________________
તા. ૧૬-૩-૭૭
ખુબ જીવન
ભર્યાભર્યાં આંતરજીવનનું પ્રતીક
ચીમનભાઈએ “અવગાહન”માં ‘પંચાવન વરસના સહવાસ’ એ લેખમાં લખ્યું છે એનાથી જ હું મારા વકતવ્યનો પ્રારંભ કરું છું :
“એકલતામાંથી બચવા માટે કામ શોધવું પડે કે બીજાનો સહવાસ જોઈએ એવું નથી. મારું મન ભરેલું છે. ચિંતન-મનન નિરંતર ચાલે છે. ...મારું અંતર – જીવન એ જ ખરું જીવન છે ...જે છે અને અનુભવ્યું છે તે અતિસંક્ષેપમાં લખ્યું છે.” *
એટલે કે આ પુસ્તક એમના ભર્યાભર્યા આંતરજીવનનું સમૃદ્ધ
પ્રતીક છે.
કાગળમાં
એમને વાંચીએ છીએ ત્યારે એક પ્રતીતિ એવી થાય છે કે જાણે આપણે એમના વિચારના યાત્રાસંઘ સાથે વિહાર કરીએ છીએ. એમની વિચારલીલાને અનુભવ અથવા શાનની ભોંય છે. મનમાં ઊછરેલા વિચારના છેડને તેઓ સીધા જ કાયમ માટે વાવી દે છે. To enclose an eternity in a square-foot of paper” એ ચીમનભાઈની ચિંતનશીલ કલમની લાક્ષણિકતા છે. એમની વિચારલીલા એ બુદ્ધિનો પ્રપંચ નથી. શેતર જ પર પ્યાદાં ફેરવવાની રમત કે કરામતમાં એમને રસ નથી. એમની કલમની ગતિ સીધી અને સોંસરવી છે. રોમેન્ટિક ઢબની રઝળપાટ કરવાની એમની કલમને ટેવ નથી. એમની પાસે શૈલી છે-પણ શૈલીના દેખાડા વિનાની,
ચીમનભાઈમાં વાણીની સરળતા છે, કારણ કે વિચારની સ્પષ્ટતા છે. શબ્દોની અટપટી વાકયરચનાઓથી એમને કોઈને ગૂંચવવા નથી કે એમને કોઈને આંજવા નથી, એ આત્મદર્શનના જીવ છે, બાહ્ય પ્રદર્શનના નહીં. એમની વિચારપદ્ધતિમાં કોઈ અંગત ખૂણાખાંચા નથી. અંગત બાબતોનો પણ એ બિનઅંગત રીતે વિચાર કરે છે અને બિનઅંગતને પણ એક ક્ષણ અંગતના કેન્દ્રથી જોઈ લેવાનું ચૂકતા નથી. રાજેન્દ્ર શાહની એક પંકિત યાદ
આવે છે:
“જીવનનું જરા આઘે રહીને કરું અહીં દર્શન
આઘે રહીને એટલે સ્થૂળ દૂરતા નહીં પણ સ્વસ્થ તાટસ્થ્ય. એમનામાં વ્યાપ છે, પણ ઊંડાણને ભાગે નહીં. કહો કે ઊંડાણ અને વ્યાપ એમની જીવનદૃષ્ટિમાં સમરસ થઈ ગયાં છે અને એટલે જ એ કેવળ જૈન ધર્મ વિશે વાત કરી શકે છે એવું નથી, ‘રામાયણ’ અને ‘મહાભારત' વિશે પણ મુકત મને વરસી શકે છે. ઈતિહાસ, સમાજ કે ધર્મ, રાજકારણ કે હૃદયકારણ, વ્યકિત કે વિભૂતિ, એ કશા પર પણ અંગત આશયને વચમાં લાવ્યા વિના ચિંતન કરી શકે છે. નવેસરથી વિચારવાનું આવે ત પોતાના વિચારોને ફરીફરીને તપાસી જુએ છે, ચકાસી જુએ છે અને કોઈ પણ વળ કે વમળ વિના ગૂંચ ઉકેલ આણે છે.
29
એમની વાતમાં કર્યાંય આબર નથી. જે વાત આવે છે એને કોઈ પણ પ્રકારના વાઘા કે જરકશી જામા વિના તે મૂકી શકે છે. એમની આડંબરરહિત નમ્રતા જુઓ!
“મને યાદ છે ત્યાં સુધી ૧૯૩૫–’૩૬ થી આજ સુધી કોઈ વર્ષે મારું એક વ્યાખ્યાન ન હોય એમ બન્યું નથી. પરમાનંદભાઈનો આગ્રહ રહેતો અને મને પણ આનંદ થતો. ત્યારે મને ગુજરાતીમાં બોલવાનો અભ્યાસ નહોતો. આ વ્યાખ્યાનોથી મને ઘણા લાભ થયો.*
“મુનશીનું જાહેર જીવન' વિષે લેખમાં એક જ શબ્દથી મુનશીની Extrovert Personality ને ખ્યાલ આપે છે:
“૧૯૫૨ની ચૂંટણી પછી શ્રી મુનશીને ઉત્તર પ્રદેશના ગવર્નરપદે મૂકયા. મુનશી મહાલી શકે એવું આ સ્થાન હતું. ” *
ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ, ‘અવગાહન’, પ્ર. આ. મુંબઈ, મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, ૧૯૭૭, પૃ. ૩૦૧.
* એજન, પૃ. ૨૬૭. * એજન પુ. ૨૬૫.
