________________
૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૨-'૩૭
અને સ્વાતંત્ર્ય સૈનિકોએ જેને માટે પોતાનાં સર્વસ્વનો ભાગ આપેલો છે તે અન્ય પાયાનાં સ્વાતંત્ર્યને અર્થપૂર્ણ ભોગવટો કરી શકાય તે માટે લોકોએ આ “ભયમુકિત’ પુન: પ્રાપ્ત કરવી જ જોઈએ. બંધારણમાં કરવામાં આવેલા તાજેતરના સુધારા પછી નાગરિકોએ,
નીડર બનએ ગાંધીજીના ઉધન તથા “સાધ્યને લઈને સાધન વાજબી ઠરતું નથી” એ એમના ઉપદેશનું દરરોજ સ્મરણ તથા આચરણ કરતા રહીને, બંધારણની કલમ ૫૧ (અ) માં દર્શાવેલી, “આપણા રાષ્ટ્રીય સ્વાતંત્ર્યજંગમાં પ્રેરક બનેલા ઉદાત્ત આદર્શોને પ્રાણપ્યારા ગણીને જીવનમાં ઉતારવાની” પવિત્ર બંધારણીય ફરજ બજાવવી જોઈએ.
રાજકારણ એ તો ગંદી રમત છે એમ કહીને કે ચૂંટણી સમયે મત આપવા જવાને અમારી પાસે સમય નથી એવાં બહાનાં આગળ ધરીને છટકી જવા માગતા લોકો સાદી રીતે તો એમ જ કહી રહ્યા છે કે એક મુકત સમાજમાં જીવવાની પાત્રતા તેમનામાં નથી. તેમનું સ્થાન એક મજાને આપખુદ તંત્ર હેઠળ છે, કારણ “સ્વતંત્રતા એક એવી ભેટ છે જે કાયરોના હાથમાં લાંબા સમય ટકી રહી શકે નહિ તેમ એ જડસુ અને પ્રમાદી લોકોના હાથમાં પણ લાંબે સમય રહી શકે નહિ.”
વર્તમાન ચૂંટણીઓ દરેક અર્થમાં અસામાન્ય છે–અજોડ છે. ૧૯૪૭ માં જવાહરલાલે જેની સાથેના મિલનસંકેતની વાત કરી હતી અને જે સ્વપ્ન હજી પૂરી રીતે ચરિતાર્થ થયું નથી, તે દેશના ભવિતવ્યનું ઘડતર કરવામાં હિસ્સેદાર બનવાની પ્રત્યેક દેશજનને આ ચૂંટણી તક પૂરી પાડે છે. ભૂતકાળની ઘટનાઓને ઉખેળવાને આ સમય નથી, પણ ભવિષ્યને મુકત કરવાની ઘડી છે. આપણું મહાન પ્રજાસત્તાક તેના એક માત્ર રખેવાળ એટલે કે લોકોની મૂર્ખતા, ભ્રષ્ટતા યા ઉદાસીનતાથી’ નષ્ટ ન થાય તેની પાકી ખાતરી કરી લેવાને આ અવસર છે.
સેલી સેરાબજી : અનુ.: હિંમતલાલ મહેતા
પાંચમું મહાવાકેય યોગીઓ અને મહર્ષિઓના અનુભવના સારરૂપ આદેશ આપતાં જે ટૂંકાં ટૂંકાં વાકય હોય છે, તે મહાવાક્ય કહેવાય છે. એ વાકયોને મહાવાકય કહેવાનું કારણ એ છે કે એની અંદર રહેલા અને લઈને એ મહાન હોય છે...... આ મહાવાકાને આધાર લઈને એક વિશેષ પ્રકારની સાધના આપણા દેશમાં થતી આવી છે. આપણે ત્યાં કહ્યું છે કે મહવાયનું સતત ચિંતન કરવું, નિરંતરપ્રતિક્ષણ ચિંતન કરવું, આચરણ - આજીવન ચિંતન કરવું....તેના વડે મનુષ્ય દેહ, મન, ઈન્દ્રિયો, વાસના, ભાવના, બુદ્ધિ વગેરે વળગણાથી પર થઈ જાય છે અને પોતાની મૂળ સ્થિતિમાં પહોંચી જાય છે. એ પ્રક્રિયા નામસ્મરણની પ્રક્રિયાની નિકટ છે. જેવી ભકિત માર્ગમાં નામસ્મરણની પ્રક્રિયા છે, તેવી વેદાંતમાં આ મહાવાકયચિંતનની પ્રક્રિયા છે.” (વિનોબા, મિત્ર: તા. ૨૮-૬-૭૬.).
