________________
82
૦૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
✩
વાસના એટલે ઇચ્છા - પછી તે સારી પણ હોઇ શકે છે, ખરાબ પણ હોઈ શકે છે. ઇચ્છા એટલે માનવીનાં સ્થૂળ કે સૂક્ષ્મ અહમ માંથી ઊઠતી વૃત્તિ. આ વૃત્તિ મનુષ્યને કંઇક કરવા માટે સતત પ્રેરતી રહે છે. ઘણી વાર તે મનુષ્યને એ એટલી પ્રબળ રીતે પ્રેરે છે કે એ સારા–નરસાનો વિચાર કરે તે પહેલાં જ અમલમાં મુકાઇ
જાય છે.
વાસના
વાસના અનેક પ્રકારની હોય છે. એના બાહ્ય સાધનામાં કાન, ચામડી, આંખ, જીભ અને નાક છે. આ જ્ઞાનેન્દ્રિયોના સંપર્ક બાહ્ય જગત સાથે થતો હાવાથી મનુષ્યનાં મનમાં સતત ઇચ્છાના ઉદ્દભવ થયા કરે છે.
(૧) સારું કે ખોટું સાંભળવાની ઇચ્છા; જેમ કે કોઇ સુમધુર સંગીત, ગીત કે ભાષણ અથવા તે નિંદા, બીભત્સ વાણી વિગેરે.
(૨) સુંદર ચામડી જૉઇ કામેચ્છા જાગવી વિગેરે.
(૩) આંખા જગતમાં સતત કોઇકને શોધ્યા કરે જેમ કે કોઇ ચીજવસ્તુને અથવા તે! પ્રેમીને કે કોઇ સુંદર સ્ત્રી કે પુરુષને અથવા તો પોતાને કોઇ જગતમાં આળખે, બોલાવે, સન્માને, સમભાવ પ્રગટ કરે એ આશાએ ......
(૪) રસાસ્વાદને કારણે સારું ખાવાપીવાની સતત ઇચ્છા પછી ઘરમાં કે બહાર.
(૫) નાકદ્રારા અનેક પ્રકારની સુગંધ માણવી જેમકે-સેટ અત્તર વિગેરેના સતત ઉપયોગ અને એમાંથી જાગતી ભાગ-વિલાસની વૃત્તિઓ.
બીજી કેટલીક ઇચ્છાએ અંત:કરણમાંથી સતત ડોકિયાં કરતી રહે છે, જેમ કે ધનની ઇચ્છા, પુત્રની ઇચ્છા, કોઇનું ભલું કરવાની ઇચ્છા, શરીરને ગમે તે ભાગે ટકાવી રાખવાની ઇચ્છા, પોતાના શાનને સમાજમાં વહેતું કરવાની ઇચ્છા, લોકોમાં પોતાનું સ્થાન સદાય રહે અને ભુલાઇ ન જાય તે માટે વિધવિધ પ્રવૃત્તિ કરવાની
ઇચ્છા.
આવી અને એવી અનેક પ્રકારની ઇચ્છાઓ માનવીને એના સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ અહમ માંથી જાણે કે અણજાણે ઊઠયા કરે છે. વાસનાનાં અનેક સ્તરો છે. સ્થૂળથી માંડી સૂક્ષ્મ સુધી એનો અનેરો વિસ્તાર છે.
જ્યાં સુધી મનુષ્યમાં આવી ઇચ્છાએ એના અહમ માંથી ઊઠયા કરે છે ત્યાં સુધી એ વિશ્વચક્રમાં ગાળ ગાળ ફર્યા કરે છે. એ દ્રુમાં જ જીવ્યા કરે છે. એને કેટલીક વાર સુખના અનુભવ થાય છે તે કેટલીક વાર દુ:ખને અનુભવ થાય છે, કારણકે વાસનાને સંતાપવા માટે થતાં પ્રયત્નોના એ જ ક્રમ છે. એમાંથી જ એના માનવ કર્મ બંધાય છે, અને એ દિવ્ય કર્મોથી વંચિત રહે છે.
