________________
૧૮૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
જગતનાં દ્રન્દ્રોની નિ:સારતા સમજાય છે. વૈરાગ્ય જન્મે છે. સાચા જ્ઞાનનો ઉદય થતાં, આત્મા-પરમાત્માનું સ્વરૂપ સાક્ષાત થાય છે; તે અંગે વેઠવા અનિવાર્ય તમામ પ્રતિકૂલ અનુભવા તે તિતિક્ષા છે. અહીં દર્શાવેલા શ્લાકમાં, શાંતિસ્વસ્થતા - અક્ષોભપૂર્વકની સહિષ્ણુતાનું નિરૂપણ કરેલું છે. કોઇ પણ આત્માર્થી અર્થે આપણી સંસ્કૃતિએ-ધર્મશાસ્ત્ર તિતિક્ષાને માર્મિક ને અનિવાર્ય બળ ગયું છે.
એ સંબંધી સમર્થન મેળવવા દૂર શું કામ જવું? ગીતામાં જુએ ભગવાનના અજનને ઉપદેશ - તિતિક્ષાને તેમણે કરેલા બાધ. - मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः । आगमापायिनोऽनित्या तान् तितिक्षस्व भारत ।। અધ્યાય - ૨, શ્લોક ૧૪, હે અર્જુન, ઇન્દ્રિયો તથા તેના વિષયો શીતત્વ, ઉષ્ણત્વ, સુખ અને દુ:ખ આપનારાં છે; આવવા - જવાના ધર્મવાળાં એટલે કે ક્ષણિક - અનિત્ય છે. તેમને હું ભારત'' નું સહન કર.
અર્થ :
આ આર્યગુણનું ઘણું ગૌરવ, માત્ર આપણા જ નહિ, જગતના તમામ ધર્મોમાં થયેલું છે. સંભારો, પેલું જાણીતું બાઇબલનું ઉપદેશવચન: “ But any one strikes you on the right cheek turn to hin the other also." (Mathew: 5–38) જો કોઇ તારા જમણા ગાલ ઉપર મારે તે તેને બીજા ધરી દેજે.
બાઇબલનાં આ વચનને ઝીણવટથી જોઇએ, તો કંઇક વિશેષ ભાવાર્થ રહેલો જણાય છે. કોઇના રોષને દ્વેષને સહી લેજે, એ અર્થ તો ખરો જ; એથી વિશેષ, સામેનાના દ્વેષનું પૂરેપૂરું રેચન અને શમન થાય, ત્યાં લગી તું સહયોગ વડે સહી લેજે, તેવા સક્રિય સમજનો ભાવ છે.
માનવ મનોવ્યાપાર દષ્ટિએ બાઇબલના આ બોધ - સૂચનમાં સારસ્ય રહેલું છે. એનો સાર ગ્રહીએ તો એ થાય કે અનિષ્ટનો પ્રતિકાર, ઇષ્ટવડે જ થવા જોઇએ. શંકરાચાર્ય આ શ્લોકમાં જે અપ્રતિકાર
-
અવિરોધનું કહે છે, તેને આટલા ભાવાર્થ સુધી ખેંચી લઇ શકાય ખરો. કારણ, વિરોધના કોઇ પણ અંશમાં, સૂક્ષ્મ સ્વરૂપે હિંસાનું તત્ત્વ રહેલું છે, તે પ્રજવાળી - ઓગાળી નાખી, અહીં સમર્પણભાવે, શરણ થવાની રીતે તેને જીતવાની વાત છે. આ સમર્પણભાવ સ્વયં મનુષ્યમનની જે આઘાત - પ્રત્યાઘાત વૃત્તિ છે, તેના પરના કુઠારાઘાત તે બની રહે છે. જે, કંઇ વિરોધ જ કરતું નથી, તેની સામે, વિરોધ જ કેમ કરવો? એ જાગ્રત મને અનુભવેલી મુશ્કેલી છે. આવી સદ્ભાવપૂર્વકની શરણાગતિ, સામાને જગાડવા ને જીતવા સારું કામયાબ નીવડે છે. જે તે હેવાન ન હોય તો, તેની સુપ્ત ઇષ્ટ વૃત્તિ જાગી જાય છે.
