Bandhan Ane Mukti

Author(s): Harishbhadravijay
Publisher: Navjivan Granthmala

Page 19

યસ્યા દ્રષ્ટિ કુપા વૃષ્ટિ, ગિરઃ સમ સુધાકિરઃ.
તસ્મ નમઃ શુભ ધ્યાન, જ્ઞાન મગ્નાય યોગિનઃ || (જ્ઞાનસાર) અર્થ : જેની દ્રષ્ટિમાં કૃપાની વૃષ્ટિ છે, વાણી સુધા-અમૃત જેવી મીઠી મધુરી છે, જે જ્ઞાન-ધ્યાનમાં મગ્ન-તન્મય છે એવા યોગી-ધ્યાની પુરુષને અમે ભાવપૂર્વક નમસ્કાર કરીએ છીએ.
યોગ સંબંધિ પ્રાથમિક દિશા સૂચન, વિચાર વિનિમય કર્યા પછી હવે ધ્યાનનો વિચાર કરીશું. સર્વપ્રથમ ધ્યાન એ બંધન અને મુક્તિ વચ્ચેનો સેતુ-પુલ છે. એના વિના આજ સુધી બંધનમાંથી મુક્તિ તરફ કોઈએ પ્રગતિ કરી નથી. ધ્યાન એટલે ઈચ્છિત પદાર્થ ઉપર મનન-ચિંતન-નિદિધ્યાસન દ્વારા તેના મૂળ સુધી પહોંચવું. ધ્યાનની પૂર્વભૂમિકા-પાત્રતાઃ
ધ્યાન – ચિત્તમાં પરમ શાંતિ હોય, મનમાં અનિત્ય ભાવનાના પાયારૂપે વૈરાગ્ય હોય, પાપભીરુતા હોય, ક્રિયા-સાધનામાં રુચિ એટલે ચંચળ વૃત્તિનો અભાવ હોય અને સંસારથી મુક્ત થઈ જીવન ધન્ય કરવાની દ્રષ્ટિ હોય, નિદ્રા-આહાર-ભયમૈથુન આદિ સંજ્ઞાઓથી દૂર હોય, દૂર થવાની તૈયારી હોય એજ ઉત્તમ પ્રકારે ધ્યાન કરી શકશે. તેમાં પ્રગતિ ને સફળતા પ્રાપ્ત કરી શકશે. આ માટે પ્રાચીન કાળમાં સાધુ પુરુષો જંગલમાં વધુ સમય પસાર કરતા. એકાંતવાસ કરી એકનો (અહંનો) અંત કરવા પ્રયત્ન કરતા.
ધ્યાતા થવા માટે જીવ માત્રની સાથે દ્રવ્યભાવથી મૈત્રી કરુણા કેળવવી અત્યંત જરૂરી છે. તો જ માનવીના મનમાં જે ચંચળતા-અસ્થિરતા ઘર કરી ગયેલ હોય તે દૂર થશે. કષાયો ચાલુ પ્રવૃત્તિમાંથી માનવીને બીજે ખેંચી જાય છે. પર પદાર્થમાં રમણતા એ જ ચંચળ થવાનું મુખ્ય કારણ છે. તેની માત્રા ઘટશે તો જ ધર્મ ધ્યાનમાં મન સ્થિર થશે. ધ્યાતાએ શાશ્વત પદાર્થ તરફ મનને વાળવાનું છે.
ધ્યાન – સંસારી સંસાર વધારવા સંસારની રીતે અને આધ્યાત્મિક પુરુષો સંસાર ઘટાડવા આધ્યાત્મિક રીતે કરે છે. દેવતત્ત્વ, ગુરુતત્ત્વ, ધર્મતત્ત્વાદિનું ધ્યાન શરૂ કરતાં સાલંબન અવસ્થાનો આશ્રય પ્રાય: લેવામાં આવે છે. ધ્યાન કરનારના પુગલો (શરીર) અને જેનું ધ્યાન કરવું છે તે આલંબન-સાધન-ઉપકરણના પુગલો પરમ પવિત્ર હોવા જોઈએ. તો જ ધ્યાન એકાગ્રચિત્ત થાય. આજ સુધી તેવું કરવાવિચારવા આ જીવે પ્રયત્ન કર્યો નથી.
પંચ પરમેષ્ઠીનું ધ્યાન કરતાં ધ્યેય પરમપદ-મોક્ષ પ્રાપ્તિ માટે જો વિચારેલ હોય તો પંચ પરમેષ્ઠીના યંત્ર-મંત્રને લક્ષમાં રાખી એક એક પદમાં પૂજ્યભાવઅહોભાવ ઉપકારક તત્ત્વની વિચારણા કરવી જોઈએ. તેઓમાં રહેલ ગુણના
૧૦