સૌથી પહેલી આ જગતમાં મનુષ્ય એ ભૂલ કરે છે કે એ પોતે પોતાને ફક્ત આ શરીર, મન અને પ્રાણ સમજે છે. પોતે અમુક વ્યક્તિ છે, પેાતાનું અમુક નામ છે, પોતાનું અમુક સ્થાન તથા પ્રતિષ્ઠા છે, પોતાનું અમુક કાર્ય છે અને તેને કારણે ઊઠતી અનેક પ્રકારની ઇચ્છાઓ એ પોતાની સમજે છે.
આ શરીર મન અને પ્રાણને આધાર આપતો આત્મા જે ખરી રીતે એ પેાતે છે તેની એને બિલકુલ વિસ્મૃતિ છે; અને આ જ કારણે એ પોતાની ખૂબ જ નાની એવી અહમ સૃષ્ટિમાં જકડાઇ ગયો છે. એમાંથી ઊઠતી દરેક ઇચ્છાને પૂરી કરવા, પોષવા બનતું બધું જ કરી છૂટે છે. એને તે વખતે બિલકુલ ખ્યાલ પણ આવતા નથી કે મારી ઇચ્છા, મારા વિચારો બીજાને માન્ય છે કે નહીં. એ ઇચ્છાઓ પાષતા કે પૂરી કરતાં મારી સાથેનાં બીજાઆને કઇ અગવડ પડે છે કે નહીં? એનાથી બીજાઓને આનંદ
તા. ૧૬-૨૭૭
થાય છે કે ત્રાસ થાય છે? આ ઇચ્છાએ કલ્યાણમયી છે, મારી અંદર રહેલ આત્મામાંથી ઊઠે છે, કે ફ્કત મારી અંદર અમુક પ્રકારની વાસનાઓ છે (જેમકે માટાઇ, કીતિની લાલસા, બીજાને ખુશ કરવાની તમન્ના વિગેરે) તેના પર રચાયેલી છે.
મનુષ્ય પેાતાની અંદર રહેલી ઇચ્છાઓનું ખૂબ જ શાંતિથી નિરીક્ષણ કરવું જરૂરી છે. પાતામાં રહેલી ઇચ્છા ક્યાંથી ઉદ્ભવી શા માટે ઉદ્ભવી? એનું જોર કેટલું છે? એ પૂરી કરવી કે નહીં? એનું લક્ષ્ય શું છે? શા માટે એને જ ઉદ્ભવી અને બીજાને નહીં?
આ રીતે નિરીક્ષણ કરતાં કરતાં એને બધી ય. ઇચ્છાઓનું મૂળ મૂળી જશે. આ ઇચ્છાએ સારી પણ હોય છે, છતાં એ મૂળ માનવીની (માનવ ચેતના) અંદર રહેલું છે, દિવ્યતામાં નહીં. એ જેમ જેમ વધુ ઊંડાણમાં જશે તેમ તેમ એને સમજાતું જશે કે પાતે જેને પાતે સમજે છે તેનાથી પર અને છતાં એના પોતાનાં
જ ઊંડાણમાં એક એવી ચેતના આવેલી છે કે ખરી રીતે તો એ જ એને હંમેશાં દિવ્ય કર્મ માટે પ્રેરી રહી છે; અને એનું મૂળ હમેશાં દિવ્યતામાં જ રહેલું છે. આપણે જ્યારે આ મન, પ્રાણ અને શરીરને આપણા માનીએ છીએ ત્યારે આખી ય વસ્તુને ખુબ સંકુચિત કરી નાંખીએ છીએ અને નાના નાના કાર્યો કરીને આનંદ અનુભવીએ છીએ.
