________________
તા. ૧-૨-
૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૮૫
...
-
જેન સાહિત્ય
[શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના હીરક મહોત્સવ પ્રસંગે, તા. ૨૦, ૨૧ અને ૨૨ જાનેવારીને રોજ, જૈન સાહિત્ય સમારોહનું આયોજન કર્યું હતું જેમાં વિદ્વાનોએ ભાગ લીધો હતો. તેના ઉદ્ય ઘાટનમાં અને અંતે સમાપનમાં, શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈએ કરેલ પ્રવચનેને સાર અહીં આપવામાં આવે છે.]
મૂળ ધારા સચવાઇ રહી છે. આગમ સાહિત્ય ઉપર, નિર્યુકિત, ભાષ્ય ૨ણિ તથા ટીકાના રૂપમાં વિશાળ સાહિત્યની રચના થઇ છે. આ બધું સાહિત્ય મોટે ભાગે આધ્યાત્મિક જીવનને લગતું છે.
આ ઉપરાંત બીજા વિષયો ઉપર પણ વિશાળ જૈન સાહિત્ય છે; યાય નય - નિક્ષેપ, અનેકાત, સ્યાદ્વાદ્, કાવ્ય, વ્યાકરણ છંદ અલંકાર, કોશ, નાટય, સંગીત, કલા, ભૂગોળ, ખગોળ, ગણિત, જયોતિષ, આયુર્વેદ, અર્થશાસ્ત્ર વિગેરે વિષયો ઉપર વિવિધ પ્રકારનું સાહિત્ય છે. વિપુલ કથાસાહિત્ય, પૌરાણિક અને ઐતિહાસિક ચરિત્ર સાહિત્ય, આચાર - મુનિઓ તથા શ્રાવકોના - વિધિ - વિધા, ક્રિયાઓ, યોગ, ધ્યાન, કર્મવાદ જ્ઞાનને કોઇ વિષય એવો નથી જેના ઉપર જૈનસાહિત્ય ન હોય.
- જૈન સાહિત્ય સમારોહનું ઉદ્ઘાટન કરવાનું મને નિમંત્રણ આપ્યું તે માટે શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયને આભારી છું. તેમાં મારી યોગ્યતા કરતાં, ડૅ. રમણભાઇ શાહ અને વિદ્યાલયના અધિકારીઓની મારા પ્રત્યેની મમતા વધારે કારણભૂત છે તેમ કહેવામાં હું ખાટી નમ્રતા બતાવતો નથી. અહીં ઉપથિત વિદૂત ગણ સમીપે જૈન સાહિત્ય વિશે મારે કંઈ કહેવું તે અનધિકાર ચેટા ગણાય, છતાં તે વિષયે થોડું વાંચ્યું છે અને વિચાર્યું છે અને ખાસ કરી, ભગવાન મહાવીર ૨૫૦ માં નિવણ મહોત્સવ દરમિયાન, રાષ્ટ્રીય . સમિતિના મંત્રી તરીકે, સાહિત્યપ્રકાશન અંગે જે અનુભવ થયો અને વિશેષ વાંચન કરવાની તક મળી, તેથી જૈન સાહિત્યને ઠીક પરિચય થયું છે.
અહીં જૈન સાહિત્ય એટલે માત્ર લલિત વાડમય નહિ પણ જૈનાએ લખેલ દરેક વિષયનું બધું સાહિત્ય, જ્ઞાનને કોઇ વિષય એવો નથી કે જેના ઉપર જેનેનું યોગદાન ન હોય, આ સાહિત્ય ભંડાર ઘણા વિપુલ છે. પાર્શ્વનાથ વિદ્યાશ્રમ, બનારસ તરફથી “જૈન સાહિત્યને બૃહત ઇતિહાસ”, એવી એક મોટી યોજના કરી, છ ગ્રન્થ પ્રગટ ર્યા છે. ડે. હીરાલાલ જૈનનું એક પુસ્તક છે, ‘ભારતીય સંસ્કૃતિમાં જૈન ધર્મનું યોગદાન', તેમાં ઉપલબ્ધ સકળ જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ, લગભગ ૧૫૦ પાનામાં આપ્યો છે. હજી ઘણું સાહિત્ય જેન ભંડારોમાં અપ્રકટ પડયું છે. પણ છેલ્લા ૫૦-૬૦ વર્ષમાં, સારા પ્રમાણમાં પ્રસિદ્ધ થયું છે.
