________________
તા. ૧૬-૨-૭૭
પ્રબુદ્ધ- જીવન,
૧૯શે.
એવી જાળવણીમાં કેન્દ્ર તથા રાજ્યોમાં પણ મદદ કરવી જોઈએ.
તેમણે કહ્યું હતું કે અભ્યાસ ત્રણ રીતે થઈ શકે જૈનો પૂરતો, ભારતીય દષ્ટિએ અને ભારત - જૈન નહીં પ્રાંત બહારના
ધ્યાત્મિક માનવીને રસ પડે તે રીતે. આપણી પાસેના સાહિત્યમાં જે કેટલુંક પડયું છે તે સમયબહોરનું થઈ ગયું છે તેને તીરવવું જોઈએ અને કેટલાંક અત્યારની માણસની બૌદ્ધિક જરૂરિયાત માટે ઘણુ કામનું છે.
ડ. ભાયાણીએ જણાવ્યું હતું કે મૂળ ગ્રંથે તો છે, પણ તેને ભારતીય ભાષામાં અનુવાદ જરૂરી છે. ગ્રીક તથા અને લેટીનમાંથી અંગ્રેજીમાં સાહિત્ય ઉતારવામાં આવ્યું ...આપણે પણ એવું કંઈક કરવું જોઈએ. જે ટ્રાન્સલેશન ઈન્સ્ટિટયૂટ ઊભી કરવામાં આવશે તે જ જ્ઞાન જીવંત રહેશે નહિ તે જીવતા માણસના જીવનની ભાગરૂપે એ નહીં રહે.
ત્યાર પછી ‘નલીયન” મહાકાવ્ય વિશે પિતાને નિબંધ વાંચતાં મુંબઈ યુનિવર્સિટીના ગુજરાતી વિભાગના અધ્યક્ષ ડો. રમણલાલ શાહે જણાવ્યું હતું કે જેના ઉપરથી મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં કવિ નયસુંદરે ‘નળદમયંતી’ રાસની રચના કરૂ છે એ માણિકદેવસૂરિકૃત” “નલાયન’ મહાકાવ્ય એ લુપ્ત થઈ ગયેલો ગ્રંથ છે એમ ઘણાં વર્ષો પૂર્વે મનાતું હતું. પરંતુ સદ્ભાગ્યે જેસલમેર અને બીજા ભંડારમાંથી એની ચાર હસ્તપ્રતે મળી આલી છે અને શ્રી વિજ્યસેનસૂરિએ એનું રાંશોધન કરી ઈ. સ. ૧૯૩૮માં ભાવનગરની યવિજયજી ગ્રંથમાળા તરફથી પ્રતકારે આ ગ્રંથ છપાવ્યા છે. આમ આ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ થઈ ચૂકી હોવા છતાં એને જોઈએ તેટલી પ્રસિદ્ધિ મળી નથી અને તેથી ગુજરાતી સાહિત્યના ઈતિહાસમાં અને અન્યત્ર એ લુપ્ત થઈ ગયેલે ગ્રંથ છે એ પ્રકારને નિર્દેશ હજુ સુધી થયા કરે કરે છે, જે ખેદની વાત છે.
