Prabuddha Jivan 1977 Year 38 Ank 17 to 24

Author(s): Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

તા. ૧-૧-૭૭
不
પ્રબુદ્ધ જીવન
પ્રજા
અને
રેડિયોની સ્વિચ ખાલી એટલે આપણા આગેવાનોના શાણપણમાંથી ઝરતા બેોધવચનો સાંભળવા મળે છે. રોજ છાપું ઉઘાડો એટલે શું કરવું જોઇએ કે શું થવું જોઇએ તેની શિખામણ વાંચવા મળશે; પરંતુ મોટા ભાગે આ બધું કરવાની સત્તા અને તક સરકાર હસ્તક જ હાય છે, તેમ છતાં એ બધું કેમ થતું નથી? કદાચ એવી એક રૂઢિ પડી ગઇ છે કે આગેવાનોના કોઇ પણ ભાષણમાં શિખામણ અને સારાં કામે કરવાની અભિલાષા હોવી જ જોઇએ.
તાજેતરમાં પોલીસ ખાતાની સુધારણા કરવાની આવશ્યકતા વિશે કેટલાક ઉચ્ચ નેતાઓએ ભાર મૂકયા અને સ્વતંત્રતાનાં ૩૦ વર્ષમાં પણ પોલીસ પ્રજાના મિત્ર, મદદનીશ અને સેવક બની શકેલ નથી તેના ખેદ વ્યકત કરવામાં આવ્યો. પોલીસ ઇન્સ્પેકટર જનરલાની સભામાં રાષ્ટ્રપતિએ, વડા પ્રધાને, ગૃહ પ્રધાને વગેરેએ મિસા જેવા કાયદાને દુરુપયોગ ન થાય તેની પણ શિખામણ આપી. હમણાં ગૃહપ્રધાન બ્રહ્માનંદ રેડ્ડીએ કહ્યું કે પોલીસ પ્રજાજના પર જુલમ પણ કરે છે એવા બનાવા વડા પ્રધાનના જાણવામાં આવ્યા છે, તેથી તેમણે ખેદ વ્યકત કર્યો છે અને રાજ્યોના મુખ્ય પ્રધાનોને તેના વિશે લખ્યું છે.
મહત્ત્વનો સવાલ એ છે કે સંરક્ષણ સેના, તેના દેશપ્રેમ, શૌર્ય અને આત્મસમર્પણ વડે આવી લોકપ્રિય બની, પણ પોલીસખાતા
ત્યે પ્રજાને ભય અને તિરસ્કાર કેમ છે? દેશ પરાધીન હતા ત્યારે ...મતી વિજ્યાલક્ષ્મી પંડિતે સૈન્યના જવાનોને—rice soldiers ભાડૂતી સૈનિકો-કહ્યા હતા. સૈન્યે બતાવી આપ્યું કે તે ભાડૂતી સૈન્ય નથી. જ્યારે આઝાદ હિંદ ફોજની રચના થઇ ત્યારે અંગ્રેજોને ખાતરી થઈ કે હવે હિંદી સૈન્યના બળે હિન્દુસ્તાન પર રાજ થઇ શકશે નહિ.
સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામને પોલીસના પશુબળ વડે કચડી નાખવા અંગ્રેજોએ પેાલીસ ખાતાનો ઉપયોગ કર્યો હતો. પેાલીસે જવાહરલાલ નહેરુ અને લાલા લજપતરાય જેવા પ્રથમ પંકિતના નેતાઓને પણ લાઠી વડે માર્યા હતા. મારનાર હાથ ગારો હોય કે ભૂરા હોય એ તફાવતનું મહત્ત્વ નથી, પણ પોલીસખાતાએ આઝાદીનું આંદાલને કચરી નાખવા માટે ઉત્સાહનો અતિરેક પણ બતાવ્યા હતા. પેાલીસ ખાતાની એ પ્રણાલિકાગત માન્યતા હતી કે રાજ્યની સામે માથું ઊંચકનાર ગુનેગાર કે રાજદ્રોહી જ હોય.
પહેલી રાષ્ટ્રીય સરકારમાં સરદાર પટેલ ગૃહપ્રધાન થયા પછી તેઓ પોલીસનું મન ધોઈ નાખવા માગતા હતા. દેશમાં દમન માટે આઇ. સી. એસ. અમલદારો જવાબદાર ગણાતા હતા અને દેશ સ્વતંત્ર થયા પછી તેમણે પોતાની ભીતિ સરદાર પાસે વ્યક્ત પણ કરી હતી. સરદારે ભૂતકાળ ભૂલી જઇને પોતાનો સંપૂર્ણ વાસ તેમનામાં મૂકવા ખુથી બતાવી હતી.