જૈન ધર્મની -શ્રમણ પરંપરાની – પ્રાચીનતા હવે સર્વ સ્વીકૃત છે. શ્રમણ પરંપરા, વૈદિક સંસ્કૃતિથી પણ પ્રાચીન છે. વેદોમાં દેવ-દેવીઓની આરાધના, પ્રકૃતિના તત્ત્વોની પૂજા, યજ્ઞો અને તેની મારફત ઐહિક સુખ સંપત્તિની પ્રાતિ, વિશેષ જોવા મળે છે. શ્રમણ સંસ્કૃતિ શરૂઆતથી તપ, ત્યાગ અને વૈરાયપ્રધાન ૨ી છે. ઉપનિષદોમાં આધ્યાત્મિક વિચારણા પ્રધાનતા પામે છે. જૈન સાહિત્ય મુખ્યત્વે આધ્યાત્મિક છે. વખત જતાં, વૈદિક અને શ્રમણ સંસ્કૃતિને સમનવય થયો. વર્તમાન ભારતીય સંસ્કૃતિ, એટલે વૈદિક, જૈન અને બુદ્ધ ધર્મને ત્રિવેણી સંગમ. જૈન સાહિત્યનો વિચાર આ સંદર્ભમાં કરવો રહે છે. શંકરાચાર્યે જૈન અને બુદ્ધ ધર્સ ઉપર આક્રમણ કર્યું અને હિંદુ ધર્મની પુન:પ્રતિષ્ઠા કરી ત્યારે, બુદ્ધ ધર્મ હિન્દુસ્તાનમાંથી નામશેષ થયા જ્યારે જૈન ધર્મ ટકી રહ્યો. તેનું કારણ મને એમ લાગે છે કે જેનોએ એક પ્રકારનું સમાધાન ક્યું. ધર્મથી જૈન રહ્યા, વ્યવહારમાં હિન્દુ થયા. હિન્દુ સમાજની શાતિ - જાતિ સ્વીકારી, તેના રીત-રિવાજો અપનાવ્યા, હિદુ કાયદે જૈનેને લાગુ પાડ પણ ધર્મથી પોતાનું વ્યકિતત્વ જાળવી રાખ્યું.
- જૈન સાહિત્યમાં મુખ્ય - આગમે એક ગણતરીથી ૩૨, બીજી ગણતરીથી૪૫. આ આગમ ગ્રન્થનું સંકલન ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી લગભગ એક હજાર વર્ષે થયું. દિગમ્બર માન્યતા અનુસાર બધું આગમ સાહિત્ય કાળક્રમે લાપ થયું છે અને મૂળ રૂપમાં અપ્રાપ્ય છે. દિગબર સાહિત્ય બધું આચાર્ય રચિત છે. પણ શ્વેતામ્બર સાહિત્ય કે દિગમ્બર .. સાહિત્ય, બન્નેમાં, ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશની
આ સાહિત્ય વિવિધ ભાષાઓમાં છે. અર્ધમાગધી, શૌરસેની, અપભ્રંશ, સંસ્કૃત, કન્નડ, તામિલ, પ્રાચીન ગુજરાતી વગેરે.
