Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિકા
परोपकाराय सतां विभूतयः ___ महोपाध्याय श्री विनयविजयजी विरचिता । શાંતસુધારસ ભાવના છે 1 અને
૨૨૩શ્રીમત્ ચિદાનંદજી વિરચિતા પ્રશ્નોત્તર રત્નમાળા.
મૂળ અને સરળ વ્યાખ્યા.
ભવાગ્નિમાં બળતા ભવ્યાત્માઓને પરમ શાંત
અમૃતરસનું પાન કરાવવા નિમિત્તે. • શ્રી વેરાવળબંદર નિવાસી શેઠાકરશી જેઠાભાઈ
તરફથી ભેટ.
ఆడ వంపు సందు దానం
છપાવી પ્રસિદ્ધ કર્ત. શ્રી જૈન શ્રેયસ્કરમંડળ-મહેસાણું.
All Rights Reserved.
8 અમદાવાદ–શ્રી સત્યવિજયપ્રિન્ટીંગ પ્રેસમાં સાંકળચંદહરીલાલેછાપી દિ સંવત ૧૯૬૭. વીરસંવત ર૪૩૭. સને ૧૯. કિ ફી,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂચના. આ પુસ્તકને જ્યાં ત્યાં જેમ તેમ રખડતું મૂકી આતના કરવી નહિ. ઉઘાડે મુખે વાંચવું નહિ.
त्वमेव दुःखं नरकस्त्वमेव त्वमेव शर्मापि शिवं त्वमेव । त्वमेव कर्माणि मनस्त्वमेव जहीह्यविद्यामवधेहि चात्मन् ॥१॥ तमेव सेवस्व गुरुं प्रयत्ना-दधीष्व शास्त्राण्यपि तानि विद्वन् । तदेव तत्वं परिभावयात्मन् येभ्यो भवेत् साम्यसुधोपभोगः॥२॥ समग्रसच्छास्त्रमहर्णवेभ्यः समुद्धृतः साम्यसुधारसोऽयं । निपीयतां हे विबुधा लभध्व-मिहापि मुक्तेः सुखवर्णिका यत्॥३॥
અધ્યાત્મપકુમ. હે આત્મન તુજ દુખ, તુંજ નરક, તુંજ સુખ, અને મેક્ષ પણ તુંજ, વળી તુંજ કર્મ, અને મને પણ તુંજ, અવિઘાને તજી દે અને સાવધાન થા!
તેજ ગુરૂની પ્રયત્નથી સેવા કર, તેજ શાસ્ત્રોને અભ્યાસ કર અને હે આત્મન્ તેજ તત્ત્વનું તું ચિંતવન કર કે જેનાથી તને સમતારૂપ અમૃતને સ્વાદ આવે.
આ સમતા અમૃતને રસ મોટા મોટા સમગ્ર શાસ્ત્ર સમુમાંથી ઉદ્ધર્યો છે. હે પંડિત જને? તમે તે રસપી અને મેક્ષ સુખની વાનકી પણ મેળવે ! ”
પ્રસિદ્ધ કર્તા શ્રી જૈન શ્રેયકર મંડળ તરફથી, શા વેણુચંદ સુરચંદમેસાણા
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખ
-
એકવામાજિક પ્રવૃત્તિના ઉભરાથી ઉછળતા અને નાદિ અને તે સંસારમાં મોક્ષ સુખ કેવું હશે તેની કલ્પના અને ગર પ્રતીતિ થવી જ્યારે અશક્ય છે ત્યારે આ કાળમાં તે પ્રાપ્ત થવાની તો વાત જ શી? આ પ્રમાણેને પ્રત્યાઘાત પિતાની સમુખ રજુ થાય ત્યારે ભવ ભીરૂ આસન્ન સિદ્ધિ આત્મહિતેચ્છુ ભવ્યજનોને સહજ ખેદ તે થાયજ કે આ જન્મ, જરા અને મરણના ચકડોળમાંથી ક્યારે છૂટી આત્માનું અનંત સુખ મેળવીશું!
સમિઅરહટમાળ જેવી આપણી સ્થિતિ જોઈ આ પણે કાંઈ નાશી પાસ થવાનું નથી કેમકે મોક્ષની વાનકી તૂલ્ય અને પરંપરાએ તેને પ્રધાન કારણ રૂપ જે આધ્યામિક સુખ પૂજ્યપાદ જ્ઞાની પુરૂષોએ અનેક ગ્રંથોમાં વર્ણવેલું છે, તે તરફ નજર કરી તેનું વાંચન, મનન અને નિદિધ્યાસન કર્યું કરીશું તે અને મોક્ષ સુખ કરામલકવત્ થશે ? તેટલાજ માટે જ્ઞાનને વિશેષે ફેલા થાય અને તે દ્વારા પૂર્વોક્ત પ્રયાસ જારી રહે તેવા ઉદેશથી પૂર્વ મહાપુરૂષના બનાવેલા ઉત્તમ ગ્રંથે તેના ગુર્જર ભાષામાં અનુવાદ સાથે તથા ચાલુ સમયના વિદ્વાન પુરૂની કસાયેલી કલમથી લખાયેલા ગ્રંથે છપાવી, તેને ઉદાર દીલના સગૃહસ્થોની સહાય વડે મફત યા નજીવી કીંમતે તે ગ્રંથના અભિલાષી જનેને આપવાને અમારા આ પ્રયાસ ૭-૮ વર્ષ થયાં ચાલુ છે.
અરમાન અધિકાર અપથારમન આત્માને ઉદ્દેશીને જે જે ધર્મ
શેષે ફુલાલપ૩ના બનાવેલ
ના વિદ્વાન પર
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
નુષ્ઠાન કરવામાં આવે તે જ શુદ્ધ કિયા કહેવાય છે. શ્રીમદ્ યશેવિજયજી ઉપાધ્યાય કહે છે કે શાનશુદ્ધ શિયા ગામમ એટલે જ્ઞાનવડે કરીને શુદ્ધ કરાયેલી કિયા તેજ અધ્યાત્મ છે. આ ઉપરથી એમ સ્પષ્ટ થાય છે કે સમ્યગ જ્ઞાન હોય તે જ શુદ્ધ કિયા થાય છે. એકલું જ્ઞાન અગર એકલી ક્રિયા ફળદાયી નથી પણ જ્ઞાનયુક્ત ક્રિયાજ મોક્ષનું પ્રબળ સાધન છે અને તેજ અધ્યાત્મ કહેવાય છે. આ અધ્યાત્મ હવામાં કિલ્લા બાંધવા માફક વાતે કરવા માત્રથી જ અગર guiહિત્ય ઝળકાવવાથી પ્રાપ્ત થતું નથી પરંતુ જે જે શુભ અનુષ્ઠાને છે તેના હેતુ રહસ્ય ગુરૂગમ્ય દ્વારા સમજી તે તે હેતુને લક્ષીને જ શુદ્ધ અંત:કરણથી નિર્દભપણે કરવામાં આવે અને પિતાની કહેણી પ્રમાણે રહેણી થાય તેવી પ્રવૃત્તિમાં સ્વાત્માને પ્રબળ પુરૂષાર્થ વડે પ્રેરવાથી આધ્યાત્મિક સુખની સન્મુખતા થતી આવે છે. અને જેમ જેમ આત્મિક અને પાગલિક ભાવેને જાણી વિષય કષાયાદિ પિગલિક ભાવને ત્યાગ કરી જે જે અંશે આત્મિક ભાવ તરફ વૃત્તિ થતી જશે તેમ લક્ષ્યબિંદુ નજીક આવતું જશે. આ બધા કાર્યને પ્રેરક તરિકે પ્રથમ સત્ર વિચારણાની જરૂર છે કેમકે સદ્દવિચારણા વિના કેઈ પણ કાર્ય થતું નથી. જે કાર્યના સદ્દવિચાર રેમરોમ વ્યાપી ગયા હોય તે કાર્ય કરવામાં આત્મા ઘણેજ પુરૂષાર્થ, ઉત્સાહી અને શુરવીર થાય છે એટલે કાર્ય થયું જ સમજે. આ સદવિચારણાને ભાવના કહેવામાં આવે છે. ચાર માધના થરથ સિદ્ધિમવાર તાદા આ ભાવનાનું કાંઈક દિગ્ગદર્શન થાય અને જન સ્વભાવનું વલણ તે કાર્ય તરફ થાય તેટલા માટે અમે અમારી ગ્રંથમાળાના ૧૮ મા મણકા તરીકે ઉપાધ્યાયજી શ્રી વિનયવિજયજીકૃત શાંત
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધાસ ભાવનાનામને થે તેમના મૂળ અને ભાષાંતર સાથે પ્રગટ કર્યો છે.
આ ગ્રંથની શરૂઆતમાં ઉપરોક્ત શાંતસુધારસ ભાવના નામને ગ્રંથ દાખલ કર્યો છે તેનાં ૧૬ પ્રકાશ પાડીને અનિત્યાદિ બાર અનુપ્રેક્ષા (ભાવના) અને મિત્રી આદિ ચાર ભાવના મળી ૧૬ ભાગમાં વહેચણી કરી છે. પ્રથમ દરેક ભાવના દીઠ મૂળ અને તેની વ્યાખ્યા દાખલ કરવામાં આવી છે, ત્યાર બાદ આ ભાવનાએને પુષ્ટી આપે તેવી બાર ભાવનાની ચિદ ઢાળ વાળી સજઝાય અગાઉના કેઈ ઉત્તમ પુરૂષ (નામ જાણવામાં નથી) ની બનાવેલ દાખલ કરવામાં આવી છે. આ શાંતસુધારસ ભાવના એટલી તે રસિક અને હૃદયંગમ છે કે તેનું દત્તચિત્તે શ્રવણ કરતાં દરેક સહૃદય જનેને સુંદર લાગણી સ્કુરાયમાન થયા વિના રહેશે નહિ. આ શાંતસુધારસ ભાવનાને કર્તા વ્યાકરણ તથા ન્યાયના વિષયમાં પારંગત હોવાથી આ ભાવનાઓ તેમણે બનાવી છે જે કે સંસ્કૃતમાં તે પણ ગુજરાતી ભાષાની ઢાળના જેવી રાગરાગણ વાળા કાવ્યમાં તેની સંકલના કરવાથી તેનું દરેક અધ્યાત્મી પુરૂષે મુક્તકઠે પ્રીતિપૂર્વક વારંવાર રટણ કર્યા કરે છે.
ત્યાર બાદ શ્રીમદ્ ચિદાનંદજી ઉર્ફે કપૂરચંદજીની બનાવેલી પ્રશ્નોતર રત્નમાળા દાખલ કરવામાં આવી છે જેમાં પ્રથમ દુહાવડે ૧૧૪ પ્રશ્રન કરેલા છે અને તે પછી દુહાડેજ તે પ્રશ્નના ઉત્તર ઘણુ ટુંકમાં વર્ણવેલા છે. તે ગ્રંથ પણ મૂળ અને તેના ભાષાંતર સાથે દાખલ કરેલ છે ત્યાર બાદ શ્રીમદ્ યશવિજયજી ઉપાધ્યાયજીકૃત પ્રતિમાસ્થાપન સઝાય મૂળ દાખલ કરીને ગ્રંથની સમાપ્તિ કરવામાં આવી છે.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ગ્રંથની સરળ વ્યાખ્યા શાંતમુતિ મુનિ મહારાજ શ્રી શ્રી શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજના શિષ્ય મુનિ મહારાજ શ્રી કષુરવિજયજીએ બનાવી આપી અમોને તથા જેન કેમને આભારી કર્યા છે તે ખાતે અમે તે મહાત્માને શુદ્ધ હદયથી આભાર માનીએ છીએ અને આ પ્રકારે તેઓ સાહેબ નવા નવા ગ્રંથ બનાવી અગર પૂર્વાચાર્યના ગ્રંથનું ભાષાંતર કરી આપી અમેને અને જૈન કેમેને વિશેષ આભારી કરશે!
આ ગ્રંથે છપાવવામાં જે જે ધનિકે એ દ્રવ્યની સહાય આપી છે તે ગૃહસ્થને શુદ્ધાંત:કરણથી આભાર માનવા સાથે તેમને અને તેમના જેવા ધનિકને આવા ઉત્તમ રસ્તે પિતાની શુભ કમાઈનાં દ્રવ્યને વ્યય કરવાને નમ્ર વિનંતિ કરીએ છીએ.
ગ્રંથ છપાવવામાં મતિમંદતાથી કે પ્રમાદથી જે કાંઈ ભૂલ ચુક થઈ હોય તેને માટે માફી માગી તેને સુધારીને વાંચવા માટે સજજનેને વિનવીએ છીએ.
આ ગ્રંથનું જે ઈ ભવ્ય પ્રાણી વાંચન મનન અને નિદિધ્યાસનદ્વારા સેવન કરશે તે સેંકડે ગમે સુકૃતના ભાગી થઈ અંતે પરમ પદ પામશે! સર્વ કેઈને તે પ્રાપ્ત થાઓ એજ મહદાકાંક્ષા ઈત્યલમ.
शुभं स्यात् सर्व सत्वानाम्
शार्दूलविक्रीडितम्. वैराग्यामृतपूर्णपूर्वमुनिना, ग्रन्थीकृतः सद्धिया । आत्मानन्दमयो भवार्णवपथे, कृच्छान्विते नावितः ॥ श्रेयस्कारिणिमंडले मतिमति, प्राप्तप्रासद्धिर्भृशं । ग्रन्थोऽयं व्यनुभूयतां भविजनैनिर्वाणलीलेच्छुभिः ॥१॥
લી. ગઇકાતો...
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
ન ભર. વિષય.
પૃષ્ટ. ૧ શાંતસુધારસ ભાવના.
૧ થી ૧૦૬. ૧ પ્રસ્તાવના. ૨ મંગલાચરણે. ૩ પહેલી અનિત્ય ભાવના. ૪ બીજી અશરણ ભાવના. ૫ ત્રીજી સંસાર ભાવના. ૬ થી એકત્વ ભાવના. ૭ પાંચમી અન્યત્વ ભાવના. ૮ છઠી અશુચિ ભાવના. ૯ સાતમી આશ્રવ ભાવના. ૧૦ આઠમી સંવર ભાવના. ૧૧ નવમી નિર્જરા ભાવના. ૧૨ દશમી ધર્મ ભાવના. ૧૩ અગ્યારમી લકસ્વરૂપ ભાવના. ૧૪ બારમી બધી દુર્લભ ભાવના. ૧૫ મૈત્રી ભાવના. ૧૬ પ્રમેદ ભાવના. ૧૭ કારૂણ્ય ભાવના. ૧૮ માધ્યચ્ચ ભાવના.
૯૮ ૧૯ ઉપસંહાર ૨ અનિત્યાદિ બાર ભાવનાઓની સઝા. ૧૦૭ થી ૧૨૯
શ્રી ચિદાનંદજીકૃત પ્રતિર રત્નમાળા ૧૩૦ ૪ પ્રતિમા સ્થાપન સઝાય.
૨૧૮
૧૦૩
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ शान्तसुधारस भावना.
प्रस्तावना. મારના મવના . શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ દ્વાદશ અનુપ્રેક્ષા (ભાવના) તેમજ મંત્રી પ્રમુખ ચાર ભાવના અને દરેક મહાવ્રતની પાંચ પાંચ મળીને પચીસ ભાવના અથવા એ ભાવનામય જ્ઞાન આત્માને અત્યંત હિતકારી છે, તેવું જ્ઞાન યશોવિજયજી મહારાજ કહે છે તેમ સમુદ્રમાંથી નહિ ઉત્પન્ન થયેલું અમૃત એટલે
અભિનવ અમૃત છે, ઓષધ વિનાનું રસાયન છે, અને કોઇની અપેક્ષા નહિ રાખનારૂં અદ્વિતીય એશ્વર્યા છે એમ શાસ્ત્રકાર (પંડિત પુરૂષ) નો અભિપ્રાય છે. - શાસ્ત્રોક્ત-દ્વાદશ ભાવનાનું અતિ સંક્ષિપ્ત પણ ગંભીર અર્થગણિત શબ્દવડે પ્રશમરતિકારે (વાચક મુખ્ય શ્રીઉમાસ્વાતિજીએ) આ પ્રમાણે નિરૂપણ કરેલું છે.
૧. “અનિય, ઈ જન સંગ, સમૃદ્ધિયુક્ત વિષયસુખ સંપદા, તથા આવ્ય, દેહ, વન અને જીવિત એ સર્વે અનિત્ય છે
( ગાથા ૧૫૧ ) ૨. “અશરણ, જન્મ, જરા અને મરણના ભયથી વ્યાસ અને વ્યાધિ વેદનાથી ઝરત એવા લોકને વિષે શ્રીજિનેશ્વર ભગવાનના વચન થકી અન્યત્ર કયાંય શરણ નથી. (૧૫)
૩. “એકત્વ, સંસારચકમાં ફરતાં એકલાને જન્મ મરણ કરવાં પડે છે, અને શુભાશુભ ગતિમાં જવું પડે છે, તેથી આત્માએ એકલા પોતે જ પોતાનું અક્ષય આત્મહિત સાધી લેવું.
(૧૩)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪, “અન્યાય, હું સ્વજનથી, પરજનથી, વૈભવથી અને શરીરથી જુદો છું. એવી જેની નિશ્ચિત મત છે તેને શેક-સંતાપ સંભવ નથી.
(૧૫૪) ૫. “અશુચિત્વ, અશુચિથી ઉત્પન્ન થયેલા, અશુચિથી વૃદ્ધિ પામેલા અને અન્યને પણ અપવિત્ર કરનાર એવા દેહને અશુચીભાવ દરેક સ્થાને ચિંતવ.
(૧૫૫) ૬. “સંસાર, માતા થઇને પુત્રી, બહેન અને ભય આ સંસારને વિષે થાય છે, તેમજ પુત્ર થઈને પિતા, ભાઈ અને શત્રુ પણ થાય છે.
(૧૫૬) ૭. આશ્રય, જે મિથ્યાષ્ટિ, અવિરતિ, પ્રમાદી અને કષાય વેગને વિષે રૂચિવંત છે, તેનામાં કર્મનો પ્રવાહ ચાલે આવે છે તે માટે તેને નિરોધ કરવા યત્ન કરે. (૧૫૭)
૮. “સંવર, પુન્ય પાપને નહિ ગ્રહણ કરવામાં જે મન, વચન કાયાની વૃત્તિ તે આત પુરૂષોએ ઉપદેશેલે અત્યંત સમાધિવાળો અને હિતકારી સંવર સારી રીતે ચિંતવવા ગ્ય છે. (૧૫૮)
૯ નિર્જર, જેમ વૃદ્ધિ પામેલે દોષ લંઘનથકી યત્નવડે ક્ષીણ થાય છે, તેમ એકઠાં થયેલાં કર્મ સંવર્ચ્યુક્ત પુરૂષ તપવડે કરી ક્ષીણ કરી નાંખે છે.
(૧૫૯) - ૧૦, લકસ્વરૂપ, ઉર્વ, અધે અને તીરછી લેકનું સ્વરૂપ, તેને વિરતાર, સર્વત્ર જન્મ મરણરૂપી દ્રવ્ય અને ઉપગનું ચિંતવન કરવું.
(૧૬૦) ૧૧. “સદ્ધર્મસ્વરૂપ ચિંતન, જેમણે અંતરંગ - ઓને જીત્યા છે એવા જિનેશ્વરેએ જગતના હિતને માટે આ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારિત્રધર્મ સારી રીતે પ્રરૂપેલ છે. તેમાં જે રક્ત થયેલા છે તે સંસારસમુદ્રને લીલામાત્રમાં પાર પામેલા સમજવા. (૧૧)
૧ર. સમ્યકત્વાધિ દુર્લભતા, મનુષ્યપણું, કર્મભૂમિ, આર્યદેશ, ઉત્તમ કુળ, આરોગ્યતા, અને દીર્ઘાયુષ્ય પ્રાપ્ત થયે છતે તેમજ શ્રદ્ધા, સદગુરૂ ગ, અને શાસ્ત્રશ્રવણ આદિ સામગ્રી વિદ્યમાન છતે પણ સમ્યકત્વ અતિ દુર્લભ છે. (૧૨)
સેંકડો ભવે એવું દુર્લભ સમ્યકત્વ પામીને પણ મેહથી, રાગથી, કુમાર્ગ દેખવાથી અને ગૌરવના વશથી ચારિત્રપાત્ર થવું અતિ દુર્લભ છે.
(૧૩) તે ચારિત્રરત્ન પામીને ઈદ્રિય, કષાય, નૈરવ અને પરીવહરૂપ શત્રુથી વિફળ થયેલા જીવને વૈરાગ્ય માર્ગમાં વિજ્ય મેળવો એ અત્યંત કઠિન છે.
(૧૬૪). - તેમજ મંત્રી પ્રમુખ ચાર ભાવનાનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ અધ્યાત્મ કલપકુમ કર્તા શ્રી મુનિસુંદરસૂરીશ્વર મહારાજાએ તથા યોગશાસ્ત્રકાર શ્રીમન હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી પ્રમુખે આ પ્રમાણે કહેલું છે. '
મૈત્રીપ્રમુખ ભાવનાચતુષ્ટય. ૧, હે આત્મન ! તું જગતના સમરત જંતુઓ ઉપર મિત્રતા ધારણ કર, સમરત ગુણીજને ઉપર પ્રમોદ-મુદિતા ભાવ ધારણ કર, સંસારસંબંધી દુઃખોથી પીડિત પ્રાણીઓ ઉપર સદા કરૂણભાવ ધારણ કરી અને નિર્ગુણ-દુષ્ટ જને ઉપર પણ સદાય મધ્યસ્થ ભાવને ધારણ કર.
૨, સમસ્ત અન્ય પ્રાણીવર્ગ ઉપર હિતબુદ્ધિ ધારી
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાખવી તે મૈત્રીભાવ, ગુણીજને ઉપર ગુણ પક્ષપાત-દઢ ગુણાનુરાગ તે અમેદભાવ, સંસારિક પીડાથી પીડિત જનનાં દુઃખ કાપવાની સમીહા તે કરૂણુભાવ અને અસાધ્ય દેવવંત જને વિષે ઉપેક્ષા (રાગદ્વેષ રહિત બુદ્ધિ) તે મધ્યસ્થભાવ જાણ. - ૩, પરહિત ચિંતવવારૂપ મૈત્રી, પરદુઃખ વિનાશ કરનારી કરૂણ, પરસુખથી સંતોષ ધરે તે મુદિતા અને પષની ઉપેક્ષા કરવી તે મધ્યસ્થભાવ સમજે.
૪, કોઈ પણ પ્રાણ પાપ ન કરો! કોઈ પણ પ્રાણી દુઃખી ન થાઓ! અને આ આખું જગત્ સમસ્ત દુઃખથી મુક્ત થાઓ. એવી મતિ મૈત્રીભાવ કહેવાય છે.
૫, પ્રાણીઓના મન, વચન અને કાયાના હકારી રાગરોપાદિક રેગે ઉપશાન્ત થાઓ ! મતલબ સર્વને ત્રિવિધ શાન્તિ સંપ્રાપ્ત થાઓ ! સર્વ કેઈ સમતા રસને આરવાદ કરે ! અને સર્વે સર્વત્ર સુખી થાઓ !
૬, સર્વ જગતનું કલ્યાણ થાઓ ! પ્રાણીવર્ગ પાકારરસિક બને ! દોષમાત્ર દુર થાઓ ! અને લોકે સર્વત્ર સુખી થાઓ! - ૭, સર્વ જીવવર્ગને હું ખમાવું છું, સર્વે જીવે મને ક્ષમા કરે! સર્વ પ્રાણ વર્ગ સાથે હું મિત્રતા–મૈત્રી ધારણ કરું છું, મારે કઈ સાથે વેર વિરોધ નથી.
૮, અઢાર પુરાણના સારમાંથી સાર ઉદ્ધરેલ એ છે કે પરોપકાર પુણ્યને માટે છે, અને પરપીડા તે પાપને માટે છે, મતલબ કે પરોપકારથી પુણ્ય પ્રાપ્તિ, અને પરપીડા–પરહથી પાપવૃદ્ધિ થાય છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯, જેમણે સમરત દોષને દૂર કર્યા છે અને જે વસ્તુસ્વરૂપનું (યથાર્થ) અવલોકન કરનાર છે એવા ગુણીજના ગુણમાં જે પક્ષપાત (દઢાનુરાગ ) તે પ્રમોદ યા મુદિતાભાવ કહેવાય છે. - ૧૦, દીન આત ( દુઃખી) ભયભીત અને જીવિતની યાચના કરનારા છનાં તે તે દુઃખ ટાળવાની જે બુદ્ધિ તે કરૂણભાવ કહેવાય છે.
૧૧, જે ભવ્યજનો એવી રીતે પરદુઃખ છેદવા પિતાના હદયમાં એગ્ય વિચાર કરે છે તે પરિણામે અતિ સુંદર નિર્વિ કા૨ સુખ પામે છે.
૧૨, નિર્દય કાર્યોમાં નિઃશંકપણે પ્રવર્તનાર ઉપર, તેમજ દેવ ગુરૂની નિંદા કરનાર ઉપર, અને આપવખાણ કરનાર ઉપર રાગદ્વેષરહિતપણે સમભાવ રાખવામાં આવે તે મધ્યસ્થ. ભાવ કહ્યો છે.
મહાવ્રતની પવિત્ર ભાવનાઓ આચારાંગ સૂત્ર પ્રમુખમાં કહેલી છે, એવી રીતે અનેક ઉત્તમ શાસ્ત્રાને પવિત્ર આશય લઈ શ્રીમાન વિનયવિજયજી મહારાજાએ આ શાન્ત સુધારસ ગ્રંથમાં પૂર્વોકત દ્વાદશ અને ચાર મળી ૧૬ ભાવનાઓ સેળ પ્રકાશ વડે નિરૂપી છે. દરેક ભાવનાની શરૂઆતમાં કેટલાક લોકેથી તેનું વર્ણન કરી પછી એક એક ઉત્તમ ગીત-રાગ વડે તે તે ભાવનાનું હદયવીણથી એવું તે ઉત્તમ ગાન કર્યું છે કે તેથી સહદય વિદ્વાન અને ઉપર તેની અજબ અસર થાય છે.
* સદય-વેધક–વિવેકપંત.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
- આ શાંતસુધારસગ્રંથ કર્તાએ ગધાર નગરમાં સંવત્ ૧૭૨૩ માં નિર્માણ કરેલ છે ઈત્યાદિક બીન ગ્રંથના અંતે સ્પષ્ટ જણાવેલી છે.
કર્તનું જીવન ચરિત્ર તથા તેમણે કરેલી અનેક કૃતિઓ માટે અન્ય ગ્રંથોમાં ઉલ્લેખ થયેલ છે ત્યાંથી જોઈ લેવા ભલામણ છે.
ઉક્ત સંપૂર્ણ ગ્રંથ સંસ્કૃત પદ્યબદ્ધ હેવાથી વપર હિત અર્થે તેનું સરલ ગુજરાતી ભાષામાં ભાષાંતર કર્યું છે, જેથી ભાવનાપ્રોધને ઈચ્છનારા અન્ય ભવ્યજને પણ તેને લાભ લેવા ભાગ્યશાળી બની શકે. જે શુભ આશયથી આ કાર્ય કરવામાં આવ્યું છે તે શુભાશય સર સિદ્ધ થાઓ ! (તથાસ્તુ.) લેખક–સન્મિત્ર કરવિજયજી.
મુ—સિદ્ધક્ષેત્ર.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
महोपाध्याय श्रीमद् विनयविजय विरचिता शांतसुधारसभावना व्याख्यासमेता.
____ शार्दूलविक्रीडितं वृत्तं नीरंधे भवकानने परिगलपंचाश्रवांभोधरे । नानाकर्मलतावितानगहने मोहांधकारोऽधुरे ॥ भ्रान्तानामिहदेहिनां हितकृते कारण्य पुण्यात्मभिस्तीथेशैःप्रथिताः सुधारसकिरो रम्या गिरः पातु वः॥१॥
॥ द्रुतविलंबितं वृत्तं ॥ स्फुरति चेतसि भावनया विना। न विदुषामपि शांतसुधारसः ॥ न च सुखं कृशमप्यमुना विना। जगति मोहविषादविषाकुले ॥ २ ॥ यदि भवभ्रमखेदपराङ्मुखं । यदि च चित्तमनंतसुखोन्मुखं ॥ शृणुत तत्सुधियः शुभभावनामृतरसं मम शांतसुधारसं ॥ ३ ॥
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
८
सुमनसो मनसि श्रुतपावना निदधतां दयधिकादश भावनाः ॥ यदिह रोहति मोहतिरोहिताद्रुतगति विदिता समतालता ॥ ४ ॥ रथोध्यता वृत्तं.
-
आर्तरौद्रपरिणामपावक -1 प्लुष्टभावुकविवेकसौष्ठवे ॥ मानसे विषयलोलुपात्मनां । क प्ररोहतितमां शमांकुरः ॥ ५ ॥
वसंततिलका वृत्तं.
