________________
२२२ અર્વાચીન સંસ્કૃત સાહિત્યમાં જેમને ઈંદ્રવજા, ઉપેન્દ્રવજા અને ઉપજાતિ છંદ કહેવામાં આવે છે તેઓ પ્રાચીન ત્રિછુપ છંદના જ જુદા નામવાળા પ્રકાર છે.
ઈદ્રવજાના દરેક ચરણમાં અગિયાર અગિયાર અક્ષરો આવે છે. તેમાં ત્રીજે, છઠ્ઠો, સાતમો અને નવમો અક્ષર હૃસ્વ હોય છે.
ઉપેન્દ્રવજા અને ઉપજાતિના દરેક ચરણમાં અગિયાર અગિયાર અક્ષરો આવે છે. ફકત ઉપેન્દ્રવજામાં દરેક પાદનો આદિ અક્ષર લઘુ હોય છે અને બીજી યોજના ઈંદ્રવજાની જેવી હોય છે ત્યારે ઉપજાતિ છંદમાં પ્રથમ અને તૃતીય પાદ ઈંદ્રવજા જેવું અને દ્વિતીય અને ચતુર્થપાદ ઉપેન્દ્રવજા જેવું હોય છે. અર્થાત્ ઈંદ્રવજા અને ઉપેન્દ્રવજાના મિશ્રણનું નામ ઉપજાતિ છંદ.
અર્વાચીન સંસ્કૃત સાહિત્યમાં વંશસ્થ અને ઇંદ્રવંશા છંદો બાર બાર અક્ષરના હોય છે. આ બન્ને છંદો પ્રાચીન જગતી છંદના એક જુદા પ્રકારરૂપ છે.
વંશસ્થમાં દરેક ચરણમાં બાર બાર અક્ષર હોય છે.
ઉપેન્દ્રવજા છંદના ચારે ચરણોમાં દસમા અને અગિયારમા અક્ષર વચ્ચે એક લઘુ અક્ષર ઉમેરાયો હોય ત્યારે તેનું નામ વંશસ્થવૃત્ત અને દરેક પાદમાં બાર બાર અક્ષરવાળા વંશસ્થ છંદમાં જ્યારે આદિ અક્ષર ગુરુ હોય ત્યારે તેનું નામ ઇંદ્રવંશા દ.
અલંકાર - આ આખાય સંગ્રહમાં ઉપમા અને રૂપક એ બે અલંકાર વપરાયેલા છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