આ તિતિક્ષાનાં બે ક્રિયાત્મક પાસાં છે: અનિષ્ટના આક્રમણને કશા પ્રતિકાર - સામના વિના વેઠી લે; તે વળી, ઇષ્ટ માટે આવશ્યક સાધનાની જહેમત ઉઠાવી લે. અનિષ્ટો લેાપવા માટે, સહી લે: ઇષ્ટ પામવા માટે, કષ્ટો વેઠી લે. કેવી રીતે? ચિંતાવિલાપ છાંડીને - ત્યજીને સહી લે, અર્થાત આસકિત દૂર કરવાની છે; વસ્તુ વિશેની આસકિત જ મનુષ્યને, હાવા વિશે ઐત્સુક્મચિંતા અને ન હોવા વિશે શાક—વિલાપ જગાડે છે. એટલે, સાચા શાનથી - આાંતર તપથી સમજ કેળવતાં, જેમ ચિંતા ન થાય, તેમ ખેદ પણ ન થાય. તો પછી વિરોધની - પ્રતિકારની વૃત્તિ તા શાની જ રહે? મનની આ ઘટનાને વર્ણવીએ તે એમ કહેવાય, કે આંતરિક બળ— ઠંડી તાકાત કેળવવાની છે. અંધારા માર્ગે લક્ષ્યબિંદુએ પહોંચવાનું છે. અંધારાના અનિષ્ટમાંથી જાતને જાળવી લેવાની છે; ઝળહળ જ્યોતના લક્ષ્યને નજરમાં ભરવા માટે, તેના પર અમીટ નજર નોંધવાની છે; અને તે જ સ્વયં તપશ્ચર્યા છે.
તા. ૧૨-૭૭
તો શું આ કોઇ ભીરુની “ કાયરની - કાચાપોચાની વેઠી લેનારી વૃત્તિના વિપાક છે? ના, નહિ. દેખીતું છે કે એ સતા મારગ છે: માટે જ શૂરા, સમજુનો મારગ છે. એ ધ્યેયને જે વરે છે, તે તે પંથે ચાલવા માટે નૈતિક બળ અને આત્મશ્રદ્ધા આપોઆપ પ્રગટાવી જાણે છે. સર્વ પ્રત્યવાયો - બાધાકારક -બળાને સહી લેવાને તેના ધર્મ બની જાય છે. પોતાના આંતર કે બાહ્ય જગતના અમૂલ પરિવર્તન માટે મથવાની તેની સાધના છે. જે, ચેતનાની ઉત્તમ શકિતઓ પ્રકટાવી જાણે તે જ આ સહી લેવા તૈયાર થાય. જગતના પયગંબરો, ધર્મીપુરુષો, ખાજકો, વિભૂતિઓ અને આત્માર્થીઓ માટેના, આ તલવારની ધાર પર રહેવાના તપામાર્ગ છે. એક જાતક કથામાં બાધિસત્ત્વ બનનાં પૂર્વ, ભગવાન બુધ્ધ મન, વચન અને કાયાનાં તપમાંથી પાર પડે છે, તેનું અહીં સ્મરણ થાય છે.