જો સરદાર વધુ જીવ્યા હોત તો તેમણે પોલીસખાતાનું મન પણ ધોઇ નાખ્યું હોત. પરંતુ નવા યુગને અનુકૂળ થવાનું સનદી અધિકારીઓને સૂઝયું અને તેઓ આગળ આવ્યા તેમ પોલીસખાતાને કેમ ન સૂઝયું ? સ્વતંત્રતાનાં ૩૦ વર્ષમાં અને કટોકટીના શાસન દરમિયાન પણ કેમ ન સૂઝતું?
રાજ્યશાસ્ત્ર પ્રમાણે રાજ્યના પાયા બળ છે અને બળ, સૈન્ય તથા પોલીસ વડે વ્યકત થાય છે; પરંતુ આ જરીપુરાણા ખ્યાલ કલ્યાણ રાજ્યમાં સ્વીકારી શકાય નહિ. આપણૅ કલ્યાણ રાજ્યનું ધ્યેય સ્વીકાર્યું છે. તેમ છતાં રાજ્ય બળ પર મુસ્તાક છે. કલ્યાણ રાજ્યમાં સૈન્ય બાહ્ય શત્રુઓ સામે દેશનું રક્ષણ કરવા માટે જ હોય છે અને પેાલીસ આંતરિક વિદ્રોહ, ગુનેગારો તથા કુદરતી આફતો સામે પ્રજાનું રક્ષણ કરવા માટે જ હોય. આગ કે કુદરતી આફત વખતે જેમ બંબાવાળાને અને શારીરિક સંકટ વખતે રેડ - ક્રોસની એમ્બ્યુલન્સને મદદે બેલાવવાના પહેલા વિચાર આવે છે તેમ કોઇ પણ ભય કે સંક્ટ કે મુશ્કેલી વખતે પોલીસની મદદ લેવાના પહેલા વિચાર આવવા જોઇએ; પરંતુ પેાલીસ પ્રત્યે આત્મીયતા, શ્રદ્ધા કે વિશ્વાસ બેસે એવું કશું સ્વતંત્રતાના ૩૦ વર્ષમાં પણ પેાલીસે હજી કર્યું નથી. આથી ઘણી વખત ફરિયાદ કરવાનું પણ ટાળવામાં આવે છે.
અંગ્રેજીમાં જેને બ્રુટ ફોર્સ (પશુબળ) કહેવામાં આવે છે, તેના પ્રતીક તરીકે પેાલીસને જોવામાં આવે તે દેશ માટે કે પેાલીસ માટે શોભાસ્પદ નથી; પરંતુ બ્રિટિશ જમાનાથી પોલીસે પેાતાની
૧૬૭
પેાલીસ
આવી જ આબરૂ જાળવી રાખી છે અને તેમાં સુધારો કરવા માગતું નથી.
એક ખાતાની પ્રણાલિકા દીર્ધકાળથી રૂઢ થઈ જાય છે તે ભૂંસાતી નથી અને તેમાં કામ કરનારાઓ પણ એ પ્રણાલિકાની બહાર જવા લલચાતા નથી. અંગ્રેજોએ આપણને નીડર, નિષ્પક્ષ અને ન્યાયી ન્યાયાધીશેની પ્રણાલિકા આપી. આજે જ્યારે દેશમાં ભ્રષ્ટાચાર એક નિયમ અને સદાચાર અપવાદ બની જવા લાગેલ છે ત્યારે પણ ન્યાયાધીશો નીડર, નિષ્પક્ષ અને પ્રામાણિક હોય એ પ્રણાલિકા જળવાઇ રહી છે. જો કે તેમાં અપવાદો બને છે, અંગ્રેજોએ પેાલીસ ખાતાની જુદી પ્રણાલિકા સ્થાપી. તેમણે તેને પશુબળનું એવું પ્રતીક બનાવ્યું કે ગુનેગારો અને ‘ચળવળિયા’', બધા તેનાથી ડરે. જેઓ બીજાને ડરાવી શકે છે તેઓ તેમની પાસેથી ગેરલાભ પણ મેળવી શકે છે. જો બીજાને ડરથી નહિ પણ પ્રેમ અને સેવા વડે તેના વિશ્વાસ જીતી લીધા હોય તા ગેરલાભ મેળવવાને વિચાર પણ આવે નહિ.