આપણે ત્યાં આવાં મહાવાકયો મુખ્યત્વે ચાર ગણાય છે. પ્રત્યેક વેદનું એકેક એમ કુલ ચાર થાય છે; તે નીચે પ્રમાણે :
(૧) ત્રવેદ્દનું મહાવાકય -પ્રજ્ઞTનમ્ (૨) અંગુર્વેદનું મહાવાકય – અરું હારિમ ! (૩) સામવેરનું મહાવાક્ય - તવ જfa 1 (૪) અથર્વવેદનું મહાવાકય – થમૅરિમા વા . 'આવું જ એક મણવાકય ગુજરાતીમાં આપણા ભકતકવિ નરસિંહ મહેતાએ લખ્યું છે, પણ એણે બિચારાએ ગુજરાતીમાં લખ્યું, સંસ્કૃતમાં ને લખ્યું, એટલે એની થવી જોઈએ તેટલી કદર નથી થઈ. મારા નમ્ર મત પ્રમાણે ઉપરનાં ચારે વાકયમાંથી જે સંતોષકારક
ખુલાસો નથી મળતે તે નરસિંહ મહેતાના વાકયમાંથી મળે છે અને માટે હું એને પાંચમું મહાવાકય કહું છું.
શાસ્ત્રી કે પંડિત નથી. એક જિજ્ઞાસુની દષ્ટિથી હું આ કહી રહ્યો છું અને કોઈ પ્રકારની પારિભાષિક ભૂલ મારાથી થતી હોય તે વાચક કામ કરે.
મારા જેવા જિજ્ઞાસુ માટે મહાવાકયોને શો ઉપયોગ? તો હું એમ સમજું છું કે જીવ, જગત અને ઈશ્વર વિષે, તથા એ ત્રણેના પરસ્પર સંબંધ વિશે આપણને જે સંતોષકારક ખુલાસે આપે તે ઉત્તમ મહાવાકય. આ દષ્ટિએ મને ઉપરનાં ચારે મહાવાક્ય ઊણાં લાગે છે.
પહેલું વાકય લઈએ: પ્રજ્ઞાનમ્ વા . એમાં માત્ર બ્રહ્મ કે ઈશ્વર – અથવા જગતનું જે અધિષ્ઠાન છે, તેને જ ખુલાસો કે તેની વ્યાખ્યા મળે છે. આ વાકય પરથી જીવ કે જગત વિશે કશું જાણવા મળતું નથી. એટલું સમજાય છે કે જે કાંઈ છે – જે Reality છે તે જ્ઞાનસ્વરૂપ અથવા ચૈતન્ય સ્વભાવવાળી છે; જડ નથી. બીજું વાક્ય થોડો વધારે ખુલાસે આપે છે. જીવ વિશે પણ તે કહે છે કે જીવ પોતે (અ) પણ ત્રસ જ છે. એટલાથી આ દશ્યમાન જગત સાથે બ્રહ્મને અને અથવા અન્ને શો સંબંધ છે તે બરોબર સ્પષ્ટ થતું નથી. તેવું જ તાવમસિ વાકય સમજવું. ગુરુ શિષ્યને કહે છે: “તે તું જ છે” અર્થાત જીવ બ્રહ્મ જ છે. આના સ્વીકારમાં જીવની અલ્પતા અને બ્રહ્માની સર્વશતા વગેરે વિરુદ્ધ ધર્મો આડે આવે છે. તેને ઉકેલ એમ બતાવાય છે કે આ બંનેની તે ધર્મો ઉપાધિ છે. તેને ત્યાગ કરવાથી જીવ અને ઈશ્વરને અભેદ થઈ શકે છે. એમ છતાં, આ ઉપાધિઓ અને આ દશ્યમાન જગતને કંઈ ખુલાસો મળતો નથી. માત્મા એ મહાવાક્યથી પણ જીવ અને બ્રહ્મનો અભેદ સિદ્ધ થઈ શકે છે; પરંતુ એથી વિશેષ પ્રકાશ મળતો નથી.