આ જગત દ્વન્દ્વોથી રચાયેલું છે. સુખદુ:ખ, રાગદ્વેષ વ. વ તેથી જ અનુકૂળતા પ્રતિકૂળતાનાં અનંત પ્રગટીકરણા સંભવે છે; જેના પર નથી માનવનું અબાધિત ચલણ કે અકાટય નિયંત્રણ, એથી તે। આ માનવને નસીબે વિવિધ વક્રતા (Ironics) સરજાઇ છે. તેનું સમારકામ ‘એક સાંધે ત્યાં તો તેર તૂટે જેટલું દુષ્કર, મિથ્યા છે. તેવી ઘટના ઉપરનું મનુષ્યનું સાત્ત્વિક નિયંત્રણ કેવી રીતે સંભવિત કરવું? એ આત્માર્થી મનુષ્ય માટે એક મોટી સમસ્યા છે; તેવાને આત્માના - ચેતનાના પ્રતિષ્ઠાપન અર્થે તિતિક્ષાની કેળવણી અનિવાર્ય બને છે. માટે જ વેદોપનિષદ કાળથી તપનાં સ્થૂલ-સૂક્ષ્મ અર્થભાવના અને વ્યાખ્યા વિચારાયાં છે. તે સહુનો સમાન અંશ આ છે : ચૈતન્ય સાથે નિકટનો સંબંધ સ્થાપી આપનાર તે તપ છે. આપણા પ્રાશ ચિતકપુરુષ ગોવર્ધનરામે આ જ આશયથી તપની વ્યાખ્યા મૂકેલી છે. “ધર્માર્થે આપણા પર આવી પડતાં દુ:ખાની ઉપેક્ષા” તે તિતિક્ષા છે. આ દષ્ટિએ એમણે આર્ય હૃદય માટે મન, વાણી અને કર્મની તિતિક્ષાનો ઉલ્લેખ પણ કરેલા છે.
સહન કરવાની આ શકિત પણ ત્રિગુણાત્મક હોઇ શકે. સારાસારની સદંતર સમજ-વિવેક વિનાની જે સહી લેનારી વૃત્તિ, તે જડ પ્રકૃતિ-તમાગુણી છે. કચવાટપૂર્વકની કે એક યા બીજે નિમિત્તો ક્ષોભપૂર્વકની જે સહનશીલતા છે, તે રજોગુણી છે. તે સત્ત્વગુણીના આશય આધ્યાત્મિક વલણના હોઇ, પ્રતિકારની સાથે સાથે ઇષ્ટના અભિગમ (approach) હાય. પણ તે ચિત્તની સર્વોચ્ચ ભૂમિકાથી હેઠલી - નીચેની દશા છે. જે વ્યકિત વિરોધ કરી શકવાની શકિત ધરાવતા છતાં સહજભાવે સહી લે છે, તે જ સર્વોત્કૃષ્ટ તિતિક્ષા છે. એ પગથિયે ચડી ગયા પછી એવું બને કે તેવા સાધકો સમજીને માત્ર મનથી પોતાના મનમાં સહજભાવે તેની બરદાસ કરવાની રહે છે. તેનો સૂક્ષ્મ પ્રભાવ આસપાસનું જગત કંઇક સચેત હોય તે પડયા વિના રહેતા નથી. અને શંકરાચાર્ય પ્રસ્તુત શ્લાકમાં તેવી તપામયતાનું ચિત્ર દોરે છે,
એ તપામયતા અક્ષુબ્ધ અવિકારી ચિત્તની પ્રસાદી છે; તેની એ સ્થિરતામાંથી જ સમતા - સ્થિરપ્રજ્ઞા સંભવે છે. માટે જ જૈનન ધર્મીએ આવી સમતા - સમભાવમાં ચિત્તને સ્થાપવાની અગત્ય સ્વીકારે છે: “પોતાનાં પરિણામાને સમભાવમાં સ્થાપિત કરી આત્માને જોવા એનું નામ જ આલોચના છે.”
(સમણસુત્ત - ૪૬૫ ગાથા—મોક્ષમાર્ગ વિભાગ: અનુવાદક અમૃતલાલ ગોપાણી - પ્રકાશન: યજ્ઞપ્રકાશન સિમિત - વડોદરા) તિતિક્ષમાંથી જન્મેલા મનના આ વલણને, આસ્તિકતાની વિધેયાત્મક શૈલીએ વર્ણવીએ તા, આમ કહેવાય:
इश्वरापितं नेच्छ्या कृतम् । चित्तशोधक मुक्तिसाधनम् ॥
रमण महर्षिकृत - उपदेशसारम्
ઇશ્વરને અર્પીને અનાસકિત ભાવે જે કાર્ય થાય છે તે ચિત્ત શુદ્ધ કરનાર અને મેાક્ષનું સાધન બને છે. આમ તિતિક્ષા એ મુમુક્ષુની એક સમીપવર્તી સાધના છે. પર્વતારોહણની ચેતનાના એ રાજીખુશીના પુરુષાર્થ છે.
–હીરાબહેન પાઠક