આશ્વાસન
પોલીસખાતામાં લાંચરુશ્વત લેવાય છે, કાળાંધાળાં થાય છે, સત્તાનો દુરુપયોગ થાય છે. કોઇ વાર આવા કિસ્સા અદાલતોની આંખે ચડે છે ત્યારે તે આવાં દુષ્કૃત્યો કરનાર પોલીસની ટીકા કરે છે, ઝાટકણી પણ કાઢે છે; પરંતુ તેની અસર શી ? લગભગ કઇ નહિ. પેાલીસે જેના પ્રત્યે ગેરવર્તાવ કર્યો હોય, અન્યાય કર્યો હોય, ખોટી રીતે સંડોવ્યા હોય તેને તેથી ભાગ્યે જ કઈ મળે છે. પેાલીસના દુરાચારના અને અત્યાચારના કેટલાક એવા કિસ્સા કોર્ટમાં ઉઘાડા પડે છે કે તે વાંચીને આપણા પુણ્યપ્રકોપ પ્રગટે. તો પછી સરકારોને ત્રણ દાયકામાં કેમ નથી વિચાર આવતો કે પ્રજા પર આવા અત્યાચાર અટકાવવા પેાલીસનું માનસપરિવર્તન અને કાયાપલટ કરવાં જોઇએ? રાજ્યોમાં પેાલીસના અત્યાચા૨ના બનાવો બને અને તે પ્રત્યે વડા પ્રધાને મુખ્ય પ્રધાનોનું ધ્યાન ખેંચવું પડે તો તેનો અર્થ એ કે પોલીસ ખાતા સાથે રાજ્ય સરકારોને પણ સુધારવાની જરૂર છે.
પોલીસ ખાતું માત્ર જુલમી અને અપ્રામાણિક માણસોથી જ ભરેલું હાય છે, એવો ખ્યાલ તેને અન્યાય કરશે. પેાલીસ ખાતામાં કર્તવ્યનિષ્ઠ, પ્રામાણિક અને બહાદુર માણસા પણ હોય છે. જે પેાતાની જીંદગી જોખમમાં મૂકીને પણ પ્રામાણિકપણે પોતાનું કર્તવ્ય બજાવે છે. મુંબઇના વધારાના પોલીસ કિમશનર શ્રી કુલકર્ણીએ મને એક દિવસ કહ્યું હતું કે હું રોજ સવારે એવી પ્રાર્થના કરીને કામે ચડું છું કે મારા હાથે કશું ખોટું કામ ન થાય અનેં મને મારા કર્તવ્યમાં યશ મળે.
પરંતુ આવા સજ્જનો થોડી સંખ્યામાં હોય તેથી આખા ખાતાતે સુધારી શકે નહિ, અને જો સરકાર પોતે પોલીસ ખાતાને સુધારવા માગતી ન હોય તો પોલીસ ખાતું કદી સુધરે જ નહિ. અહીં આંખમાં ખટકે એવા એક વિરોધાભાસ છે. પ્રજાના મત વડે ચૂંટાઇને પ્રજાના પ્રતિનિધિએ જ્યારે સરકારમાં જાય છે ત્યારે તેમને જ પ્રજા પર શાસન કરવા માટે પશુબળ અને ભ્રષ્ટાચાર માટે નામચીન હોય એવા પોલીસ ખાતાની જરૂર પડે છે.
જો માત્ર વાત અને ભાષણા કરવાને બદલે ખરેખર કલ્યાણ રાજ્ય રચવું હોય તે પોલીસખાતામાં ક્રાન્તિ કરવી જોઇએ, તેમાં એવા માણસાની ભરતી થવી જોઇએ, તેમને એવી તાલીમ આપવી જોઇએ અને એવી પ્રણાલિકા સ્થાપવી જોઇએ કે વડા પ્રધાને અપેક્ષા વ્યકત કરી છે તેમ પોલીસને એમ લાગવું જોઇએ કે તેનું અસ્તિત્વ પ્રજાની સેવા માટે જ છે. અને પ્રજા તેની માલિક છે, પોતે પ્રજાના સેવક છે. અત્યારે તો પ્રજામાં એવા ખ્યાલ છે કે પેોલીસમાં દાદાઆના દોસ્ત, ગુંડાઓના ભાગીદાર અને ગુનેગારોને ઢાંકનાગ પણ છે. જો મુંબઇ જેવા જાગૃત શહેરમાં, જયાં પેાલીસ આવી કુશળ છે ત્યાં પણ તેની આબરૂ ગર્વ લેવા જેવી નથી તે નાનાં નગરોમાં અને ગ્રામ્યપ્રદેશમાં શું હશે? કોઇવાર પ્રકોપ જાગે એવા ગુના કરનારા પણ છૂટી જાય છે અથવા પકડાતા નથી અને અદાલતો પેાલીસની આકરી ટીકા કરે છે ત્યારે એ વાંચીને આપણને પોલીસ ખાતાનાં દુષ્કૃત્યો પર પુણ્યપ્રકોપ પ્રગટે છે. પછી આપણે પણ ભૂલી જઇએ છીએ. આપણે શું કરીએ? આપણે ચૂંટેલા પ્રધાનને પણ પૂછી શકતા નથી, એટલે તો વડા પ્રધાને તેમને તેમની ફરજનું ભાન કરાવવું પડે છે.
વિજયગુપ્ત મૌર્ય