यस्याशयं श्रुतकृतातिशयं विवेक-1 पीयूववर्षरमणीय रमंश्रयंते ॥
सद्भावनाः सुरलता नहि तस्यदूरे । लोकोत्तर प्रशमसौख्य फलप्रसूतिः ॥ ६ ॥
अनुष्टुप् वृत्त.
अनित्यत्वाशरणते, भवमेकत्वमन्यतां ।
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशौचमाश्रयं चात्मन् , संवरं परिभावय ॥७॥ कर्मणो निर्जरां धर्मसूक्ततां लोकपद्धति । वोधिदुर्लभतामेता, भावयन्मुच्यसे भवात् ।। ८॥
મંગલાચરણ. * ૧, જેમાં પાંચ આરૂપ મેઘ અવિચ્છિન્નપણે વર્ષ રહ્યો છે, અને જે વિવિધ કર્મલતાના વિરતારથી ગહન તેમજ મહ અંધકારથી ઉગવાળું છે, એવા આ ઘાટા ભવનમાં ભૂલા પડેલા પ્રાણીઓના હિતને માટે કરૂણાથી પવિત્ર અંતઃકરણવાળા તીર્થકોએ ઉપદેશેલી, અમૃતને ઝરનારી રમણિક વાણીઓ તમારૂં રક્ષણ કરે. !
' “થપ્રયજનાદિ ૨, શુભ ભાવના વિના વિદ્વાનના પણ મનમાં શાન્ત સુધારસ કુરતો નથી, અને એ શાન્ત સુધારસ વિના મેહ વિપાદરૂપ વિષથી આકુળ એવા આ જગતમાં લેશમાત્ર સુખ નથી. - ૩, જે, તમારૂં ચિત્ત ભવભ્રમણુજન્ય ખેદથી ઉદ્ધિ થયું હોય અને (ક્ષસંબંધી) અનંત સુખ મેળવવા તત્પર થયું હોય તે શુભભાવના (રૂપ અમૃત) રસથી ભરેલો આ અમારે શાન્ત સુધારસ ગ્રંથ સાંભળો.
૪, પવિત્ર મનવાળા (વિદ્વાન જ) શ્રવણ કરવાથી પાવન કરનારી દ્વાદશ (બાર) ભાવનાઓ પિતાના અંતઃકરણમાં ધારણ કરે! જેથી અંતઃકરણમાં પ્રસિદ્ધ સમતા–લતા કે જેની
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
અદ્ભુત ગતિ મેહવડે આચ્છાદિત થઈ ગઈ છે તેને પ્રાદુર્ભાવ થાય એટલે પ્રગટ ભાવને પામે.
પ, આર્ત, રૌદ્રધ્યાનના માઠા પરિણામરૂપ અરિવડે જેમાંથી વેધક વિવેકનું શેનિકપણું નષ્ટ થઈ ગયું છે એવા વિષયલેપી આત્માના મનમાં સમતાને અંકુર શી રીતે ઉગી જ શકે? - ૬, શ્રુત-સિદ્ધાન્તના અભ્યાસથી ઉન્નતિ પામેલા અને વિવેકરૂપ અમૃતવૃષ્ટિથી સુશોભિત થયેલા જેના અંતકરણનો સભાવના આશ્રય કરે છે તેનાથી એલેકિક પ્રશમ સુખરૂપ ફળને પ્રસવનાર કલ્પલતા દૂર નથી. મતલબકે જેમના પવિત્ર હૃદયમાં સદ્ભાવના સકુરી રહી છે તેમનું સર્વોત્તમ સમીહિત સધાવું સહજ છે. સ્વર્ગ અને મેલ પણ તેમને કરતલગત છે.
૭, અનિત્યત્વ, અશરણત્વ, સંસાર, એકત્વ, અન્યત્વ અશુચિ, શ્રવ તેમજ સંવર, ભાવનાને હે આત્મન્ ! તું વિચાર. - ૮, કર્મનિર્જરા, ધર્મસુકૃત, લેકવરૂપ અને ધિદુર્લભતા એ (દ્વાદશ) ભાવનાઓને ભાવે તે તું ભવપ્રપંચથી મુક્ત થઈશ.
૧. ,
पुष्पितायावृत्तं. वपुरिख पुरिदंविदभ्रलीला-परिचितमप्यतिभंगुरं नराणां तदतिभिदुरयौवनाविनीतं,भवति कथं विदुषां महोदयाय
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
शार्दूल विक्रीडितं. आयुर्वायुतरत्तरंगतरलं लमापदः संपदः । सर्वेपींद्रियगोचराश्व चटुलाः संध्याभ्ररागादिवत् । मित्रस्त्रीस्वजनादिसंगमसुखं स्वप्नंद्रजालोपमं । तकिं वस्तु भवे भवेदिह मुदामालंबनं यत्सतां ॥१०॥ प्रात तरिहावदात रुचयो ये चेतनाचेतना। दृष्टाविश्वमनो विनोदविधुराभावाःस्वतःसुंदराः॥ तांस्तत्रैवदिने विपाक विरसान् हा नश्यतः पश्यतवेतः प्रेतहतं जहाति न भवप्रेमानुबंध मम ॥ ११ ॥
"नित्यमापना" પ્રથમ શરીરનું અનિત્યપણું બતાવે છે. ૯, આ મનુષ્યનું શરીર અતિ ઉન્માદની લીલાના પરિચયવાળું છતાં પણ પાણીના પરપોટા જેવું જોત જોતામાં વિનાશ પામવાવાળું છે. તે શરીર અતિ ચપળ યૌવન વડે અવિનીત (ઉનમાદા વાળું હેવાથી) વિદ્વાન લોકોના મહદયને માટે શીરીતે થાય?
वे ससानु मनित्या मतावे छे.' ૧૦, ( જગતમાં પ્રાણુઓનું) આયુષ્ય પવનથી ચંચળ થયેલા જળના તરંગ જેવું, સંપદા વિપદા સાથે મળેલી,
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
ઈદ્રિના સકળ વિષ સંધ્યાના રંગ જેવા ચપળ, તેમજ મિત્ર, સ્ત્રી અને રવજનાદિક સંગમનું સુખ સ્વમ કે ઇંદ્રજાળ જેવું (અસ્થિર) જણાય છે. તે પછી આ સંસારમાં એવી કઈ વસ્તુ છે કે જે પુરૂષને હર્ષના સાધનરૂપ થાય ?
૧૧, હે ભાઈ! પ્રભાતમાં જે સજીવ-નિર્જીવ પદાર્થો દેદીપ્યમાન કાન્તિવાળા પ્રાણીઓના મનને પ્રમોદ કરનારા અને સ્વતઃ શુંભનિક જણાયા તેજ પદાર્થો જોતજોતામાં નષ્ટ થતા જોતાં છતાં મારૂં મૂઢ મન સંસાર સંબંધી રાગરંગને તજતું નથી તે ખરેઅર ખેદની વાત છે.
प्रथम भावनाऽष्टकम्
रामगिरि रागेण गीयते. मूढ मूह्यसि मुधा मूढ मृह्यसि मूधा ध्रुवपदम् । विभवमनुचिंत्य हृदि सपरिवारं ॥ कुशशिरसि नीरमिव गलदनिकंपितं । विनयजानीहि जीवितमसारं ॥ मू० ॥ १ ॥ पश्य भंगुरमिदं विषयसुखसौहृदं । पश्यतामेव नश्यति सहासं॥ एतदनुहरति संसाररूपं रया
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3D
जलदजलबालिकारुचि विलासं ॥ मू० ॥२॥ हंतहतयौवनं पुच्छमिव शौवनं । कुटिलमति तदपि लघुदृष्टनष्टं ॥ तेन बत परवशापरवशा हतधियः । कटुकमिह किन्न कलयंति कष्टं ॥ मू० ॥३॥ यदपि पिण्याकतामंगमिदमुपगतं । भूवनदुर्जयजरापीतसारं ॥ तदपिगतलजमुषति मनो नांगिनां ॥ वितथमति कुथितमन्मथविकारं ॥ मू० ॥ ४ ॥ सुखमनुत्तरसुरावधि यदतिमेदुरं । कालतस्तदपि कलयति विरामं ॥ कतरदितरत्तदा वस्तु सांसारिकं । स्थिरतरं भवति चिंतय निकामं ॥ मू०॥ ५॥ यैः समंक्रीडिता ये च भृशमीडिता। यैः सहाकृष्महि प्रीतिवादं ॥ तान् जनान् विक्ष्य बत भस्मभूयंगतान् । निर्विशंकास्मः इति धिक् प्रमादं ॥ मू. ॥६॥
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
असकृदुन्मिष्य निमिषति सिंधू । मिवच्चेतनाचेतनाःसर्वभावाः ॥ इंद्रजालोपमाः स्वजनधनसंगमास्तेषु रज्यंति मूढस्वभावाः मू०॥ ७ ॥ कवलयन्न विरतं जंगमाजगमं । जगदहो नैव तृप्यति कृतांतः ॥ मुखगतान् खादतस्तस्य करतलगतैन कथ मुपलप्स्यतेऽस्माभिरंतः ॥ मू० ॥ ८॥ नित्यमेकं चिदानंद मयमात्मानोरूपमभिरूप्य सुखमनुभवेयं ॥ प्रशमरस नव सुधापान विनयोत्सवो । भवतु सततं सतामिह भवेऽयं ॥ मू०॥ ९॥
..व्याच्या.. १. भुध मात्मन् ! तु (तारा) मनभा पोताना (पित) પરિવાર સહિત વૈભવને વારંવાર ચિંતવીને વ્યર્થ મેહ પામે છે. હે આત્મન ! તું પિતાનું જીવિત-આયુષ્ય જેવું ડાભના અગ્રભા ગઉપર રહેલું જળબિંદુ પવને કંપાવ્યું હતું જલદી ટપકી જાય તેવું અસાર-ક્ષણિક જાણુ. મતલબ કે તેને ભરે ન રાખીશ.
૨. તું તપાસી જે વિષયસુખને સંબંધ કે ક્ષણભ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
છે !
ગુર છે? તે જોતજોતામાં હાથતાળી દઈને જાય તેમ જતું રહે આ સંસારની માયા વેગથી વીજળીના ઝબકારાના વિલાસને અનુસરે છે, અર્થાત્ સ ́સાર પ્રપંચ વીજળીના વિલાસ જેવા ૮૪ નષ્ટ થઈ જાય છે તેથી તે વિશ્વાસ કરવા ચેગ્ય નથી. ૩. ખેદની વાત છે કે (આ) હુછ્યુ ચાવન કુતરાની પુછડી જેવુ અતિ કુટિલ હતું પણ જોતજોતામાં વેગે વિનાશ પામી જાય છે. તે યાવનવડે (કામિની) સ્ત્રીઓને પરવશ થયેલા નષ્ટ બુદ્ધિવાળા (લો) જગતમાં કટુક રસવાળા કને કેમ કળી શકતા નથી ? આ એક ભારે આશ્ચર્ય ની વાત છે.
૪. જો કે આ દેહ જગતમાં અતિ દુર્જય જરાથી સત્વહીન થયા છતા ક્ષીણ થઈ ગયા (હાય) તાપણ પ્રાણીઓનું નિર્લજજ મન કુબુદ્ધિવાળા અને કુત્સિત એવા કામવિકારને તજતુ નથી. એ મહુ શરમની વાત છે.
૫. અનુત્તર વિમાનના દેવ સુધીનાં જે અતિ ભારે સુખ છે તે પણ કાળે કરીને પૂરાં થઈ જાય છે તેાપછી બીજી કઈ સસારીક વસ્તુ સ્થિરતર હોઈ શકે તેને પુખ્ત વિચાર કરી જો.
૬. જેમની સંગાથે આપણે રમ્યા, જેમને આપણે બહુજ વખાણતા અને જેમની સાથે આપણે પ્રીતિવાદ કરતા તે લોકો ભરમ થયેલા જોઇને (પણ) આપણે નિઃશંકપણે વર્તીએ છીએ એ આશ્ચર્યની વાત છે. માટે એવા પ્રમાદને ધિક્કાર હો.
૭, સમુદ્રના કલ્લોલની પેરે સકળ સજીવ અને નિર્જીવ પદાર્થા વારંવાર ઉપજે છે અને વિલય પામે છે. ઈંદ્રજાળની જેવા રવજનના અને દ્રવ્યના સયોગ મળેલા છે તેમાં મૂઢજાજ ર ગાઈ જાય છે. મતલબ કે ક્ષણિક દૃષ્ટ નષ્ટ થતા સત્યોગોમાં મુ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
આઈ ન જવુ એજ સાર છે, વસ્તુ વરૂપ વિચારી જે તેવા સ’ચેાગમાં મુઝાતા નથી તે પુરૂષો ધન્ય છે.
૮. અહા આશ્ચર્યની વાત છે કે જગમ અને સ્થાવર જગત્ માત્રને સદાય ભક્ષણ કરતા કાળ ( કદાપી ) તૃપ્ત થા જ નથી. પેતાના મુખમાં રહેલા સહુને ભક્ષણ કરતા એવા કાળના હાથે ચઢેલા આપણા ( પણ) છુટા થવાનો નથી. એ કાળ આપણા કાળીયા કરી ન જાય એટલામાં ચેતી શકાય તો ચેતી લેવામાંજ સાર છે. પછી હારી આજ હાથ રહી શકે તેમ નથી.
હું ( તેમાટે ) નિત્ય એક અને ચિદાન દ મય એવુ. આત્માનું સ્વરૂપ લખી–( લક્ષી ) ઓળખીને મારે (સ્વાભાવિક કૃત્રિમ નહિ એવ: ) સુખનો જ અનુભવ કરો જોઈ એ (એમ ગ્રંથકત્તા શ્રી વિનયવિજ્યજી મહારાજ કહે છે અને આશિવાદ આપે છે કે) પ્રશમરસ રૂપ અભિનવ અમૃત-પાનવડે વિનયોત્સવ આજ સવમાં સત્પુરૂષોને સદાય હોજો !
ઈતિ મહોપાધ્યાય શ્રી કીતિવિજયગણિ શિષ્યાપા ધ્યાય શ્રી વિનયવિજયગણિ વિરચિતે શાંતસુધાર સગેયકાવ્યે અનિત્યભાવના વિભાવનામ પ્રથમ
પ્રકાશઃ ॥
द्वितीयाऽशरण भावनाऽष्टकम् शार्दूलविक्रीडितं वृत्तं.
ये पट् खंड मही महीन तरसा निर्जित्य बभ्राजिरे । ये च स्वर्गभुजो भुजोर्जितमदा मेदु मुदा मेदुराः ॥
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७
तेपि क्रूर कृतांत वरदनै र्निदल्यमानाहठादत्राणाः शरणाय हा दशदिशः प्रेक्षंत दीनाननाः ॥ १ ॥ स्वागता वृत्तं.
तावदेवमदविभ्रममाली, तावदेवगुण गौरवशाली | यावदक्षमकृतांत कटाक्षै- नैक्षितो विशरणो नरकीटः ॥ २॥ शिखरिणी वृत्तं.
प्रतापैर्व्यापिनं गलितमथ तेजोभिरुदितैर्गतधैर्योद्योगैः श्लथितमथपुष्टेन वपुषा ॥ प्रवृत्तं तद्दव्यग्रहणविषये बांधवजनैजैने कीनाशेन प्रसभमुपनीते निजवंशं ॥ ३ ॥ ૧, જે અતુલ પરાક્રમવડે ષટ્ઝડ પૃથ્વીને જીતી સ’પુહું શાલી રહ્યા હતા એવા ચક્રવર્તી રાજાઓ અને જે ભુજાખળના ભારે મઢવાળા દેવતાઓ હર્ષથી પુષ્ટ છતાં આનંદમગ્ન રહેતા તેઓ પણ અલાત્કારથી નિર્દય યમના દાંતવડે લાયમાન થયા થકા હા! છાંત ખેદે શરણરહિત છતા શરણને માટે દીન મુખે દશે દ્વિશે તાકીને જોતા રહ્યા, તાપણ તેમને યમના પ'જામાંથી
""
“मील अशरण भावनार्थ. '
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂકાવવાને કઈ સમર્થ થઈ શકયું નહિ, તેમજ થઈ શકે પણ નહિં. - ૨, જ્યાં સુધી દુસહ એવા યમના કટાક્ષવડે શરણરહિત નરકીટક જેવા નથી, મતલબ કે જ્યાં સુધી અશરણ મનુષ્ય ઉપર જમની દષ્ટિ વિષમ થઈ નથી ત્યાં સુધી જ તે મદના વિલાસવાળે અને ગુણના ગૌરવવાળો જણાય છે, પછી તે તેને મદ અને ગુણ ગૈરવ કયાંય નાશી જાય છે. કેઈ તેનું રક્ષણ કરી શકતું નથી.
૩, જ્યારે યમ બલાત્કારે પ્રાણીઓને પિતાના કબજે કરે છે ત્યારે તેમને) પ્રતાપ નષ્ટ થઈ જાય છે, ઉદય પામેલું તેજ અસ્ત થઈ જાય છે, ધીરજ અને પુરૂષાર્થ નષ્ટ થઈ જાય છે, પુષ્ટ કરેલું શરીર પણ શિથિલ થઈ જાય છે અને સ્વજને તેનું દ્રવ્ય કબજે કરવાને પ્રવર્તે છે. (પણ કોઈ તેને યમન મુ. ખમાંથી મુક્ત કરવાને શક્તિવાન થતા નથી. અશરણ જીવ ચમને શરણ થાય છે.)
मारुणीरागेणगीयते. खजनजनो बहुधा हितकामं प्रीतिरसैरभिरामं । मरणदशावशमुपगतवंतं रक्षति कोपि न संतं ॥ विनयविधीयतां रे श्रीजिनधर्मशरणं । अनुसंधीयतां रे शुचितरचरणस्मरणं ॥१॥ ध्रुवपदं.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
तुरगरथेमनरावृत्तिकलितं दधतं बलमस्खलितं । हरति यमो नरपतिमपि दीनं मैनिक इव लघुमीनं वि०२ प्रविशति वज्रमये यदि सदने तृणमथ घटयति वदने। तदपि न मुंचति हतसमवर्ती निर्दयपौरुषनर्ती ॥ वि०३ विद्यामंत्रमहौषधिसेवां सृजतु वशीकृतदेवां । रसतु रसायनमुपचयकरणं तदपि न मुंचति मरणं ॥ वि०४ वपुषि चिरं निरुणद्धि समीरं पतति जलधिपरतीरं । शिरसि गिरेरधिरोहति तरसा तदपि स जीर्यति जरसा वि० सृजती मसितशिरोरुहललितं मनुजशिरः सित पलितं। को विदधानां भूवनमरसं प्रभवति रोधुं जरसं ॥वि०६ उद्यत उग्ररुजा जनकायः कःस्यात्तत्र सहायः। एकोऽनुभवति विधुरुपरागं विभजति कोपि नभागं वि०७ शरणमेकमनुसर चतुरंगं परिहर ममता संगं । विनय रचय शिवसौख्यनिधानं शांतसुधारसपानं वि०८
इतिश्री शांतसुधारसगेयकाव्ये अशरणभावना विभावनो नाम द्वितीयःप्रकाशः ॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
દ્વિતીય ભાવનાષ્ટક ''
'
૧, કાય પણ સ્વજન વર્ગ, ધણુ' કરીને (પાતાના) હિત-સ્વી અને પ્રીતિપ્રાત્ર સારા માણસને મરણ દશાને પ્રાપ્ત થતાં રક્ષી શકતા નથી. તેથી હું આત્મન્ ! તું મહા મંગળકારી શ્રીસર્વજ્ઞ વીતરાગપ્રણીત અહિંસા, સયમ અને તપલક્ષણ ધર્મનુજ શરણ કર, અને નિર્મળ-વિશુદ્ધ ચારિત્રનુ સ્મરણ કર, તેજ તને સંસારસમુદ્રથી તારી શકનાર છે. તેનાજ પ્રબળ આલંબનથી અનેક જીવા નિસ્તરી ગયા છે.
૨, ઘેાડા, રથ, હાથી અને પાળાથી પરવરેલા તેમજ અસ્ખલિત મળને ધારણ કરવાવાળા નરપતિને પણ યમ જેમ મછીમાર નાના મચ્છને (જોત જોતામાં) પકડે છે, તેમ પકડી લે છે; તેની પાસે કોઈનુ ક'ઈએ ચાલતું નથી.
૩, હાય તેા કાઇ વજ્રમય જીવનમાં પેશી જાય અથવા તો કોઈ મુખમાં તૃણને ધારણ કરે તેાપણ સહુને એકસરખી રીતે હણી નાંખનાર એવા નિર્દય કાર્ય કરી ખુશી થનાર કાળ કોઇને મૂકતા નથી. વ્હાય દેવ દાનવ માનવ ગમે તે હોય પણ તેમાંથી કાઈ છટકી જઈ શકતુ નથી, તેથી કોઈએ ખાટા ગર્વ કરવાનું કશું કારણ નથી. ગમે તેવા અખર્વ ગર્વને ધારણ કરનારના પણ ગર્વ યમે ગાળ્યેાજ છે.
૪, જેને દેવતાએ આધીન છે. એવી વિદ્યા, મંત્ર અને ઓષધીની સેવા કરો, અથવા પુષ્ટિકારક રસાયન આરોગે તાપણુ મરણુ મૂકવાનુ નથી, મતલખ કે પ્રભાવિક વિદ્યા, મંત્ર, આપ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
ધીઓની સેવાથી કે રસાયણના પ્રયાગથી પણ મૃત્યુ અટકી શકતું નથી. મૃત્યુજયના ઉપાય તા આરજ છે.
૫, ચ્હાય તે! કોઈ શરીરમાં ચિરકાળ વાયુને રોકી રાખે, સમુદ્રને પેલે પાર જઈ રહે, અથવા પર્વતના શિખરઉપર જોરથી જઈ ચઢે તાપણ તે જરાથી જીર્ણ થાય છે. મતલમ કે કાળક્રમે શરીર જાજરૂ· થયાવિના રહેતુ ંજ નથી.
દૃ, કાળા કશાથી શાભતા મનુષ્યના મસ્તકને ફ્રેત- કેશવાળું કરતી અને શરીરને શુષ્ક કરી નાંખનારી જરાને રોકવાને કાણુ સમર્થ છે ? મતલબ કે વસ્તુસ્વભાવને રોકવાને કાઈ સમર્થ થઈ શકતું નથી.
છ, જ્યારે મનુષ્યની કાયા ઉગ્ર રાગોથી વ્યાપ્ત થાય ત્યારે તેને કાણુ સહાય થાય ? ચદ્ર એકલોજ રાહુની પીડા સહે છે. કાઈ પણ તેના ભાગ પાડી લેતા નથી. મતલબ કે જીવ જેવી સારી નરતી કરણી કરે છે તેવાં તેનાં ફળ પણ પોતેજ ભાગવે છે.
૮, (એમ સમજીને) હું આત્મન્ ! ! દાન, શીલ, તપ અને ભાવરૂપ ચાર ૪ પ્રકારના ધર્મનુ ંજ એક શરણુ તુ અગીકાર કર ! સમતાની શત્રુરૂપ મમતાના સગતું તજી દે અને શિવસુખના નિધાનરૂપ શાન્ત સુધારસનું પાન કર્યા કર ! એમ શ્રી વિનયવિજયજી મહારાજ ભવ્ય જીવને ઉપદિશે છે.
अथ तृतीयभावना. शिखरिणी वृत्त त्रयम् ।
इतोलोभः क्षोभं जनयति दुरंतो दव इवोलसल्लाभांभोभिः कथमपि न शक्यः शमयितुं ॥
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
इतस्तृष्णाऽक्षाणां नुदति मृगतृष्णेव विफला। कथं स्वस्थैः स्थैर्य विविधभयभीमे भववने ॥ १॥ गलत्येकाचिंता भवति पुनरन्या तदधिका। मनोवाक्काये हा विकृतिरतिरोषात्तरजसः॥ विपद्र्तावर्ते झटिति पतयालोः प्रतिपदं । न जंतोः संसारे भवति कथमप्यतिविरतिः ॥२॥ सहित्वा संतापानशुचिजननीकुक्षिकुहरे । ततो जन्म प्राप्य प्रचुरतरकष्टकमहतः॥ सुखाभासै र्यावत् स्पृशति कथमप्यतिविरतिं । जरा तावत् कायं कवलयति मृत्योः सहचरी ॥३॥
उपजाति वृत्तं, विभ्रांतचित्तो बत बंभ्रमीति, पक्षीव रुद्धस्तनुपंजरेगी। नुन्नोनियत्याऽतनुकर्मतंतुसंदानितःसन्निहितांतकौतुः
अनुष्टुब् वृत्तं. अनंतान पुद्गलावर्ताननंतानंतरूपभृत् । अनंतशो भ्रमत्येव जीवोऽनादि भवार्णवे ॥ ५॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજી સંસારભાવના ૧, એક તરફ દુરંત દાવાનળની જે લેભ વધતા જતા લાભરૂપ જળ વડે કઈ રીતે શમાવી શકાતું નથી. અને બીજી તરફ મૃગતૃષ્ણા (ઝાંઝવાનાં જળ) ની જેવી બેટી વિષયતૃષ્ણા પ્રાણીઓને પીડા કરી રહી છે. આવી રીતે વિવિધ ભયથી ભયંકર ભવવનમાં શી રીતે સ્વસ્થ-નિશ્ચિત થઈ રહી શકાય?
૨, અતિ રોષથકી રજોગુણને પામેલા અને પગલે પગલે આપદાના ઊંડા ખાડામાં જલદી પડી જનારા જંતુના દુઃખને શી રીતે અંત આવે? (તેની) એક ચિંતા મટે છે ત્યાં તેથી અધિક અનેરી ચિંતા ઉભી થાય છે એમ મન, વચન અને કાયામાં વિકૃતિ (વિકાર) સ્ફરે છે એ ખેદની વાત છે.
૩, અશુચિમય માતાના ઉદરમાં અનેક સંતાપને સહી પછી અનુક્રમે મેટાં મોટાં કષ્ટને વેઠી જન્મ પામી ક્ષણિક અને કલ્પિત સુખો વડે જેવામાં પોતે કોઈ કોઈ રીતે દુઃખને આરે આવ્યે માને છે તેવામાં મૃત્યુની બેનપણી જરા અવસ્થા આવીને કાયાને કેળીઓ કરી જાય છે.–તેથી બાપડા સંસારી જીને કયાંય પણ કરીને ઠામ બેસવાને વખત આવતા જ નથી.
૪, ભવિતવ્યતાવડે પ્રેરાયલે, ભારે કર્મરૂપી દોરથી બંધાચેલે અને કાળરૂપી બિલાડાની સમીપે રહેલે જીવ દિગમૂઢ છતા પંખીની પેરે દેહ-પંજરમાં ભમ્યા જ કરે છે.
૫, અનંતાનંત દેહને ધારણ કરતે જીવ અનંત પુદ્ગલ પરાવર્તન પર્યંત અનાદિ ભવ સમુદ્રમાં અનંતી વાર ભ્રમણ કર્ય-- જ કરે છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
तृतीय भावनाष्टकं केदारारागेण गीयते ।
शांतसुधारसकुंडमां ए देशी. ॥ कलय संसारमतिदारुणं जन्ममरणादिभयभीतरे। मोहरिपुणेह सगलग्रहं प्रतिपदं विपदमुपनीतरे ॥ क०१ स्वजनतनयादिपरिचयगुणैरिह मुधा बध्यसे मूढरे। प्रतिपदं नवनवैरनुभवैः परिभवैरसकृदुपगूढरे ॥ क०२॥ घटयसि कचन मदमुन्नतेः क्वचिदहो हीनतादीनरे । प्रतिभवं रूपमपरापरं वहसि बत कर्मणाधीनरे॥ क०३॥ जातु शैशवदशापरवशो जातु तारुण्यमदमत्तरे। जातु दुर्जयजराजर्जरो जातु पितृपतिकरायत्तरे॥क०४॥ ब्रजति तनयोपि ननु जनकतां तनयतांव्रजति पुनरेषरे। भावयविकृतिमिति भवगतेस्त्यजतमांनुभवशुभशेषरेक यत्रदुःखार्तिगददवलवैरनुदिनं दह्यसे जीवरे । हंत तत्रैव रज्यसि चिरं मोहमदिरामदक्षीबरे ॥ क०६॥ दर्शयन् किमपि सुखवैभवं संहरस्तदथ सहसैव रे । विप्रलंभयति शिशुमिव जनं कालबटुकोऽयमत्रैवरे॥ ०७
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
सकलसंसारभयभेदकं जिनवचो मनसि निवधानरे । विनय परिणमय निःश्रेयसं विहित शमरससुधापानरे क०८
इतिश्री शांतसुधारसगेयकाव्ये संसारभावनाविभावनो नाम तृतीयः प्रकाशः ॥
ત્રીજી ભાવના અષ્ટક ૧, મેહરિપુએ અહિ (પ્રગટ) ગળે પકડીને પગલે પગલે વિપદાને પમાડેલા હે જીવ! તું આ સંસારને જન્મ મરણાદિક ભયથી ભરેલે અતિ બીહામણે સમજ.