વિક્રમના ચૌદમા શતકમાં થઈ ગયેલા “પંચનાટક’ યશોધરચરિત્ર’ વગેરે ગ્રંથમાં કર્તા કવિ મણિયદેવસૂરિએ દસ સ્કંધના નવાણ સર્ગમાં આ મહાકાવ્યની સંસ્કૃત ભાષામાં રચના કરી છે. ચાર હજાર કરતાં યે વધુ શ્લેકમાં આ મહાકાવ્યની રચના કવિએ સંસ્કૃત મહાકાવ્યોની પ્રણાલી અનુસાર કરી છે. નળદમયંતી વિશે લખાયેલી તમામ રચનાઓમાં સૌથી મેટી રચના આ ‘તલાયન’ મહાકાવ્ય છે. વળી, આ મહાકાવ્યની બીજી એક વિશિષ્ટતા એ છે કે કવિએ મહાભારતની નવલકથાની પરંપરા અને જૈન નવલકથાની પરંપરા બંનેને સુભગ સમન્વય કર્યો છે, જે આ કવિ પૂર્વેની કઈ કૃતિમાં જોવા મળતો નથી. આ મહાકાવ્ય ઉપર શ્રી હર્ધકૃત “નૈષધીયચરિત” અને ત્રિવિક્રમકૃત” “નલચંદ્રની કયાંક કેટલીક અસર પડી છે અને તેમ બનનું સ્વા માવિક છે. છતાં કવિની પવાની સ્વતંત્ર મૌલિક પ્રતિભાનું દર્શન પ્રત્યેક સ્કંધના પ્રત્યેક સર્ગમાં પપણને થાય છે. વળી નવલકથા વિશેની એ બે સુપ્રસિદ્ધ કૃતિઓ કરતાં આ મહાકાવ્યની વિશિષ્ટતા એ છે કે એ કૃતિઓમાં દમયંતીના સ્વયંવર અને કળિના પ્રસંગ સુધીનું નિરૂપણ થયું છે, એટલે કે એમાં નળદમયંતીની સમગ્ર કથાનું નિરૂપણ નથી થયું, જયારે “નલાયન’ મહાકાવ્યમાં સમગ્ર કથાનું નિરૂપણ થયું છે.
પણી સંસ્કૃત સાહિત્યમાં જાણીતું રહેલું એl મહાકાવ્ય આપણાં ઉત્તમ મહાકાવ્યોની હરેશળમાં બેસાડી શકાય એવું છે. કાવ્યની દષ્ટિએ તેમ જ નવલકથાના વિકાસમાં એણે પેલા ફાળાની દષ્ટિએ આ મહાકાવ્ય એક વિરલ અને અદ્રિતીય કૃતી છે એમ કહી શકાય.
આ બેઠકમાં ધોળકાની સેક્સ અને સાયન્સ કોલેજના પ્રિ. બિપિન ઝવેરીએ પૃવીચન્દ્ર ચરિત’ ઉપર તથા ડે. કનુભાઈએ ફાગું” વિશે પોતાના અભ્યાસ નિબંધે રજૂ કર્યા હતા.
તા. ૨૩ની સાંજની બેઠકમાં ‘કલા વિભાગનું સંચાલન છે. ઉમાકાન્ત શાહે કર્યું હતું. એ વખતે મુંબઈના મ્યુઝિયમના વડા ડં. ગરક્ષક સ્લાઈડે દૂર જૈન મૂર્તિઓ તેની વિશેષતાઓ ઉપર પ્રકાશ પાડયો હતો. તેમણે પિતાને અભ્યાસ નિબંધ પણ આ પ્રસંગે રજૂ કર્યો હતો.
છે. ઉમાકાંતભાઈએ પિતાને અભ્યાસ નિબંધ ૨જૂ કરતાં જૈન કલાને જૈનતિ કલા” તરીકે ઓળખાવતાં જણાવ્યું હતું કે, વાસ્તવિક રીતે એ સર્વ ભારતીય કક્ષાનાં સર્જને છે અને ૨૫૦ વર્ષથી વિવિધ ક્ષેત્રે જે કલા નિર્માણ થઈ તેમાં જો ધર્માચાર્યોએ ધર્મને નામે વિરોધ કર્યો હોત તો આ સર્જન થઈ શકયું ન હતું.