આ બધા સાહિત્યને કેવી રીતે મૂલવશું? અત્યાર સુધી ઘણું અપ્રક્ટ હતું. હવે પ્રકટ થતું જાય છે. દાખલા તરીકે ભૂગોળ, ખગોળ, - ગણિત, જ્યોતિષ, આયુર્વેદ વિગેરે વ્યવહારિક જ્ઞાનના વિષયે છે, તેમાં ઘણી પ્રગતિ થઇ છે. આગમાં સૂર્ય પ્રાપ્તિ, ચંદ્ર પ્રજ્ઞપ્તિ, જબૂદ્વીપ પ્રાપ્તિ વિગેરે ગ્રન્થ છે. તેને સર્વજ્ઞ પરૂપિતાની અંતિમ લેખવા? ભાગ્યે જ એમ કહી શકીએ. તેવી રીતે કવ્ય, અલંકાર,
વ્યાકરણ, છંદ વિગેરેનું પણ. ન્યાય, પ્રમાણ, અનેકાન્ત, સ્યાદ્વાદ વિગેરે તર્કશાસ્ત્ર - લોજીક-ના વિષયો છે. તેમાં ગ્રહણ કરવા ગ્ય ગ્રહણ કરીએ. અન્ય વિચાર ધારાઓનો તુલનાત્મક અભ્યાસ કરીએ. કથા સાહિત્ય તથા ધર્મોપદેશ-નું સાહિત્ય શ્રેષ્ઠ હોય તેનું અધ્યયન કરીએ. આ બ મુખ્યત્વે વૈરાગ્યલક્ષી છે. આ બધા સાહિત્યમાં તત્કાલિન સામાજિક અને ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિની માહિતી મળે છે તેને ઐતિહાસિક દષ્ટિએ અભ્યાસ કરીએ.
આપણે અનેકાન્તની વાત કરીએ છીએ અને તેને માટે ગૌરવ લઇએ છીએ, પણ ખરેખર આપણી દષ્ટિ અનેકાન્ત છે? મતાગ્રહ અને અંધશ્રદ્ધાથી કેટલા ઘેરાયેલા છીએ? રૂઢ થયેલી માન્યતાઓને લેશ પણ આંચ આવે એવા વિચાર પણ કરવા આપણે તૈયાર નથી.
જૈન દર્શનનું જીવશાસ્ત્ર - બાયોલોજી - અતિ ગહન છે. વર્તમાન વિજ્ઞાન હવે તેનું સમર્થન કરે છે. પણ બન્નેને તુલનાત્મક અભ્યાસ કાંઇ જ નથી. આપણી પરિભાષા જુદી છે. તેમાંથી બહાર નીકળ્યા જ નથી. જૂની પરંપરાગત પરિભાષામાં જીવના ભેદ - પ્રભેદ ગેખે જઈએ છીએ. સર્વજ્ઞ ભાપિત માનીને સ્વતંત્ર વિચાર અથવા તુલનાત્મક અભ્યાસ કરતા નથી. વર્તમાન બાયોલોજી અને જૈનદર્શનનું જીવશાસ્ત્ર, બનેને ગહન અભ્યાસ હોય એવી વ્યકિતઓ વિરલ છે.
અંતે રહે છે, દ્રવ્યાનુ યોગ અને આચાર ધર્મ- Metaphysics and ethics. નવતત્વ અને પદ્રવ્ય, તથા અહિંસા, સંયમ અને તપ. નવ તત્ત્વમાં જીવ-અજીવનું દ્રત સ્વીકાર્યું છે. આસ્રવ અને કાંધે, જેમાં કક્ષા, લેક્ષાઓ, રાગ અને દ્વેષને સમાવેશ થાય છે તે માનસશાસ્ત્રના વિષય છે. સંવર અને નિર્જરા, આચાર ધર્મ છે, જેમાં બધા વ્રત અને અહિંસા, સંયમ અને તપને સમાવેશ થાય છે. Ethical code of conduct તેમાંથી ઘડી કાઢેલ વિધિ-વિધાને, મળ ક્રમે જડ ભારરૂપ થાય છે. પુણ્ય અને પા૫ શુભ અશુભ કર્મના પરિણામ છે. પદ્રવ્યમાં પ્રથમ બે છે. જીવ અને અજીવ. બીજા બે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય એટલે ગતિ અને
