________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૨
૭૭
રચી જયાને નસાડી મૂક્યા બાદ, ઉપસ્થિત થયેલા કાશીરાજને બળાપો, છાણકે, કોધ વગેરે વિસ્તારી “આકાશ પાતાળ એક કરી જયાને શોધી લાવ” એવા રાજમાતાના આદેશના પાલન અર્થે જ્યના ઊપડી જાય તે પછી “રાજકુમારી, નહિ તો રાજપાટ જીતી લઇશ” એ “કાશીરાજના ક્રોધના આવેશ અને એ ચર્ચામાં પડદો પાડી દઈ પ્રેમ ખરો, પણ લગ્નબંધન નહીં એટલે શરીરસંબંધ નહીં એવા આદર્શવાદની એકાંકીને નકશે શ્રી ચન્દ્રવદને છટાપૂર્વક સાભિનય સંવાદ બોલી બતાવી રજૂ કર્યો હતો.
બીજે દિવસે તા. ૧૧મીએ શ્રી ચન્દ્રવદને સાધુચરિત સ્વ. પ્રાધ્યાપક ગૌરીપ્રસાદ ઝાલાના વિવેચન સંગ્રહ “અક્ષરા” નું ઉદ્ઘાટન કરી સદ્ગતને શ્રદ્ધાંજલિ અર્પી, તે પછી તેમણે “વિશ્વગીતા” માંથી શાસ્ત્રમંથન પ્રધાન “માહિષ્મતીનાં નીર ” એ પ્રવેશ બીજામાંની સંવાદ ચર્ચા એની એ રાખી શંકરાચાર્ય, મંડનમિશ્ર અને તેમનાં વિદુષી પત્ની શ્રી ભારતી દેવી ત્રણેની ઉકિતએને ઘટિત સંવાદમાં વિભાજવાની યોગ્ય ક્રિયા નિજવામાં આવે તો વીસથી પચ્ચીસ મિનિટનું કેટલું સ - રસ એકાંકી નિર્માણ થઇ શકે તે દર્શાવ્યું હતું.
ત્યાર બાદ એ જ કૃતિમાંથી જેમાં નાટયતવ કંઇક ઓછું છે, ક્રિયાગ અને ઘટનાઓની ગોઠવણી પણ મંદ છે એ “ધનુષ્યપૂજા”ના ત્રીજા પ્રવેશમાંથી, ઘટનાઓને વધારે નાટયાત્મક બનાવી,
એમાં હાસ્યરસ ઉમેરી તથા બીભત્સરસને હળવે બનાવી ' પ્રથમ એ રસ, પછી હાસ્ય, પછી વીર અને અંતે થોડોક શૃંગાર
એમ ચતુવિધ રસનું ૩૦ થી ૩૫ મિનિટનું વિનદરસભર્યું એકાંકી કઈ રીતે રચી શકાય તે વિનોદપૂર્ણ સંવાદો બોલીને દર્શાવ્યું હતું.
ત્યાર પછી શ્રી ચંદ્રવદને “વિશ્વગીતા” માંથી જ ‘પંચવટીના પુણ્યતીર્થે ”નું પુષ્પ લઈ, એ પ્રવેશનું ગરિંગ એટલે કે વિભાજન નવેસરથી કરીને એને એકાંકીના ઘાટમાં ગોઠવવાને પ્રયત્ન કર્યો હતો. સીતાના હરણ માટેના રાવણના માયાવી પ્રપંચને આરંભ, હાહાકાર, બૂમ, “દોડો દોડે ”, “લક્ષ્મણની બૂમ બધું, ને પથ્યમાંથી અને એ પ્રકારના સંગીત દ્વારા ભયજનક વાતાવરણથી કરી, આવનાર અનિટના ભણકારા વાગતાં સીતાને પર્ણકુટીની છેક અંદર મોકલી દઈ તેની જાણ વગર તેની રક્ષા અર્થે જળની રેખા કી લક્ષમણ જાય તે પછી, રાવણની ઉપસ્થિતિ, પ્રથમ તેની અન્નની ને પછી સીતાને દેહની માગણી કરી, લક્ષમણ રેખા ઓળંગી ચૂકેલી સીતાનું અપહરણ કરાવી જતાં જતાં ત્રસ્ત સીતાએ ફેંકવા માંડેલાં અલંકારને આધારે રામ પત્નીની શોધમાં હાંકા આવશે તો પિતાને મા વહેલ મળશે એવી રાવણની સૂચિત ઉકિતથી વકતાએ એ એકાંકીની સમાપ્તિ કરી હતી. આ કૃતિમાં રાવણના પાનને સર્વોત્તમ ઉઠાવ મળે તેની વકતાએ સારી કાળજી રાખી હતી.