હવે નરસિહ મહેતાનું મહાવાકય જુઓ. એ કહે છે:“પ્રશ્ન લટકાં કરે બ્રહ્મ પાસે”
મને પિતાને તો ઉપલાં ચારે વાકય કરતાં આ મહાવાકય ઘણું વધારે સંતોષકારક લાગે છે. શનિના શાંતિપાઠમાં જે પૂર્ણત્વનું વર્ણન છે, ૩% પૂર્વમઢ : પૂર્વ ઉજવ વગેરે તેની પાસે માં પાસે કોઈ વાકય હોય તો તે નરસિંહ મહેતાનું આ મહાવાકય છે, ઉપરનું એક મહાવાકય નહિ એવું મારું માનવું છે. નરસિંહ મહેતા કહે છે, જે કંઈ છે, તે બ્રહ્મજ છે; નથી જીવ, નથી જગત, નર્થ ઈશ્વર. જે દેખાય છે તે બ્રહ્મનાં બ્રહ્મ સાથેનાં લટકાં છે – લીલા છે, અને તેથી મિથ્યા નથી. દષ્ટિ સૃષ્ટિવાદમાં જાણે અજાણે દશ્ય કરતાં દટાને વધારે મહત્ત્વ આપવામાં આવે છે અને દશ્ય મિથ્યા કે અનિત્ય છે, એને આભાસ ઊભે થાય છે (જુએ, સ્વ. માધવતીર્થનાં લખાણો). નરસિહ મહેતા પેલા ઋષિની માફક કહે છે, આ પણ બ્રહ્મ (પૂf) છે, પેલું પણ બ્રહ્મ છે. કોઈ અપૂર્ણ નથી, ઓછું નથી અનિત્ય નથી, દુ:ખી નથી, સુખી નથી; મેઘધનુષ મંડાય કે ચાંદની રેલાય, ધરતીકંપ થાય કે નદી ગાંડીતૂર બને, બધાં જ બ્રહ્મનાં બ્રહ્મ સાથેનાં લટકાં છે. આ લટકાં છે, માટે કવિના કાવ્યની પેઠે એનું કંઈ પ્રયોજન નથી, એમાં કોઈ યોજના નથી, એમાં વિકાસ નથી – અને તેથી શ્રી અરવિંદના વિકાસવાદને પણ સ્થાન નથી. પ્રારબ્ધ પણ બ્રહ્મનું લટકે છે અને લટકે છે તેથી જ કાર્ય કારણના નિયમથી પર છે, અને માટે જ સદ્ ગુરુ સંત કઈ વાર પ્રારબ્ધની રેખ પર મેખ મારે છે – મારી શકે છે. તે
ઉમાશંકરે એક વાર યથાર્થ રીતે જ લખ્યું હતું કે, “..... માત્ર પાંચ શબ્દોમાં માયાનું, સંસ્કૃતમાં તેને વિશે લખાયેલા સમગ્ર લખાણનું જ કરતાં કદાચ વધુ વિશદ દર્શન કરાવનું, ભવ્ય લલિત આલેખન” ( સંત) જુલાઈ ૧૯૭૪ પાનું ૨૨૧).
-ડે. કાન્તિલાલ શાહ