૨, હે મૂઢ આત્મન ! સ્વજન પુત્રાદિકના પરિચયરૂપ બંધનથી તું શા માટે વ્યર્થ બંધાય છે? પગલે પગલે નવ નવા અનુભવવડે અને પરાભવવડે તું વારંવાર વ્યાપ્ત થયેલ છે. (તે તપાસ !)
૩, અહે કવચિત તું સંપત્તિને મદ કરે છે અને ક્વચિત્ દારિદ્રથી દીન બને છે, (વળી) ખેદની વાત છે કે પ્રતિભવ કમે વશવતી તું નવ નવા રૂપને ધારણ કરે છે. મતલબ કે આ સંસાર રૂપ રંગભૂમિમાં તું કર્મને આધીન બની નવા નવા પ્રકારના નાટકીયાના જેવા વેશ ધરે છે. - ૪, કવચિત તું બાલ્ય અવસ્થાને આધીન હોય છે, કવચિત્ તરૂણ વયના મદથી માતે હોય છે, કવચિત્ દુર્જય જરાથી જર્જરિત થયેલું હોય છે, અને કવચિત્ યમના હાથે ચઢેલ હોય છે. આમ તારા વિધવિધ રૂપ રંગ થયા કરે છે.
૫, પુત્ર પણ (દેવવશાત) ખરેખર પિતાપણે ઉપજે છે. અને પિતા વળી પુત્ર પણે અવતરે છે, એવી રીતે સંસાર
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થિતિની વિષમતા ભાવ છતે હે ભાઈ! આ મનુષ્ય ભવરૂપ શુભ સામગ્રી પાની કરી (હવે સંપૂર્ણ પુરૂષાર્થ વડે) સંસારનાં
અને તું તિલાંજલિ દે.
૬, રે જીવ! જેમાં તે અનેક પ્રકારનાં દુઃખ સંબંધી ચિંતા અને અનેક પ્રકારના રંગરૂપ અરિવાલા વડે પ્રતિદિન પચાય છે, (બન્યાજ કરે છે, તેમાં જ તું મેહ મદિરાના મદથી મત્ત થયે થકે લાંબે વખત રાગ ધરે છે; એ મહા ખેદની વાત છે. ચતુર માણસને એવી દુઃખ દેદિલીથી મુક્ત થવા એક ક્ષણ પણ પ્રમાદ કરે નહિં, સંપૂર્ણ પુરૂષાર્થથી સમસ્ત દુઃખને અંત કરવા યત્ન કરે. તદ્દન કડી સ્થિતિમાં કેવળ કાયર બની પ્રમાદ સેવનાર તે ગમારજ ગણાય. જ્ઞાની-વિવેકી તે અડગ વીર્યથી પિતાના આત્માને આવી દુઃખદાયી સ્થિતિમાંથી પ્રથમ (પદે જ) મુક્ત કરે. અને અન્યને પણ યથાયોગ્ય સહાય આપે.
૭, આ કાલબટુક અહીં જ કંઈક સુખ સમૃદ્ધિ બતાવી, તે જ સુખ સમૃદ્ધિને (એકી જ) સાથે સંહરી લઈલેકેને એક બાળકની જેમ ઠગી લે છે.
૮, સકળ સંસાર સંબંધી ભયને ભેદી નાખનારાં જિન વચનને તું તારા મનમાં ધારણ કર અને શમરસ રૂપ અમૃતપાન કરી હે આત્મન્ ! તું સમસ્ત દુઃખના સંપૂર્ણ વિલયરૂપ અને એકાંત સુખના સ્થાન રૂપ મેક્ષને પ્રાપ્ત કર ! એમ શ્રીમાનું વિનય વિજ્યજી મહારાજ ઉપદિશે છે.
ઇતિતૃતીય ભાવનાથ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
अथ चतुर्थभावना.
स्वागतावृत्तं एक एव भगवानयमात्मा, ज्ञानदर्शनतरंगसरंगः सर्वमन्यदुपकल्पितमेतत् व्याकुलीकरणमेव ममत्वम् १॥
प्रबोधता वृत्तत्रयं. अबुधैः परभावलालसालसदज्ञानदशावशात्मभिः। परवस्तुषु हा स्वकीयता विषयावेशवशादधिकल्प्यते २॥ कृतिनां दयितेति चिंतनं परदारेषु यथा विपत्तये । विविधार्तिभयावहं तथा परभावेषु ममत्वभावनं ॥३॥ अधुना परभावसंवृति हर चेतः परितोवयंठितं । क्षणमात्मविचारचंदनद्रुमवातोमिरसाः स्पृशंतु मां ॥४॥
__ अनुष्टुब् वृत्तं. एकतां समतोपेतामेनामात्मन् विभावय । लभस्व परमानंदसंपदं नमिराजवत् ॥ ५॥
"योथी वाचना." ૧, જ્ઞાન, દર્શન તરંગથી શોભતે એ આ આત્મા જ એક (આરાધન કરવા ગ્ય ] ભગવાન છે. બાકીનું આ બધું ઉપકલ્પિત (કલ્પી લીધેલું) સુખ તે વ્યાકુળતા કરનાર મમત્વ માત્ર છે, મતલબ કે સારતત્વ તે આત્મા જ છે, તે શિવાયને
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
બધે પ્રપંચ કેવળ ભ્રમજાળ યા મેહાળ રૂપ મમત્વની વૃદ્ધિ કરનારજ જણાય છે.
૨, પરવસ્તુ પ્રત્યેની લાલસાથી જાગતી અજ્ઞાન દશાને વશ પડેલા અબુદ્ધજને હા ! ઈતિ ખેદે વિષય સંબંધી આવેશ (અભિનિવેશ-આગ્રહ.) ને વશ થઈ જવાથી પર પુદ્ગલિક વસ્તુઓમાં પિતાપણાની બુદ્ધિની કલ્પના કરી લે છે.
૩, જેમ પુણ્યવંત આત્માને પરસ્ત્રીને વિષે “સ્વદારા” એવું ચિંતવન વિપત્તિને માટે થાય છે, તેમાં વિવિધચિંતા અને ભયને ઉત્પન્ન કરનાર પરવતુ પ્રત્યેને મમત્વભાવ વિપત્તિને માટે થાય છે.
ક, હવે! હે ચિત્ત! ચારે બાજુથી વીંટળાએલી એવી પરભાવની સંવૃત્તિ તું હરી લે જેથી ક્ષણવાર આત્મ વિચારરૂપ ચંદન વૃક્ષના પવનની લહેરીના રસમને સ્પર્શે.
૫, સમતાથી વ્યાપ્ત એવી આ એકત્વ ભાવનાને હે આત્મન તું વિચાર! અને નમિરાજર્ષિની પેરે પરમાનંદ સંપદાને પ્રાપ્ત કર !
चतुर्थभावनाष्टकं
परजीया रागेण गीयते. विनय चिंतय वस्तुतत्वं जगति निजमिह कस्य किं । भवति मतिरिति यस्य हृदये दुरितमुदयति तस्य किं । वि. एक उत्पद्यते तनुमानेक एव विपद्यते । एक एव हि कर्मचिनुते सैककः फलमभुते ।वि०॥२॥
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
यस्य यावान् परपरिग्रहःविविधममतावीवधः । जलधिविनिहितपोतयुक्त्या पतति तावदसावधः ॥३॥ स्वस्वभावं मद्यमुदितो भुवि विलुप्य विचेष्टते । दृश्यतां परभावघटनात् पतति विलुठति जुंभते, वि०४ पश्य कांचनमितरपुद्गलमिलित मंचति कां दशां केवलस्य तु तस्य रूपं विदित मेव भवाशां। वि० ५॥ एवमात्मनि कर्मवशतो भवति रूपमनेकधा । कर्ममलरहिते तु भगवति भासते कांचनविधा वि० ६॥ ज्ञानदर्शनचरणपर्ययपरिवृतः परमेश्वरः । एकएवानुभवसदने स रमतामनिश्वरः ॥ वि० ७ ॥ रुचिरसमतामृतरसं क्षणमुदितमास्वादय मुदा । विनयविषयातीतसुखरसरतिरुदंचतु ते सदा॥वि०८॥
इतिश्री शांतसुधारसज्ञेयकाव्ये एकत्वभावनाविभावनो नाम चतुर्थः प्रकाशः ॥
"तुर्थ भावना" - ૧, વિનય વિજયજી મહારાજ કહે છે કે હે આત્મન ! તું તારા વસ્તસ્વરૂપને વિચાર કરો કે આ જગતમાં કણ કેનું
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
છે? આવી મતિ જેના હદયમાં ઉપજે છે તેને દુરિત (દુખ) ને ઉદય કેમ થાય? (અર્થાત્ ન જ થાય.)
૨, દેહધારી (જીવ) એક જ ઉપજે છે, અને એક જ એવે છે (મરણ પામે છે.) તે એકલેજ કર્મ બાંધે છે અને એકલે જ તેનાં ફળ ભોગવે છે.
૩, વિવિધ પ્રકારની મમતારૂપ બેજાવાળો જેને જેટલો પરિગ્રહ હોય છે તે સમુદ્રમાં રહેલા વહાણની યુક્તિથી એટલે નીચે (તળીયે) જાય છે.
- ૪, જેમ મદિરાપાનથી ઉન્મત્ત બનેલે જીવ સ્વસ્વભાવ (મૂળ પ્રકૃતિ)ને તજી દઈને જુદા જ પ્રકારની ચેષ્ટા કરવા મંડી; જાય છે તેમ પરભાવના સંગથી જીવ સ્વભાવ ચૂકીને સંસાર ચકમાં પડે છે, લેટે છે (અરહો પરહે અથડાય છે–રગદોળાય છે અને) ભવૃદ્ધિ કરે છે.
૫, જે! કાંચન (સુવર્ણ) બીજી ધાતુની સાથે મળ્યું છતું કેવી દશાને પામે છે? અને કશા પ્રકારના ભેગ વગરના વિશુદ્ધ કાંચનનું સ્વરૂપ તે તમારી જેવા સૂક્સને સુવિદિત છે.
૬, એમ આત્માને વિષે કર્મના સંયોગથી અનેક પ્રકારનાં રૂપ થાય છે, અને કર્મમળ રહિત આત્મા-પરમાત્માને વિષે તે વિશુદ્ધ કાંચનની જે જ અનુભવ થાય છે, અર્થાત્ વિશુદ્ધ આત્માનું તે એક જ અખંડ, અવિચળ-નિવિકલ્પ-રૂપજ હોય છે.
૭, જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રગુણથી વ્યાપ્ત એવા આ અવિ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
+५२ (अक्षय) वीतराग ५२मात्मा मेसा ( स्वतंत्र पणे.) अनुभव सहन ( भडेस) मा २४ ४२।!
૮, હે! આત્મન આ સહેજે પ્રાપ્ત થયેલાં મને હર શાન્ત સુધારસનું તું પ્રેમ પૂર્વક પાન કરે ! અને તેને વિષયાતીત (અતીન્દ્રિય) સુખ રસને સ્વાદ લેવામાં રતિ સદા ઉદય પામે જાગૃત રહો! ઈતિચતુર્થ ભાવાનાર્થ.
अथ पंचम भावना.
उपजाति वृत्तं. परः प्रविष्टः कुरुते विनाशं । लोकोक्तिरेषा न मृषेति मन्ये ॥ निर्विश्य कर्माणुभिरस्य किं किं । ज्ञानात्मनो नो समपादि कष्टं ॥१॥ - स्वागता वृत्तं खिद्यसे ननु किमन्यकथार्तः सर्वदैव ममतापरतंत्रः॥ चिंतयस्यनुपमान्कथमात्मनात्मनो गुणमणीन्न कदापि ॥२॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
शार्दूलविक्रीडितं. वृत्तद्वयम्
यस्मै त्वं यत से विभेषि च यतो यत्रानिशं मोदसे । यद्यच्छोचसि यदिच्छसि हृदा यत्प्राप्य पेप्रीयसे || स्निग्धो येषु निजस्वभावममलं निलव्य लालप्यसे । तत्सर्वं परकीयमेव भगवन्नात्मन्न किंचित्तव ॥ ३ ॥ दुष्टाः कष्टकदर्थनाः कति न ताः सोदास्त्वया संसृतौ । तिर्यङ् नारकयोनिषु प्रतिहत च्छिन्नविभिन्नो मुहुः ॥ सर्वं तत्परकीय दुर्विलसितं विस्मृत्य तेष्वेव हा । रज्यन्मुह्यसि मुढ तानुपचरन् नात्मन् न किं लज्जसे ४
अनुष्टुप् वृत्तम्.
ज्ञानदर्शनचारित्र केतनचेतनां विना । सर्वमन्यद्विनिश्चित्य यतस्व स्वहिताप्तये ॥ ५ ॥ " यांयमी अन्यत्त्व भावना ?
૧, ‘પરાયા. ચેડવિનાશ કરે એ લોકોક્તિ સત્ય છે, એમ હું માનુ છું કેમકે કર્મના પરમાણુઓએ અંદર પેસારી કરીને જ્ઞાન સ્વરૂપી આત્માને શું શું કષ્ટ ઉપજાવ્યું નથી? તા કમાણુઓ વડે જ તેના વિનાશ થયેલો છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ ૩
૨, હે આત્મન ! તું નિચે મમતાને પરતંત્ર રહી સદા ' સર્વદા પરપુગલિક કથાથી કદર્શિત છત શામાટે ખેદ પામ્યા કરે છે? તારા અનુપમ ગુણરત્નને કદાપિ કેમ વિચાર કરતો નથી? નિજગુણરત્નનો જ વિચાર સદા સર્વદા કર્તવ્ય છે, તેજ કલ્યાણકારી સર્વ દુઃખથી સર્વથા મુક્ત કરનાર છે.
૩, હે પ્રિય! આત્મન, તું જેના માટે યત્ન કરે છે, જેનાથી બીહે છે, જેમાં સદાય આનંદ માને છે, જેને જેને શાચ કરે છે, જેને જેને ઈચ્છે છે અને જેને પામીને પ્રીતિને પરવશ થઈ જાય છે, અને જેમાં સ્નેહથી રંગાયે છતો તારા નિર્મલ સ્વભાવને મૂકી દઈ જેમ આવે તેમ અસમંજસ બેલે છે, તે સર્વ પરાયું જ છે. તેમાંનું કંઈપણ તારૂં નથી જ, તેને તું ઉડે ઉતરીને વિચાર કરી જે. !
૪, સંસારચકમાં પરિભ્રમણ કરતાં તે કેટલી બધી માઠી કષ્ટકદર્થનાઓ સહી છે? તેમ જ નરક તિર્યંચ સંબંધી એનિઓમાં તું વારંવાર વિડંબિત થયે છતે છેદન ભેદન પામે છે. તે સર્વ પરપુગલસંગને દુષ્ટ અનુભાવ વિસરી જઈને તેમાં જ રાગ ધરતે હે મૂઢ! તું મુંઝાઈ જાય છે, અને તેને જ સેવતો છતો કેમ (લગારે) લાજતો નથી.
૫, જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર લક્ષણ ચેતન વિના બાકીનું બધું પર છે, એ દઢ નિશ્ચય કરીને હે આત્મન ! તું સ્વહિત પ્રાપ્તિને માટે પ્રયત્ન કરો!
पंचम भावनाष्टकम्,
श्रीरागेणगीयते ॥ तुजगुण पार नहि सूअणो ए देशी
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
विनय निभालय निज भवनं तनुधनसुतसदनस्वजनादिषु । किं निजमिह कुगतेवनं ॥ वि० १ येन सहाश्रयसे ऽतिविमोहादिदमहमित्यविभेदं । तदपिशरीरं नियतमधीरं त्यजति भवंतं धृतखेदं ॥ वि०२ जन्मनि जन्मनि विविधपरिग्रहमुपचिनुषे च कुटुंबं । तेषु भवंतं परभवगमने नानुसरति कृशमपि सुंब। वि०३ त्यज ममतापरितापनिदानं परपरिचयपरिणाम। भज निस्संगतया विशदीकृतमनुभवसुखरसमभिरामंवि४ पथि पथि विविधपथैःपथिकैःसह कुरुते कः प्रतिबंधं । निजनिजकर्मवशैःस्वजनैःसह किं कुरुषे ममताबंधावि०५ प्रणयविहीने दधदभिषंगं सहते बहुसंतापं। त्वयि निष्प्रणये पुद्गगलनिचये वहसि मुधाममतातापविद त्यज संयोगं नियतवियोगं कुरु निर्मलमवधानं । नहिविदधानः कथमपि तृप्यसि मृगतृष्णाघनरसपानं वि७ भज जिनपतिमसहायसहायं शिवगतिसुगमोपायं । पिब गदशमनं परिहतवमनं शांतसुधारसमनपायं वि०८
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
इति शांतसुधारसगेयकाव्ये अन्यत्वभावनाविभावनो नाम पंचम प्रकाशः॥
પંચમ ભાવનાષ્ટક.” ૧, હે આત્મન ! તું પિતાનું ઘર સંભાળ! શરીર, ધન, પુત્ર, ઘર અને સ્વજનાદિકમાં તારું શું છે? કે જે દુર્ગતિથી તારો બચાવ કરી શકે.
, અતિ મોહથી એ તે હું એવા અભેદ સંબંધથી જેની સાથેજ સદા વસે છે તે શરીર પણ નિચે ચપળ છતું ખેદયુક્ત તને તજી દે છે. છતાં તે તેના ઉપર કેટલે મેહ રાખે છે ?
૩, જન્મ જન્મમાં વિવિધ પ્રકારના પરિગ્રહને અને કુટુંબને તું પડ્યું છે પરંતુ પરભવ જતાં તેમાંથી એક તલમાત્ર પણ તને હાયરૂપ થતું નથી.
૪, માટે પરસ્પરિચય પરિણામ કે જે મમતાયેગે પરિતાપનેજ પેદા કરે છે તેને તું તજ અને નિઃસંગપણે નિર્મળ અને આલ્હાદકારી અનુભવ સુખ રસનું તું સેવન કરે એજ તને અત્યંત હિતકારી થશે.
૫, જુદા જુદા માર્ગે જનારા વટેમાર્ગુઓ સાથે ઠેકાણે ઠેકાણે કણ પ્રતિબંધ કરે? કોઈ ન કરે. તેમ સ્વ સ્વકર્મવશ વત સ્વજને સાથે તું શા માટે મમતા બાંધે છે. તે મમતાબંધન તને અત્યંત દુઃખકારી થશે.
દ, રાગરહિત માણસ ઉપર આસક્ત થનાર જેમ બહુ સંતાપને સહે છે, તેમ તારે વિષે રાગરહિત એવા જડ પદાર્થ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર ફેગટ મમતા રાખી તું શા માટે સંતાપને સહે છે. તે જડ પદાર્થોથી અને તારૂં કશું વળવાનું નથી જ.
૭, (એમ સમજીને) જેને નિચે વિગ થવાને જ છે એવા સગ (સોગિકભાવ-વસ્તુઓ) ને તું ત્યાગ કર અને નિર્મળ આત્મ લક્ષ્ય ધારણ કર ! (તે વિના) મૃગતૃષ્ણા (ઝાંઝવા) નાં જળનું પાન કરતે (કરવા મથત) તું કદાપિ તૃપ્તિને પામી શકીશ નહિ.
૮, દીનબંધુ એવા જિનેશ્વરને તું ભજ અને સુખે શિવગતિ આપે, સકળ આપદાને કાપે અને સર્વ વ્યાધિઓને શમાવે એવા શાન્ત સુધારસનું તું રૂચિપૂર્વક પાન કર!
ઇતિ પંચમ ભાવનાથે. अथ षष्ठ भावना.
शार्दूलविक्रीडितं वृत्तं. सच्छिद्रो मदिराघटः परिगलतल्लेशसंगाशुचिः।। शुच्या मृद्यमृदा बहिः स बहुशो धौतोपि गंगोदकैः ॥ नाधत्ते शुचितां यथा तनुभृतां कायो निकायो महाबीभत्सास्थिपुरीषमुत्ररजसां नायं तथा शुध्यति ॥१॥
___ मंदाक्रांता वृत्तं. स्नायं स्नायं पुनरपि पुनः स्नांति शुद्धाभिरद्भिरिंवारं बत मलतनुं चंदनैरर्चयंते ॥
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूढात्मानो वयमपमलाः प्रीतिमित्याश्रयते । नो शुध्यते कथमवकरः शक्यते शोधुमेवं ॥ २॥
___ शार्दूलविक्रीडितं वृत्तं. कर्परादिभिरर्चितोपि लशुनो नो गाहते सौरमं । नाजन्मोपकृतोपि हंत पिशुनःसौजन्यमालंबते ॥ देहोप्येष तथा जहाति न नृणां स्वाभाविकी विस्रतां । नाभ्यक्तोपि विभूषितोपि बहुधा पुष्टोऽपि विश्वस्यते॥३॥
___ उपेन्द्रवज्रा वृत्तं. यदीयं संसर्गमवाप्य सद्यो, भवेच्छुचीनामशुचित्वमुच्चैः। अमेध्ययोनेपुषोस्य शौचसंकल्पमोहोयमहो महीयान् ।।
स्वागता वृत्तं. इत्यवेत्य शुचिवादमतथ्यं, पथ्यमेव जगदेकपवित्रं । शोधनं सकलदोषमलानां, धर्ममेव हृदये निदधीथाः॥५॥
___ “छ! अशुशिलान." ૧, જેમ છિદ્રયુક્ત મદિરાને ઘડે તેમાંથી ટપકતા મદિરાનાં ટીપાંના સંગથી અશુચિ થયેલ હોવાથી બાહિરના ભાગમાં પવિત્ર માટીથી મસળીને તેને ગંગાજળથી બહાર છે છતાં
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
તે પવિત્ર થઈ શકતો નથી, તેમ પ્રાણીઓની કાયા મહા બિભત્સ (દુર્ગછનીય) હાડકાં, વિષ્ટા, મૂત્ર અને રજના ઢગલારૂપ હોવાથી ગમે તેટલા ઉપચારથી પણ શુદ્ધ થઈ શકતી નથી.
૨, ૩, મેહમૂઢપ્રાણીઓ વારંવાર શુદ્ધ જળથી અત્યંત સ્નાન કરે છે, અને મલથી ભરેલા દેહને ચંદનથી ચરચે છે અને એમ કરીને આપણે નિર્મળ થયા એમ માની ખુશી થાય છે, પણ તે શુદ્ધ થઈ શકતા નથી, કેમકે ઉકરડે એમ શી રીતે સાફ થઈ શકે? જેમ કપૂર વિગેરે સુંગધિ દ્રવ્યથી વાસિત કરેલું પણ લસણ સુગંધિ થતું નથી અને જન્મપર્યત ઉપકાર કર્યા. છતાં પણ દુર્જન સનતાને પામતે નથી, તેમ આ મનુષ્યોને દેહ પણ પિતાની સ્વાભાવિક અશુચિને તજ નથી. બહુ પરે સુગંધિ તેલ વિગેરેથી મસળ્યા છતાં, વસ્ત્રાલંકારથી વિભૂષિત કર્યા છતાં અને ખાનપાનથી પુષ્ટ કર્યા છતાં, તે વિશ્વાસ કરવા
થતું નથી. મતલબકે ગમે તેટલા ઉપચારથી પણ દેહ. પિતાને જાતિસ્વભાવ તજ નથી.
જ, જેને સંસર્ગ ( ગ) પામીને પવિત્ર વસ્તુઓ પણ જલદી અપવિત્ર થઈ જાય છે, તેમ છતાં અહો ! એવા અશુચિના કારણરૂપ શરીરને શુચિ કરવાને ભ્રમ છેને કે ભારે પીડાકારક છે !
૫, એવી રીતે શરીરશેચને પક્ષ બેટ જાણીને સકળ દેષરૂપ મળને સાફ કરનાર, પચ્ય (હિતકર) અને જગતમાં પરમ પવિત્ર એવા ધર્મનેજ હે આત્મન ! તું તારા હૃદયમાં નિશ્ચયપૂર્વક ધારણ કર!
ગઈ.
) પામતા એવા પીડ
કારણ અપવિત્ર થઈ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठभावनाष्टकं आसावरीरागण गीयते । कागा रे तनु चुनि चुनि जावे ( एदेशी) भावय रे वपुरिदमतिमलिनं, विनय विबोधय मानसनलिनं । पावनमनुचिंतय विभुमेकं, परममहोमयमुदितविवेकं ॥ भा० ॥१॥ दम्पतिरेतोरुधिरविवर्ते, किं शुभमिह मलकश्मलगर्ते। भृशमपि पिहितः स्त्रवति विरूपं, को बहुमनुतेऽवस्करकूपं ॥ भा० ॥ २॥ भजति सचंद्रं शुचितांबुलं, कर्तुं मुखमारुतमनुकूलं । तिष्टति सुराभि कियंतं कालं, मुखमसुगंधिजुगुप्सितलालं ॥ भा० ॥ ३ ॥ असुरभिगंधवोंतरचारी, आवरितुं शक्यो न विकारी ।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
वपुरूप जिघ्रसि वारंवारं, हसति बुधस्तव शौचाचारं ॥ भा०॥ ४ ॥ द्वादश नव रंध्राणि निकाम, गलदशुचीनि न यांति विरामं । यत्र वपुषि तत्कलयसि पूतं, मन्ये तव नूतनमाकूतं ॥ भा० ॥ ५॥ अशितमुपस्करसंस्कृतमन्नं, जगति जुगुप्सां जनयति हन्नं। पुंसवनं धैनवमाप लीढं, भवति विगर्हितमति जनमीढं । भा० ॥ ६ ॥ केवलमलमयपुदलनिचये, अशुचीकृतशुचिभोजनसिचये। वपुषि विचिंतय परमिहसारं, शिवसाधनसामर्थ्यमुदारं॥ भा० ॥ ७ ॥ येन विराजितमिदमतिपुण्यं, तचिंतयचेतननैपुण्यं । विशदागममधिगम्य निपानं, विरचय शांतसुधारसपानं ॥ भा० ॥८॥
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
इतिश्री शातसुधारसगेयकाव्ये अशौचभावनाविभावनो नाम षष्ठः प्रकाशः
“ષષ્ઠ ભાવનાષ્ટક. ૧, હે આત્મન ! આ દેહ અતિ અપવિત્ર છે એમ તું વિચાર અને તારા હૃદયકમળને વિકસિત કર જેથી સકલ આપદાને વમી તું પરમ મહદયને પામી શકીશ.
૨, સ્ત્રી પુરૂષના રૂધિર અને વિર્યને વિકાર-પરિણામરૂપ આમલમય અશુચિ ખાડમાં શું સારું છે, બહુ યત્નથી તેનું મુખ બંધ કર્યા છતાં તેમાંથી દુર્ગધ નિકળ્યાજ કરે છે. આવી અશુચિથી ભરેલા કુવાને કણ અતિ આદર કરે ? જ્ઞાની–વિવેકી તે નજ કરે. કેવળ મૂઢ–ગમાર હોય તે જ કરે. '
૩, મુખને સારૂં સુગંધિત કરવાને કોઈ કપૂરયુક્ત તાંબુલ ખાય છે, તે પણ દુગંછનીક લાળથી યુક્ત તે ફિફ્ફ મુખ કેટલાક કાળ સુગંધિ રહે છે.
૪, શરીરની અંદર ફરતે ખરાબ વિકારી વાયુ એમ કંઈ રેકી શકાતું નથી, તેમ છતાં તું વારંવાર શરીરને સુગંધિ દ્રવ્ય લેપી સુધ્ધાં કરે છે. આ તારે ચાચાર ( અપવિત્ર દેહને પવિત્ર બનાવવાનો પ્રયત્ન) સુજ્ઞ વિવેકી જને હસી કાઢે છે, કેમકે તે બધું તારો ફેગટ પ્રયત્ન છે, અથવા તે તે કેવળ બ્રમ
રૂપજ છે.
૫, જે શરીરમાં અત્યંત અશુચિને વહેતાં સ્ત્રીનાં દ્વાદશ અને પુરૂષનાં નવ દ્વાર ક્ષણવાર પણ વિરામ પામતાં નથી, તે
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
શરીરને તું પવિત્ર ગણે છે; એ તારો કેઈ અભિનવ (વિચિત્ર) અભિપ્રાય જણાય છે. - ૬, અનેક જાતના ઉપચારથી નીપજાવેલું અન્ન ખાધું છતું વિષ્ટારૂપ થઈ જગમાં જુગુપ્સા ( દુર્ગછા) ઉપજાવે છે અને વીર્યને વધારનારૂં મજેનું દૂધ પીધું છતું ભારે દુગછનિક મૂત્રના પરિણામને પામે છે.
છે, માટે હે આત્મન ! પવિત્ર વસ્ત્ર જોજનને અપવિત્ર કરી નાંખનારા કેવળ મળયુક્ત પુગળના પંજવાળા દેહમાં જે મેક્ષ સાધનનું ઉદાર સામર્થ્ય રહેલું છે તેને જ પરમસારભૂત સમજ!
