________________
(૪) ભાવ : કર્મઉદયના અવસરે વિચારો પરિણતિ સારી-ખરાબ થવી. મિથ્યામતી સુધરી જવી ધર્મની લેશ્યા થવી વિગેરે. (ઉદા. ક્ષમા આપવાના સ્થાને ઝઘડા થવા. શેરબજારાદિમાં આકસ્મિત તેજી-મંદી થવી. આર્ટ-રૌદ્ર ધ્યાન થવું. ધર્મી જીવ અંત અવસ્થામાં અધર્મી થયો. અધર્મી જીવ અંત અવસ્થામાં ધર્મી થયો.)
(૫) ભવ : ગતિના આધારે ઉદયમાં આવેલું કર્મ ભોગવાય છે. સુખી જીવને અલ્પમાત્રાની અશાતા અસહ્ય લાગે છે. જ્યારે દુઃખી જીવને વિપુલમાત્રાની અશાતા હોય તો પણ એ ભોગવી લે છે. (ઉદા. તંદુલીયો મત્સ્ય એક સેન્ટિમીટર કરતાં ઓછા શરીર-કાયાવાળો જીવ છે. પણ તેની કર્મ બાંધવાની પદ્ધતિ અનોખી છે. માત્ર મનથી જ પાપ બાંધે છે. જ્યારે ચંડકૌશિકે માત્ર દ્રષ્ટિથી વિષ પ્રસરાવી અનેકાનેક જીવોને મરણને શરણ રૂપ કર્યા. તેની સામે મનુષ્ય અભક્ષ-અનંતકાયાદિનું ભક્ષણ કરી વિના કારણે પાપનો વધારો કર્યો.)
ન
ટૂંકી વાત સમજવી હોય તો સંસારમાં જેમ ઋણાનુબંધથી પતિ-પત્ની, ભાઈબેન, માત-પિતા આદિ અનેક સબંધો બંધાય છે. લેણાદેણી ન હોય તો છૂટા થવાય છે. તેમ કર્મના ઉદયની કથા ઉપરના કારણે અનુભવવી પડે છે. માનવી મનમાં ગાંઠ બાંધે છે કે, આ મારો શત્રુ-વેરી પણ કર્મશાસ્ત્ર એ વાત સ્વીકારતો નથી. માત્ર પૂર્વ ભવના હિસાબના ચોપડામાં જે લખાયેલ છે. તે બધુ એ રીતે થયા જ કરવાનું. માટે વર્તમાનમાં સુધરશું તો આવતી કાલ સુધરી જશે.
(૮) કર્મ અને આશ્રવ-સંવર-નિર્જરા-બંધ અને મોક્ષ :
જીવવિચાર, જીવના વિચારો કહે-આપે છે. નવતત્ત્વમાં ૯ વિભાગ હોવા છતાં તે ૨ થી ૯ સુધીના વિભાગોમાં માનવીને અવનવા વિચાર આપે છે. ટૂંકમાં જીવતત્ત્વ અને મોક્ષતત્ત્વ એ બે જ મુખ્ય માનીએ તો જીવની સાથે ૭ તત્ત્વ સંકળાયેલા છે. જ્યારે મોક્ષતત્ત્વ એકલું છે. આ બાબતની વધુ ચર્ચા ન કરતાં નવતત્ત્વમાં કહેલી કર્મને આવવાની, રોકવાની, ખપાવવાની અને બાંધવાની ચર્ચા કરીશું.
(૧) આશ્રવ : કર્મને આવવાના (કર્મ બાંધવાના) રસ્તા કુલ ૪૨ ભેદે છે. સંસારમાં સંસારી વિવિધ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ કરવાના એ પ્રવૃત્તિમાં ખાસ વિવેકનો અભાવ હોવાથી કર્મ બંધાઈ જાય તે સ્વાભાવિક છે. બંધન સહિત જીવન જીવનારો આત્મા ક્ષણે ક્ષણે કર્મનો બંધ ક૨વાનો જ. તેથી ઉપકારી પુરુષોએ તેમાંથી બચી જવા ઈન્દ્રિય-૫, કષાય-૪, અવ્રત-૫, યોગ-૩ અને ક્રિયા-૨૫=૪૨ ભેદ દ્વારા માર્ગદર્શન આપ્યું છે. એ ભેદ એટલે જન્મ-મરણ વધારવાની જીવ દ્વારા થતી પ્રવૃત્તિ.
(૨) સંવર : આવનારા-આવી રહેલા કર્મને રોકવાની પ્રવૃત્તિ સમિતિ-૫, ગુપ્તિ-૩, પરિષહ-૨૨, યતિધર્મ-૧૦, ભાવના-૧૨, ચારિત્ર-૫=૫૭ ભેદ બતાડ્યા
૧૪