રાજકારણ વિષે મેં ઘણુ લખ્યું છે. પણ હું રાજકારણના જીવ નથી. રાજકારણ પ્રજાજીવનને ઘેરી વળ્યું છે તેથી તેને વિષે લખવું પડે છે. મારા અભ્યાસનો વિષય છે, તત્ત્વજ્ઞાન અને કેટલેક દરજ્જે સાહિત્યવાચન કરતાં, મેં મનન વધારે કર્યું છે.
–એજન બે બાલ.
ચીમનભાઈ પોતે જ પેાતાના વિદ્યાર્થી છે. હા, એમના ભીતરના ખંડમાં પ્લેટો, સોક્રેટિસ, શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર અને ગાંધીજીની ચિરંતન છબીઓ છે. દેખીતી રીતે ચીમનભાઈ વાત આપણી સાથે કરે છે, પણ ગુફતેગૂ આ ચાર જણ જોડે જ કરે છે.
જેમનામાં તત્ત્વજ્ઞાનની ઠાવકી, ઠરેલ, શાંત ફર્તિ છે અને તની શુદ્ધિ છે એવા ચીમનભાઈનું વ્યકિતત્વ અત્યંત સંવેદનશીલ છે. પણ સંવેદનશીલતા દેખાડતા નથી. કાલેલકરે કાંક કહ્યું છે, ‘ન હોય તેને જ દેખાડવાનું હોય છે,” એમની સંવેદનશીલતા જવાળામુખીની જેમ ભીતરથી પ્રજળી રહી છે, નહીં તો આવું લખી શકે ?–
૨૧૯
“સાલ્ઝેનિત્સિનનાં પુસ્તકો વાંચતાં રુંવાડાં ઊભાં થઈ જાય છે. વાંચી શકાતાં નથી. માનવી આટલો ક્રૂર થઈ શકે ? પણ આપણી આસપાસ જોઈએ છીએ ત્યાં પણ જે ઠંડી ક્રૂરતા છે તે અંતરનાં દ્વાર ખુલ્લાં હોય તેને જપીને સૂવા ન દે.” *
સેક્રેટિસે જે કટોરામાં ઝેર પીધું એને આજે થૂંકદાની તરીકે ઉપયોગ થાય છે. ત્યારે એમને શું થતું હશે, એ જાણવા માટે ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ના તંત્રીલેખા વાંચવા જોઈએ.
વ્યકિતની અને જીવનની એમની અંતિમ કસોટી આ જ રહી છે.
“દરેક માણસે વિચારવાનું કે તેણે આ સંસારમાં રહી બીજાના દુ:ખમાં ઉમેરો કર્યો છે કે કાંઈ ઓછું કર્યું છે?" +
એમને છીછરી અન્યશ્લાઘામાં કે આત્મશ્લાઘામાં રસ નથી. સમાજે એમને અઢળક પ્રેમથી ઘેરી લીધા છે. માનવધર્મી ચીમનભાઈ બધાના પ્રેમને માથે ચડાવે છે, પણ એની ગૂંગળામણને અનુભવ્યા વિના બહુ સિફતથી નિસ્પૃહ રહીને બહાર આવી શકે છે. સંસ્થા સાથેના અને વ્યકિત સાથેના એમના જલકમળવત સંબંધી વિષે એમણે અહીં અણસાર આપ્યો છે.
“કોઈ સંસ્થા સાથે મનને બાંધ્યું નથી. કોઈમાંથી છૂટા થતાં લેશમાત્ર સંકોચ થાય તેમ નથી. હકીકતમાં હવે, ક્રમશ: છૂટા થવાનું વિચારી રહ્યા છું.' +
“સંસાર સાથે પ્રેમબંધનથી પ્રબળપણે મને બાંધી રાખનાર બે બળા હતાં. મારી પત્ની અને મારી માતા. મારી પત્ની કરતાં પણ મારી માતાનું વધારે. બન્ને ગયાં. મારી એકલતા વધતી જાય છે તે સાથે અંતરનિરીક્ષણ વધે છે.' સ્પેનિશ કવિ લાર્કાએ પોતાનું સન્માન થાય એનો વિરોધ કરેલો. Organised applause સામે એમને સૂગ હતી. ચીમનભાઈ, અમે અહીં તમને ખાતરી આપીએ છીએ કે અહીં વ્યવસ્થિત તાળીઓના ગડગડાટ નથી; પણ જાપાનમાં હોય છે એવી, અથવા આપણી ગઝલમાં હોય છે એવી free play arrangement છે. અંતે એટલું કહીને વિરમીશ :
તમારી ખુરશી પર બેઠેલા સિદ્ધિ પુરુષની પાછળ તમારામાં વસેલા ચિંતનપુરુષને હું ચૂપચાપ બેઠેલા જોઉ છુ. તાળીઓનો ગડગડાટ વીજળીની જેમ પડે તો પણ તમારા મૌનના શિખરને કશું જ થાય એમ નથી. તમારામાં રહેલા ચિંતકને, મૌનના શિખરને પ્રણામ કરું છું. -સુરેશ દલાલ
* એજન, ખુ. ૪૮.
4 એજન, બ્રુ. ૪૯,
- એજન, પૃષ્ઠ ૩૦૪.
૦ એજન પૃ. ૩૦૬
તા. ૧૧ માર્ચ ૧૯૭૭ના દિનેશ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહના અમૃતમહોત્સવ પ્રસંગનું વકતવ્ય.