૮, જેના વડે શોભિતું છતું આ શરીર અતિ પવિત્ર બને એવી નિપુણતાને હે ચેતન ! તું વિચાર કર ! અને નિર્મળ સિદ્ધાન્તરૂપ જળાશય પામીને તું શાન્ત સુધારસનું પાન કર! એજ તને કલ્યાણકારી છે.
ઇતિષષ્ઠ ભાવનાથ. अथ सप्तम भावना.
भुजंगप्रयातं वृत्तं. यथा सर्वतो निर्जरैरापतद्भिः, प्रपर्यंत सद्यः पयोभिस्तटाकः। तथैवाश्रवैः कर्मभिः संमृतोंगी, भवेद्व्याकुलश्चंचलः पंकिलश्च ॥ १॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
४3
शार्दूलविक्रीडितं वृत्तं. यावकिंचिदिवानुभूय तरसा कर्मेह निर्जीयते । तावच्चाश्रवशत्रवोऽनुसमयं सिंचंति भूयोपि तत् ॥ हा कष्टं कथमाश्रवप्रतिभटाः शक्या निरोधुं मया। संसारादतिभीषणान्मम हहा मुक्तिःकथं भाविनी ॥२॥
प्रहर्षणी वृत्तं. मिथ्यात्वविरतिकषाययोगसंज्ञाश्चत्वारः सुकृतिभिराश्रवाः प्रदिष्टाः॥ कर्माणि प्रतिसमयं स्फुटैरमीभिर्वधंतो। भ्रमवशतो भ्रमंति जीवाः ॥ ३॥
रथोध्धता वृत्तं. इंद्रियावतकषाययोगजाः पंच पंच चतुरन्वितास्त्रयः । पंचविंशतिरसक्रियाइति नेत्रवेदपरिसंख्ययाऽप्यमी॥४॥
इंद्रवज्रा वृत्तं. इत्याश्रवाणामधिगम्य तत्वं, निश्चित्य सत्वं श्रुतिसन्निधानात् ।
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
एषां निरोधे विगलद्विरोधे, सर्वात्मना दाग यतितव्यमात्मन् ॥ ५॥
“સાતમી આશ્રવભાવના.' ૧, જેમ સર્વ બાજુથી આવી પડતા પાણીના નિઝરણા વડે તળાવ તરત ભરાઈ જાય છે તેમ સતત આવતાં કવડે વ્યાપ્ત થયેલે જીવ વ્યાકુળ ચંચળ અને પાપપકથી ચીકણે થાય છે.
૨, જેટલામાં ડુંક કર્મ અનુભવિને હું ક્ષય કરું છું કે તરત આશ્રવ શત્રુઓ સમયે સમયે તે કર્મને પુનઃ પાછાં સિંચે છે. હા ! કષ્ટની વાત છે કે આ આશ્રવશત્રુઓને મારે શી રીતે અટકાવવા ? અને હા ! હા ! આ અતિ ભયંકર ભવઅટવી, થકી હારે શી રીતે છુટકે થઈ શકે ?
૩, મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને વેગ (મન, વચન અને કાયા સંબંધી વ્યાપાર ) નામના ચાર આશ્ર પંડિતોએ કહ્યા છે. એ પ્રગટ ચાર હેતુઓ વડે ભ્રમવશતઃ પ્રતિ સમય કર્મબાંધતા જ ભ્રમણ કરે છે.
ક, ઈદ્રિય, અવ્રત કષાય અને એમના (અનુક્રમે) પાંચ, પાંચ, ચાર, અને ત્રણ તેમજ ર૫ (પચીસ) અસત્ ક્યિા મળીને આશ્ચના કર ભેદ થાય છે. '
૫, એવી રીતે આનું તત્વ જાણી, શાસ્ત્ર પરિચયથી તેમનું અસ્તિત્વ નિર્ધારીને વિરોધરહીત તેમને નિરોધ કરવામાં હે આત્મન તું સર્વ શક્તિથી શીધ્ર યત્ન કર..
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५
सप्तमभावनाष्टकं धनाश्रीरागेणगीयते भोलिडा रे हंसारे विषय न राचिये ( ए देशी) परिहरणीया रे सुकृतिभिराश्रवा । हृदि समतामवधाय ॥ प्रभवत्येते रे भृशमुच्छृखला। विभुगुणविभववधाय ॥ परि० ॥ १ ॥ कुगुरु नियुक्तारे कुमतिपरिप्लुताः। शिवपुरपथमपहाय ॥ प्रयतते ऽमी रे क्रियया दुष्टया । प्रत्युत शिवविरहाय ॥ परि० ॥ २॥
अविरतचित्तारे विषयवशीकृता। विषहंते विततानि ॥ इह परलोके रे कर्मविपाकजान्यविरलदुःखशतानि परि० ॥ ३॥ करिझवमधुपा रे शलभमृगादयो । विषयविनोदरसेन । हंत लभंते रे विविधा वेदना बत। परिणतिविरसेन ॥ परि० ॥ ४ ॥
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
उदितकषाया रे विषयवशीकता । यांति महानरकेषु ॥ परिवर्त्तते रे नियतमनंतशो। जन्मजरामरणेषु ॥ परि० ॥ ५॥ मनसावाचा रे वपुषा चंचला। दुर्जयदुरितभरेण ॥ उपलिप्यंते रे तत आश्रवजये। यततां कृतमपरेण ॥ परि० ॥ ६ ॥ शुध्धायोगा रे यदपि यतात्मनां । स्रवते शुभकर्माणि ॥ कांचननिगडां स्तान्यपि जानीयात् । हतनित्तिशमाणि ॥ परि० ॥ ७ ॥ मोदस्वैवं रे साश्रवपाप्मनां । रोधे धियमाधाय ॥ शांतसुधारसपानमनारतं । विनय विधाय विधाय ॥ परि० ॥ ८॥ इतिश्री शांतसुधारसगेयकाव्ये आश्रवभावनाविभावनो नाम सप्तमः प्रकाशः
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
“સપ્તમ ભાવના અષ્ટક ” ૧ પુણ્યશાળી–પંડિત પુરૂએ હૃદયમાં સમતા ધારણ કરીને આ પરિહરવા ગ્ય છે કેમકે એ (આ ) અત્યંત ઉછું ખેલ છતા આત્માની ગુણ લક્ષમીને લેપ કરવા. સમર્થ થાય છે.
• ૨, કુગુરૂએ જોડેલા અને કુમતિથી પ્રેરાએલા એ આવે મેક્ષ માર્ગને તજી દુષ્ટ કિયાવડે ઉલટા સંસાર વૃદ્ધિને માટે અધિક યત્ન કરે છે. - ૩, વિષયને વશ થયેલા વિરતિ શુન્ય જ આ લેકમાં તેમજ પરલેકમાં કર્મ વિપાક જન્ય અવિચ્છિન્ન વિસ્તાર પામેલાં સેંકડે દુઃખને સહ્યાં કરે છે.
, હાથી, મચ્છ, મધુકર, અને મૃગાદિક બાપડા પરિણામે વિરસ એવા વિષય વિનેદમાં રસવડે વિવિધ વેદનાને સહન કરે - છે. જ્યારે તે બાપડા એક એક ઈદ્રિયના વિષયને વશ પર વિડંબના પામે છે તે જે પાંચે ઈદ્રિને આધીન બની રહ્યા છે તેમના કેવા હાલહવાલ થશે ? એમ વિચારી વિચક્ષણ ભવભિર જનોને વિષય સુખમાં આસક્ત થવું ઘટતું નથી.
૫, વિષયને વશ થએલા પ્રાણીઓ કષાયથી વ્યાપ્ત બની (મહાનરકાદિકમાં) જાય છે અને નિચે અનંતી વખત જન્મજરા અને મરણની ઘટમાળામાં ભમ્યા કરે છે.
૬, મન, વચન અને કાયાવડે ચંચળ થયેલા છે આ કરાં પાપ પંકથી ચે તરફ લેપાય છે માટે ( ચતુર) માણસે આશ્રવ જય કરવા યત્ન કરે. બીજા કાર્યથી સર્યું.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
છે, જો કે સંયમી જીના શુદ્ધ મન, વચન કાયાના योग ( व्यापारी ) शुभ में (Yथ्य ३१) मा छे तो ५५५ તેમને મેક્ષ સુખના પ્રતિબંધક સેનાની બેડી જેવાં જાણવાં, એટલે કે તેવાં શુભ કર્મમાં પણ મુઝાવું નહિ, મુમુક્ષુ જનેએ સમસ્ત કર્મની નિર્જરારૂપ કેવળ મોક્ષજ શુદ્ધ સાધ્ય રાખવું.
૮, એવી રીતે આશ્રવ યુક્ત પાપને નિરોધ કરવામાં બુદ્વિને સ્થાપી શાંત સુધારસનું સતત ( અવિચ્છિન્નપણે) પાન કરી કરીને હે આત્મન્ ? તું આનંદ પામ!
ઇતિ સપ્તમ ભાવનાથી
अथ अष्टम भावना.
स्वागता वृत्तं द्वयम्. येन येन यइहाश्रवरोधः संभवेन्नियतमौपयिकेन ॥ आद्रियस्व विनयोद्यतचेतास्तत्तदांतरदशा परिभाव्य॥१॥ संयमेन विषयाविरत्वे दर्शनेन वितथाभिनिवेशं ॥ ध्यानमार्तमथरौद्रमजस्रं चेतसःस्थिरतयाच निरंध्याः॥२॥
शालिनी वृत्तं. क्रोधं शांच्या मार्दवेनाभिमानं हन्यामायामार्जवेनोज्वलेन। लोभं वारांराशिरौद्रं निरंध्याः संतोषेण प्रांशुना सेतुनेव॥३
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९
स्वागता वृत्तं. गुप्तिभिस्तिसृभिरेवमजय्यान् । त्रीन विजित्य तरसा ऽधमयोगान् ॥ साधुसंवरपथे प्रयतेथा। लप्स्यसे हितमनाहतमिद्धं ॥ ४ ॥
_मंदाक्रांता वृत्तं, एवं रुध्धेष्वमलहृदयैराश्रवेष्वाप्तवाक्य-॥ श्रद्धाचंचत् सितपटपटुः सुप्रतिष्ठानशाली ॥ शुद्धैोगे वनपवनैः प्रेरितो जीवपोतः ॥ स्रोतस्तीर्खा भवजलनिधेर्याति निर्वाणपुर्यां ॥ ५॥
__ " भाभी माना" - ૧, હે! આત્મન જે જે ઉપાવડે જરૂર આશ્રવને રે થાય તે તે ઉપાય અંતરદષ્ટિવડે વિચારી ઉલ્લસિત ભાવથી तु मा६२.
૨, સંયમવડે વિષય અને અવિરતિને નિગ્રહ કર, સમ્યકવવડે બેટા હઠ કદાગ્રહને નિરોધ કર અને ચિત્તની સ્થિરતાવડે આર્તધ્યાન તથા રિદ્ર સ્થાનને તું નિગ્રહ કર. - 3, क्षमा अधने, नभ्रतावडे मलिभानने, भने Gorqn
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
આર્જવ (સરલતા) વડે માયાને હણી નાંખ, તેમજ સમુદ્ર જેવા દુસ્તર લેભને ઉંચા સેતુ (પાજ) જેવા સંતોષવડે નિરૂધી લે. મતલબ કે તે તે સદુપાવડે કોધાદિક ચારે વિષમ કષાનો વિનાશ કર.
૪, વળી ત્રણ ગુણિઓવડે જ દુર્ભય એવા અધમ ત્રણ વેગ (મન વચન કાયા) ને સત્વર (શીઘ) જીતી લઈને સાધુ
ગ્ય સંવર માર્ગમાં તું પબળ પ્રયત્ન કર ! જેથી તું અખંડ અને ઉંચા પ્રકારનું હિત (મોક્ષ-સુખ) મેળવી શકશ (એ વાત જોક્કસ સમજ.)
૫, આવી રીતે શુદ્ધ હૃદયવડે આ ને રેપ કર્યો તે આસ (સર્વજ્ઞ) વચનમાં શ્રદ્ધારૂપ શોભતા વેત વસ્ત્ર (સઢ-વાવટા) વડે સુંદર અને મજબૂત પ્રતિષ્ઠાન (સ્થભ) વાળું જીવરૂપ જહાજ શુદ્ધ ગરૂપ ચંચળ પવનવડે પ્રેરાયેલું આ સંસારસમુદ્રના પ્રવાહને તરી મેશ પુરીમાં જાય છે. મતલબ કે શુદ્ધ હૃદયથી સમસ્ત આશ્રવને રૂંધી, પવિત્ર જિનવચનમાં શ્રદ્ધાયુક્ત ખરો શ્વેતાંબર શુદ્ધ કરણીથી ભવજળ તરીને મેક્ષપુરીમાં જાય છે.
अष्टमभावनाष्टकं, नटरागेण गीयते.
महावीर मेरो लालन (ए देशी) शृणु शिवसुखसाधन सदुपायं सदुपायरे सदुपायं
शृणु शिवसुखसाधनसदुपायं ॥ ज्ञानादिकपावनरत्नत्रय
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१ . परमाराधनमनपायं ॥ शृ०॥ १ ॥ विषयविकारमपाकुरु दूरं। क्रोधं मानं सह मायं ॥ लोभं रिपुं च विजित्य सहेलं । भज संयमगुणमकषायं ॥ शृ० ॥ २ ॥ उपशमरसमनुशीलय मनसा। रोषदहनजलदप्रायं ॥ कलय विरागं धृत परभागं । हृदि विनयं नायं नायं ॥ शृ०॥३॥ आत रौद्रं ध्यानं मार्जय। दह विकल्परचना नायं॥ यदि यमरुद्धा मानसवीथी। तत्वविदः पंथा नायं ॥ १०॥ ४॥ संयमयोगैरवहितमानसशुध्ध्याचरितार्थय कायं ॥ नानामतरुचिगहने भुवने। निश्चिनु शुद्धपथं नायं ॥ शृ०॥ ५॥
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्रह्मव्रतमंगीकृत विमलं । बिभ्राणं गुणसमवायं ॥ उदितं गुरुवदनादुपदेशं । संगृहाण शुचिमिव रायं ॥ शृ०॥ ६ ॥ संयमवाङ्मयकुसुमरसैरतिसुरभय निजमध्यवसायं ॥ चेतनमुपलक्षय कृतलक्षणज्ञानचरणगुणपर्यायं ॥ शृ०॥ ७ ॥ वदनमलं कुरु पावनरसनं । जिनचरितं गायं गायं ॥ सविनय शांतसुधारसमेनं ।
चिरं नंद पायं पायं ॥ शृ०॥ ८॥ इतिश्री शांतसुधारसगेयकाव्ये संवरभावनाविभावनो नाम अष्टमःप्रकाशः
" मम ावनाम" ૧, હે આત્મન ! શિવસુખ મેળવી આપનાર ઉપાય તને જણાવું છું તે તું સાંભળ! સાંભળ.! તારે નિર્દોષ જ્ઞાનાદિક પવિત્રરત્નત્રયીનું ઉત્કૃષ્ટ આરાધન કરવું( આ પ્રમાણે કાળજી રાખવી)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
૨, હે ભવ્ય ! તું વિષયવિકારને દૂર કર, તેમજ માયાસહિત ક્રોધ, માન, માયા અને લેાભ રિપુને જલદી જીતી લઈ નિષ્કષાય થઇ સચમગુણનુ સેવન કર!
૩, ક્રોધરૂપી અગ્નિને શમાવવા મેઘસમાન ઉપશમ રસ ( શાન્ત-સમતારસ ) નું તું સદ્ભાવથી સેવન કર! અને હું ભવ્ય ! તારા હૃદયમાં ધારી રાખેલા પર ( પુદ્ગલાદિ ) સગને વળી ટાળીને તું વૈરાગ્યને ધારણ કર! મતલબ કે સમતાવડે ક્રોધાગ્નિને દ્વાર અને ખેાટી મમતાને મૂકી વૈરાગ્યને આદર !
૪, હે ભદ્રે ! આન્તધ્યાન અને રીદ્રધ્યાનનુ તું માર્જન કર, તેવા માઠા ધ્યાનના પરિહાર કર, તેમજ સૌંકલ્પ વિકલ્પાની જાળને બાળી નાંખ. કેમકે મનને મોકળું મુકવું એ જ્ઞાનીના માર્ગ નથી. પરંતુ પ્રબળ ચાગબળથી મનના રાધ કરી નિવિકલ્પ સુખસમાધિ પ્રાપ્ત કરવી એજ હિતકર છે.
પ, સંયમ યોગવડે પ્રાપ્ત થયેલી મનશુદ્ધિથી કાયાને તું કૃતાર્થ કર ! મતલબ કે શુદ્ધ મનથી તપ જપ તુ નિયમાનુ સેવન કરી સ્વદેહને સાર્થક કર, અને વિવિધ મનની રૂચિથી વ્યાસ આ જગતમાં પ્રમાણ યુક્ત (શુદ્ધ સનાતન) માર્ગના તુ નિશ્ચય કર
૬, ગુણ ગણુને ધારણ કરતું ( મહાગુણવાળું ) નિર્મળ બ્રહ્મવ્રત ( બ્રહ્મચર્ય ) ને તુ અગીકાર કર, અને સદ્ગુરૂના મુખથી નીકળેલા સદુપદેશને પવિત્ર નિધાનની જેમ સાચવી રાખ ! જેમ નિધન પોતાને પ્રાપ્ત થતા નિધાનની ઉપેક્ષા ન કરે તેમ સદ્ગુરૂના અપૂર્વ સર્વોયની તું ઉપેક્ષા કરીશ નહીં.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ७, नव्यात्मन् ! सयभने पुष्टि मापनारी सर्वज्ञना वयનિરૂપ પુષ્પના રસવડે તારા અધ્યવસાયને સુવાસિત કર! અને જ્ઞાન ચરણ (ચારિત્ર) ગુણ પર્યય લક્ષણવાળા ચેતન (સ્વ આત્મા) ને તું સારી રીતે ઓળખી લે!
૮, જિનેશ્વર પ્રભુના ગુણ ગાઈ ગાઈને પવિત્ર રસના યુક્ત વદનને તું અલંકૃત કરે અને આ શાન્ત સુધારસનું વિનયયુક્ત પાન કરી કરીને હે ભવ્યાત્મન ! તું ચિરકાળ સુખી થા એટલે પરમાનંદમાં નિમગ્ન થા! ઈતિશમ,
ઈતિ અષ્ટમ ભાવનાર્થ अथ नवम भावना.
इंद्रवज्रा वृत्तं. यनिर्जरा द्वादशधा निरुक्ता तत् द्वादशानां तपसां विभेदात् ॥ हेतुप्रभेदादिह कार्यभेदः स्वातंत्र्यतस्त्वेकविधैव सा स्यात् ॥१॥
अनुष्टुप् वृत्तद्वयम् काष्टोपलादिरूपाणां निदानानां विभेदतः ॥ वह्निर्यथैकरूपोपि पृथग् रूपो विवक्ष्यते ॥२॥
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
निर्जरापि द्वादशधा तपोभेदै स्तथोदिता ॥ कर्मनिर्जराणात्मा तु सैक रूपैव वस्तुतः ॥३॥
उपेंद्रवज्रा वृत्तं. निकाचितानामपि कर्मणां यगरीयसां भूधरदुर्धराणां । विभेदने वजमिवातितीनं नमोस्तु तस्मै तपसेऽद्भुताय ॥ ४ ॥
उपजाति वृत्तं. किमुच्यसे सत्तपसः प्रभावः कठोरकमार्जितकिल्बिषोपि । दृढप्रहारीव निहत्य पापं यतोऽपवर्ग लभते चिरेण ॥ ५॥ यथा सुवर्णस्य शुचिस्वरुपं दीप्तः कृशानुः प्रकटीकरोति । तथात्मनः कर्मरजो निहत्य ज्योतिस्तपस्तद्विशदीकरोति ॥ ६ ॥
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्रग्धरा वृत्तं. बाह्येनाभ्यंतरेण प्रथित बहुभिदा जीयते येन शत्रुश्रेणीबाह्यांतरंगा भरतनृपतिवद्भावलब्धढिम्ना । यस्मात्प्रादुर्भवेयुः प्रकटितविभवा लब्धयः सिद्धयश्च वंदे स्वर्गापवर्गार्पणपटु सततं तत्तपो विश्ववंद्यं ॥ ७ ॥
નવમી નિર્જરા ભાવના” ૧, નિર્જરાના જે બાર પ્રકાર કહ્યા છે તે તપના ભેદથી સમજવા કેમકે કારણ ભેદથી કાર્ય ભેદ લેખાય છે. સ્વતંત્રપણે તે નિર્જરા એક જ પ્રકારની છે.
૨-૩, કાષ્ટ અને પાષાણાદિક કારણોના ભેદથી જેમ એક પ્રકારને અગ્નિ પણ અનેક પ્રકારને લેખાય છે, તેમ તપના ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારથી નિર્જરા પણ બાર પ્રકારની કહી છે. પણ વસ્તુતઃ કર્મનિર્જરા સ્વરૂપ તે એક જ પ્રકારે છે.
૪, ભારે મોટા દુર્ધર પર્વતને વિદારનાર વજૂની પેરે નિકાચિત કર્મને પણ તેડવા જે અતિ તીક્ષણ છે તે અતિ આકરા અદ્ભુત તપને અમારે નમસ્કાર છે.
૫, એ તપને પ્રભાવ કેટલે કહીયે? કે જેથી કઠોર કર્મવડે નિબિડ પાપવાળા એવા દઢપ્રહારી જેવા પણ પાપને ક્ષય કરીને શિધ્ર શિવપદને પામે છે.
૬, જેમ પ્રજવલિત કરેલો અગ્નિ સુવર્ણના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રકટાવે છે, તેમ આત્માની સાથે લાગેલી કર્મરાજ સર્વથા ક્ષય
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૭ કરી ( તીવ્ર ) ત૫ આત્મતિને પ્રગટાવે છે–આત્માને નિર્મળ કરે છે.
૭, પ્રસિદ્ધ એવા બહુ પ્રકારના બાહ્ય અને અત્યંતર જે તપ વડે ખરી દઢતાથી ભરત મહારાજાની પેરે બાહ્ય તથા અંતરંગ શત્રવર્ગ જીતી શકાય છે, તથા જેનાથી પ્રગટ પ્રભાવવાળી અનેક લબ્ધિઓ અને સિદ્ધિઓ પ્રગટે છે તે સ્વર્ગ અને મે સુખ આપવાને પ્રવીણ જગત્ વંદ્ય તપને સદા હું વંદુ છું. अथ नवम भावनाष्टकं-सारंग रागेण गीयते
जिणंदराय सरण तिहारे आयो (ए देशी) विभावय विनय तपोमहिमानं ध्रुवपदं बहुभवसंचितदुष्कृतममुना लभते लघुलघिमानं वि.१ याति घनापि घनाघनपटली खरपवनेन विरामं । भजति तथा तपसा दुरितालीक्षणभंगुरपरिणामं वि०२॥ वांछितमाकर्षति दूरादपि रिपुमपि व्रजति वयस्यं तप इदमाश्रय निर्मलभावादागमपरमरहस्यं ॥वि० ३॥ अनशनमूनोदरतां वृत्तिहासं रसपरिहारं । भज सांलीन्यं कायक्लेशं तपइति बाह्यमुदारं ॥वि०॥ प्रायश्चित्तं वैयावृत्यं स्वाध्यायं विनयं च कायोत्सर्ग
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धं ध्यानं आभ्यंतरमिदमंच ॥ वि० ॥ ५॥ शमयति तापं गमयति पापं रमयति मानसहंसं । हरति विमोहं दूरारोहं तपइति विगताशंसं ॥वि० ६॥ संयमकमलाकामणमुज्वलशिवसुखसत्यकार चिंतितचिंतामणिमाराधय तप इह वारंवार ॥वि०७॥ कर्मगदौषधमिदमिदमस्य च जिनपतिमतमनुपानं । विनय समाचर सौख्यनिधानं शांतसुधारसपानं ॥वि०८॥
इतिश्री शांतसुधारसगेयकाव्ये निर्जराभावनाविभावनो नाम नवमः प्रकाशः
"नम नि। पट" १,-२, 3 मात्मन् ! तु तपनो भडिमा ने ! मेथी मई ભવ સંચિત પાપ જલદી હલકાં પડી જાય છે. જેમ પ્રખર પવનના વેગે ઘાટી પણ મેઘઘટા વિખરાઈ જાય છે તેમ તપ વડે ( ગમે તેવી ઘાટી) પાપ પંક્તિ ક્ષણવારમાં વિસરાળ થઈ જાય છે.
૩, જે દૂર થકી પણ વાંછિત અર્થને ખેંચી લાવે છે, અને તેથી શત્રુ પણ મિત્ર થઈ જાય છે, તે આગમના પરમ રહસ્ય રૂપ તપને નિર્મળ ભાવથી તું ભજ !
४, अनशन, हरी, वृत्तिस ५, ( नियमित मान પાનાદિક) રસત્યાગ, સંલીનતા (કુર્મ-કાચબાની પેરે અંગે
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
પાંગને સ’કાચી રાખવા તે. ), અને કાયકલેશ, ( જાણી જોઇને દેહદમન કરવું તે ), એવી રીતે છ પ્રકારનું ઉદાર બાહ્ય તપ
કહેલ છે.
પ, પ્રાયશ્ચિત્ત ( દોષ શુદ્ધિ કરવી તે ), વૈયાવૃત્ય ( સત સુસાધુ પ્રમુખની સેવા ચાકરી ) સ્વાધ્યાય ( શાસ્ત્ર પઠનાક્રિક ), વિનય ( સદ્ગુણી પ્રત્યે બહુમાનાદિક ), કાર્યાત્સર્ગ ( શરીરાદિક ઉપરની મૂર્છાને ત્યાગ ), અને શુદ્ધ ધ્યાન એ છ પ્રકારના અભ્યતર તપની હે આત્મન્ ! તું સેવા કર !
૬, કોઈ પણ પ્રકારની ઈચ્છા ( સ્પૃહા ) રહિત કરેલા તપ ( ત્રિવિધ ) તાપને શમાવે છે, પાપના લય કરે છે, મન રૂપ હંસને આનંદ આપે છે, અને દુäધ્ય માહુને દૂર નિવારે છે. ૭, જે સંયમ લક્ષ્મી વશ કરે છે અને નિર્મળ શિવસુખને સાટે આપે છે તેવા ચિંતામણિરત્ન સદેશ તપની વાર્વાર હે ભદ્રં તુ આરાધના કર !
૮, હું આત્મન્ ! કર્મ રોગને હણવા એ તપ આષધ સમાન છે, તેનું અને શ્રીજિનેશ્વર દેવે માન્ય કરેલ સુખનિધાન એવા શાન્તસુધારસપાનરૂપ અનુપાનનુ તુ સેવન કર ! મતલખ કે જો તુ કર્મરોગ ટાળવા ઈચ્છે છે તે વિશુદ્ધ તપ અને શાન્તસુધારસભાવનાનું સેવન કર !
૮ અતિ નવમનિર્જરા ભાવનાથે ઃ
अथ दशम भावना उपजाति वृत्तं,
दानं च शीलं च तपश्च भावो, धर्मश्वतुर्धा जिनबांधवेन ।
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
निरूपितो यो जगतां हिताय, समानसे मे रमतामजस्रं १
इंद्रवज्रावृत्त त्रयम्। सत्य-क्षमा-मार्दव-शौच-संग-। त्यागार्जव-ब्रह्म-विमुक्तियुक्तः ॥ यः संयमः किं च ततोपगूढ-। श्चारित्रधर्मोदशधायमुक्तः ॥ २ ॥ यस्य प्रभावादिह पुष्पदंतौ। विश्वोपकाराय सदोदयेते ॥ ग्रीष्मोष्मभीष्मामुदितस्तडित्वान् । काले समाश्वासयति क्षितिं च ॥ ३ ॥ उल्लोलकल्लोलकलाविलासै। प्तिावयत्यंबुनिधिः क्षितिं यत् ॥ ननंति यत् व्याघ्रमरुद्दवाद्या। धर्मस्य सर्वोप्यनुभाव एषः ॥ ४ ॥
___ शार्दूल विक्रीडितं. वृत्तं द्वयम् । यस्मिन्नेव पिता हिताय यतते भ्राता च माता सुतः। . सैन्यं दैन्यमुपैति चापचपलं यत्राफलं दौर्बलं ॥ .