આટલું મેટું કલાસર્જનનું કામ થયું કે હવે તેના અભ્યાસ અને પ્રદર્શન સામે વિશેષ વિરોધ થવો ન જોઈએ. પરંતુ શ્રી. મહાવીર નિર્વાણ શતાબ્દી પ્રસંગે એક પ્રદર્શન સામે નાનકડા વર્ગો વિરોધ કર્યો હતો. અને એ પ્રદર્શન બંધ રાખવાની ફરજ પડી હતી.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે જૈનેની કેટલીક કલાકૃતિ વિદેશમાં પગ કરી ગઈ છે; પરંતુ હવે જૈન ભંડારમાંથી અને જૈન મંદિરેમાંથી ઉપડી જતી આ વિરલ કૃતિઓને બચાવી લેવા માટે સમગ્ર સમાજે સતત જાગૃત રહેવું ઘટે અને ભૂતકાળને બોધપાઠ લઈ ભવિષ્યમાં તમામ જૈન કૃતિઓના ફોટા પડાવી તેના કેટલાંગ તૈયાર કરવાં જોઈએ. અને આ સમગ્ર સાહિત્ય - કૃતિઓ અભ્યાસીએ માટે ઉપલબ્ધ હોવી જ જોઈએ.
તેમણે એવી ટકોર કરી હતી કે નવા મંદિર બાંધવા પાછળ જેટલી ધગશ હોય છે તેટલી જૂનાં મંદિર જાળવી રાખવા પાછળ હોવી જોઈએ. સાધુ મહારાજ પણ પોતાનો અભ્યાસ માટે રાખવામાં આવેલી પ્રતે પણ કાળ ક્રમે બીનવારસ ન થાય તે માટે કાળજી રાખે અને સુરક્ષિત ભંડારો કે અભ્યાસ સંસ્થાઓને તે સેપે એ જરૂરી છે.
ડે. ઉમાકાન્ત શાહે આ પ્રસંગે કૃતિએ રાખનારા અને તેનું ગૌરવ લેનારને જણાવ્યું હતું કે, આ સમગ્ર પ્રાચીન સાંસ્કૃતિક વારસો જૈન સંઘની માલિકીને છે અને વ્યવસ્થા હેઠળ છે. એટલું જ નહીં, પણ સમગ્ર ભારતીય સંસ્કૃતિને વારો છે, અને જૈનેતર ભારતીય સમાજને વ્યવસ્થા સૂચવવા, વ્યવસ્થા રહે છે કે, નહીં તે જોવાની હકક છે.
તેમણે જણાવ્યું હતું કે, જેમ બુદ્ધ ભગવાને તેમની પ્રતિકૃતિઓની પૂજા કરવાની મનાઈ ફરમાવી હતી તેમ શ્રી મહાવીર ભગવાને એવું કંઈ કહ્યું હોય તેવી હકીકત મળતી નથી. શ્રી મહાવીરસમકાલીન કેઈ મંદિરની ચેક્કિસ માહિતી મળતી નથી. ભગવાન મહાવીર અને તેમનાં માતા - પિતા પાર્શ્વનાથનાં ઉપાસક હતાં, તેઓ કંઈ મંદિરમાં ગયા હોવાના ઉલ્લેખો મળતા નથી પણ ભગવાન મહાવીરના સમયની ‘જીવંત સ્વામી ની એક કષ્ટ પ્રતિમા મળી છે..
છે. ઉમાકાન્ત શાહે ભગવાન મહાવીરની પ્રતિમાં, નગ્ન પ્રતિમા એ લાંછને, અષ્ટ મંગળ, ખંભે વગેરે અંગે અભ્યાસપૂર્ણ, પ્રમાણભૂત માહિતી પણ પૂરી પાડી હતી.
“ગુજરાતનાં જૈન શિલ્પ સ્થાપત્ય” અંગે ડે, હરિલાલ ગાદાહીને અભ્યાસ નિબંધ વાંચી સંભળાવવામાં આવ્યા હતા. તેમાં તેમણે જણાવ્યું હતું કે જૂનાગઢની બાવા પ્યારાની ગુફાઓને બાદ કરતાં ગુજરાતમાં જૈન સ્થાપો કોતરવાની શરૂપત સંવતના પહેલા સૈકામાં થઈ હશે.
તેમણે એમ પણ જણાવ્યું હતું કે ગુજરાતમાં જૈન ધર્મને પ્રચોર ઇ. સ. પૂર્વેના ત્રણ થી ચાર સૈકા અગાઉથી થયો હતો, એ
