________________
તા. ૧૬-૪૭૭
આન્ધ્ર પ્રદેશ અને કર્ણાટક (મહિસૂર) કેંગ્રરા પક્ષને લગભગ પૂરી રીતે વફાદાર રહ્યાં. કોંગ્રેસ પક્ષે જ્યાં પ્રમાણમાં સારો દેખાવ કરેલા તે બીજા પાંચ રાજ્યો સાથે દક્ષિણનાં આ બે રાજ્યોમાં કોઈ સમાન તત્ત્વ હોય તેા તે એ કે બાકીના દેશે કટોકટી હેઠળ જે સહન કર્યું હતું તેના કરતાં ઓછા કષ્ટદાયક અનુભવ તેમને થયો હતા. સામૂહિક ધરપકડો, બળપૂર્વકના વંધ્યીકરણ અને પોલીસના પાશવી અત્યાથારો રાહિત કટેકટીના સૌથી ભારે કર જ્યાં વન્યું તે કોંગ્રેસના એક વેળાના ગઢ ઉત્તરના હિન્દીભાષી પટ્ટામાં કોંગ્રેસ પક્ષના એક રાજકીય બળ તરીકે અસરકારક રીતે છેદ ઊડી ગયો. શ્રીમતી ગાંધી, તેમના પુત્ર સંજ્ય અને તેમના મોટા ભાગના પ્રધાનોએ એક સમયે તેમના અજેય ગણાતા આ વિસ્તારમાં જ પોતાની બેઠકો ગુમાવી અને તે પણ થોડાં સપ્તાહ પૂર્વે ભાગ્યે જ કોઈએ ધાર્યું હશે એવા મતોના ભારે તફાવત સાથે,
ચાદ્ધ જીવન
નવા કોંગ્રેસ-વિરોધી ઉત્તર (આસામ સિવાય) અને દક્ષિણ તથા મધ્ય ભારત આમ રાજકીય રીતે ભિન્ન માર્ગે ફંટાયાં છે એ હકીકત કોંગ્રેસ તથા નવા ચૂંટાયેલા જનતા પક્ષ ઉભયને મહદ્અંશે પ્રાદેશિક સંગઠના બનાવી દે છે. અસરકારક રીતે કામ કરવા માટે બન્નેએ આ મર્યાદાને પાર કરવાની રહેશે. મતદાનની આ તરાહ ભલે ગમે તેવા વિભાજનની પ્રેરક બનતી હોય, પણ શ્રીમતી ગાંધીના કટ્રોકટીના શાસન સામેના લોકજુવાળમાં ગ્રામજનો અને શહેરીજન વચ્ચેની એકતાનું જે ઘડતર થયું તેણે, આ ખોટને સારી રીતે ગેંગ વાળી દીધા છે. ભારતના કિસાન એ લોકશાહી જગતની પ્રસંશા મેળવી છે પણ એથી ય વધુ મહત્ત્વની વાત એ છે કે મધ્મય વર્ગના તેમના દેશજનાની માનની લાગણી તેમને પ્રાપ્ત થઈ છે. કારણ આ મધ્યમ વર્ગના દેશજને જ મુખ્યત્વે એવી માન્યતાના પ્રવર્તક રહ્યા હતા કે ખારાકી ચીજોના ભાવાની ચિંતા સિવાય ગરીબ લોકોને બીજી કોઈ રાજકીય બાબતોની ક'ઈ પડી હોતી નથી.
ભારતના ગ્રામીણ મતદારોએ, આજ સુધી તેમના જીવનમાં રૂઢ બની ગયેલી, શાતિવાદને ધેારણે જ મતદાન કરવાની ટેવને છેડી દઈને જ નહિ, કોંગ્રેસ પક્ષ દ્વારા તેમને જે અનુનય થયા, તેમની જે અઢળક ખુશામત થઈ તેને પ્રતિકાર કરીને પણ, આ માન્યતાને ખોટી ઠરાવી છે. આ ચૂંટણીઓમાં પહેલી જ વાર નાણાંની તાકાતના કોઈ ખાસ પ્રભાવ પડયા નહિ. સાડીએ અને ખેતઓજારોની તેમને ભેટો મળી, મીઠાં વચનો પણ ખૂબ અપાયાં અને અંતકાળનાં દાનાની જેમ કરવેરાની રાહતા અને બીજી છૂટછાટોની જાહેરાત થઈ—પણ એ કોઈની ખાસ અસર થઈ નહિ, નવી સરકારને માથે ઊલટાના આ કરરાહતથી ૩૦ કરોડ ડૉલર (આશરે ત્રણ બંજ રૂપિયા) જેટલા બાજો પડે છે. મતદારોએ ભેટો સ્વીકારી ખરી, પણ ભેટ આપનારાઓને જાકારો દીધા,
૨૩૭ ====
અને ટેલિવિઝનને બી, બી.સી.ની ઢબે સ્વાયત્ત Àરર્પોરેશન હસ્તક રાખવાના નિરધાર કર્યો છે.
