________________
કર્મબંધનો પ્રારંભ સહેતુ (કારણ સહિત) નિમિત્તથી થાય છે. સ્વાભાવિક રીતે થતો નથી. જ્યારે કર્મ ક્ષય દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રાદિના આરાધનાથી વિશિષ્ટ પ્રયત્નથી થાય છે. આ જીવે આઠે (સાત) કર્મનો ભોગવટો બંધ ઉદય, ઉદીરણા, સત્તા માટે ખાસ પદ્ધતિથી અનંતકાળથી કર્યો છે. એ કર્મ સત્તાથી મુક્ત થવા સંવર અને નિર્જરાને નજર સામે જો રાખવામાં આવશે તો બેડો પાર થયો સમજવો.
કદાચ એક પ્રશ્ન થાય કે, આત્મા બાંધેલા કર્મોને ભોગવી લે પછી એ કર્મો ક્યાં જાય? પાનખર ઋતુ બધાએ જોઈ છે. તે વખતે વૃક્ષ ઉપરથી પાંદડા આપ મેળે છૂટા થઈ જમીન ઉપર પડે છે. તેમ કાર્મણ વર્ગણાઓ ૧૪ રાજલોકમાં વિખરાયેલી છે. જ્યાં કર્મ બાંધવાનું નિમિત્ત મળે ત્યાં એ વર્ગશાઓને આત્મા ગ્રહણ કરે હવે જ્યારે કાર્પણ વર્ગણાઓ આત્માથી છૂટી પડે ત્યારે એ વર્ગણા રૂપે અથવા પુદ્ગલરૂપે પાછીસ્વ સ્વરૂપમાં પરિણમે છે.
આઠ કર્મની વિચારણા તો આપણે કરી. હવે તે કર્મને પરસ્પર સંબંધ કાંઈ છે કે? તે સર્વ પ્રથમ જાણી લઈએ.
જ્ઞાન અને દર્શન એ બે જીવના લક્ષણ છે. જ્યારે તેના ઉપર આવરણીરૂપ કર્મ સવારી કરે ત્યારે સર્વ પ્રથમ વેદનીય કર્મનું સુખ-દુઃખ આપવા માટે આગમન થાય. સુખ-દુઃખ એમનેમ હેરાન ન કરે તેથી તેના મિત્ર રાગ-દ્વેષ-કષાય રૂપે મોહનીય કર્મને રાજસત્તાની જેમ સાથ લઈ પાઠ ભજવે. એના કારણે મુંઝાઈ ગયેલ જીવ આરંભસમારંભ દ્વારા ચાર ગતિમાં જવા માટે આયુષ્ય નક્કી કરી લે. જ્યારે એ આયુષ્ય ભોગવવાની મુસાફરીએ નિકળે ત્યારે ભાથાંરૂપે જરૂરી ઉપસાધન સામગ્રી નામકર્મની આગેવાની હેઠળ ભેગી કરે. સામગ્રીને ભેગી કરતાં સારી-નરસી, અસલી-નકલી, ઉચનીચના વિચારો મનમાં ગોત્ર કર્મના દલાલ દ્વારા પ્રગટે. આમ બધુ મેળવ્યું તો ખરું પણ ઉપયોગ પૂરો કરી ન બેસે ભીખારી ન થાય તે માટે દ્વારપાળ રૂપે અંતરાય કર્મ હાજર થઈ શું કર્યું શું કરવું છે તે પૂછે.
આઠ કર્મમાટે વ્યવહારીક ભાષામાં વિચાર કરીએ તો જ્ઞાનાવરણીય શિક્ષામંત્રી દર્શનાવરણીય વિદેશમંત્રી વેદનીય હેલ્થ મંત્રી મોહનીય રાજાધિરાજ અથવા રાષ્ટ્રપતિ. આયુષ્ય-ચુટણીનો સમય ભોગવવાનો કાળ. નામકર્મ વહીવટદાર, ગોત્રકર્મ ન્યાયાલય કોર્ટ કચેરી અને અંતરાય કર્મ-પ્રધાનમંત્રી સ્વરૂપે નિશ્ચિત સમય સુધી જીવન લીલાનો વહીવટ સંભાળે છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, આઠ કર્મની શ્રેણીમાં ડાબી બાજુના ઘાતી કર્મ જ્ઞાનની વિચારણા કરનારા છે. જ્યારે જમણી બાજુની અઘાતી કર્મની શ્રેણી ક્રિયાની વિચારણા કરનાર છે. આ રીતે શરીર દ્વારા આત્મા જ્ઞાન-ક્રિયા ભેગા કરી સિદ્ધિ-મુક્તિ-મોક્ષ
૫
