________________
તા. ૧૬-૧-'૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૭૯
સૂચને ગાંધીજી અને માઉન્ટ બેટન વચ્ચે જે પ્રેમભર્યા સંબંધ હતા તે દર્શાવતા બે પ્રસંગે બહુ મહત્ત્વના છે પણ તે આ પુસ્તકમાં નોંધ્યા નથી.
૧. માઉન્ટ બેટનનાં પત્ની એડવિનાને ગાંધીજીએ, દિલ્હીથી નીચે મુજબને પત્ર લખ્યો હતો :
‘ત્યારે, અભિનંદનને અને શુભેચ્છાઓની વર્ષમાં તમે તમારાં લગ્નની રજત જયન્તી ઊજવી રહ્યા છો હું પણ એમાં સાદ પુરાવું છું; અને આશા રાખું છું કે અહીં તમારે સંયુકત પરિશ્રમ દુનિયાના નાગરિવમાં પરિણમશે.'
નોંધ : (૧) ચંદ્રશંકર શુકલે સંપાદન કરેલ “મિનિસન્સીઝ એફ ગાંધીજી નામના પુસ્તકમાંના, એડવિનના લેખમાં આ પત્ર છપાયો છે.
(૨) ત્યાં જે તારીખ છે તે ૧૮-૫-૪૭ છે. પણ (ક) રજત જયની તા. ૧૮-૭-૪૭ ના રોજ હતી. અને (બ) ગાંધીજી તા. ૧૮-૭-૪૭ ના રોજ દિલ્હી હતા, જ્યારે તા. ૧૮-૫-૪૭ ના રોજ પટણા હતા.
૨. માઉન્ટ બેટન તરફથી ગેઠવાયેલા તા. ૧૩-૧-૪૮ ના રોજના સમારંભમાં ભાગ લેવાનાં નિમંત્રણે ગાંધીજીના કેટલાક અંતેવાસીઓને મળ્યા હતા. આ જ દિવસે ગાંધીજીએ અનિશ્ચિત મુદતના ઉપવાસ શરૂ કર્યા; છતાં જેમને નિમંત્રણ મળ્યાં હતાં તેમણે જવું જ જોઇએ એવો આગ્રહ ગાંધીજીએ સેવ્યો હતે.
આ પ્રસંગ બ્રિજ કૃષ્ણ ચાંદીવાલની ‘એટ ધી ફીટ ઓફ બાપુ” નામના પુસ્તકમાં નોંધી છે.
વિનતિ ૧. પા. ૪૬ લીટી ૧૩ - ૧૫–નેધ છે કે ગાંધીજીને “મહાત્મા” નું બિરુદ કવિવર રવિન્દ્રનાથ ટાગોરે આપ્યું હતું. લેખક આ વિધાનને આધાર જણાવે એવી વિનંતી છે.
સંભવ છે, આ કદાચ જાહેરમાં હશે. અંગત પત્રવ્યવહારમાં તે છેક તા. ૨૧-૮-૧૯૧૦ ના રોજ ગાંધીજીને લખવામાં આવેલા એક પત્રમાં આ બિરુદ આપવામાં આવ્યું હતું.
૨. પા. ૨૬-નોંધ છે કે બીજી ગોળમેજી પરિષદમાં હાજરી આપવા જતી વખતે, ગાંધીજી, આગબોટ ઉપર પોતાની સાથે એક બકરી લઈ ગયા હતા. આ વિધાનને આધાર જણાવે એવી વિનંતી છે.
અત્રે એ નોંધવું જોઇએ કે એ જ્યારે લંડન હતા ત્યારે એમના માટે જોઈતું બકરીનું દૂધ આઇલિંગ્ટન ડેરીમાંથી આવતું હતું.
૩. પા. ૯૫. બે વખત નોંધ છે કે વલ્લભભાઇએ કાપડની મિલમાં કામ કર્યું હતું. આ વિધાનને આધાર જણાવે એવી વિનન્તિ છે.
૪. પા. ૨૫૫ લીટી ૧૫ - ૧૭ નોંધ છે કે એક જુવાન શિક્ષક જેમણે સને ૧૯૪૨ માં રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવા પ્રયત્ન કર્યો હતો તેમના જ હાથે અમદાવાદના ટાઉન હૈલ પર ધ્વજ ફરકાવરાવી તેમનું બહુમાન કરવામાં આવ્યું હતું.
એ શિક્ષકનું નામ અને ધ્વજ ફરકાવવાની તારીખ જણાવવા વિનતિ છે.
હું પોતે એ વખતે અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીને નેકર હતે અને ‘હિંદ છોડો' ની ચળવળના એક ભાગરૂપે મ્યુનિસિપાલિટીના નેકરોની હડતાળ પડાવવામાં સામેલ હોવાના ગુનાસર થયેલી શિક્ષા મેં ભેરવી હતી. પણ આ પ્રકારના બનાવની કોઈ માહિતી મને મળી નથી.
૫. પા. ૪૫૦-નધિ છે કે ગાંધીજીના શબને અગ્નિદાહ દીધા પછી જે અનેક લોકો ચિતાની પ્રદક્ષિણા કરી રહ્યા હતા તેમાં તેમના જયેષ્ઠ પુત્ર હરિલાલ પણ હતા. આ વિધાનને આધાર જણાવવા વિનંતી છે.