મતદારોએ, અજ્ઞાન મતદારોએ પણ એક બીજી રીતે પેાતાની સૂક્ષ્મ રાજકીય સમજદારી બતાવી આપી. અને તે સરકારનાં લગભગ ઈજારા જેવાં પ્રચારના સાધનોની અસરથી ભાળવાવાના કરેલા ઈનકાર, શહેરી મતદારોને તે અખબારો વાંચવા મળતાં અને અખબારો પણ સેન્સરશિપ ઊઠાવી લેવાયા પછી દિવસે દિવસે વધુ હિંમત બતાવતાં હતાં, પણ ગામડાંમાં તે સમાચારો મેળવવાનું એકમાત્ર ઘરેલુ સાધન હતું એલ ઈન્ડિયા રેડિયા બીજી રીતે જે એલ. ઇન્દિરા રેડિયા કહેવાતા હતા, જેને સરકાર તરફી ઉઘાડા ઝાક ચૂંટણીનાં પરિણામેાની જાહેરાત કરવામાં પણ ચાલુ રહ્યા હતા. જનતા પક્ષના આરંભના વિજયોને દબાવી રખાયા હતા, પછી વિજયાના જે ધરખમ પ્રવાહ વહ્યા ત્યારે એ રીતે દબાવી રાખવાનું મુશ્કેલ બન્યું હતું. આકાશવાણી વિશે દેશભરમાં વ્યાપક રીતે અશ્રાના પ્રગટી હતી. તેને પરિણામે બી. બી. સી.ના હિન્દી પ્રસારણને અતિ વિશાળ સંખ્યામાં લોકો સાંભળતા થયા અને તેથી જ નવી સરકારે પણ આકાશવાણી
ભારતની ચૂંટણીઓએ એક બીજી વાત પણ સાબિત કરી. શાસકો અને શાસિત વચ્ચે સંવાદની કડી તૂટી જાય છે ત્યારે નાગરિકાને થાય છે તે કરતાં વધુ નુક્સાન અંતે સરકારને જ થાય છે. સેન્સરશિપથી તેમ જ નીચલા સ્તરના પક્ષીય કાર્યકરો અને સ્થાનિક અધિકારીઓની ધાકધમકીથી સંદેશવ્યવહારની આવી કડી રુધાઈ જ્ય છે. કાર્યકરો અને અધિકારીઓએ ખરેખર તો લોકોની ફરિયાદોના વહનની નીકો તરીકે સેવા આપવી જોઈએ. શ્રીમતી ગાંધીની બાબતમાં બન્યું છે એવું કે તેમનાં માહિતીનાં સાધને સૂકાઈ ગયાં ત્યારે તેમનું મુખ્ય રાજકીય બુદ્ધિકૌશલ કટાઈ ગયું. આ બુદ્ધિકૌશલ એટલે મતદારોના મિજાજને પારખવાની શકિત. એ શક્તિ તેએ બેઈ બેઠાં. એટલે જ કટોકટીના પેાતાના શાસન સામેના દેશના પ્રત્યા ઘાતોને સમજવામાં તેને જબરદસ્ત થાપ ખાઈ ગયાં અને પરિણામે ચૂંટણીમાં ધબડકા થયા.
જનતા પક્ષની સફળતા એ ખરેખર તો શ્રીમતી ગાંધીની નિષ્ફળતાનું પ્રતિબિમ્બ્સ છે. કટેક્ટી સામેના સામૂહિક અરાંતોષને પારખી જઈને, તેને સંગઠિત કરીને એ જુવાળ પર સવાર થઈને જનતા પક્ષ સત્તા પર આવ્યો છે. અલબત્ત, તેણે વ્યાપક સ્વરૂપની મૂળભૂત રીતે બિનવિવાદી એવી આર્થિક –સામાજિક નીતિની રૂપરેખા આપત ચૂંટણીટ ઢેરો પ્રગટ કર્યો છે, પણ લોકશાહીની રાબેતા મુજબની પ્રક્રિયાઓની પુન: સ્થાપના કરવાની તેની પ્રતિજ્ઞા એ માત્ર એક મુદ્દા પરની આ ચૂંટણીઓમાં એને વિજયી બનાવ્યો છે. લોકશાહીનાં મૂળ રોપ્યાં અંગ્રેજોએ અને નજીવી વાત પર ચર્ચાબાજી અને દલીક્ષેમાં ઊતરી પડવાનો શોખ ધરાવતા દરેક ભારતીય જનની વાચાળ પ્રકૃતિથી એ પોષાયાં છે. · મૂળિયાં બળકટ રીતે જીવંત ટકી રહ્યાં છે.