જ્યાં સુધી, આપણે પોતાની અંદર રહેલ આ દિવ્ય ચેતનાન સ્રોત શોધી ન લઈ શકીએ ત્યાં સુધી ઉતરોત્તર સારા કામા જરૂર કરીએ પણ એમાં પણ ઉપલી વાતોનો ખાસ ખ્યાલ રાખીએ તો કાર્યો મંગળમય થાય.
દિવ્ય કર્મોના સ્રોત દિવ્ય ચેતનામાંથી ઉદ્ભવે છે અને દિવ્ય ચેતના તે સ્વયં આત્માની જ શકિત, જેને આપણે બહ્મની શકિત પણ કહીએ છીએ તે જ છે. આ આખા ય જગતનું સર્જન એ દિવ્ય શકિતમાંથી જ થયેલું છે; અને આપણે અજ્ઞાન હોઇએ કે સશાન પણ આપણાંમાંથી વહેતી શકિતનાં સ્રોતનું મૂળ આ એક જ સ્થાન છે. આપણે જ્યારે નાના અહમ માંથી કાર્ય કરીએ છીએ એટલે કે અજ્ઞાન દશામાંથી; ત્યારે આપણે વ્યકિતગત કાર્યો કરતા રહીએ છીએ અને જ્યારે આપણે એ દિવ્ય ચેતના સાથે એક થઇ જઇએ છીએ, સશાન બનીએ છીએ, ત્યારે જે પણ કર્મ આવે અને તેને આપણે આપણી કમેન્દ્રિયો દ્વારા આ પૃથ્વી પર પ્રગટ કરીએ છીએ ત્યારે એ દિવ્ય કર્મ બની રહે છે.
આમ જ્યારે આપણામાં દિવ્ય ચેતના સાથે ઐકય (Union with the divine) સર્જાય છે ત્યારે આપણી અંદર એક આરામદાયક શાંત પરિસ્થિતિનો અનુભવ આપણને સતત થાય છે. પછી આપણું પોતાનું કહેવાય એવું કોઇ કર્મ રહેતું નથી, જે પણ કાર્ય અંદરથી આવે તે સહજ રીતે થાય છે. એમાં મહેનત પડતી નથી. એ કર્મથી બીજાને નુકસાન થતું નથી કે તક્લીફ પડતી નથી, એમાં કયાંય નથી - માન અપમાન, યશ—અપયશ, રાગ દ્વેષ, હર્ષ શેક એનાથી એ પર છે. કારણ કે એ કાર્યસ્વયં પરમાત્મામાંથી આવતું હોય છે. પૃથ્વીનાં સર્જન ખાતર તેનાં દિવ્ય ધ્યેય ખાતર અને તેની ઉત્ક્રાન્તિને વેગ આપવા માટે સર્જાતું હોય છે.
મનુષ્ય જો આ દિવ્ય ચેતના સાથે ઐક્ય અનુભવતા થઇ જાય તો પૃથ્વી પરની અનેક બિનજરૂરી પ્રવૃત્તિઓના, વિટંબણાઓનો અને સંઘર્ષના આપોઆપ અંત આવી જાય. જૈન શાસ્ત્રમાં મિથ્થા દર્શન, મિથ્યાજ્ઞાન અને મિથ્યા ચારિત્ર કહીએ છીએ તે આ છે ... અજ્ઞાનમય વાસનામાંથી સર્જાતું આખું જ જગત અને તેના વ્યવહાર.
ગીતામાં સમજાવેલા કર્મયોગ તે આ છે ....... ઇચ્છાઓનાં ક્ષયને અંતે આસકિત રહીત દશામાંથી ઉત્પન્ન થતાં પ્રભુનાં સંકલ્પને પૃથ્વી પર પ્રગટ થવા દેવા અને તેના દિવ્યકર્મને સહજ રીતે કોઇ પણ અપેક્ષા વગર કરતાં રહેવું.
–દામિની જરીવાલા
માલિક: શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, મુદ્રક અને પ્રકાશક : મીચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૪. ટે. નં, ૩૫૦૨૯૬, મુદ્રણસ્થાન: ધી સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, કોટ, મુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૧.