એ પછી તેમણે “ભરત ગોત્રનાં લજ્જા ચીર ''એ કૃતિ લઈ તેમાં ઓછામાં ઓછાં પાત્રો લઈ, તેમની ઉકિતઓ ઓછી કરી, કવિશ્રીની ભાષા અને તેમના આયોજનને કાયમ રાખી અગનજવાળા સમી, અપમાનિત અને કારુણ્યમૂર્તિ દ્રૌપદીની સુંદર એકોકિત નીપજાવતી કૃતિનું સંવિધાન રજૂ કર્યું હતું . - પાત્રોના સંવાદનું તેમનું પઠન તે છટાભર્યું હતું જ; પરતુ દ્રૌપદી જેવી અપમાનિત નારીની અસહાયતા, કરુણતા અને ક્રોધ તથા તેનાં શાપ વચન વગેરેને અભિવ્યકિત અર્પતી એની એકોકિતનું પઠન, પાત્રગત ભાવો સવિશેષ અસરકારક રીતે રજૂ થાય એવું
વિનવણી તથા અનસૂયાને આઘાત આ ત્રણે પાત્રોના હૃદ્ગત ભાવને વાચા આપતા પ્રાણવાન સંવાદથી, મૂળ માત્ર છે જ મિનિટમાં સમાપ્ત થતા પ્રવેશમાંથી ૩૫ મિનિટનું એકાંકી કઈ રીતે રજૂ કરી શકાય તે વકતાએ મૂળ પ્રવેશને ચાર વિભાગમાં વિભાજિત કરીને દર્શાવ્યું હતું. પ્રિયંવદાને પ્રથમ વિનમ્ર, પછી ઘડીક ઉગ પણ તાર્કિક, પછી સ્વસ્થ–વકીલાત કરનારી અને પછી કાર્ય સાધનાને વિચારે ફરી નમ્ર એમ એ પાત્રનાં ત્રિવિધ પાસાં વકતાએ સારાં ઉપસાવી બતાવ્યાં.
એ પછી કવિશ્રીનાં નાટકો પૈકી નાટયોચિત સંભારનું તત્ત્વ જિમાં સર્વથી અધિક પ્રમાણમાં છે તે “જહાંગર નૂરજહાન” અને “અકબર શાહ”—આ બે નાટકો લઈ તેમાંથી “અકબર શાહની અંતિમ યાત્રા” એ નામની ઉદ્ ભાવિત કૃતિનું આયોજન “અરવલ્લીનાં કોતરમાં ” “બાગ” અને “ફત્તેહપુર સિક્રીમાં અકબર શાહ” એ ત્રણ દ સ્વરૂપે કરી બતાવી “વૃન્દાવનની સંત મંડળી એ અંતિમ દયની ૨જુઆતથી વકતાએ પિતાના ત્રીજા વ્યાખ્યાનની સમાપ્તિ કરી હતી. ત્રણે વ્યાખ્યાને રસની બાબતમાં આરહણ ક્રમમાં રહ્યાં હતાં. ત્રીજું વ્યાખ્યાન રસની પરાકાષ્ટાએ પહોંચ્યું હતું. “અરવલ્લીના કોતરોમાં” એ પ્રથમ દશ્યમાં મૃત્યુની સમીપ જઈ રહેલા રાણા પ્રતાપની આસપાસ વિષષ્ણ થઈને તેના સામે બેઠા છે ત્યાં અકબર શાહ એ હિંદવા સૂરજના સ્વેજો આવે છે. ડીક કાણેની એ મુલાકાતવાળા દશ્યને શ્રી ચન્દ્રવદને પ્રતાપનું ખમીરવન્ત ક્ષાત્રતેજ અને ક્ષાત્રધર્મ તથા મહારાણાના અંતરાત્માની સાચી પિછાન લઈને વ્યાકુળ ચિત્તે પાછા ફરતા અર્કબરની ભાવમય ક્ષણને સજીવ કરી બતાવી હતી. બીજ દશ્ય મહેરુનિસા પ્રત્યેના સલીમના પ્રેમના વિજયનું છે. મહેરને ખાવિન્દ શેરખાન સલીમથી હણાયે હતો એ ગેરસમજનું જાળું દૂર થયું અને મહેર સલીમને સ્વીકાર કરે છે. આ દશ્યના સંવાદ દરમિયાન ભાષાના આરોહ અવરેહથી સજીવ થતી ડોલનશૈલીની ખરી કસોટી તખ્તા ઉપર જ થઈ શકે છે એ સત્ય વકતાએ દીક દઢાવ્યું.