વિદાય લેતી સરકારે સોમવારે (માર્ચ ૨૧) કટેકટીની ઘોષણા પાછી ખેંખેંચી લેતાં કટોકટીનું માળખું ઉખેળવાની પ્રક્રિયા રીતસર આર ભાઈ. કેદીઓને મુકત કરાયા. સેન્સરશિપ નાબૂદ થઈ. પણ હજી ઓછા સરળ પ્રશ્નોમાં વિજેતા મિશ્રા સરકારની માં સપ્તાહેામાં કસોટી થવાની છે.એક વાત એ કે સરકારની સત્તા વિસ્તારવા માટેનાં ટ્રાીમતી ગાંધીનાં કેટલાંક પગલાં બંધારણમાં સુધારા દ્વારા પ્રતિષ્ઠિત કરાયાં છે. તેમને સૂલટાવા બંધારણમાં પુન: સુધારા કરવા પડે અને બંધારણમાં સુધારા કરવા માટે રાંસદના બન્ને ગૃહામાં બે તૃતિયાંશ બહુમતી જરૂરી છે તેમ જ રાજ્યોનાં વિધાનગૃહોની સંમતિ પણ જોઈએ – રાજ્યોમાં કોંગ્રેસ પક્ષ હજી મજબૂત સ્થિતિમાં છે.
નવી સરકારે ગુરુવારે (માર્ચ ૨૪) તેના પહેલા અવરોધ પાર કર્યા, જ્યારે જનતા પક્ષના અધ્યક્ષા ૮૧ની વયના શ્રી મારારજી દેસાઈને તેણે નેતાપદે સ્થાપ્યા. વડા પ્રધાનના પદ માટેના તેમના દાવે નિર્વિવાદપણે સ્પષ્ટ હતો, પણ ભારતના અછૂતોના નેતા શ્રી જગ'જીવનરામે તેમની સામે ગંભીર પડકાર ફેંક્યા હતા. ચૂંટણીની હેરાત પછી તરતમાં તેઓ શ્રીમતી ગાંધીના પક્ષથી છૂટા પડયા હતા. હવે નવી સરકાર માટે બીજી કંસોટી અંદાજપત્ર વખતે હશે. નવા પક્ષમાં તદ્ન ડાબેરીથી માંડી રૂઢિચુસ્ત જમણેરી સુધીનાં ઘટકો ભેગાં થયાં છે. ચૂંટણીની તાકીદ હેઠળ ઝડપી તડજોડ જેવા ઢંઢેરા તૈયાર થયા, પણ તેમાં ઘણી અધ્યાહાર બાબતો હજી સ્પષ્ટ કરવાની રહેશે તથા દેખીતા વિરોધાભાસોનું નિરાકરણ સાધવાનું રહેશે, અને એટલામાં તો એક બંધ'તૂટે અને જળનાં પૂર ધસે એવા વેગથી ઔદ્યોગિક કામદારોના અસંતોષ· અનિવાર્ય રીતે પ્રગટ થશે. ટોલ્ટીના એકવીસ મહિના સુધી તેમણે રુંધામણ અનુભવી છે. કારણ બોનસ, ભથ્થાવધારો અને હડતાળ પાડવાના અધિકારથી તેમને વંચિત રખાયા છે. કટોકટ પછીનાં ગાળામાં ઉત્સાહની જુવાળ હજી જ્યારે ટકેલા છે ત્યારે આ પ્રકારના પડકારને પહેાંચી વળવા સરકાર શક્તિમાન હોવી જોઈએ. પણ કટોકટીની પહેલાંની ઢબે તે જો ઉદાર હાથે જાણે દાના આપવાની સ્થિતિમાં પોતાની જતને મૂકાવા દેશે તો સૌ પ્રથમ તેનું ગૌરવ ખંડિત થશે અને પછી પતન દૂર નહિ હોય.
અનુ. હિંમતલાલ મહેતા