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
तस्मिन् कष्टदशाविपाकसमये धर्मस्तु संवर्मितः। सजः सज्जन एष सर्वजगतस्त्राणाय बद्धोद्यमः ॥५॥ त्रैलोक्यं सचराचरं विजयते यस्य प्रसादादिदं। योत्रामुत्रहितावह स्तनुभृतां सर्वार्थसिद्धिप्रदः ॥ येनानर्थकदर्थना निजमहस्सामर्थ्यतो व्यर्थिता । तस्मै कारुणिकाय धर्मविभवे भक्ति प्रणामोऽस्तु मे॥६॥
__ मंदाक्रांता वृत्तं. प्राज्यं राज्यं सुभगदयिता नंदनानंदनानां । रम्यं रूपं सरसकविता चातुरी सुस्वरत्वं ॥ नीरोगत्वं गुणपरिचयः सजनत्वं सुबुद्धिं । किंतु ब्रुमः फलपरिणति धर्मकल्पद्रुमस्य ॥७॥
शभी धर्म भावना. १, हान, शीस, त५ मने भाव से या२ ४ मारना रे ધર્મ જગતના હિતના માટે જગત બધુ જિનેશ્વર પ્રભુએ ઉપદિ છે, તે મારા મનમાં સદાય વસી રહે !
२, सत्य, क्षमा, भाईव ( नम्रता ) शय ( भनःशुद्धि प्रभुम), स त्याग (२छा निरोध त५), मार्ग (स२. લતા), બ્રહ્મચર્ય, નિર્લોભતા, સંયમ અને અકિચનતા એ સહિત ચારિત્ર ધર્મ દશ પ્રકારને કહો છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩,૪, જેના પ્રભાવથી જગત્માં વિપકારને માટે સૂર્ય અને ચંદ્રમા સદા ઉદય પામે છે, તેમજ ગ્રીષ્મ રૂતુના તાપથી અતિ તપ્ત થયેલી પૃથ્વીને (વર્ષ) કાળે ઉદય પામેલ મેઘ શાન્ત કરે છે, વળી ઉચા ચઢતા કલેલની કીડાવડે સમુદ્ર પૃથ્વીને બળી દેતું નથી, અને વાઘ, વાયુ અને અગ્નિઆદિક આકરે. ઉપદ્રવ કરતા નથી તે સર્વ ધર્મને જ મહિમા સમજ.
૫, કણકારી દશા ભેગવવાના સમયે જ્યારે પિતા, ભ્રાતા, માતા અને પુત્ર પણ અહિતને માટે ઉદ્યમ કરે છે, સિન્ય દીન થઈ જાય છે તેમજ ધનુષની જેવું ચપળ ભૂજાબળ નિષ્ફળ થાય છે, ત્યારે આ ધર્મરૂપ સજન સન્નદ્ધ બની સર્વ જગતના રક્ષણ માટે પુરૂષાર્થવંત છ સજ્જ હોય છે.
૬, જેના પસાયથી આ ચરાચર પદાર્થો સહિત સમસ્ત લેક વિજ્ય પામે છે, જે આ લેક તેમજ પરકમાં હિતકારી છતે પ્રાણીઓને સર્વાર્થ સિદ્ધિને આપે છે, અને જેણે પિતાના પરાક્રમથી (પ્રાણીઓની ) અનર્થ કદર્થના દૂર કરી છે તે ધર્મ કરૂણાવત ધર્મ મહારાજને ભક્તિથી ભારે પ્રણામ હો!
૭, વિશાળ રાજ્ય, પ્રિય વલ્લભા, આનંદકારી પુત્રના પણ પુત્ર, સુંદર રૂપ, સરસ કવિતા કરવાની ચતુરાઈ, મધુરસ્વર, નીરેગતા, ગુણને અભ્યાસ, સજનતા, અને સુબુદ્ધિ એ બધે ધર્મ રૂપ કલ્પવૃક્ષના જ ફળને પરિપાક છે.
अथ दशम भावनाष्टकं.
वसंत रागेण गीयते ॥ भवि तुमे वंदोरे हीरविजय सूरि राया ए देशी.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
पालय पालय रे पालय मां जिनधर्म । मंगलकमलाकेलिनिकेतन करुणाकेतन धीर शिवसुखसाधन भवभयबाधन जगदाधार गंभीर पा.१ सिंचति पयसा जलधरपटलीभूतलममृतमयेन । . सूर्याचंद्रमसावुदयेते तव महिमातिशयेन पा० २॥ निरालंबमियमसदाधारा तिष्टति वसुधा येन । तं विश्वस्थितिमूलस्तंभं तं सेवे विनयेन पा० ३ ।। दानशीलशुभभावतपोमुखचरितार्थीकृतलोकः। शरणस्मरणकृतामिह भविनां दूरीकृतभयशोकः पा०४ क्षमासत्यसंतोषदयादिकसुभगसकलपरिवारः। देवासुरनरपूजितशासन कृतबहुभवपरिहारः पा० ॥५॥ बंधुरखंधुजनस्य दिवानिशमसहायस्य सहायः । भ्राभ्यति भीमे भवगहनेंगी त्वां बांधवमपहाय पा०६॥ द्वंगति गहनं जलति कृशानुः स्थलति जलधिरचिरेण । तवकृपयाऽखिलकामितसिद्धि बहुना किंतु परेण पा०७ इह यच्छसि सुखमुदितदशांगं प्रेत्येंद्रादिपदानि ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रमतो ज्ञानादीनि च वितरसि निःश्रेयससुखदानि पा० सर्वतंत्रनवनीतसनातन सिद्धिसदनसोपान । जयजय विनयवतां प्रतिलंबितशांतसुधारसपान पा०९॥
इतिश्री शांतसुधारसगेयकाव्ये धर्मभावनाविभावनो नाम दशमः प्रकाशः
દશમ ધર્મ ભાવના અષ્ટક ૧, હે જૈન ધર્મ ! મારું પાલન કર ! મંગળ કમળા ( લક્ષ્મી) ને કીડા કરવાના ઘર ! કરૂણા નિકેતન ( સ્થાન )! ધીર ! શિવ સુખદાયિ ! ભવ ભય ટાળક ! જગદાધાર અને ગંભીર એવા હે જિનધર્મ મારું પાલન કર ! પાલન કર !!!
૨, મેઘ ઘટા અમૃત મય જળથી ભૂમિ તળને સિંચે છે, અને સૂર્ય ચંદ્રમા ઉદયને પામે છે તે છે ધર્મ ! તે તારા મહિને માના અતિશય વડે.
૩, જેના વડે આ આધાર વિનાની પૃથ્વી નિરાલંબ પણે ( અધર) ટકી રહી છે તે જગત મર્યાદાના મૂળ સ્થભ રૂપ ધર્મને હું વિનય બહુમાનથી એવું છું.
૪, દાન, શીલ, શુભભાવ અને તપ પ્રમુખથી જેણે લેકને કૃતાર્થ કરેલ છે તથા શરણુ અને સ્મરણ કરનાર ભવ્ય જેના ભય અને શોકને જેણે દૂર કરેલા છે.
૫, ક્ષમા, સત્ય, સંતોષ અને દયાદિક જેને સકળ પરિવાર રૂડે ( જણાય) છે, સુર, અસુર અને મનુષ્ય જેનું શાસન
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્ય કરે છે તેમજ જેણે બહુ પેરે ભવ બ્રમણ નિવારેલું છે, અર્થાત્ જે ભવ બ્રાન્તિને ટાળવા સમર્થ છે,
૬, સદાય બંધ રહિતને તું બંધુ છે, અને સહાય રહિતને તું સહાયભૂત છે. ( નિષ્કારણ ) બંધુ એવા તારે સંગ તજીને જીવ ભયંકર ભવાટવીમાં ( ભૂલ ) ભમે છે. મતલબ કે તારા વડે જ જ્યારે ત્યારે જેવા તેવા પણ ભવ્ય જનને ઉદ્ધાર થાય છે.
૭. તારી કૃપાથી અટવી નગર સમાન થઈ જાય છે, અગ્નિ જળ રૂપ થઈ જાય છે અને સમુદ્ર સ્થળ રૂપ થઈ જાય છે, બીજું વધારે કહેવાથી શું ? પણ તારી કૃપાથી સમસ્ત વાંછિત અર્થની સિદ્ધિ થઈ શકે છે.
૮. આ લેકમાં ઉત્તરોત્તર અધિક સુખને જ આપે છે અને પરલોકમાં ઈન્દ્રાદિક ઉત્તમ પઢિઓ સમપ છે, તેમજે અનુકમે શિવસુખ દાયક સમ્યગજ્ઞાન અને દર્શન તેમજ ચારિત્ર પ્રમુખ ગુણે પણ તું જ બક્ષે છે.
૯. સર્વ શાસ્ત્રના નિચેળ સમાન મોક્ષ મહેલના પાન ( સીઢી ) સમાન ! અને વિનીત ( વિનયી ) જનેને શાન્ત સુધારસનું પાન કરાવવા પ્રવિણ! એવા હે ધર્મ ! તું સદા જયવંતે વર્ત ! જયવંત વર્ત!!
ઇતિ દશમ ધર્મભાવનાથ अथ एकादश भावना
मालिनी वृत्तं. .
सप्ताधोधो विस्तृता याः पृथिव्य- ..
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
छत्राकाराः संति रत्नप्रभाद्याः । ताभिः पूर्णो योस्त्यधोलोक एतौ पादौ यस्य व्यायतौ सप्तरज्जुः ॥ १ ॥ तिर्यगलोको विस्तृतो रज्जुमेकां पूर्णोद्विपैरर्णवांतैरसंख्यैः । यस्य ज्योतिश्चक्रकांचीकलापं मध्ये काय श्रीविचित्रं कटित्रं ॥ २ ॥ लोकोऽथो ब्रह्मलोके लोके यस्य व्याप्तौ कूर्परौ पंच रज्जू । लोकस्यांतो विस्तृतो रज्जुमेकां सिद्धज्योतिश्चित्रको यस्य मौलिः ॥ ३ ॥
यो वैशाखस्थानकस्थायिपादः श्रोणिदेशे न्यस्तहस्तद्वयश्च । कालेऽनादौ शश्वदृध्दमत्वादिभ्राणोपि श्रांत मुद्रामखिन्नः ॥ ४ ॥ सोयं ज्ञेयः पुरुषो लोकनामा षडूद्रव्यात्माऽकृत्रिमोऽनाद्यनंतः ।
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
धर्माधर्माकाशकालात्मसंज्ञेદ્રવ્ય પૂર્જા સર્વતઃ ખુદ્રશ્ય ॥ પુ ॥ रंगस्थानं पुगलानां नानां नानारूपै नृत्यतामात्मनां च । कालोद्योग स्वस्वभावादिभावैः कर्मातो नर्तितानां नियत्या ॥ ६ ॥ एवं लोको भाव्यमानो विविक्तत्या विज्ञानां स्यान्मानस स्थैर्यहेतुः । स्थैर्य प्राप्ते मानसे चात्मनीना सुप्राप्येवाध्यात्मसौख्यप्रसूतिः ॥ ७ ॥
અગ્યારમી લાકસ્વરૂપ ભાવના.
૧. નીચે નીચે જતાં વિસ્તાર પામેલી છત્રાકારે રત્ન પ્રભાદિક જે સાત પૃથ્વી છે તેનાથી પરિપૂર્ણ સમરન્તુ પ્રમાણુ જે અધેાલાક તે રૂપી જેના એ પહેાળા પગ છે. ( અસ‘ખ્યાત જોજન પ્રમાણ એક રજી સમજવું. ).
૨. જેના મધ્યમાં અસ યદ્વીપ સમુદ્ર વડે વ્યાસ એક રજી પ્રમાણ વિસ્તારવાળે તીચ્છી લેાક છે. જેના જ્યોતિષ ચક્ર રૂપ કાંચી કલાપે યુક્ત-કૃશતાથી શોભિત કદારો છે.
૩. અને ઉર્ધ્વલાકમાં બ્રહ્મદેવ પર્યંત પાંચ રત્નું પ્રમાણુ જેના બે હાથની કાણીયા વિસ્તરેલી છે તથા એક રત્નું પ્રમાણુ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિસ્તાર પામેલ લેકના અંતરૂપ સિદ્ધિ તિથી શેજિત જેને મુકુટ છે.
૪. વૈશાખ સ્થાનક જેવા જેના સ્થાયિ ચરણ છે. અને હાથ જેણે કેડ ઉપર રાખેલા છે, અને અનાદિ કાલ થયાં જે સદાય ઉચે દમ રાખીને ઉભે છતાં ખેદ રહિત શાન્ત મુદ્રાને ધારણ કરી રહેલ છે.
૫. તે આ ષ દ્રવ્યાત્મક અનાદિ અનંત સ્થિતિવાળો અને કૃત્રિમ લેક નામા પુરૂષ જાણ. તે ધારિતકાય, અધર્મરિતકાય, આકાશાસ્તિકાય, કાળ, જીવ અને પુગળવડે સર્વ સ્થળે પરિ પૂર્ણવ્યાપ્ત છે.
૬. નિયતિ (ભવિતવ્યતા) વડે કાળ, ઉદ્યમ અને સ્વભવાદિક ભાવ એગે કર્મ વાજિંત્રની સહાયથી નચાવેલા હોવાથી અનેક રૂપે કરી નાચતા જેની પુદ્ગલેની આ સંપૂર્ણ લેકપુરૂષ) રંગભૂમિ છે.
૭. એ પ્રમાણે વિવેકથી લેકનું સ્વરૂપ વિચાર્યું છતે વિજ્ઞાન વતને તે ચિત્ત સ્થિરતાને માટે થાય છે અને ચિત્ત સ્થિર થયે છતે આત્મહિત કરી અધ્યાત્મસુખની પ્રાપ્તિ સુખે (સુલભ) થાય છે.
अथ एकादश भावनाष्टकं
काफी रागेण गीयते आज सखी मनमोहनो (ए देशी)॥ विनय विभावय शाश्वतं हृदि लोकाकाशं
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
सकलचराचरधारणे परिणमदवकाशं ॥ वि० ॥१॥ लसदलोकपरिवेष्टितं गणनातिगमानं ।। पंचभिरपि धर्मादिभिः सुघटितसीमानं ॥ वि० ॥२॥ समवघातसमये जिनैः परिपूरितदेहं । असुमदणुकविविधक्रियागुणगौरवगेहं ।। वि० ॥३॥ एकरूपमपि पुद्गलैः कृतविविधविवर्त ।। कांचनशैलशिखरोन्नतं क्वचिदवनतगर्तं ॥ वि०॥४॥ कचन तविषमणिमंदिरैरुदितोदितरूपं । घोरतिमिरनरकादिभिः क्वचनातिविरूपं ॥ वि०॥५॥ क्वचिदुत्सवमयमुज्वलं जयमंगलनादं । क्वचिद मंदहाहावं एथुशोकविषादं ॥ वि• ॥६॥ बहुपरिचितमनंतशो निखिलैरपिसत्वैः । जन्ममरणपरिवर्तिभिः कृतमुक्तममत्वैः ॥ वि०॥७॥ इह पर्यटनपराङ्मुखाः प्रणमत भगवंतं । शांतसुधारसपानतो धृतविनयमवंतं ॥ वि० ॥८॥ इतिश्री शांतसुधारसगेयकाव्ये लोकस्वरूपभावना विभावनो नामैकादशः प्रकाशः ॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકાદશ લોકસ્વરૂપ ભાવના અષ્ટક
૧. હે આત્મન ! તું તારા હૃદયમાં શાસ્વત લેકાકાશને વિચાર કર! જેમાં સકળ ચરાચર પદાર્થો ધારણ કરવા સામર્થ્ય રહેલું છે.
૨. જે અસંખ્ય જન પ્રમાણવાળું અને અલેકથી પરિ વેણિત છતું શોભી રહ્યું છે. તેમજ ધર્માદિક પંચાસ્તિકાય વડે જેની મર્યાદા સારી રીતે અંકિત થયેલી છે.
૩. કેવળી સમુઘાત વખતે કેવળી ભગવાન પોતાના સમસ્ત પ્રદેશથી જેને પૂર્ણ ભરી દે છે અને જે જીવ અને પુલ સંબંધી વિવિધ ક્રિયાના ગુણગરવનું સ્થાન છે. મતલબ કે જેમાં જીવ અને પગની ક્રિયા બની રહી છે.
૪. તે કાકાશ એક રૂ૫ છતાં પુલ વડે જેમાં વિવિધ ફેરફાર કરાએલા છે, કઈક સ્થળે તે મેરૂ ગિરીના શિખરવાળું ઉન્નત છે અને કવચિત વળી નીચી પડેલી ગર્તા (ખાડ) વાળું (નીચુ) છે.
૫. કેઈક સ્થળે દેવતાઓનાં મણિમય મંદિરે વડે અધિકાધિક ભાવાળું છે, અને ક્વચિત્ મહાઅંધકારમય નકાદિકવડે અતિ ભયંકર છે.
૬. કવચિત્ જય મંગલના નાદથી વ્યાપ્ત ઉત્સવ મયે ઉજવળ જણાય છે, અને કવચિત્ બહુ મોટા શેક વિશાદ યુક્ત ભારે હાહાકારવાળું જણાય છે.
૭. અસંતી વાર જન્મ મરણમાં ફરનારા સમસ્ત વડે મમતાથી ભરઝર કરવાથી જે બહુ પરિચિત છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
८. An alia (ससा२) भां पर्यटन ४२पाथी दाणेदा હે ભવ્ય જને, તમે વિનય પૂર્વક શાન્ત સુધારસનું પાન કરી ત્રાણ શરણદાયક ભગવંતને પ્રણામ કરે!
પ્રતિ એકાદશ લોકસ્વરૂપ ભાવનાથ. अथ द्वादश बोधी दुर्लभ भावना
___मदाक्रांता वृत्तं यस्मादिस्मापयितसुमनः स्वर्गसंपदिलासप्राप्तोल्लासाःपुनरपि जनिः सत्कुले भूरिभोगे॥ ब्रह्माद्वैतप्रगुणपदवीप्रापकं निःसपलं । तदुष्पापं भृशमुरुधियः सेव्यतां बोधिरत्नं ॥१॥
भुजंगप्रयात वृत्तत्रयं. अनादौ निगोदांधकूपे स्थितानामजस्रं जनुसृत्युदुःखादितानां ॥ परीणामशुध्धिः कुतस्तादृशीस्याद्यया हंत तस्मादिनियति जीवाः ॥ २॥ ततो निर्गतानामपि स्थावरत्वं । त्रसत्वं पुनर्दुर्लभं देहभाजां ॥
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
सत्वेपि पंचाक्षपर्याप्त संज्ञि - स्थिरायुष्यवत् दुर्लभं मानुषत्वं ॥ ३ ॥ तदेतन्मनुष्यत्वमाप्यापि मूढो । महामोहमिथ्यात्वमायोपगूढः ॥
भ्रमन्दुरमग्नो भवागाधगर्ते । पुनः क प्रपद्येत तोधिरत्नं ॥ ४ ॥ शिखरिणी वृत्तं.
विभिन्नाः पंथानः प्रतिपदमनल्पाश्च मतिनः । कुयुक्तिव्यासंगै र्निजनिजमतोल्लासरसिकाः ॥ न देवाः सान्निध्यं विदधति न वा कोप्यतिशयस्तदेवं कालेस्मिन् य इह दृढधर्मा स सुकृती ॥ ५ ॥
शार्दूलविक्रीडितं
यावद्देहमिदं गदैर्न मृदितं नो वा जराजर्जरं । यावत्त्वक्षकदंबकं स्वविषयज्ञानावगाहक्षमं ॥
यावच्चायुरभंगुरं निजहिते तावद् बुधैर्यत्यतां कासारे स्फुटिते जले प्रचलिते पालिः कथं बध्यते ॥ ६ ॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
. ' '
अनुष्टुप् वृत्तं. विविधोपद्रवं देह-मायुश्च क्षणभंगुरं । कामालंव्य धृतिं मूढैः, स्वश्रेयसि विलंब्यते ॥७॥
બારમી બેહિ દુર્લભ ભાવના. ૧, હે વિશાળ બુદ્ધિવંત જ ! જેના પ્રભાવથી દેવતાઓ પણ વિસ્મય પામે એવા સ્વર્ગ સંપદાને વિલાસ પ્રાપ્ત થાય છે તેવી સંપદાથી ઉલ્લસિત છતા તમે જેથી પુનઃ વિશાલ ભગવા ના કુળમાં જન્મ મળે છે એવું અસાધારણ (અનુપમ) અને પરમાત્મ સંબંધી પરમ પદવી પ્રાપ્ત કરી આપનાર બેધિ રત્નને સે!
: : , ૨, અનાદિ નિગદરૂપ અંધકૃપમાં રહેનારા એને જન્મ મરણના દુઃખથી સદાય પીડિત થયેલા છેને તેવી પરિણામની શુદ્ધિ કયાંથી થાય? કે જે વડે તે નિગદરૂપ અધપમાંથી છ નીકળવા પામે! - ૩, (ભાગ્ય ગે) તેમાંથી નીકળેલા જીને પણ સ્થાવરપણું પ્રાપ્ત થાય છે, કેમકે પ્રાણીઓને ત્રસપણું પામવું તે દેહિલું છે, તે ત્રસમણું થયે છતે પણ પંચેદ્રિયપણું, સંજ્ઞીપણું, સ્થિર (દીર્ઘ) આયુષ્ય અને મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થવું ઘણું દુર્લભ છે.
૪, તેવું મનુષ્યપણું પામીને પણ મહા મેહ મિથ્યાત્વ અને માયાથી વ્યાપ્ત થયેલે મૂઢ પ્રાણી ભૂલે ભમતે સંસારરૂપ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
અગાધ ખાડામાં એ તે પડી નિમગ્ન થઈ જાય છે કે તે બેધિ રત્નને શી રીતે મેળવી શકે ? - ૫, આ દુઃષમ કાળમાં જ્યારે અનેક જાદા જુદા પંથ વર્તે છે, પગલે પગલે કયુક્તિના અભ્યાસથી નિજ નિજમતા વધારવા રસિક એવા અનેક મતવાદીઓ છે, દેવતાઓ (તથા પ્રકારની યેગ્યતાવિને) સહાય કરતા નથી, તેમજ કઈ પ્રબળ (લબ્ધિ સિદ્ધિ પ્રમુખ) અતિશય નજરે પડતું નથી ત્યારે જે તત્ત્વ ધર્મમાં અતિ દઢ છે તે જ ખરે પુણ્યાત્મા છે.
૬, જ્યાં સુધી આ દેહ રેગ ગ્રત થયેલ નથી તેમજ જરા અવસ્થાથી જાજ થયે નથી, જ્યાં સુધી બધી ઈદ્રિયે સ્વ સ્વ વિષય સંબંધી જ્ઞાનને ગ્રહણ કરવા સમર્થ છે, અને જ્યાં સુધી આયુષ્યઅખંડ છે (તૂટયું નથી ) ત્યાં સુધી સુજ્ઞ જનેએ આ– હિત કરવા ઉદ્યમ કરે જોઈએ; પણ સરેવર ફૂટીને જલ વહી ગયા પછી પાળ બાંધવી શું કામની ? મતલબ કે ચેતવું હોય તે ચેતી , દવ બન્યા પછી ક ખેદ નકામે છે, નહિ ચેતે તે પછી બહુ પસ્તાશો.
૭, રેગાદિક અનેક ઉપદ્રવ દેહને નડે છે અને આયુષ્ય પાણીના પરપેટાની પેરે ક્ષણવિનાશી છે, તે પછી કઈ વસ્તુ ઉપર વિશ્વાસ રાખીને મૂઢ અને સ્વશ્રેયઃ સાધી લેવામાં વિલંબ
अथ द्वादश भावनाष्टकं.
धनाश्रीरागण गीयते । हीचरे हींचेरे पीआ हिंडोलडे ( ए देशी) बुध्यतां बुध्यतां बोधिरतिदुर्लभा।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
94
जलधिजलपतितसुररत्नयुक्त्या ॥ सम्यगाराध्यतां स्वहितमिह साध्यतां । बाध्यतामधरगतिरात्मशक्त्या ॥ बु० ॥ १॥ चक्रिभोज्यादिखि नरभवो दुर्लभो । भ्राम्यतां घोरसंसारकक्षे ॥ बहुनिगोदादिकायस्थितिव्यायते । मोहमिथ्यात्वमुखचोरलक्षे ॥ बु० ॥ २॥ लब्ध इह नरभवोऽनार्यदेशेषु यः। स भवति प्रत्युतानर्थकारी ॥ जीवहिंसादिपापाश्रवव्यसनिनां । माघवत्यादिमार्गानुसारी ॥ बु० ॥३॥ आर्यदेशस्पृशामपि सुकुलजन्मनां। दुर्लभा विविदिषा धर्मतत्वे ॥ रतपरिग्रहभयाहारसंज्ञार्तिभिहैत ममं जगदुस्थित्वे ॥ बु० ॥ ४ ॥ विविदिषायामपि श्रवणमतिदुर्लभं । धर्मशास्त्रस्य गुरुसन्निधाने ॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
वितथविकथादितत्तद्रसावेशतो। विविधविक्षेपमलिनेऽवधाने ॥ बु० ॥ ५॥ धर्ममाकर्ण्य संबुध्य तत्रोद्यमं । कुर्वतो वैरि वर्गोऽतरंगः॥ रागद्वेषश्रमालस्यनिद्रादिको। बाधते निहतसुकृतप्रसंगः ॥ ७० ॥ ६ ॥ चतुरशीतावहो योनिलक्षेष्वियं । क्क त्वया कर्णिता धर्मवार्ता ॥ प्रायशो जगति जनता मिथो। विवदते ऋधिरसशातगुरुगौरवार्ता । बु०॥ ७॥ एवमतिदुर्लभात् प्राप्य दुर्लभतमं । बोधिरत्नं सकलगुणनिधानं ॥ कुरु गुरुप्राज्यविनयप्रसादोदितं ।
शांतरससरसपीयूषपानं ॥ बु० ॥ ८॥ इतिश्री शांत सुधारसगेयकाव्ये बोधिभावनाविभावनो नाम दादशः प्रकाशः
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વાદશ બેધિ દુર્લભ ભાવના અષ્ટક ૧, હે આત્મન ! સમુદ્રના ઉંડા જળમાં પડી ગયેલા ચિંતા મણિ રત્નના દષ્ટાંતે બોધિરત્ન (સમ્યકત્વ રત્ન, વીતરાગ દર્શનની પ્રાપ્તિ) અતિ દુર્લભ છે એમ સમજ! સમજ! અને બધિ રત્નની દુર્લભતા સમજીને તેનું સમ્યમ્ આરાધન કર! એમ કરીને જે શાસન પામી સ્વહિત સાધી લે અને આત્મશક્તિ ફેરવી દુર્ગ તિને ફેડી દે
૨, નિગોદાદિક કાય સ્થિતિવડે બહુજ વિશાળ અને મેહમિથ્યાત્વ પ્રમુખ લાખો ગમે ચોરોથી વ્યાત એવા આ આત ભયાનક ભયારણ્યમાં ભૂલા ભમતા અને ચકવર્તીના ભજનની પેરે નરભવ મળે મુશ્કેલ છે.
૩, આ લેકમાં અનાર્ય દેશમાં નરભવ પ્રાપ્ત થયેલ હોય તે તે ઉલટ અનર્થકારી થાય છે. કેમકે તે જીવહિંસાદિક પાપને પુષ્ટિકારી વ્યસનનાં સેવનારને તમતમા નામની સાતમી નર્ક પ્રમુખ નીચ માર્ગે લઈ જનાર થાય છે. મતલબ કે અનાર્ય દેશમાં અનાર્ય પ્રવૃત્તિ કરનાર જરૂર નીચી ગતિમાં ઉતરી જાય છે. એ વાત આર્ય દેશમાં ઉત્તમ માનવ ભવની દુર્લભતા સિદ્ધ કરી આપે છે. - ૪, આર્ય દેશમાં રહેનાર અને ઉત્તમ કુળમાં અવતાર લેનારને પણ ધર્મતત્ત્વ જાણવાની ઈચ્છા થવી દુર્લભ છે. કારણકે મૈથુન, પરિગ્રહ, ભય અને આહાર સંજ્ઞારૂપ પીડાથી જગત દુર્દશામાં ડુબી ગયું છે.
૫, તત્વ જાણવાની ઈચ્છા થયા છતાં ખેટી વિસ્થાદિકના રસમાં લુબ્ધ થવાથી અનેક વિક્ષેપવડે મન મલીન હોય છે તો તે ગુરૂને
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
એગ માન્ય હોય તે પણ ધર્મશાસ્ત્રનું શ્રવણ થવું અતિ દુર્લભ છે. મતલબ કે વિકથાદિક પ્રમાદ ધર્મ શ્રવણ કરવામાં પ્રતિબંધક થાય છે.
૬, ધર્મ શ્રવણ કરી, બરાબર સમજ ધર્મસેવનમાં ઉદ્યમ કરનારને પણ સુકૃતને લેપ કરી નાંખનારા રાગ, દ્વેષ, ખેદ (પરિશ્રમ) આળસ અને નિદ્રાદિક અંતરંગ વૈરીઓ બાધ કરે છે. મતલબકે તે ધર્મસેવનમાં ખેલના ઉપજાવે છે. - ૭, અહો ! આત્મન્ ! રાશી લાખ જીવા નિમાં ભમતાં તે ધર્મની વાર્તા કયાં સાંભળી છે? પ્રાયઃ જગતના જે રૂદ્ધિ- - ગારવ, રસગારવ અને શાતા ગારવથી પીડાયા છતા પરસ્પર વિવાદ કર્યા કરે છે. (પણ ધર્મ સેવન કરતા નથી.)
