહરિ રાણી પિંગલા પાસે ભીખ માગવા અસંગ ભાવ, નિષ્કામ કર્મ, કર્મફુલ તોગ, સદ્ભાવનાયુકત જીવન, જાય છે ત્યારે પિગલાની આરજુને ધ્યાનમાં લેતા નથી અને ઊલટું સમદષ્ટિ, સમતા-એ બધાં અંતિમ ફળની દષ્ટિએ એક જ છે. વૈરાગ્યમાં ઊંડા ઊતરતા જાય છે, કારણકે એમનો વૈરાગ્ય વિવેક બધાં કમે કુશળતાપૂર્વક કરવા છતાં એ કર્મનો કર્તા પોતે છે એવી (સદ અને અસદ્ વચ્ચેનો ભેદ) ઉપર સ્થાપિત હતે. એવી જ હેબુદ્ધિનો તાગ કરે એ પણ યોગને જ એક પ્રકાર છે. સંસારને રીતે સ્થૂલભદ્ર કોશાને ત્યાં ચેમાસું ગાળવા જાય છે, છતાં પાતા ઉછેરવાની કોઈ વાત જ નથી. પલાયનવાદ યુગ નથી. વિજ્ઞાનના નથી પણ ઊલટું કોશાને પ્રતિબંધ પમાડે છે. સૂરદાસ આંખે ફેડી લાભ ભાગવતાં છતાં એની ઝેરી અસરમાંથી અભિગમ બદલાશે અંધ બન્યા એ કરતાં છતી આંખે અંધ જેવા બની રહ્યા હોત તો તે જ બચી શકાશે. આ અભિગમ એટલે સમતા-સમતા ઉમદા વૈરાગ્યનો દાખલો પૂરો પાડી શકયા હોત. અંતરમાં જ હોય છે એટલે યોગ, આ યોગ સિદ્ધ કરવા પ્રાણાયામાદિની અનિવાર્ય છે તેનું જ બાહ્ય જંગતમાં પ્રતિબિંબ પડે છે. બાહ્ય વસ્તુમાં સારા, આવશ્યકતા નહિ- અંગ્રજી પરિભાષામાં જેને Relaxation કહે છે. નરસાનું આરોપણ કરવું એ અભિગમ ઑટો છે એમ વિજ્ઞાન પણ એવા જ અર્થનું કાંઈક યોગ એ યુગની માગ છે. માણસે પ્રયત્ન ઘણા હવે કબૂલ રાખે છે. આમ જો ન હોય તે ઝેર કટેર ગટગટાવી કર્યા પણ એ ફાવ્યો નહિ, છેવટે યોગે આશરો આપ્યા છે. દેશ-પરદેશમાં જનાર તરત જ મરી જ જોઈતા હતા. પણ ઘણા દાખલામાં અનેક અખતરાએ આ સંબંધમાં થઈ રહ્યા છે. લેસ એજેલેસ એવું ન બન્યું એટલે વિજ્ઞાાનને મનમાં જ બધું ભર્યું પડયું છે એમ તે યોગનગરી જ બની ગયું છે. યોગની પ્રક્રિયાનું જ્ઞાન તે ગમે ત્યાંથી સ્વીકારવું, પડયું જેને સ્વીકાર આપણા ધર્મગ્રંથોમાં પહેલેથી જ મેળવી શકાય એમ છે એટલે એની ચર્ચા અહિં પ્રસ્તુત છે. થયો છે. શિવાજી મહારાજ પાસે એક સુંદર સ્ત્રીને ભેગ માટે અમલદારે આ બે લેપમાં કહેવાનું જે છે તે એ છે કે વર્તમાન યુગમાં રજૂ કરી ત્યારે એમાં શિવાજી મહારાજે માતાના દર્શન કર્યા. અહિંયા ઘણી સમશ્યાઓ સાચા સુખની આડે ઊભી થઈ છે અને એ નિવારવા
જેવી દષ્ટિ એવી સુષ્ટિને સિદ્ધાંત પુરવાર થાય છે. વિકાર અને કે ઓછી કરવાની હામતા યુગમાં છે તથા એ યોગ કોઈથી પણ વિવેક-બન્નેનું અસ્તિત્વ એક સાથે ન હોઈ શકે. માટે વિકારને દાબવા
કોઈ સ્થળે આચરી શકાય એવા છે. ઈલમ.
અમૃતલાલ ગેપાણી માટે નહિ પણ એના અસ્તિત્વને નહિવત કરી દેવા માટે વિવેકના વિકાસની ખાસ જરૂર છે: “વિણયા નાણું નાણાઓ દેસણ દંસણાએ સ્વ. પરમાનંદભાઈની પુણ્યતિથિ નિમિત્તે ચરણ ચા ચરણેહિત મોકખે મેકઓં સે ખેં હિરાબાહ’ આ
- રવિવાર તા. ૧૭ મી એપ્રિલ ૧૯૭૭ ના રોજ સવારના ૧૦ ગાથામાં વિનયની-વિવેકની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી છે. થી ૧૨ સ્વ. પરમાનંદભાઈની પૂણ્યતિથિ નિમિત્તે જાણીતા ભજનીક
શાંતિ એટલે ગમાં, અણગમાથી મનની પર અવસ્થા. જ્યાં હરિભકતપરાયણ શ્રી. મારૂતિબુઆ બાગડેના ભજને કાર્યક્રમ સુધી રાગદ્વેષ જીવતા હશે ત્યાં સુધી હિમાલયમાં ચાલ્યા જઈશું સંઘના, પરમાનંદ કાપડિયા સભાગૃહમાં રાખવામાં આવ્યો છે. તે પણ શાંતિ મળવાની નથી–રને મળશે સાચી સમજમાંથી. જેને
આ ભજને સાથે સાથે શ્રી જ્ઞાનેશ્વરીના પરિચય રૂપે ઘડીક જૈન ધરી સમ્યગ દર્શન કહે છે. ચિત્તની એકાગ્રતાના રૂઢ અર્થમાં પસંદ કરેલી ‘ળીએ' (છંદ) ને પણ પાઠ થશે. યોગને લઈને ગીતા એથી પણ આગળ જાય છે. જીવનના સર્વોચ્ચ સૌ મિત્રોને આ ભકિતયેગમાં સમયસર સહભાગી થવા મૂલ્યોમાં સ્થિર ધારણાને પણ ગીતા યોગ જ કહે છે. અને જેનશાસ્ત્રો નિમંત્રણ છે. સદ્ભાવનાના સિદ્ધાંતને આગળ ધરે છે તે પણ એ જ બતાવે છે.
ચીમનલાલ જે. શાહ, * કે. પી. શાહ- મંત્રીઓ માલિક: શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, મુદ્રક અને પ્રકાશક : શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૪. ટે. નં. ૩૫૦૨૯૬.
મુદ્રણસ્થાન: ધી સ્ટેટ્સ પીપલ સ, કોટ, મુંબઈ ૪૦૦૦૦૧.