“ફત્તેહબર સિક્રીમાં અકબર” એ તૃતીય દશ્યમાંની નાટયત્મકતાને શ્રી ચન્દ્રવદને એકલવાયા ને વિષાદ યોગમાં ડુબેલા અકબરની ભાત્કટ એકોકિતને રસ ચખાડી, ખંડમાંના વાતાવરણને પણ વિષાદસિકત કરી મુકયું હતું “અકબર શાહ” ના બીજા અંકના ૬ઠ્ઠા પ્રવેશમાં જમના તટે વૃન્દાવનમાં વટવૃક્ષની છાયામાં મળેલી ગેસ્વામી હરિદાસ મહારાજની સંત મંડળી સમક્ષા તાનસેનના નરહ્યાં બાજન્દા તરીકે ઉપસ્થિત થયેલ અકબર જીવા ગાંસાઈ, મીરાંબાઈ, સૂરદાસ, તુલસીદાસ તથા નંદદાસ વગેરે વૈષણવી સંતાના ભજન શ્રાવણથી શુદ્ધ ભકિત રસના આસ્વાદમાં કે નિમગ્ન થાય છે તે તત્ત્વને ઉપસાવતું “વૃંદાવનની સંત મંડળી”. દશ્ય રજૂ કર્યું હતું.
કવિશ્રીનાં નાટકો પ્રત્યેના શ્રી ચન્દ્રવદનના આ સર્જનાત્મક અભિગમને પ્રમુખસ્થાનેથી ડૉ. રમણલાલ શાહે મુકત કંઠે બિરદાવી તેમનાં વ્યાખ્યાનને સંતર્પક તરીકે ઓળખાવી તેમની શકિતને અંજલિ આપી હતી.
- કૃષ્ણવીર દીક્ષિત
કરુણામય ? નાને હતું ત્યારે નાના મોટા અપરાધો માટે બાએ પણ મને કયારેય ઠપકો નહોતો આપ્યો. આંસૂ એના. પવિત્ર હું થતું હતું.
ત્રીજે દિવસે શ્રી ચન્દ્રવદને, ન્હાનાલાલ મુંબઈમાં એન. એમ. ત્રિપાઠીને ત્યાં ત્રાજવે વેચાયા હતા એ ગ્લાનિ જન્માવતી વાતને નિર્દેશ કરી પોતે ન્હાનાલાલના આશક હોઈ પોતે પિતાનું ઋણ અદા કરી રહ્યા હોવાનું જણાવીને “વિશ્વગીતા”માંથી
તપસ્વીના શાપ” એ પ્રવેશ લઈ આશુરોષ દુર્વાસાનું, મુનિએ શકુંતલાને આપેલા શાપની જાણ થતાં જેનું હૃદય સખી શકુંતલા અંગેની ચિંતાથી ખળભળી ઊઠયું છે તે પ્રિયંવદાની વેદના, મુનિને પડકારતી તેની તર્કબદ્ધ દલીલે, શાપ નિવારવા દુર્વાસાને તેની
નું પિતાની જેમ જ હંમેશ આંખ લાલચોળ રાખવાની હઠ | શા માટે રાખે? તું ઈશ્વર શાનેજે તું મને માફ ન કરી શકે ?
- વિપિન પરીખ