૮, એવી રીતે અત્યંત દુર્લભ અને સકળ ગુણના આધાર રૂપ બધી રત્ન પામીને ગુરૂ મહારાજ પ્રત્યે કરવામાં આવતા ભારે વિનયની પ્રસાદીરૂપ ઉત્તમ શાન્ત સુધારસનું તમે પાન કરે! - ઇતિ બધિ દુર્લભ ભાવનાર્થ.
अनुष्टुप् वृत्ते. सद्धर्मध्यानसंध्यान-हेतवः श्री जिनेश्वरैः ॥ मैत्रीप्रभृतयः प्रोक्ता-श्चतस्रो भावनाः पराः ॥१॥
तथाहुः मैत्रीप्रमोदकारुण्य-माध्यास्थानि नियोजयेत् ॥
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मध्यानमुपस्कर्तुं तद्धि तस्य रसायनं ।। २ ॥
- उपजाति वृत्तं. मैत्री परेषां हितचिंतनं यत् भवेत् प्रमोदो गुणपक्षपातः ॥ कारुण्यमातीगिरुजां जिहीर्षेत्युपेक्षणं दुष्टधियामुपेक्षा ॥ ३ ॥ सर्वत्र मैत्रीमुपकल्पयात्मन् । चिंत्यो जगत्यत्र न कोप शत्रुः ॥ कियदिनस्थायिनि जीवितेऽस्मिन् । किं खिद्यते वैरिधिया परस्मिन् ॥ ४॥ सर्वेप्यमी बंधुतयानुभूताः। सहस्रशोऽस्मिन्भवता भवाब्धौ ॥ जीवास्ततो बंधव एव सर्वे । न कोपि ते शत्रुरिति प्रतीहि ॥ ५॥ सर्वे पितृभ्रातृपितृव्यमातृ-। पुत्रांगजास्त्रीभगिनीस्नुषात्वं ॥ जीवाः प्रपन्ना बहुशस्तदेतत् ।
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुटुंबमेवेति परो न कश्चित् ॥ ६ ॥
इंद्रवज्रावृत्तद्वयं. एकेंद्रियाद्या अपि हंत जीवाः। पंचेंद्रियत्वाद्यधिगत्य सम्यक् ॥ बोधि समाराध्य कदा लभंते । भूयो भवभ्रांतिभियां विरामं ॥ ७ ॥ या रागरोषादिरुजो जनानां। शाम्यंतु वाक्कायमनोद्रुहस्ताः॥ सर्वेप्युदासीनरसं रसंतु। सर्वत्र सर्वे सुखिनो भवंतु ॥ ८॥
મૈવી આદિચાર ભાવના. ૧, સદ્ધર્મ ધ્યાનમાં સારી રીતે જોડવા માટે શ્રી જિનેશ્વરેએ મૈત્રી પ્રમુખ ચાર શ્રેષ્ટ ભાવનાઓ કહેલી છે. તે ચાર ભાવનાએ કઈ કઈ? તે કહે છે.
२, भैत्री, प्रमोहअ३५५ भने माध्य२४५ मे या२ मावનાએ ધર્મ ધ્યાનના સંધાનને માટે સદાય સેવવી જરૂરની છે. म ते तेनु ४३ रसायन छ.
૩, પરજનું હિત ચિંતવવું તે મૈત્રી ભાવના છે, ગુણને પક્ષ ગ્રહ તે પ્રમોદ ભાવના છે, દુઃખી પ્રાણીઓનાં દુઃખ મટા
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૮૧
ડવાની ઈચ્છા (બુદ્ધિ) તે કરૂણા ભાવના છે. અને દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા જીની ઉપર પણ રાગદ્વેષ રહિતપણે વર્તવું તે માધ્યસ્થ (ઉપેક્ષા) ભાવના છે. | ૪, હે આત્મન ! સર્વ ઉપર મૈત્રી ભાવ ધારણ કર! આ જગતમાં કોઈને શત્રુ લેખ નહિ, થોડાક દિવસે ટળવાવાળા આ જીવિતમાં પર ઉપર વૈર ભાવ રાખી તું શા માટે ખેદને વહે છે?
૫, આ સંસારસમુદ્રમાં પર્યટન કરતાં તે આ સર્વ ને હજારેવાર બંધુપણે અનુભવેલા છે, તેથી એ સર્વ બંધુઓ છે પણ કેઈ શત્રુ નથી; એમ મનમાં નિશ્ચય કરી રાખ!
૬, સર્વે જી (સંસારમાં) પિતા, ભાઈ, કાકા, માતા, પુત્ર, પુત્રી, સ્ત્રી, બહેન અને પુત્રવધુપણાને બહુવાર પ્રાપ્ત થયેલા છે તેથી આ બધું તારું કુટુંબ જ છે. કોઈ પરાયે દુશ્મન નથી. - ૭, વળી હે આત્મન ! તું એવી રૂડી ભાવના રાખ કે એકેન્દ્રિયાદિક જે પણ પંચેન્દ્રિયપણું વિગેરે વિશિષ્ટ સામગ્રી પામી, બધિ રત્નને સમ્ય રીતે આરાધી ભવભ્રમણની ભીતિને ક્યારે નિવારશે ? .
.
. ૮, પ્રાણીઓના વાણી, કાયા અને મનને દુઃખદાયી (શત્રુરૂપ) રાગ દ્વેષાદિક સમસ્ત રેગ શાન્ત થાઓ ! સર્વ જે સમતારસનું પાન કરે અને સર્વ જી સર્વત્ર સુખી થાઓ !
अथ त्रयोदश भावनाष्टकं. देशाखरागण गीयते,रे जीव जिनधर्म कीजियें(ए देशी.) विनय विचिंतय मित्रतां त्रिजगति जनतासु।
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्मविचित्रतया गतिं विविधांगमितासु॥वि० ॥ १ ॥ सर्वे ते प्रियवांधवा नहि रिपुरिह कोपि ॥ माकुरु कलिकलुषं मनो निजसुकृतविलोपि॥वि०॥२॥ यदि कोपं कुरुते परो निजकर्मवशेन । अपि भवता किं भूयते हृदि रोषवशेन ॥वि०॥३॥ अनुचितमिह कलहं सतां त्यज समरसमीन । भज विवेककलहंसतां गुणपरिचय पीन ॥ वि० ॥४॥ शत्रुजनाः सुखिनः समे मत्सरमपहाय । संतु गंतुमनसोप्यमी शिवसौख्यगृहाय ॥ वि० ॥५॥ सकृदपि यदि समतालवं हृदयेन लिहंति विदितरसास्तत इह रति स्वत एव वहति ।। वि०॥६॥ किमुत कुमतमदमूर्छिता दुरितेषु पतंति । जिनवचनानि कथंहहा न रसा दुपयंति॥वि• ॥ ७॥ परमात्मनि विमलात्मनां परिणम्य वसंतु ॥ विनय समामृतपानतो जनता विलसंतु॥वि०॥८॥ । इतिश्रीशांतसुधारसगेय काव्ये मैत्रीभावना विभावनो नाम त्रयोदशः प्रकाशः
।
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશ મૈત્રી ભાવના અષ્ટક ૧, હે આત્માન કર્મની વિચિત્રતાથી વિવિધ ગતિને પામનારા જગતમાંના સમસ્ત પ્રાણીઓ ઉપર તું મૈત્રીભાવ ધારણ કર !
૨, એ સર્વે તારાં પ્રિય બાંધ છે, એમાં કઈ તારૂં દુશ્મન નથી એમ સમજીને રવ સુકૃતને લેપ કરનારૂં કલેશ કલુષિત મન કરીશ નહિ.
૩, કદાચ કોઈ નિજ કર્મ પરવશતાથી કો૫ કરે તે તું પણ હૃદયમાં કોઈને અવકાશ શા માટે આપે છે ? આપણે કોઇને વશ નહિ થાતાં તેને જ સ્વવશ કરે !
૪, હે શાન્ત શમરસને સેવનાર ભવ્ય ! જગતમાં સત્ પુરૂષ કલહથી દૂર જ રહે છે, તેમને કલેશ પ્રિય હતું જ નથી; એમ સમજી સગુણના પરિચયથી પુષ્ટ એવી વિવેકકળાનું તું સેવન કર ! તું વિવેકી હંસ બની જા, અને આવી સંભાવનાને સદા આશ્રય કર કે–
૫, સમસ્ત શત્રુજને મચ્છરભાવ તજી દઈને સુખી થાઓ! તેમજ તેઓ મોક્ષપદવી પામવા માટે પણ ઈન્તજાર થાઓ ! મતલબકે તેમને મન, વચન તથા કાયાની શુદ્ધિ અને પરમ પવિત્ર પદવી પ્રાપ્ત કરવાની પણ કામના જાગૃત થાઓ ! જેથી તેઓ શીઘ સમસ્ત દુ:ખને અંત કરી શાશ્વત સુખ પામે!
૬, જે પ્રાણીઓ સાચા ભાવથી લેશ માત્ર સમતા રસને એક વાર પણ આસ્વાદે તે પછી તે સ્વાનુભવ થવાથી તેમને તેમાં સ્વતઃ પ્રીતિ ઉપજે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭, પ્રાણીઓ શા માટે કુમત રૂપ મદિરા પાનથી મૂર્શિત થઈને નર્કેદિક દુર્ગતિમાં પડે છે? હ ! હા ! ! તેઓ શા માટે જિન વચનામૃતનું પ્રેમથી પાલન કરતા નથી ? જિન વચનામૃતનું પાન કરનાર દુર્ગતિને દળી નાખી સગતિને સાધી શકે છે, તેથી અન્ય વા જાળને તજી જિન વચનનું જ સેવન કરવું જોઈએ. - ૮, નિર્મળ આશયવાળા જેનાં મન પરમાત્મસ્વરૂપમાં પરિણમી રહે! તથા જગતને જ વિનય સહિત શમામૃતનું પાન કરી સદા સુખી થાઓ !
ति भैत्री भावना. अथ चतुर्दश प्रमोद भावना.
स्रग्धरा वृत्तं धन्यास्ते वीतरागाः क्षपकपथगतिक्षीणकर्मोपरागास्त्रैलोक्ये गंधनागाः सहजसमुदितज्ञानजाग्रद्विरागाः।।
अध्यारुह्यात्मशुध्या सकलशशिकलानिर्मलध्यानधास। मारान्मुक्तेः प्रपन्नाः कृतसुकृतशतोपार्जितार्हत्यलक्ष्मीं? तेषां कर्मक्षयोत्थैरतनुगुणगणैर्निर्मलात्मस्वभावै
यं गायं पुनीमस्तवनपरिणतैरष्टवर्णास्पदानि ॥ धन्यां मन्ये रसज्ञां जगति भगवतस्तोत्रवाणीरसज्ञा। मज्ञां मन्ये तदन्यां वितथजनकथां कार्यमौखर्यममां ॥२॥ निग्रंथास्तपि धन्या गिरिगहनगृहागह्वरांतर्निविष्टा। धर्मध्यानावधानाः समरससुहिताः पक्षमासोपवासाः॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५
येन्येपि ज्ञानवंतः श्रुतविततधियो दत्तधर्मोपदेशाः। शांता दांता जिताक्षा जगति जिनपतेःशासनं भासयंति३ दानं शीलं तपो ये विदधति गृहिणो भावनां भावयति। धर्म धन्याश्चतुर्धा श्रुतसमुपचितश्रद्धयाराधयंति ॥ साध्व्यःश्राध्यश्च धन्याःनुतविशदधियाशीलमुद्भावयंत्यस्तान्सर्वान्मुक्तगर्वाःप्रतिदिनमसकृद्भाग्यभाजःस्तुवंति॥
उपजाति वृत्तं. मिथ्यादृशामप्युपकारसारं, संतोषसत्यादिगुणप्रसारं ॥ वदान्यता वैनयिकप्रकार, मार्गानुसारीत्यनुमोदयामः॥५॥
स्त्रग्धरा वृत्तं. जिह्वे प्रवीभव त्वं सुकृतिसुचरितोच्चारणे सुप्रसन्ना । भूयास्तामन्यकीर्तिश्रुतिरसिकतया मेद्य कर्णौ सुकर्णौ ॥ वीक्ष्यान्यप्रौढलक्ष्मी द्रुतमुपचिनुतं लोचने रोचनवं । संसारेस्मिन्नसारे फलमिति भवतां जन्मनो मुख्यमेव
उपजाति वृत्तं. प्रमोदमासाद्य गुणैःपरेषां, येषां मतिर्मजति साम्यसिंधौ ॥ देदीप्यते तेषु मनःप्रसादोगुणास्तथैति विशदीभवंति॥७॥
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
2;
પ્રમાદ ભાવના.
૧, ક્ષપક શ્રેણિવડે જેમણે કર્મ શત્રુઓને ક્ષીણ કરી નાંખ્યા છે, સહજ સદોદિત જ્ઞાનવડે જાગૃત વૈરાગ્યવંત હાવાથી ત્રૈલેાક્યમાં ગધ હસ્તિ સમાન એવા શ્રીવીતરાગ પરમાત્મા કે જેઓ આત્મશુદ્ધિથી સપૂર્ણ ચદ્ર કળાની જેવા નિર્મળ ધ્યાન ધારાઉપર આરૂઢ થઈ ને પૂર્વકૃત સેંકડો સુકૃતવડે ઉપાર્જિત કરેલી તીર્થંકર પઢવીને પામી મેાક્ષની સમીપે જઇ રહ્યા છે, તેમને ધન્ય છે.
૨, કર્મક્ષય ચેાગે થયેલા, અનેક ગુણ ગણવાળા નિર્મળ આત્મ સ્વભાવવડે પરમાત્માની રતવનામાં તલ્લીન બનેલી પરિગુતિ વડે પ્રભુના વારંવાર ગુણગાન કરીને આઠે વર્ણ સ્થાનકોને અમે પવિત્ર કરીયે છીએ. તેમજ જગતમાં ભગવંત સમધી રતેાત્ર વાણીના રસને જાણનારી જીભને જ ખરી રસજ્ઞા (જીભ) હું લેખું છું; બાકી નકામી લોકકથાના કાર્યમાં વાચાળતાને સેવનારી જીભને તે કેવળ અજ્ઞજ લેખું છુ.
૩, પર્વત, અરણ્ય, ગુફા કે નિકુંજ (લતા-ગૃહ) માં રહ્યા છતા ધર્મધ્યાનમાં ઉપયોગ રાખનારા, શમ રસથી સ ંતુષ્ટ રહેનારા, પક્ષ માસ જેવા વિશિષ્ટ (વિકૃષ્ટ) તપ કરનારા, તેમજ બીજા જ્ઞાની પુરૂષ! શ્રુત સિદ્ધાન્તમાં વિશાળ બુદ્ધિવાળા, ભવ્ય જનાને ઉપદેશ દેવાવાળા, શાન્ત દાન્ત અને જિતેન્દ્રિય છતા જગતમાં જિનેશ્વર પ્રભુના શાસનની પ્રભાવના કરે છે; તેવા નિ ગ્રંથ મુનિ જનાને પણ ધન્ય છે.
૪, વળી જે ગૃહસ્થ (શ્રાવકેા) દાન, શીલ, તપનુ સેવન કરે છે તેમજ રૂડી ભાવના ભાવે છે એમ ચાર પ્રકારના ધર્મને
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનવડે પુષ્ટ થયેલી શ્રદ્ધાથી આરાધે છે તે તથા જે સાધ્વીઓ અને શ્રાવિકાઓ જ્ઞાનવડે નિર્મળ બુદ્ધિથી શીલ–સદાચારનું સેવન કરે છે તે સહુ ધન્ય-કૃત પુન્ય છે. તેમની સર્વની સદાય અનેક વખત ભાગ્યવંત ભ ગર્વ રહિત સ્તુતિ કરે છે.
૫, મિથ્યાષ્ટિ જનેના પણ પરોપકાર પ્રધાન સંતેષ સત્યાદિક ગુણ પ્રસાર તેમજ દાનેશ્વરીપણું તથા વિનયવૃત્તિ (પ્રમુખ) માર્ગનુસારીપણાના ગુણની અમે અનમેદના કરીએ છીએ, મતલબ કે ગમે તેને સદ્ગણે દેખી દીલમાં પ્રમુદિત થવું અને તેવા સગુણે આપણામાં પણ પ્રગટી નીકળે એવી નીષ્ટા રાખવી.
૬, હે જિ! સુકૃત કરનારા ભાગ્યશાળી જનેનાં સુચરિત્ર ઉચ્ચારવા ઉલ્લસિત છતી તું સરલ થા ! અને અન્ય જનની કીત્તિ સંબંધી શ્રવણ કરવાના રસિકપણાથી હવે મારા બંને કર્ણ સુકર્ણ થાઓ! તેમજ અન્ય જિનેની ઘણી લક્ષ્મીને દેખી બંને ભેચન તરત બહુ આનંદિત થાઓ ! આ અસાર સંસારમાં તમારા જન્મનું એજ મુખ્ય ફળ છે.
૭, અન્ય જનના ગુણેવડે પ્રમોદ પામી જેમની મતિ સમતારૂપ સમુદ્રમાં મા થઈ છે તેમનામાં મનની પ્રસન્નતા ઝળકી નીકળે છે. તથા જેવા સગુણે દેખી પિતે પ્રમુદિત થાય તેવા નિર્મળ ગુણે પોતાનામાં પ્રગટી નીકળે છે.
अथ चतुर्दश भावना अष्टकं टोडीरागेण गीयते ॥ ऋषभकी मेरे मन भक्ति वशी री ( ए देशी) विनय विभावय गुणपरितोषं ध्रुवपदं॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
निजसुकृताप्तवरेषु परेषु परिहर दूरंमत्सरदोषं ॥वि॥०१॥
दृष्ट्यायं वितरति बहुदानं । वरमयमिह लभते बहुमानं ॥ किमिति न विमृशसि परपरभागं । यद्विभजीस तत्सुकृतविभागं ॥ वि० ॥ २ ॥ येषां मन इह विगतविकारं। ये विदधति भुवि जगदुपकारं ॥ तेषां वयमुचिताचरितानां । नाम जपामो वारंवारं ॥ वि० ॥३॥ अहह तितिक्षा गुणमसमानं । पश्यत भगवति मुक्तिनिदानं ॥ येन रुषा सह लसदभिमानं । जटिति विघटते कर्मनिदानं ॥ वि० ॥ ४ ॥ अदधुः केचन शीलमुदारं ।। गृहिणोपि परिहतपरदारं ॥ यश इह संप्रत्यपि शुचि तेषां । विलसति फलिताफलसहकारं ॥ वि० ॥ ५ ॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
या वनिता अपि यशसा साकं । कुलयुगलं विदधति सुपताकं ॥ तासां सुचरितसंचितराकं । दर्शनमपि कृतसुकृतविपाकं ॥ वि०॥ ६ ॥ तात्विकसात्विकसुजनवतंसाः। केचन युक्तिविवेचनहंसा ॥ अलमकृषत किल भुवनाभोगं । स्मरणममीषां कृत शुभयोगं ॥वि० ॥ ७ ॥ इति परगुणपरिभावनसारं । सफलय सततं निजमवतारं ॥ कुरु सुविहितगुणनिधिगुणगानं । विरचय शांतसुधारसपानं ॥ वि० ॥ ८॥ इतिश्री शांतसुधारसगेयकाव्ये प्रमोदभावना विभावनो नाम चतुर्दशः प्रकाशः शः . ..
प्रभाह सावन म. . . १, यात्मन् ! शुशुबडे परितोष-सतोष-मत्यानपाभવાનું દિલમાં લાવ, અને પોત પોતાનાં સુકૃત વેગે જેમને . શ્રેષ્ઠ વસ્તુ સાંપડી છે એવા અન્ય પુન્યવંત-ગુણવંત પ્રાણીઓઉપર દ્વેષ ભાવ ન કર, રાચ્છરદેષને તું દૂર કર!
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
૨, સુભાગ્યે આ (પુરૂષ) બહુ દાન દીયે છે, અને આ (પુરૂષ) અહીંયા બહુ માન પામે છે, તે બહુ સારૂ છે એવી રીતે તે અન્યની ઉજળી માનુને તું કેમ વિચારતા નથી ? એમ રૂ વિચાર કરવાથી તેના સુકૃતના વિભાગ તું પણ .મેળવી શકે. મતલબ કે સાચા દીલથી સદ્ગુણ-સુકૃતની અનુમોદના કરવી તે પણ અતિ હિતકારી છે. જૈન શાસનમાં સુકૃત કરવા કરાવવા અને અનુમેદવા ખાસ ફૅમાન છે.
૩, જેમનુ મન જગત્માં વિકાર વર્જિત છે, તેમજ એ ભૂમંડળમાં સર્વત્ર ઉપકાર કરી રહ્યા છે એવા ઉચિત આચરણને સેવનાર સત્પુરૂષોના નામનુ અમે વારંવાર રટન કરીચે છીએ, તેમનુ નામ લેતાં પણ પાપ જાય છે.
૪, શિવસુખના નિદાનરૂપ અનુપમ ક્ષમા ( સહન શીલતા) ગુણ ભગવતમાં કેવા અપૂર્વ હતા તે તપાસે ! કે જેથી રાષ સહિત આકરા અભિમાનપૂર્વક કર્મ સમૂહ શીઘ્ર અદશ્ય થઇ જાય છે.
૫, કેટલાક ગૃહસ્થા છતાં જેમણે પરસ્ત્રીના સર્વથા પરિહાર પૂર્વક ઉદાર શીલત્રતને ધારણ કરેલું છે, તેમના નિર્મળ ચશ અદ્યાપિ પર્યંત આ જગત્માં ફળ્યા ફૂલ્યા સહકાર (આમ્ર વૃક્ષ) જેવા વિલસી રહ્યા છે.
૬, જે સ્ત્રીઓ પણ નિર્મળ યશ સહિત પોતાના ઉભય કુળ (પિતાના અને સાસરાના પક્ષ) શાભાવે છે (અજવાળે છે–દીપાવે છે.) તેમના સુચરિત્રથી સપૂર્ણ ચંદ્રકળા સદશ નિર્મળ દર્શન પણ પૂર્વે કરેલાં સુકૃત ગેજ સપજે છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૧
७, वजी डेंटला तात्त्वि (जरा) साहित्य सभन शिशेમણિ પુરૂષા તેમજ યુક્તિ પુરઃસર વિવેચન કરવામાં હંસ સદેશ જના છે, જેમણે ખરેખર સમસ્ત જગત્ને અલંકૃત કરેલું છે, તેમનું સ્મરણ પણ પુણ્યની પ્રાપ્તિને માટે થાય છે. મતલબ કે તેમનુ સ્મરણ કરનાર પણ પવિત્ર થાય છે.
૮, એ પ્રમાણે અન્યના સદ્ગુણનુ અનુમાદન કરવુ' એજ જેમાં સાર છે એવા આ માનવ ભવને તું સદાય સફળ કર! સદાચારમાં તલ્લીન હેાવાથી સદ્ગુણના સમુદ્રરૂપ એવા સત્પુરૂષાના ગુણનું ગાન કર અને રાગદ્વેષાદિક વિકાર વર્જિત નિરામય શાન્તસુધારસનું તું પાન કર !
કૃતિ પ્રમાદ ભાવનાથ.
अथ पञ्चदश कारुण्य भावना.
मालिनी वृत्तं.
प्रथममशनपानप्राप्तिवांछाविहस्तास्तदनु वसनवेश्मालंकृतिव्यग्रचित्ताः || परिणयनमपत्यावाप्तिमिष्टेंद्रियार्थान् । सततमभिलषतः स्वस्थतां काशु तीरन् ॥ १ ॥ शिखरिणी वृत्तं.
उपायानां लक्षैः कथमपि समासाद्य विभवं । भवाभ्यासा तत्र ध्रुवमिति निबध्नाति हृदयं । कथा कस्मादस्मिन्विकिरति रजः कुरहृदयो || रिपुर्वा रोगो वा भयमुत जरामृत्युरथवा ॥ २ ॥
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्रग्धरा वृत्तं स्पर्धते केपि केचिद्दधति हृदि मिथोमत्सरं कोध दग्धा युध्यंते केप्यरुद्धा धनयुवतिपशुक्षेत्रपद्रादि हेतोः॥ केचिलोभाल्लभते विपदमनुपदं दूरदेशानटंतः। किं कुर्मः किं वदामो भृशमरतिशतै ाकुलं विश्वमेतत्
उपजाति वृत्तत्रयं स्वयं वनंतः स्वकरण गर्तामधः स्वयं तत्र तथा पतंति । यथा ततो निष्क्रमणंतु दूरेधोधः प्रपातादिरमंति नैव ॥ ४ ॥ प्रकल्प्ययन्नास्तिकतादिवाद- . मेवं प्रमादं परिशीलयंतः। मज्ञा निगोदादिषु दोषदग्धा दुरंत दुःखानि हहा सहते ॥ ५॥ शृण्वंति ये नैव हितोपदेशं न धर्मलेशं मनसा स्पृशंति।
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
रुजः कथंकारमथापनेयास्तेषामुपायस्त्वयमेक एव ॥ ६ ॥
अनुष्टुप् वृत्त परदुःखप्रतीकारमेवं ध्यायति ये हृदि । लभंते निर्विकारते; सुखमायति सुंदरं ॥ ७ ॥
કારૂણ્ય ભાવના. - ૧, પ્રથમ તે પ્રાણીઓ ખાનપાનને પ્રાપ્ત કરવાની વાંછાથી વ્યાકુળ હોય છે, પછી વસ્ત્ર, ગૃહ અને અલંકાર માટે વ્યગ્ર ચિત્ત હોય છે, તેમજ વળી પાણિગ્રહણ (વિવાહ) તથા પુત્ર પુત્રી પ્રમુખ પ્રજાને અને અનુકૂલ ઈદ્રિય વિષયેને સદાય અભિલષતા હોય છે, તેથી તે બાપડા સ્વસ્થતા શી રીતે શીધ્ર પામે !
૨, લાખો ગમે ઉપાયથી મહા કષ્ટ લક્ષ્મી મેળવી, આ લક્ષ્મી કાયમ સ્થિર રહેનારી છે એમ પૂર્વ ભવના અભ્યાસથી તેમાં મુંઝાઈ જાય છે, એટલામાં અકસ્માત્ કુર હૃદયવાળે દુશ્મન રોગ, ભય, જરા કે મૃત્યુ આવીને એમાં ધૂળ નાંખે છે, મતલબ કે તેના કલ્પિત સુખમાં વિઘ નાખે છે. ( ૩, કેટલાક પરસ્પર સ્પર્ધામાં ઉતરે છે, કેટલાક ફેધથી દગ્ધ થયા થકા હૃદયમાં પરસ્પર મચ્છર વહે છે, કેટલાક ધન, યુવતી, પશુ, ક્ષેત્ર કે ગામને નિમિત્તે સ્વેચ્છા પ્રમાણે ઉત્કટ યુદ્ધ કરે છે, અને કેટલાક લેભથી દૂર દેશમાં રખડતા પગલે પગલે ફ્લેશ અનુભવે છે; એવી રીતે સેંકડગમે અરતિ–ઉગવડે આ આખું વિશ્વ વ્યાકુળ બનેલું છે. તે પછી અમે શું કરીયે અને
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક, પિતાના હાથે ખાડો ખોદીને કે તેની અંદર એવી રીતે પડે છે કે તેમાંથી બહાર નીકળવાની વાત તે દૂર રહો પણ નીચે નીચે ઉતરી પડતાં વિરમતા જ નથી,
૫, જેમાં નાસ્તિકાદિકુવાદની કલ્પના કરવામાં આવતી હોય એવા પ્રમાદને વિશેષે સેવનારા સ્વદેષથી દગ્ધ થયા છતા નિગોદાદિક દુર્ગતિમાં પડી હા ! હા ! તે બાપડા સેંકડેગમે દુરંત દુખોને સહે છે. મતલબકે સ્વકપલ કલ્પિત માર્ગને રવછંદપણે રથાપનાર મલીન આશયવાળા વાદી લેકે રાગ દ્વેષાદિક દૃષ્ટ વિકારને સેવવાથી નીચી ગતિમાં ઉતરીને બહુ દુઃખી થાય છે.
૬, જેઓ હિતોપદેશને સાંભળતા જ નથી અને લેશ માત્ર ધર્મને મનમાં વસતા (વસવા દેતા) નથી તેમના (અંતરના) રેગ શી રીતે દૂર કરાય ? તેને આ એક જ ઉપાય છે.
