________________
मुक्तावली : तृतीये तु कपिसंयोगाभाववान् आत्मत्वादित्यादावव्याप्तिः, तत्रात्मवृत्तिः कपिसंयोगाभावाभावः कपिसंयोगस्तस्य गुणत्वात्तत्प्रतियोगितावच्छेदकं गुणसामान्याभावत्वमपि तदवच्छिन्नाऽनधिकरणत्वं हेत्वधिकरणस्यात्मन इति ।
મુક્તાવલી : ઉત્તરપક્ષ ઃ તો અમે હવે બધા પ્રતિયોગીનું અનધિકરણ એવું હેત્વધિકરણરૂપ બીજો વિકલ્પ છોડી દઈશું. હવે અમે ત્રીજો વિકલ્પ લેતાં કહીશું કે યત્કિંચિત્પ્રતિયોગિતાવચ્છેદકાવચ્છિન્ન પ્રતિયોગીનું અનધિકરણ એવું હેત્વધિકરણ લેવું. આમ હવે ધૂમામાવવાનું વદ્યમાવાત્ સ્થળે લક્ષણની અવ્યાપ્તિ નહિ આવે, કેમકે હેત્વધિકરણ હૃદમાં જે ઘટાભાવ લીધો તેના બે પ્રતિયોગી ઘટ અને ઘટાભાવાભાવ થયા, એટલે પ્રતિયોગિતાવચ્છેદક ઘટત્વ અને ઘટાભાવાભાવત્વ થયા. તેમાંના કોઈપણ એક પ્રતિયોગિતાવચ્છેદકથી અવચ્છિન્ન પ્રતિયોગીનું અનધિકરણ હેત્વધિકરણ બનવું જોઈએ. એટલે અમે પ્રતિયોગિતાવચ્છેદક ઘટત્વને જ લઈશું. ઘટત્વાવચ્છિન્ન પ્રતિયોગિતાક જે ઘટ પ્રતિયોગી, તેનું સાધ્યતાવચ્છેદક સ્વરૂપસંબંધથી હેત્વધિકરણ હ્રદ એ અનધિકરણ જ છે. આમ ગમે તે એક પ્રતિયોગિતાવચ્છેદકથી અવચ્છિન્ન પ્રતિયોગીનું અનધિકરણ વિવક્ષિત કરવાથી ઉક્ત સ્થળે લક્ષણની અવ્યાપ્તિ રહેતી નથી.
=
પૂર્વપક્ષ : ભલે, પણ તો ય ‘આત્મા પિસંયોગમાવવાનું આત્માત્' સ્થળે તો હજી પણ અવ્યાપ્તિ આવશે. અહીં હેત્વધિકરણ આત્મા છે. હવે આત્મામાં જેમ કપિસંયોગાભાવ છે તેમ કપિસંયોગાભાવાભાવ કપિસંયોગ પણ છે જ, કેમકે સંયોગ એ અવ્યાપ્યવૃત્તિ ગુણ છે. આમ આત્મામાં સાધ્યાભાવ = કપિસંયોગાભાવાભાવ કપિસંયોગ છે. (સાધ્ય કપિસંયોગાભાવ) હવે આ કપિસંયોગાભાવાભાવ સ્વરૂપ જે સાધ્યાભાવ, તેનો પ્રતિયોગી કપિસંયોગાભાવ છે. કપિસંયોગ એ ગુણસામાન્ય છે માટે પ્રતિયોગી જે કપિસંયોગાભાવ તે ગુણસામાન્યાભાવ સ્વરૂપ બન્યો. આમ સાધ્યાભાવ= કપિસંયોગાભાવાભાવ, તેના પ્રતિયોગી બે થયા : (૧) કપિસંયોગાભાવ અને (૨) ગુણસામાન્યાભાવ. એટલે પ્રતિયોગિતાવચ્છેદક પણ બે બન્યા (૧) કપિસંયોગાભાવત્વ અને (૨) ગુણસામાન્યાભાવત્વ.
=
હવે તમે કહ્યું કે યત્કિંચિત્પ્રતિયોગિતાવચ્છેદકથી અવચ્છિન્ન પ્રતિયોગીનું અનધિકરણ એવું હેત્વધિક૨ણ બનવું જોઈએ. તો અમે અહીં કપિસંયોગાભાવત્વ સ્વરૂપ
ન્યાયસિદ્ધાન્તમુક્તાવલી ભાગ-૨ (૪૭)
