________________
અહિંસા-સૂત્ર
૩૧
જ એમ ને એમ વખાણવા મંડી પડે છે-ગતાનુગતિક પ્રવાહે તેનું જોરદાર સમર્થન કરવા મંડી પડે છે એવું અહીં નથી એમ સ્પષ્ટ કરવા વિદા શબ્દને વાપરેલ છે. એમ આ ગાથાની વ્યાખ્યા કરનારા પૂર્વાચાર્યોનો ઊંડો આશય છે.
૩. ત્રસ પ્રાણી- જે પ્રાણીઓ ગતિવાળાં છે એટલે ત્રાસ થતાં પોતાના રક્ષણ માટે આમ તેમ ગતિ કરે છે તેમને જૈન પરિભાષામાં, બૌદ્ધ પરિભાષામાં અને વૈદિક પરિભાષામાં ‘ત્રસ’ કહેલાં છે. (જુઓ ધમ્મપદ ૨૬મો બ્રાહ્મણ વર્ગ શ્લો ૨૩, આ માટે જુઓ ૨૧મા બ્રાહ્મણ-સૂત્રના ચોથા પદ્ય ઉપરનું ટિપ્પણ) તથા “મનુઃ પ્રશિહિતો પōન્ ત્રસ-સ્થાવાવર્ગ'- (મહાભારત, શાંતિપર્વ રાજધર્માનુશાસન પર્વ અધ્યાય નવમો, શ્લોક ૧૯) નાની કીડીથી માંડીને માણસ સુધીનાં બધાં પ્રાણીઓ ત્રસ છે.
"
૪. સ્થાવર પ્રાણી- જેમને ગમે તેટલો ત્રાસ પડે તો પણ પોતાના રક્ષણ માટે ગતિ કરી શકતાં નથી તેમને ભારતીય ત્રણે ધર્મના ગ્રંથોમાં ‘સ્થાવર’ કહેલાં છે - (જુઓ મનુસ્મૃતિ અધ્યાય બારમો, શ્લો ૪૨, “સ્થાવા: વૃક્ષાવય:'') ૧. વૃક્ષ, વેલા, નાના નાના છોડ, લીલું જીવતું ઘાસ, તથા ૨. પૃથિવી, ૩. પાણી, ૪. અગ્નિ, અને ૫. પવન એ પાંચ સ્થાવર જીવો છે.
૫. પરિગ્રહધારી- હિંસાનું મૂળ પરિગ્રહ છે એમ ભગવાન મહાવીરે અને ભારતીય તમામ સંતોએ પોતાના અનુભવથી કહેલ છે. જેમ જેમ અંદરની તૃષ્ણા અને આશા વધારે તેમ તેમ બહારનો પરિગ્રહ વધારે મેળવવાનું મન થાય, કદાચ એ મળે કે ન મળે તો પણ એવી વૃત્તિમાંથી જ હિંસા જન્મે છે અને જેઓ એવો બહારનો પરિગ્રહ બીજાની સરખામણીમાં પ્રમાણથી વધારે મેળવે છે તેઓ હિંસા સિવાય તેમ કરી શકતા નથી. જેમ જેમ વૃત્તિમાં સંતોષ તેમ તેમ પરિગ્રહ વૃત્તિ ઓછી, તેને પરિણામે હિંસા પણ ઓછી. આદર્શ તો સર્વપ્રકારે અહિંસાનો છે. પણ તે કાંઈ જીવનમાં ઝટપટ આવી શકતો નથી, તેને મેળવવા ક્રમપૂર્વક ટેવ પાડવાની હોય છે. એવી ટેવ પાડવા સારુ ભગવાન મહાવીરે ગૃહસ્થો માટે બાર વ્રતોની યોજના કરેલી છે અને
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