- ૭, જેઓ એવી રીતે પારકાં દુઃખ ટાળવાના ઉપાય દિલમાં દયાવે છે વિચારે છે તેઓ પરિણામે સુંદર એવું નિવકાર સુખ પામે છે. पंचदशभावनाष्टकं.-रामकुलीरागेण गीयते. हमारो अंबर देहु मुरारी ए देशी ॥ सुजना भजत मुदा भगवंतं सुजना भजत मुदा भगवंतं ध्रुवपदं । शरणागतजनमिह निष्कारणकरुणावंतमवंतरे ॥सु० १॥
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
क्षणमुपधाय मनः स्थिरतायां पिबत जिनागमसारं । का पथघटना विकृतविचारं त्यजत कृतांतमसारं रे सुज० २ ॥ परिहरणीयो गुरुरविवेकी . भ्रमयति यो मतिमंदं। सुगुरुवचः सकृदपि परिपीतं प्रथयति परमानंदं रे ॥ सुज० ३॥ कुमततमोभरमीलितनयनं किमु पृच्छत पंथानं । दधिबुध्या नर जलमंथन्यां किमु निदधत मंथानं रे ॥ सुज०४॥ अनिरुद्धं मन एव जनानां जनयति विविधातंकं । सपदि सुखानि तदेव विधत्ते आत्माराममशंकं रे ॥ सुज० ५॥ परिहरताश्रवीवकथागौवं
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
मदनमनादि वयस्य। क्रियतां सांवरसाप्तपदीनं ध्रुवमिदमेव रहस्यं रे ॥ सुज० ६ ॥ सह्यत इह किं भवकांतारे गदनिकुखमपारं। अनुसरता हितजगदुपकारं जिनपतिमगदंकारं रे ॥ सुज० ७॥
शृणुतैकं विनयोदितवचनं नियतायतिहितरचनं । रचयत सुकृतसुखशतसंधानं
शांतसुधारसपानंरे ॥ सुज० ८॥ इति श्री शांतसुधारसगेयकाव्ये कारुण्यभावना विभावनो नाम पंचदशः प्रकाशः
કારૂણ્ય ભાવના અષ્ટક, ૧, શરણાગત જને ઉપર નિષ્કારણ કરૂણા કરનાર ભગतने सनी तमे प्रेमथी ( प्रभाथी ) म ! मन !
૨, ક્ષણવાર મનને સ્થિર કરીને જિન આગમ-અમૃતનું પાન કરો, અને ઉન્માર્ગ રચનાથી વિષમ વિચારવાળા અસાર मागम (A)ना ५२.२ ४२ !
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭
૩, જે મતિમ-મુગ્ધ જનોને સ‘સારચક્રમાં રઝળાવે છે તેવા અવિવેકી ગુરૂને પરિહાર જ કરવા. અને સદ્ગુરૂનું વચનામૃતતા એક વખત પણ પીધું હતું પરમ આનંદને વિસ્તારે છે. ( માટે એવા સદ્ગુરૂનું જ સેવન કરવુ.... )
૪, કુમત ( અજ્ઞાન )રૂપી અંધકારના સમૂહથી જેનાં નેત્ર અંજાઈ ગયાં છે, તેવા ગુરૂને માર્ગ શા માટે પૂછેછે ? હે ભવ્યજનો ! જળથી ભરેલી દોણીમાં તમે દહીંની બુદ્ધિથી મથાન ( રવૈયા ) શામાટે ફેરવા છે ?
૫, લેાકેાનું નહિ નિગ્રહ કરેલું મન વિધ વિધ વ્યાધિઓને પેદા કરે છે, અને તે જ મન નિગ્રહિત–સમાધિત કર્યું હતુ એશક સુખ ઉપજાવે છે.
૬, અનાદિ કાળથી સહચારી ( મિત્રરૂપે સાથે રહેનારા ) આશ્રવ, વિકથા, ગારવ તથા મદન-કામિવકારના તમે ત્યાગ કરે અને સંવરરૂપ સાચા હિતકર મિત્ર કરે ! એ જ ખરેખરૂ
રહસ્ય છે.
૭, આ ભવ અટવીમાં અપાર રોગ સમુદાયને તમે શામાટે સહા છે ? સમસ્ત જંગને ઉપકાર કરવા દેઢ પ્રતિજ્ઞાવત એવા શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનરૂપી વૈદ્યને જ તમે અનુસરો, જેથી તમારા સમસ્ત દ્રવ્યભાવ રાગે ઉપશમે અને તમને અનુપમ અપૂર્વ શાન્તિ સપજે. ૮, નિશ્ચે પરિણામે હિત કરનાર વિનય વડે કહેવાયેલુ એક વચન તમે સાંભળેા અને સેંકડગમે સુકૃત તથા સુખ સાથે મેળાપ કરી આપનાર શાન્ત સુધારસનું તમે પાન કરા!
ઇતિ કરૂણા ભાવનાર્થ,
૭
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ षोडश माध्यस्थ्य भावना.
पंचापि शालिनीवृत्तानि. श्रांता यस्मिन् विश्रमं संश्रयते। रुग्णाः प्रीति यत्समासाद्य सद्यः॥ लभ्यं रागद्वेषविदोषरोधादौदासीन्यं सर्वदा तत् प्रियं नः ॥ १ ॥ लोके लोका भिन्नभिन्न स्वरूपा। भिन्नभिन्नः कर्मभिर्मर्मभिद्भिः॥ रम्यारम्यैश्चेष्टितैः कस्य कस्य तदिदद्भिस्तूयते रुष्यते वा ॥ २॥ मिथ्या शंसन् वीरतीर्थेश्वरेण । रोधुं शेके न स्वशिष्यो जमालिः ॥ अन्यः को वा रोत्स्यते केन पापात्तस्मादौदासीन्यमेवात्मनीनं ॥ ३ ॥ अहंतोपि प्राज्यशक्तिस्पृशः किं । धर्मोद्योगं कारयेयुः प्रसह्य ॥
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
दधुः शुद्धं किंतु धर्मोपदेशं । यत्कुर्वाणा दुस्तरं निस्तरंति ॥ ४ ॥ तस्मादौदासीन्यपीयूषसारं । वारंवारं हंत संतो लिहंतु ॥ आनंदानामुत्तरंगत्तरंग-। जीवद्भिर्यद्भुज्यते मुक्तिसौख्यं ॥ ५॥
માધ્યશ્ચ ભાવના. ૧, જે ઉદાસીનતાને પામી શ્રમિત જેને વિશ્રામ પામે છે અને રેગી જને પ્રીતિ પામે છે, તે રાગદ્વેષને રેપ કરવાથી પામી શકાય એવું દાસિન્ય અમને સદા સર્વદા પ્રિય વલ્લુભ છે.
૨, જગતમાં મર્મ ભેદનારાં ભિન્ન ભિન્ન કર્મ યુગે શુભાશુભ ચેષ્ટાવડે ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિના જીવે છે તેમાંથી તે કર્મના સ્વરૂપને જાણનારાઓએ કેની કોની સ્તુતિ કરવી? તેમજ કેની કેની ઉપર રોષ કરે ?
૩, વીરપ્રભુ મિથ્યા પ્રરૂપણ કરનાર સ્વશિષ્ય જમાલિને પણ રેકી શક્યા નહિં તો પછી બીજે કોણ ? કેનાવડે પાપ કર્મથી રેકી શકાય? તેથી ઉદાસીનતા જ આદરવી હિતકારી છે.
૪, પ્રબળ શક્તિવાળા અરિહંત ભગવાન પણ શું બલાત્યારે ધર્મ ઉદ્યમ કરાવે છે? તેઓ તે શુદ્ધ નિર્દોષ ધર્મ ઉપદેશ આપે છે. તે પ્રમાણે જે ભવ્ય અને વર્તે છે તે સંસાર સમુદ્ર તરી જાય છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
૫, તે માટે સજીને દાસિન્યરૂપ અમૃત નિરોળનું વારેવાર આસ્વાદન કરે ! જેથી આનંદની ઉછળતી ઉર્મીવાળો આત્મા મુક્તિ સુખને પામે.
षोडश भावनाष्टकं-प्रभातिरागेण गीयते आदर जीव क्षमा गुण आदर (ए देशी.) अनुभव विनय सदा सुखमनुभव ।
औदासीन्यमुदारं रे॥ कुशलसमागममागमसारं। कामितफलमंदारं रे ॥ अनु० ॥१॥ परिहर परचिंतापरिवारं । चिंतय निजमविकारं रे॥ वदति कोपि चिनोति करीरं । चिनुतेन्यः सहकारं रे ॥ अनु० ॥ २ ॥ योऽपि न सहते हितमुपदेशं । तदुपरि मा कुरु कोपरे॥ निष्फलया किं परजनतप्तया । कुरुषे निजसुखलोपं रे ॥ अनु० ॥ ३ ॥ सूत्रमपास्य जडा भाषते ।
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
केचन मतमुत्सूत्रं रे ॥ किं कुर्मस्ते परिहत पयसो। यदि पीयंते मूत्रं रे ॥ अनु० ॥ ४ ॥ पश्यसि किं न मनः परिणामं । निजनिजगत्यनुसारं रे॥ येन जनेन यथा भवितव्यं । तद्भवता दुर्वारं रे ॥ अनु० ॥ ५॥ रमय हृदा हृदयंगमसमतां। संवृणु मायाजालं रे॥ वृथा वहसि पुद्गलपरवशतामायुः परिमितकालं रे ॥ अनु० ॥ ६ ॥ अनुपमतीर्थमिदं स्मर चेतन। मंतः स्थितमभिरामं रे॥ चिरंजीव विशदपरिणामं । लभसे सुखमविरामं रे ॥ अनु० ॥ ७॥ परब्रह्मपरिणामनिदान। स्फुटकेवलविज्ञानं रे॥
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
विरचय विनय विवेचितज्ञानं । શાંતનુધાતવાન હૈ । અનુ॰ || ૮ | इति श्री शांतसुधारसगेय काव्ये माध्यस्थ्य भावना विभावनो नाम षोडशः प्रकाशः આદાસિન્ય ભાવના અટક
૧, હું આત્મન્ ! તુ· આદાસિન્ય રૂપ ઉદાર અચળ સુખ અનુભવ ! કેમકે તે આગમ સિદ્ધાન્તના સારરૂપ મેક્ષ સાથે મેળવી આપનાર અને વાંછિત ફળ આપવા કલ્પવૃક્ષ સમાન છે.
૨, પર પુદ્ગલિક ચિંતા જાળના તુ ત્યાગ કર ! અને નિજ અવિકાર આત્મસ્વરૂપનું ચિંતન કર! કોઇ મુખથી (મેટી) વાતા કરે છે પણ કેરડાજ મેળવે છે ત્યારે બીજા પુરૂષાથી જના સહકાર-આમ્ર મેળવે છે. મતલબ કે કેટલાક વાત કરીને વિરમે છે, પણ કંઈ જીવ જેવું કાર્ય કરતા નથી ત્યારે બીજા મહત્ત્વનું કાર્ય કરી દેખાડે છે.
૩, જે કાઈ હિત ઉપદેશને સહન ન કરી શકે (દુધ્રુવથી હિત ઉપદેશ ન રૂચે ) તેની ઉપર તું કૈપ કરીશ નહિ. નકામો કોઇ ઉપર કાપ કરીને તું શા માટે પેાતાના સ્વાભાવિક સુખના લાપ કરે છે?
૪, કેટલાક જડમતિ-જના શાસ્ત્રના અનાદર કરી શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ ભાષણ કરે છે તે મૂઢ જના નિર્મળ નીર તજી લઘુ નીત (મૂત્ર) નુંજ પાન કરે છે એમાં આપણે શુ કરીયે ? તેમાં તેમના નસીબનાજ દોષ છે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
૫, પિત પિતાની ગતિ અનુસારે પ્રાણીના મનઃ પરિણામ વર્તે છે, જેવી ગતિ તેવી મતિ થાય છે? તે તું કેમ સમજતે નથી? જે જીવનું જેવું પરિણામ આવવાનું છે તે તારાથી મિટાવી શકાય તેમ નથી.
૬, આનંદદાયી સમતાને તું દીલથી રમાડ અને માયા જાળને સંકેલ–તેને ત્યાગ કર, તું યુગલ પરાધીનતા નકામી જોગવે છે. આયુષ્ય પરિમિત કાળનું જ છે. (માટે ગફલત ન કર)
૭, અંતરમાં રહેલે ચેતન-આત્મા–એજ અભિરામ (મનહર) અનુપમ તીર્થ છે તે યાદ કર! ચિરકાળ પર્યત નિર્મળ પરિણામ ધારી રાખી તેથી તે અક્ષય સુખ (મેક્ષ) ને પામીશ.
૮, પરબ્રહ્મ–પરમાત્મ સ્વરૂપ પ્રાપ્તિના નિદાન (મૂળ કારણ) રૂપ સ્કુટ કેવળ વિજ્ઞાન આપવાવાળું તેમજ વિનય વડે વિનય વિજયજી ઉપાધ્યાય મહારાજે) વિવેચન કરાયેલું શાન્ત સુધારસનું પાન હે ભદ્ર! તું કર !
स्रग्धरावृत्तद्वयं. एवंसद्भावनाभिः सुरभितहृदयाः संशयातीतगीतोनीतस्फीतात्मतत्वा-स्त्वरितमपसरन्मोहनिद्राममत्वाः॥ गत्वासत्त्वाममत्वातिशयमनुपमां चक्रिशक्राधिकानां। सौख्यानांमक्षुलक्ष्मीपरिचितविनयाःस्फारकीर्तिश्रयते?
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
दुर्ध्या प्रेतपीडा प्रभवति न मनाक काचिदद्वंद्वसौख्य । स्फातिः प्रीणाति चित्तं प्रसरति परितः सौख्य सौहित्य सिंधु क्षीयंते राग रोपप्रभृतिरिपुभटाः सिद्धिसाम्राज्यलक्ष्मीः । स्याद्वश्यायन्महिम्ना विनयशुचिधियो भावनास्ताः श्रयध्वंम् पथ्यावृत्तं. श्रीहीरविजयसूरीश्वर - शिष्यौ सोदरावभूतां छौ । श्री सोमविजयवाचक, वाचकवरकीर्ति विजया ख्यौ ॥३॥
गीति वृतद्वयम्
तत्र च श्री कीर्ति विजयवाचक |
शिष्योपाध्यायविनय विजयेन ॥ शांत सुधारसनामा |
संदृष्ट भावनाप्रबोधोऽयं ॥ ४ ॥ शिखिनयन सिंधुशशिमित वर्षे हर्षेण गंध पुरनगरे श्री विजय प्रभसूरिप्रसादतो यत्न एष सफलोऽभृत् ॥ ५॥
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
उपजातिवृत्तं. यथा विधुः षोडशभिः कलाभिः। संपूर्णतामेत्यजगत्पुनीते ॥ ग्रंथस्तथा षोडशभिः प्रकाशैरयं समग्रैः शिवमातनोतु ॥ ६ ॥ यावजगत्येष सहस्रभानुः । पीयूष भानुश्च सदोदयेते॥ तावत्सतामेतदपि प्रमोदं । ज्योतिः स्फुरद्वाङ्मयमातनोतु ॥ ७॥
इति श्रीमन्महोपाध्याय श्री कीर्तिविजयगणि शिष्योपाध्याय श्री विनयविजयगणिविरचिते शांत सुधारसग्रंथे षोडशः प्रकाशः समाप्तिमगमत् .
५सडा२. ૧. એવી રીતે સદ્ભાવનાવડે જેમનું હૃદય સુવાસિત છે તે સત્ત્વવંત પુરૂષ સંશય રહિત-નિઃશંક હદય ગાનથી ઉદાર આત્મતત્વની ઉન્નતિ સાધી, શીધ્ર એહ નિદ્રા મમત્વને દૂર કરી મમત્વ વર્જિતપણે અનુપમ ચકવર્તી અને ઈદ્રથી પણ અધિક સુખ સાહેબને સહજ સંપાદન કરી અતિ નમ્રતાને ધારણ કરતા છતા વિશાળ કીતિને વરે છે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
૨, જેના પ્રભાવથી દુર્ણન રૂપ પ્રેત-પીડા લગારે પજવતી નથી; અપૂર્વ (સ્લેશ વિજિત) સુખની પુરણી ચિત્તને પ્રસન્ન કરે છે, ચેતરફ સુખની પુષ્ટિ રૂપી નદી પ્રસરી રહે છે, રાગ દ્વેષાદિક શત્રુવર્ગ ક્ષય પામે છે, અને સિદ્ધિરૂપ સામ્રાજ્ય લક્ષ્મી વશ થાય છે તે પૂર્વોક્ત ભાવનાઓને વિનયથી પવિત્ર બુદ્ધિ ધારી હે ભવ્ય જને! તમે સેવે !
શ્રીમવિજય વાચક (ઉપાધ્યાય) અને શ્રી કીતિવિજય વાચક વર એ બન્ને શ્રી હીરવિજય નામના સૂરીશ્વરના શિષ્ય હેવાથી ગુરૂભાઈ થયા. *
૪, તેમાં શ્રી કીતિવિજય વાચકના શિષ્ય ઉપાધ્યાય શ્રી વિનયવિજયજી એ આ શાન્ત સુધારસ નામને ભાવના સંબધી પ્રકૃણ બેધ કરનાર ગ્રંથ રચે છે.
૫, આ પ્રયત્ન શ્રી વિજયપ્રભ સૂરિની કૃપાથી ગધપુર (ધાર) નગરમાં સંવત્ ૧૭૨૩ મા વર્ષે સફળ થયો.
- ૬, જેમ ચંદ્ર સોળ કળા વડે સંપૂર્ણતા પામી જગતને પાવન કરે છે તેમ આ ગ્રંથ સંપૂર્ણ સેળ પ્રકાશ વડે શિવસુખને વિસ્તાર કરે !
, જ્યાં સુધી જગતમાં આ પ્રગટ દેખાતા સૂર્ય અને ચંદ્ર સદા ઉદય પામ્યા કરે ત્યાં સુધી આ પ્રકાશમાન શાસ્ત્ર રૂપ જ્યોતિ પણ સંપુરૂને પ્રમોદ આપ્યા કરે ! તથાસ્તુ!!
આ ગ્રંથ વ્યાખ્યા કરતાં મતિ મંદતાદિક દોષથી જે અન્યથા લખાણ થયું હોય તે સજીને સુધારી તેમાંથી સાર માત્ર ગ્રહી મને ઉપકૃત કરશે.
ઇતિ શમૂ.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथम अनित्य भावना सझाय.
ढाळ १ ली राग सामग्री. विमळकुळ कमलना हंस तुं जीवडा, भुवनना भाव चित्त जो विचारी; तेणे नर मनुज गति रत्न नवि केळव्यु, जेजे नर नारी मणि कोडि हारी, वि० ॥१॥ जेणे समकित धरी सुकृतमति अनुसरी, तेणे नरनारी निज गति समारी; विरति नारी वरी कुमति मति परहरी, तेणे नरनारी सब कुगति वारी. वि०॥२॥ जैन शासन विना जीवयतना विना, जे जना जग भमे धर्म हीना; जैन मुनि दान बहुमान हीना नरा, पशु परे ते मरे त्रिजग दीना. . वि०॥३॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
जैनना देव गुरु धर्म गुण भावना, भावी नितु ज्ञान लोचन विचारी; कर्म भर नाशनी बार वर भावना,
भावि नित जीव तुं आप तारी सर्व गति मांहि वर नरभवो दुलहो, सर्व गुण रत्ननो शोधिकारी; सर्व जग जंतुने जेणे हित कीजीये, सोइ मुनि वंदीये श्रुत विचारी.
ढाळ २ जी राग केदारो.
भावना मालती चूसीये, भ्रमर पेरे जेणे मुनिराज रे; तेणे निज आतमा वासीये,
भरत परे मुक्तिनुं राजरे. भावना कुसुम शुं वासिया, जे करे पुन्यनां काजरे; ते सवे अमरतरु परे फळे,
१ सकल मुनि.
वि० ॥ ४ ॥
वि० ॥ ५ ॥
भाव० ॥ १ ॥
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
भावना दिये शिवराजरे. भाव० ॥२॥ भूमि जननी थकी उपना, सुत परे जे जगे भावरे ते सवे भू भुजंगी गले, जीम गले वनतरु दावरे. भाव०॥३॥ भूमिना वर अनंता थया, भूमि नवि गइ किण साथरे रिद्धि बहु पापी जे तस मळी, ते न लीधी कुणे साथरे. भाव० ॥ ४॥ गइय द्वारामति हरि गयो, अथिर सब लोकनी रिद्धिरे; सुणी अंते पांडवा मुनि हवा, तेणे वरी अचल पद सिद्धिरे. भाव०॥५॥ राजना पापभर शिर थके, जस हवा शुद्ध परिणामरेः भरत भूपति परे तेहने, भावना पुन्यनां गामरे. भाव. ॥६॥
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
१० राजना पाप भर शिरथके, जस हवा शुद्ध मन भावरे; भावना 'सिंधुमां ते गले, उतरे मोहपद तावरे. भाव. ॥७॥ जे पदारथ तुज आपणो, नवि गणे प्रेम रति बंधरेः जो गणे ते हतुं आपणुं, जीव तुंही मति अंधरे. भाव०॥८॥ कृष्ण लेश्या वशे कीजीये, कर्म जे रौद्र परिणामरे, ते सवे धर्म नवि जाणीये, शुभ हवे शुद्ध परिणामरे. भाव.. ॥९॥ जे जग आश्रव जिने भण्या, ते सवे संवर होइरे; धर्म जे अशुभ भावे करे, ते तस आश्रव जोइ रे. भाव ॥१०॥
इति पीठिका. १ समूद्रमां.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧ ढाळ त्रीजी राग सामग्री. मुंझ मा मुंझ मा मोहमां जीव तुं, शब्द वर रुप रस गंध देखी; अथिर ते आथिर तुं अथिर तनु जीवितं, भाव्य मन गगन हरि चाप पेखी. मु० ॥ १ ॥ लच्छि सरिय तति परें एक घर नवि रहे, देखतां जाय प्रभु जीव लेती; अथिर सब वस्तुने काज मूढो करे, जीवडो पापनी कोडि केती. मु० ॥२॥ उपनी वस्तु सवि कारमी नवि रहे, ज्ञानसुं ध्यानमां जो विचारीः । भाव उत्तम हर्या अधम सब उधर्या, संहरे काल दिन रात चारी. मुं० ॥३॥ देख कलि कूतरो सर्व जगने भखे, संहरी भूप नर कोटि कोटी; अथिर संसारने थिरपणे जे गणे, जाणी तस मूढनी बुद्धि खोटी, मुं०॥४॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ राच मम राजनी रिद्धि शुं परिवयों, अंत सब रािद्ध विसराल होशे; रिद्धि साथे सब वस्तु मकी जते, दिवस दो तीन परिवार रोशे. मुं०॥ ५॥ कुसुम परें यौवनं जलबिंदु जीवितं, चंचलं नरसुखं देवभोगोः अवधि मन केवळी सुकवि विद्याधरा, कलियुगे तेहनो पण वियोगो. मुं०॥ ६॥ धन्य अनिका सुतो' भावना भावतां. केवल सुरनदी मांहे लीधोः भावना सुरलता जेणे मन रोपवी, तेणे शिव नारि परिवार संध्यो. मु०॥ ७ ॥
बीजी अशरण भावना. ढाळ ४ थी-सांभळजी मुनि संजम
रागे ए देशी. को नवि शरणं को नवि शरणं, मरतां कुणने प्राणीरे; ब्रह्मदत्त मरतो नवि राख्यो, जस हय गय बहु राणीरे,
जस नव निधि धन खाणीरे. को न० १ १. अर्णिका पुत्र, २. केवळ ज्ञान, ३. गंगा.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
मात पितादिक टग मग जोता, यम ले जनने ताणीरे; मरण थकी सुरपति नवि छूटे, नवि छूटे इंद्राणी रे को० २ हय गय रथ नर कोडि विद्याधर, रहे नित रायां रायरे; बहु उपाय ते जीवने काजे, करता अशरण जाय रे.को.३ मरणथी भीति कदाचित जीवो, जो पेसे पाताळे रे; गिरिदरि वन अंबुधिमां जावे, तो भी हरिये काळे रे.को.४ अष्टापद जेणे बले उपाडयो, सो दशमुख संहरियोरे; कोजगधर्म विनानवितरियो,पापीको नवितरियोरे.को.५ अशरण अनाथ जीवह जीवन,शान्तिनाथ जग जाणोरे; पारेवो जेणे शरणे राख्यो, मुनि तस चरण वखाण्योरे.को.६ मेघकुमार जीव गजगतिमां, शशलो शरणे राख्यो रे, वीर पास जेणे भव भय कचर्यो,तपसंयम करीनाख्योरे.७ मत्स्यपरे रोगी तडफडता, कोणे नवि सुख करीयो रे; अशरण अनाथभावनाभरीयो,अनाथि मुनि नीसरीयोरे.
त्रीजी संसार भावना.
ढाळ ५ मी राग केदारो. सर्व संसारना भाव तुं,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ समधरी जीव संभारि रे; ते सवे ते पण अनुभव्या, हृदयथी तेह उतारि रे. ॥स० १॥ सर्व तनुमां वसी नीसयों, तें लीया सर्व अधिकार रे; जातिने योनि सवि अनुभवि, अनुभव्या सर्व आहार रे. ॥स० २ ॥ सर्व संयोग तें अनुभव्या, . अनुभव्या रोग ने शोग रे; अनुभव्या सुख दुःख काल ते, पण लियो नवि जिन योग रे. ॥ स. ३॥ सर्व जन नातरां अनुभव्यां, पहेरीया सर्व सणगार रे; पुद्गल तें परावर्त्तिया, नवि नम्या जिन अणगार रे. ॥ स० ४ ।। पापनां श्रुत पण ते भण्यां, ते काँ मोहनां मान रे
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫ पापनां दान पण तें दिया, नवि दियां पात्रनां दान रे. ॥स: ५॥ वेद पण तीन ते अनुभव्या, तें भण्या परतणा वेद रे; सर्व पाखंड ते अनुभव्या, तिहां न संवेग निर्वेद रे. ॥ स० ६ ॥ रडवड्यो जीव मिथ्यामते, पशु हण्यां धर्मने काजरे; काज कीधां नवि धर्मनां, हरखियो पापने काज रे.. ॥ स०७॥ कुगुरुनी वासना डाकिणी, तिण दम्या जीव अनंत रे; तिहां नवि मुक्ति पंथ ओळख्यो, तिणे हवो नवि भव अंतरे. ॥स. ८॥
चतुर्थ एकत्व भावना. ढाळ ६ ठी अरणीक
मुनिवर चा० ए देशी. चोथी भावना भवियण मनधरो,
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६ चेतन तुं एकाकी रे; आव्यो तिम जाइश परभव वळी, इहां मूकी सवि बाकी रे, मम करो ममता रे समता आदरो १ ए आकणी. आणो चित्त विवेको रे, . स्वारथीयां सजन सहुए मळ्यां, सुख दुःख सहेशे एको रे. ॥म० २ ॥ वित्त वहेंचण आवी सहुये मळे, विपति समय जाय नासीरे; दव बळतो देखी दश दिशे पुले, जिम पंखी तरु वासीरे. ॥म०.३ ॥ खटखंड नवनिधि चौद रयण धणी, चोसठ सहस्त सुनारी रे; छेहडे छोडी ते चाल्या एकला, हार्या जेम जुआरी रे. ॥म ० ४ ॥ त्रिभुवन कंटक बिरद धरावतो, करतो गर्व गुमानो रे
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
7219
त्रागा विण नागा तेहु चाल्या, रावण सरखा राजानो रे. माल रहे घर स्त्री विश्रामता, प्रेतवना' लगे लोको रे; चय लगे काया आखर एकलो, प्राणी चले परलोको रे.
नित्य कलहो बहु मेले देखीयो, बिंहु पणे खटपट थायरे वलयाने पेरे विहरीश एकलो, इम बुझ्यो नमि रायो रे
॥ म० ५ ॥
3
॥ म० ६ ॥
॥ म० ७ ॥
दुहा. भवसायर बहु दुःख जले, जामण मरण तरंग; ममता तंतु ति ग्रह्मो, चेतन चतुर मतंग ॥ १॥ चाहे जो छोडण भणी, तो भज भगवंत महंत; दूर करे परीबंधने, जम जलथी जळकंत ॥ २ ॥ १ स्मशान. २ विचरीश. ३ जन्म.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
पांचमी अन्यत्व भावना.
