________________
૧૩
તે કહી શકે નહિં અને કાઇ જન્મથી અંધ હાય તે લીમડાના રંગ કેવા છે તે ખરાખર જાણી શકે નહિ, છતાં તે કાંઇક વસ્તુએ છે અને તેને ઇંદ્રિયાની મદદ વગર અથવા આત્મજ્ઞાન ઉમેરીને જાણી શકાય છે. આ રીત કેટલેક અંશે ધાર્મિક સપ્રદાયા બતાવે છે.
ધાર્મિક સંપ્રદાયામાં માણસના સ્વભાવના ગુણદોષ, અંતઃકરણની વૃત્તિએ અને આત્માના ક્ષેત્ર વિષે કેટલીક સમજણુ આપવામાં આવે છે. છતાં ત્યાં પણ ભૂલના સંભવ છે. પ્રાચીન કાળમાં કાઇ સંપ્રદાય, ભગવાન આપણી ઉપર કેાઇ જગ્યાએ રહેલા છે એમ મનાવતા હતા અને હાલના કાળમાં નવા સંપ્રદાય એમ સમજાવે છે કે ભગવાન જગતમાં છે પણ હુમણા નથી; અમુક અમુક પ્રકારની ક્રિયા કરશે એટલે તે પછી ભગવાન મળશે. પ્રાચીન કાળના કેટલાક વિદ્વાના ભગવાનની જગ્યાના સંબંધમાં ભૂલ કરતા હતા, હાલના કાળના કેટલાક વિદ્વાને ભગવાનના કાળના સંબંધમાં ભૂલ કરે છે. જે ભગવાન ઉપર છે અથવા જે હવે પછી મળશે તે સાચા ભગવાન નથી. તે પેાતાની માન્યતાના ભગવાન હૈાય છે.
જીવભાવે ઇશ્વરને વિચાર કરવા બેસીએ છીએ અને જ્યારે ખરાખર જવાબ મળતા નથી ત્યારે એમ