આવું જ વિધાન રૉબર્ટ પેઇને એમના “ગાંધી' નામના પુસ્તકમાં કર્યું છે. મેં એમને તા. ૧૭-૧૦-૭૪ ના રોજ એને આધાર જણાવવા લખ્યું હતું, હજી સુધી જવાબ નથી.
મારા ઉપર પડેલી છાપ. ૧. પુસ્તક વાંચ્યા પછી મને એમ લાગ્યું દે કે એ કોમી એકતાની બાબતમાં બ્રિટિશ સરકારના વલણને બચાવને એક વ્યર્થ પ્રયત્ન છે.
એ સાચું છે કે આપણે હિંદીઓ - બધી જ કોમનાં હિંદીમુર્ખ હતા. આપણે બ્રિટિશ સરકારના હાથે, કેમ કોમ વચ્ચે ધિક્કાર ફેલાવવામાં હથિયાર તરીકે આપણે આપણા ઉપયોગ થવા દીધો, પણ હિંદુ - મુસ્લિમ કોમ વચ્ચે ઐતિહાસિક વૈમનસ્યનાં જે કોઇ અવશેષો રહ્યા હતા તેને દુરૂપયોગ કરવાની અને તેને રાજકીય કારણસર ઉશ્કેરવાની જવાબદારી બ્રિટિશ સરકારની જ હતી. બીજી ગોળમેજી પરિષદમાં ભાગ લેવા જ્યારે ગાંધીજી વિલાયતમાં હતા ત્યારે ત્યાંના એમનાં અનેક ભાષામાં એમણે આ બાબતે બહુ જ સ્પષ્ટતાથી સમજાવી હતી. - પ. ૨૭ ઉપર લેખકે લખ્યું છે ‘બ્રિટિશરોએ જ્યાં સુધી હિંદ પર રાજ્ય કર્યું ત્યાં સુધી એમણે આ બંને કોમ વચ્ચે બરડ સમતુલા ૧ જાળવી; અને સાથે સાથે તેમની વચ્ચેના વૈમનસ્યને, એમના રાજયને ભાર હળ બનાવવાના એક હથિયાર તરીકે ઉપયોગ કર્યો. મૂળમાં યે સ્વરાજની માગણી કરનારની સંખ્યા, કેટલાક બુદ્ધિવાદીઓના અગ્રણીઓ પૂરતી જ મર્યાદિત હતી. આ માગણી કરનારાઓએ, એક સામાન્ય ધ્યેયને પહોંચવા ખભેખભા મિલાવી કામ કરવાની ષ્ટિએ કોમ કોમ વચ્ચેના મતભેદોને કોરાણે મૂક્યા હતા. વિધિની વિચિત્રતા તો એ છે કે એ મેળને ભાગીને ભૂકો કરનાર ગાંધી પોતે જ હતા.’ ૨.
આ વિધાન, બચાવને એક વ્યર્થ પ્રયત્ન અને પોતાના મનને મનાવવા - છેતરવા સિવાય બીજું કાંઇ નથી.
૨. જે દેશની ઉપર બ્રિટને રાજ કર્યું હતું તે દેશમાંથી એણે આર્થિક પ્રકારના કેટલા ગેરલાભ ઉઠાવ્યા હતા અને તેને કેવી રીતે નિચોવી નાખ્યો હતો, એ વિશે પુસ્તકમાં કેવળ મૌન સેવવામાં આવ્યું છે. બ્રિટિશ લોકોએ એવું ન કર્યું હતું, અને ભૂતકાળમાં બીજા ચડાઈ કરનારાઓની માફક એ પણ આવીને રહ્યા હતા અને વસ્યા હોત તો સ્વરાજની ચળવળ જ ન ઊપડી હોત. બ્રિટનના રાજબંધારણમાં પણ હિંદને કોઇ દિવસ, કેનેડા વગેરે જેવી વસાહત ગણાય છે તેવી વસાહત ગણવામાં આવ્યું નથી. હિંદને તે કેવળ, એક મહાને તાબેદાર મુલક ગણવામાં આવ્યો હતો.
આ જોતાં, હિંદ છોડતી વખતે, ૧ એક વસાહતી પ્રજા, જે દેશને પોતે વસાહત માની હતી તે દેશને છોડતી હતી’(પા. ૨૨૧ લીટી નીઘેથી ૩-૨) એવા વિધાનમાં સત્યને લેશ માત્ર અંશ નથી. ૩
- ચંદુલાલ ભગુભાઈ દલાલ 1. Great Dependency 2...... colomi ing people were heaving those
they had colonized..... ૩. આ લેખમાંના મુદ્દાઓ કાંઇક વિસ્તૃત સ્વરૂપમાં, આ પુસ્તકના
લેખકને (જે તે વખતે હિંદમાં હતા તેમને) મેં તા. ૧૮-૨-૭૬ ના રોજ લખી મોકલ્યા હતા. પુસ્તકના પ્રકાશકને મારા પત્રના સ્વીકારને જવાબ આવ્યો હતો, પણ લેખકને હજી સુધી (તા. ૨૪-૧૨-૭૬ સુધી) જવાબ આવ્યો નથી. '
૨. ભ. દ. 1. Fragile balance. 2. –Ironically it was Gandhi who had disrupted
that accord.”
૧. Reminiscences of Gandhiji 2. At The Feet of Bapu.
