________________
લોકતત્વ-સૂત્ર
૧૫૧ અને અલોકજગત એ બન્નેને વ્યાપીને સર્વત્ર સર્વકાળે અખંડભાવે રહેલો છે. એ અમૂર્ત છે, જૈન પરંપરા ઉપરાંત બૌદ્ધ પરંપરા અને વૈદિક પરંપરા પણ આકાશનું અસ્તિત્વ સ્વીકારે છે. દિશાઓનું અસ્તિત્વ આ તત્ત્વમાં સમાઈ જાય છે. આ તત્ત્વનો ધર્મ કે ગુણ, ચેતન કે જડમાત્રને પોતામાં સમાવી લેવાનો છે. અર્થાત્ અવગાહમાં કે અવકાશમાં આ તત્ત્વ નિમિત્ત છે - સહાયક છે. જૈનપરંપરા એમ માને છે કે રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ એ બધા ગુણો મૂર્તપદાર્થમાં હોય છે. આકાશ તત્ત્વ અમૂર્ત છે. આકાશ અને શબ્દ વચ્ચે ગુણગુણીનો અથવા ધર્મધમનો સંબંધ નથી. કારણ કે શબ્દ
સ્વયં મૂર્ત પદાર્થ છે. ગુણો બધા રૂપાદિ ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય છે અને જેમાં ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય ગુણો હોય છે તે પદાર્થમાત્ર પણ ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય હોય છે. આ અપેક્ષાએ આકાશ, રૂપ વગરનું તત્ત્વ છે માટે ઈદ્રિયગ્રાહ્ય નથી અને જે ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય ન હોય એવા તત્વમાં સ્વભાવે કરીને કોઈ ઈદ્રિયગ્રાહ્ય ગુણ કદી સંભવી ન શકે; માટે જૈનપરંપરા કહે છે કે સ્વભાવે કરીને આકાશતત્વનો ગુણ શબ્દ નથી. હા, એ વાત ખરી છે કે શબ્દ - ધ્વનિ, આકાશ વિના સંભવી શક્તો નથી - રહી શકતો નથી. પણ એનો અર્થ એમ નહીં કરી શકાય કે શબ્દ એ આકાશનો ધર્મ કે ગુણ છે. એ તો જેમ વાટકો કે એવા કોઈ બીજા આધાર વિના પાણી રહી શકતું નથી તેનો અર્થ એમ નહીં કરી શકાય કે પાણી એ વાટકો કે એવા કોઈ બીજા આધારભૂત સાધનોનો ધર્મ કે ગુણ છે અને એ જ રીતે શબ્દ પણ આકાશના આધાર વિના રહી શકતો નથી, વા સંભવી શકતો નથી એટલે વાટકો અને પાણીની જેમ જ શબ્દ અને આકાશ વચ્ચે આધારઆધેયનો સંબંધ ઘટાવી શકાય; નહીં કે ગુણગુણીનો અથવા ધર્મધર્મીનો.
આકાશ આધાર છે અને શબ્દ આધેય છે. આકાશ વાટકાની જગ્યાએ છે અને શબ્દ પાણીની જગ્યાએ છે. તો પછી શબ્દનું મૂળ કારણ શું? જૈનપરંપરા એમ કહે છે કે સમગ્ર લોકરૂપ આકાશમાં શબ્દની વર્ગણાઓ જે પુદગલવર્ગણાનો જ એક પ્રકાર છે, સ્વત: જ ભરી ઘડી છે. શબ્દની વર્ગણાઓ એટલે શબ્દના પરમાણુઓ. જે સંભળાય છે તે ધ્વનિ, શબ્દની વર્ગણાઓનો એક પરિણામ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