ढाळ ७ मी कपूर अति उजळोरे ए देशी. पांचमी भावना भावीयेरे, जिउ अन्यत्व विचार; आप सवारथी ए सहुरे, मळियो तुज परिवार ॥१॥ संवेगी सुंदर बूझ, मा मूंझ गमार; ताहारुं को नथी इण संसार, तुं केहनो नहि निरधार. ए आंकणीपंथ सिर पंथी मल्यारे, कीजे कीणइयुं प्रेम; राति वसे प्रह उठ चले रे; नेह निवाहे केम. सं० ॥२॥ जिम मेळो तीरथ मिळेरे, जन वणजनी चाह; के त्रोटो के फायदोरे, लेइ लेइ निज घर जाय. सं० || ३ | जिहां कारज जेहनां सरेरे, तिहां लगे दाखे नेह सूरिकंतानी पेरे रे, छटकी देखाडे छेह. सं० ॥ ४ ॥ चूलणी अंगज माखारे, कूडुं करी जतु गेह, भरत बाहुबलि झूझीयारे, जो जो निजना नेह. सं०॥५॥ श्रेणीक पुत्रे बांधियोरे, लीधुं वेंहेंची राज्य; दुःख दीधुं बहु तातने रे, देखो सुतनां काज. सं ० ॥६॥ १ लाखनुं घर.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
इण भावन शिवपद लहेरे, श्री मरुदेवी मायः वीर शिष्य केवल लघुरे. श्री गौतम गणराय. सं०॥७॥
दहा.
मोह वसु मन मंत्रवी, इंद्रिय मळ्या कलाल: प्रमाद मदिरा पायकें, बांध्यो जीव भूपाल.॥ १॥ कर्म जंजीर जडी करी, सुकृत माल सवि लीध; . अशुभ विरस दुरगंधमय, तनगो ताहरे दीध. ॥२॥
छठी अशुचिभावना. ढाळ ८ मी. राग सिंधु-सामेरी. छडी भावना मन धरो, जीउ अशुची भरी आकायारे; शी माया रे मांडे काचा पिंड| ए ॥१॥ नगरखाळ पेरें नितु वहे, कफ मल मूत्र भंडारोरे, तिम दारोरे नर नव द्वादश नारिनां ए. ॥२॥ देखी दुर्गध दूरथी, तुं मुंह मचकोडे माणेरे; नवी जाणेरे तिण पुदगल निज तनु भयुं ए.॥३॥ मांस रुधिर मेदा रसें, अस्थी मज्जा नर बीजे रे,
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुं रीझे रे रुप देखी देखी आपणुं ए. ॥४॥ कृमि वालादिक कोथळी, मोहरायनी चेटी रे; ए पेटीरे चर्म जडी घणा रोगनी ए. ॥५॥ गर्भवास नव मासतां, कृमिपेरें मळमां वसीयोरे; . तुं रसियोरे उधे माथे इम रह्यो ए. ॥६॥ कनक कुमरी भोजन करी, तिहां देखी दुर्गंध बुझ्यारे, अति झुझ्यारे मल्लिमित्र निज कर्मशुं ए, ॥७॥
तन छिल्लर इंद्री मच्छा, विषय कलण जंबाल; पाप कलुष पाणी भयुं, आश्रव वहे गडनाळ.॥ १॥ निर्मल पख सहजे सुगति, नाण विनाण रसाळ; शुं बगनी पेरें पंकजल, चूंथे चतुर मराळ. ॥२॥
सातमी आश्रवभावना.
ढाळ ९ मी राग धोरणी. आश्रव भावना सातमी रे, समजो सुगुरु समीप; क्रोधादिक कांइ करोरे, पामी श्रीजिन दीपोरे, सुण सुण प्राणीया परिहर आश्रव पंचोरे.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२१ दशमें अंगेकह्या, जेहना दुष्टप्रपंचोरे. सु॰ए आकणी? होशे जे हिंसा करेरे, ते लहे कटुक विपाक; परिहोसें गोत्रासनी रे, जो जो अंग विपाको रे.सु०॥२॥ मिथ्या वयण वसु नड्यो रे, मंडिक परधन लेइ; इण अब्रह्म रोलव्यारे, इंद्रादिक सुर केइ रे. सु० ॥३॥ महा आरंभ परिग्रहे रे, ब्रह्मदत्त नरय पहुत्त; सेव्यां शत्रुपणुं भजे रे, पांच दुरगति दूतोरे. सु०॥४॥ छिद्र सहित नावा जळेरे, बूडे नीर भरायः तिम हिंसादिक आश्रये रे, पापे पिंड भरायोरे. सु०॥५॥
अविरति लागे एकेंद्रियारे, पाप स्थान अढार; लागे पांचे ही क्रियारे, पंचम अंग विचारोरे.सु० ॥६॥ कटुक क्रिया थानक फलो रे, बोल्या बीजेरे अंग; कहेतां हीयडु कमकमेरे, विरुओ तास प्रसंगोरे.सु०॥७॥ मृग पतंग अलि माछलोरे, करी विषय प्रपंच; दुखिया ते किम सुख लहेरे, जस परवस एह पंचोरे.सु०८ हास्यनिंद विकथा वशेरे, नरक निगोदेरे जात; पूखधर श्रुत हारीने रे, अवरांनी शी वातोरे. सु० ॥९॥
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર दुहा.
शुभ मानस मानस करी, ध्यान अमृत रस रोलि; नव दल श्री नवकार पय, करी कमलासन केलि.॥१॥ पातक पंक पखालीने, करी, संवरनी पाळ; परमहंस पदवी भजो, छोडी सकळ जंजाळ. ॥२॥
आठमी संवर भावना.
ढाळ १० मी उलूनी देशी. आठमी संवर भावनाजी, धरी चितशुं एक तार; समिति गुप्ति सूधी धरोजी, आपोआप विचार. ____सलुणा शान्ति सुधारस चाख ( ए टेक.) विरस विषय फळ फूलडेजी, अटतो मन अलि राख.॥१॥ लाभ अलाभे सुखे दुःखेजी, जीवित मरण समान; शत्रु मित्र समं भावतोजी, मान अने अपमान. स. २ कहीये परिग्रह छांडणूंजी, लेशुं सयम भार; श्रावक चिंते हुं कदाजी, करीश संथारो सार. स०॥३॥ साधु आशंसा इम करेजी, सूत्र भणीश गुरु पासः एकलमल्ल प्रतिमा रहीजी, करीश संलेखण खास.स०४
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
सर्व जीवहित चिंतवेजी, वयर मकर जगमित्त; सत्य वयण मुख भाखीयेजी, परिहर परनुं वित्त. स०५ काम कटक भेदण भणीजी, धर तुं शील सनाह; नवविध परिग्रह मूकतांजी, लहिये सुख अथाह. स०६ देव मणुअ उपसर्ग शुं रे, निश्चल होय सधीर; बावीस परिसह जीपीयेरे, जिम जीत्या श्रीवीर. स. ७.
दुहा. दृढपहारी दृढ ध्यान धरी, गुणनिधि गजसुकुमाल; मेतारज मदन भ्रमो, सूकोशळ सुकुमाल. ॥१॥ एम अनेक मुनिवर तो, उपशम संवर भाव; कठिन करम सवि निरजर्या, तिणे निर्जर प्रस्ताव. ॥२॥
___ नवमी निर्जरा भावना. ढाळ ११ मी राग गोडी मन भमरारे ए देशी. नवमी निर्जर भावना चित चेतोरे, आदरो व्रत पचखाण चतुर चि० पाप आलोचो गुरुकने चि० धरीये विनय सुजाण चतुर चितचे ॥१॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
वैयावच्च बहुविध करो चि० दुर्बल बाल गिलान चतुर चित चेतोरे; आचारज वाचक तणो चि ० शिष्य साधर्मिक जाण तपसी कुल गण संघनो चि० थिविर प्रवर्तक वृद्ध च० चैत्य भक्ति बहु निर्जरा चि० दशमे अंग प्रसिद्ध उभय टंक आवश्यक करो चि० सुंदर करी सझाय च० पोसह सामायिक करो चि०
नित्य प्रतें निज मन भाय. कर्म सूदन कनकावळी चि० सिंह निक्रीडित दोय. च० श्री गुण रयण संवच्छरु चि० साधु पडिमा दस दोय श्रुत आराधन साचवो चि० योगवहन उपधान च०
च० ॥ २ ॥
च० ॥ ३ ॥
च० ॥ ४ ॥
च० ॥ ५ ॥
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
शुक्ल ध्यान सूधुं धरो चि० श्री आंबिल वर्द्धमान
चउद सहस्र अणगारमां चि० धन धन्नो अणगार च० स्वय मुख वीर प्रशंसीयो चि० खंधक मेघकुमार
च० ॥ ६ ॥
च० ॥ ७ ॥
दोहा. मन दारु तन नालि करी, ध्यानानल सलगाव; कर्म कटक भेदण भणी, गोळा ज्ञान चलावि. ॥ १ ॥ मोहराय मारी करी, उंचो चढी अवलोय; त्रिभुवन मंडप मांडणी, जिम परमानंद होय. ॥ २ ॥ दशमी लोकस्वरुप भावना. ढाळ १२ मी.
दशमी लोक स्वरूपरे, भावन भावीये; निसुणी गुरु उपदेशथी ए. उर्ध्व पुरुष आकार रे, पग पहूळा धरी; कर दोउ कटि राखीये ए. इण आकारे लोकरे, पुद्गल पूरीओ; जिम काजळनी कुंपली ए.
॥ १ ॥
॥२॥
113 11
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माधर्माकाश रे, देश प्रदेश ए; जीव अनंते पूरीओ ए.
॥ ४ ॥ सातराज देशोनरे, उर्ध्वतिरिय मळी; अधोलोक सात साधिकू ए. चौदराज त्रस नाडी रे, त्रस जीवालय; एक रज्जु दीर्घ विस्तरु ए. उर्घ सुरालय साररे, निरय भुवन सांभळी; रांय रुषि शिव समजीओए. ॥७॥ द्वीप समुद्र असंख्यरे, प्रभु मुख सांभली; । राय रुषि शिव समजीओए. ॥८॥ लांबी पहोळी पणयालरे, लखजोयण लही; सिद्ध शिला शिर उजळीए. ॥९॥ उंचा धनुसय ती नरो, तेत्रीस साधिके; सिद्ध योजनने छेहडे ए.
॥ १० ॥ अजर अमर निकलंकरे नाण दंसण मय, ते जोवा मन गहगहे ए.॥ ११ ॥
. दोहा. वार अनंती फरसीओ, छाली वाटक न्याय;
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९७०
नाण विना नवी सांभरे लोक भ्रमण भडवाय. ॥१॥ रत्न त्रय त्रिहु भुवनमे, दुलह जाणी दयाळ; बोधि रयण काजे चतुर, आगम खाणि संभाळ. ॥२॥ अग्यारमी बोधीदुर्लभभावना.
ढाळ १३ मी. दश दृष्टांते दोहिलो रे, लाधो मणुअ जन्मारोरे; दुलहो उंबर फुल ज्युरे, आरज घर अवतारो रे. मोरा जीवनरे बोधिभावना इग्यारमी रे; भावो हृदय मजारोरे. मो० १ ए टेक. उत्तम कुल तिहां दोहिलोरे, सहगुरु धर्म संयोगोरे, पांचे इंद्रिय परवडां रे. दुल्लहो देह निरोगोरे. मो०॥२॥ सांभळवं सिद्धान्त रे, दोहिल तस चित्त धनुरे; सूधी सद्दहणा धरी रे, दुक्कर अंगे करवूरे. मो० ॥३॥ सामग्री सघळी लहीरे मूढ मूधा मम हारो रे, चिंतामणि देवें दीयोरे, हार्यों जेम गमारोरे. मो०॥४॥ लोह कीलक ने कारणेरे कुण यान जलधिमां फोडेरे; गुण कारण कुण नवलखोरे, हार हीयानो त्रोडेरेमो०५
१ खीलो, २ वहाण, ३ दोरो.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ बोधि रयण उवेखीनेरे, कोण विषयार्थे दोडेरे; कांकरमणि समोवडि करे रे, गज वेचे खर होडेरे.मो०६ गीत सुणी नटडी कनेरे, क्षुल्लकें चित्त विचार्यु रे, कुमारादिक पण समजीयारे, बोधिरयण संभायु रे मो०७
बारमी धर्म भावना.
ढाळ १२ मी डुंगरीयानी देशी. धनधन धर्म जगहित करु, भाख्यो भलो जिनदेवरे,
इह परभव सुख दायको, जीवडा जनम लगे सेवरे. भावना सरस सुर वेलडी. (टेक) १ रोपि तुं हृदय आरामरे, सुकृत तरु लहिय बहु पसरति, सफळ फळशे अभिराम रे. ॥ भा० २॥ क्षेत्र शुद्धि करिय करुणा रसें काढ मिथ्यादिक शालरे; गुपति त्रिहु गुपति रुडी करे, नीक तुं सुमतिनी वालरे ॥ भा० ३॥
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
॥ भा० ४ ॥
॥ भा०५॥
सींचजे सुगुरु वचनामृते, कुमति कंथेर तजी संगरे कोध मानादिक सूकरा, वानरो वारि अनंगरे. सेवता एहने केवळी, पन्नर सय तीन अणगाररे; गौतम शिष्य शिवपुर गया भावतां देवगुरु साररे. शुक परिव्राजक सीधलो, अर्जुनमाली शिव वासरे; राय परदेशी जे पापीयो, कापीयो तास दुःख पासरे. दुःसम समय दुप्पसह लगे, अविहल शासन एहरे; भावशुं भवियण जे भजे, तेह शुभमति गुण गेहरे.
॥ भा० ६ ॥
॥ भा० ७॥
इति.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ચિદાનંદજીકૃતપ્રશ્નોત્તર રત્નમાળા
પ્રસ્તાવના
-
*
ચિદાનંદ "પદક જ નમી, ચિદાનંદ સુખદેવ ચિદાનંદ સુખમાં સદા મગન કરે તતખેવ, ચિંદાનંદ પ્રભુની કળા, કેવળ બિજ અપાય; જાણે કેવળ અનુભવી, કિણથી કહી ન જાય. ૨. ચિદાનંદ પ્રભુની કૃતિ, અર્થ ગંભીર અપાર; મંદ મતિ હું તેહને, પાર ન લહું નિરધાર. ૩. તે પણ મુજથી મંદ મતિ, તેહ તણે હિતકાજ; તેમજ સ્વહિત કારણે, ચિંદાનંદ મહારાજ કૃતિ તેહની નિરખી, ઉત્તરમાળ ઉદાર, તાસ વિવરણ કરવા ભણી, આત્મ થયે ઉજમાળ, ૫, બુદ્ધિવિકળ પણ ભક્તિવશ, બેલું સુખકર બોલ; કાલું બેલે બાળ જે કુણ આવે તસ તેલ, ૬,
શ્રી કપૂરચંદજી અમરનામ શ્રી ચિદાનંદનજી મહારાજ આ વીશમી સદીમાંજ વિદ્યમાન હતા, એમ તેમની અનેક કૃતિઓથી જણાય છે. આનંદઘનજી મહારાજની પેરે તેઓશ્રી પણ અધ્યાત્મશાસ્ત્રના રસિક અને અધ્યાત્મતત્વમાં નિપુણ હતા, એ વાતની તેમની કૃતિઓ સારી રીતે સાક્ષી ભરે છે. તેમણે બનાવેલી કૃતિ. એમાં ચિદાનંદ બહેતરી, સ્વદય, પુદ્ગળ ગીતા, છટક સવૈયા તેમજ આ પ્રનત્તરમાળા મુખ્ય છે. તેમની બધી કાવ્યરચના સરલ અને અર્થગંભીર જણાય છે. દરેક કૃતિમાં કાવ્યચમત્કૃતિ
૧ ચરણકમળ. ૨ સુખને હેતે. ૩ જીવનકળા-રેખા. ૪ કેવળજ્ઞાનના અમેઘ ઉપાયરૂપ. ૫ ગ્રંથરચના. ૬ પ્રોત્તરમાળ.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
સાથે અર્થૌરવ અપૂર્વ હોવાથી તેમની સકળ કૃતિ હૃદયંગમ છે. તેમના પ્રત્યેક પદ્યમાં અધ્યાત્મ માર્ગને ઉપદેશ સમાયેલ છે. તેઓશ્રી અષ્ટાંગ યોગના સારા અભ્યાસી હતા, તેથી તેમનામાં ઉત્તમ પ્રકારનું ગબળ હતું, તેમજ કોઈ અજબ પ્રકારની શક્તિ-સિદ્ધિ વિદ્યમાન હતી, એમ સંભળાય છે. તેઓ તીર્થપ્રદેશમાં વિશેષે વાસ કરતા હોય એમ અનુમાન થાય છે. શત્રુંજય અને ગિરનારમાં તે અમુક ગુફા કે સ્થાન તેમના પવિત્ર નામથી ઓળખાય પણ છે. શ્રી સમેતશિખરજી ઉપર તેમને દેહાંત થયો છે, એવી દંતકથા સંભળાય છે. તેઓ બહુ નિસ્પૃહી હતા, એમ તેમના સંબંધી સાંભળવામાં આવતી કેટલીક દંતકથા ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે. લેક પરિચયથી તેઓ અલગા રહેતા અને પિતે જ્ઞાની અને સિદ્ધિસંપન્ન છે એમ લેક ભાગ્યેજ જાણી શકે એવી સાદી રીતે પિતાનું જીવન ગાળતા હતા, તેમ છતાં કાકતાલીય ન્યાયે જ્યારે કોઈને તે વાતની જાણ થતી ત્યારે પ્રાયઃ પિતે તે સ્થાન તજી જતા હતા. તેમને અનેક સશાસ્ત્રને પરિચય હતા એમ તેમની કૃતિનું સૂક્ષ્મ દષ્ટિથી અવલોકન કરનાર સમજી શકે તેવું છે. તેમની વાણી રસાલ અને અલંકારિક છે. અધ્યાત્મ લક્ષ્ય સાથે શાસ્ત્ર અભ્યાસમાં તેમની હોડ કરી શકે એ કઈ પ્રબળ પુરૂષ તેમની પાછળ ભાગ્યેજ થયે લાગે છે. આધુનિક છતાં તેમની ગ્રંથરેલી એવી તે અર્થબોધક સાથે આકર્ષક છે કે આનંદઘનજીની બહેતરી સાથે ચિદાનંદ બહોતેરી અનેક અધ્યાત્મરસિક જને મુક્ત કંઠથી ગાય છે. વિશેષમાં ચિદાનંદજીની કૃતિમાં શબ્દરચના એવી તે સારી છે કે તે ગાવી બાળ જીને પણ બહુ સુલભ પડે છે. તે બધી કૃતિમાંની “પ્રનત્તરમાળ'
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
પણ એક છે. મૂળ ગ્રંથ લઘુ છતાં તેમાં અર્થગૌરવ એટલું બધું છે કે તેમાંના એક એક પ્રશ્નના ઉત્તર માટે એક એક સ્વતંત્ર. ગ્રંથની ચેજના સમર્થ વિદ્વાન કરી શકે. મારી જેવા મંદમતિથી તેમ બનવું તે અશક્ય છે, પણ તેનું સહજ સ્પષ્ટીકરણ કરવા માટે યથામતિ ઉદ્યમ કર્યો છે. તેમાંથી સર માત્ર ગ્રહણ કરી ભવ્ય જન સ્વ૫ર હિતમાં વૃદ્ધિ કરે, એજ મહાકાંક્ષા અને એજ કર્તવ્યરૂપ સમજી પ્રસ્તુત પ્રસ્તાવના સમાપ્ત કરૂં છું.
ચિદાનંદપટ રસિક કપૂર.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३३
श्रीमत् चिदानंदजी कृता. प्रश्नोत्तर माळा.* (विवेचन समेता.)
___(मंगलाचरण-दोहा.) 'परम ज्योति परमात्मा, परमानंद अनूपः नमो सिद्ध सुखकर सदा, कलातीत चिद-रूप. 'पंच महाव्रत आदरत, पाळत पंचाचारः समतारस सायर सदा, सत्ताविश गुणधार. 'पंच समिति गुपति धरा, चरण करण गुणधार; चिदानंद जिनके हिये, करुणा भाव अपार. सुरगिरि हरि सायर जीसे, धीर वीर गंभीर; अप्रमत्त विहारथी, मार्नु अपर समीर. इत्यादिक गुणयुक्त जे, जंगम तीरथ जाण; ते मुनिवर प्रणभु सदा, अधिक प्रेम मन आण. लाख बातकी एक वात, प्रश्न प्रश्नमे जाण; एकशत चौदे प्रश्नको उत्तर कहुं बखाण. प्रश्नमाळ ए कंठमें, जे धारत नर नार; तास हिये अति उपजे, सार विवेक विचार.
* આ પ્રકનોત્તર રત્નમાળા શ્રી ચિદાનંદજી ઉર્ફ કરચંદજી મહારાજે શ્રી ભાવનગરમાં રહીને સંવત ૧૯૦૬ માં બનાવી છે, એમ છેલ્લા કાવ્યથી જણાય છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
વિવેચન—અનંત જ્ઞાન, દર્શનરૂપ જ્યોતિ જેમને જાગી. છે, તેમજ રાગદ્વેષ માહાર્દિક સકળ દોષ માત્રના સ ́પૂર્ણ ક્ષય કરવાથી જેમને અનંત ચારિત્ર—સ્થિરતા ગુણ પ્રગટયા છે અને તેથીજ જેમની સમાન આખી જગમાં બીજી કોઇ વ્યક્તિ જણાતી નથી એવા નિરૂપમ શ્રી અરિહંત પરમાત્માને હુ... પ્રણમુ . તથા કર્મ-કલકથી સંપૂર્ણ રીતે મુક્ત થયેલા હેાવાથી એટલે દેહાર્દિક સપૂર્ણ ઉપાધિથી રહિત થયેલા હોવાથી કાયમને માટે સહજ સ્વાભાવિક આત્મસ્વરૂપને સંપ્રાપ્ત થયેલા અને આત્માથી સભ્ય જાને એવુંજ સ્વાભાવિક સુખ પ્રાપ્ત કરાવી શકે એવા. સિદ્ધ પરમાત્માને પ્રણામ કરૂ છું.
૧. વળી જે અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અસ’ગતારૂપ પાંચ મહાવ્રતાને સેવે છે; જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર અને વીયાચાર રૂપ પાંચ આચારને પાળે છે; મહાસાગરનીજેમ અગાધ સમતારસથી ભરેલા છે, તથા સાધુ ચાગ્ય સત્તાવિશ ગુણાને સદા ધારી રાખે છે; ઇયા, ભાષાદિક પાંચ સમિતિ અને મન, વચન, કાયાની ત્રણ ગુપ્તિને, તથા ચરણ સિત્તરી (મૂળ ગુણ વિષયક ૭૦ ભેદ ) અને કરણ સિત્તેરી ( ઉત્તર ગુણ સબધી ૭૦ ભેદ )ને જે સેવે છે, તેમજ જ્ઞાન અને ચારિત્રથી પૂર્ણ એવા જેના હૃદયમાં અત્યંત કરૂણાભાવ વર્તે છે; વળી જે મેરૂ પર્વતની પેરે ધીર—નિશ્ચળ છે, એટલે ગ્રહણ કરેલી ઉત્તમ પ્રતિજ્ઞાથી કદાપિ ચલાયમાન થતા. નથી, સિંહની જેવા પરાક્રમી છે, એટલે કર્મ શત્રુઓને નાશ કરવામાં કેશરી સિંહ જેવા છે, અને સાગરની જેવા ગંભીર છે, એટલે રત્નાગરની જેમ અનેક ગુણરત્નોથી પરિપૂર્ણ છતાં
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
લગારે છલકાઈ નહિ જતાં યત્નથી તેમને સાચવી રાખે છે, તેમજ પવનની પેરે અપ્રતિબંધપણે એક સ્થળથી અન્ય સ્થળે એકાંત હિતને માટે અટન કરતા રહે છે–ઈત્યાદિક સાધુ યેગ્ય ગુણવડે અલંકૃત હેવાથી સમાગમમાં આવનાર ભવ્ય જનને જે પાવન કરે છે એવા જંગમ તીર્થરૂપ શ્રેષ્ઠ મુનિજનેને મનના અત્યંત પ્રેમભાવથી હું પ્રણામ કરું છું. ૨-૩-૪-૫.
આવી રીતે અભિષ્ટદેવ ગુરૂને પ્રણમવારૂપ મંગળાચરણ કરીને હવે આ ગ્રંથમાં જે વાતનું કથન કરવાનું છે તે (અભિધેય), તેનું પ્રજન તથા તેનું ફળ સંક્ષેપથી ગ્રંથકાર જણાવે છે. - વિવેચન–જેમાં લાખો ગમે વાતને સમાવેશ થઈ શકે એવી અતિ અગત્યની–મહત્વની વાત હરેક પ્રશ્નમાં આવે એવા ૧૧૪ પ્રશ્નના આ પ્રશ્નોત્તર નામના ગ્રંથમાં હું વખાણ કરીશ.
આ પ્રશ્રનેત્તરમાળા નામને ગ્રંથ જે આત્માથી સ્ત્રી પુરૂ કઠે કરશે અને તેનું સારી રીતે મનન કરશે તેમના હૃદયમાં અત્યંત હિતકારી વિવેકવિચાર ઉપજશે, જેથી તેમને પિતાને માટે મોક્ષમાર્ગ ઘણોજ સરલ થઈ શકશે. ૭. પ્રથમ ગ્રંથકાર પ્રજનસમુદાય કહે છે
પ્રશ્ન देव धरम अरु गुरु कहा, सुख दुःख ज्ञान अज्ञान; ध्यान ध्येय ध्याता कहा, कहा मान अपमान. जीव अजीव कहो कहा, पुण्य पाप कहा होय; आश्रव संवर निर्जरा, बंध मोक्ष कहो दोय.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३१
३
हेय ज्ञेय फुनि हे कहा, उपादेय कहा होय; बोध अबोध विवेक कहा, फुनि अविवेक समोय. कौन चतुर मूरख कवण, राव रंक गुणवंत; जोगी जति कहो जीके, को जग संत महंत. शूरवीर कायर कवण, को पशु मानव देवः ब्राह्मण क्षत्रिय वैश को, कहो शुद्र कहा भेव. कहा अथिर थिर हे कहा, छिल्लर कहा अगाध; तप जप संजम हे कहा, कवण चोर को साध. अति दुर्जय जगमें कहा, अधिक कपट कहां होय; नीच उंच उत्तम कहा, कहो कृपा कर सोय. अति प्रचंड अग्नि कहा, वो दूरदम मातंग; विषवेली जगमें कहा, सायर भबळ तुरंग. किणथी डरीए सर्वदा, किणी मळीए धाय; किणकी संगत गुण वधे, किण संगत पत जाय. चपळा तिम चवळ कहा, कहा अचळ कहा सार; फुनि असार वस्तु कहा, को जग नरक दुवार. अधं बधिर जग मूक को, मात पिता रिपु मित; पंडित मूढ सुखी दुःखी, को जगमाहे अभीत. म्होटा भय जगमें कहा, कहा जरा अति घोर; प्रबळ वेदना हे कहा, कहा वक्र किशोर.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ ૩૭
१३
कल्पवृक्ष चिंतामाण, कामगवी शुं थाय; चित्रावेली हे कहा, शुं साध्यां दुःख जाय. श्रवण नयन मुख कर भुजा, हृदय कंठ अरु भाळ; इनका मंडन हे कहा, कहा जग म्होटा जाळ. पाप रोग अरु दुःखना, कहा कारण शुं होय; अशुचि वस्तु जगमें कहा, कहा शुचि कहा जोय. कहा सुधा अरु विष कहा, कहा संग कुसंग; कहा हे रंग पतंगका, कहा मजीठी रंग.
१५
૧૧૪ પ્રકને સૂચક ૧૬ દુહાને અર્થ.
દેવ, ધર્મ, અને ગુરૂ કોને કહીએ ? સુખ, દુઃખ, જ્ઞાન, અજ્ઞાન, ધ્યેય, ધ્યાતા, માન, અપમાન, જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ, મેક્ષ, હેય, ય, ઉપાદેય, બેધ, અબોધ, વિવેક, અવિવેક, ચતુર, મૂરખ, રાય, રંક, ગુણવંત, જેગી, જતિ, સંત, મહંત, શૂરવીર, કાયર, પશુ, માનવ, દેવ, બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, ક્ષુદ્ર, અથિર, થિર, છિલ્લર, અગાધ, તપ, જપ, સંજમ, ચેર, અને સાધુ કેને કહીએ ? જગતમાં અતિ દુર્જય ( દુઃખે જીતી શકાય) એવું શું છે? અધિક કપટ ક્યાં છે? તેમજ નીચ, ઉંચ અને ઉત્તમ કોણ છે? અતિ આકરો અગ્નિ કર્યો ? નિરંકુશ હાથી કયે ? જગતમાં (ઉગ્ર) વિષવેલી કઈ ? પ્રબળ તરંગ (મેજ)વાળ સાગર કર્યો ? સદાય કેનાથી ડરતા રહેવું? અને વેગે જઈને કેને મળવું ? વિજળી જેવી
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
ચપળ વસ્તુ કઈ ? વળી જગતમાં અચળ, સાર અને અસાર વસ્તુ કઈ છે ? નરકદ્વાર કયું છે ? અંધ, બહેરા મુંગે કે છે? માતા, પિતા, શત્રુ, મિત્ર, પંડિત, મૂર્ખ, સુખી, દુઃખી અને ભયરહિત કેણ છે? જગમાં સહુથી મોટે ભય કર્યો છે ? અતિ આકરી જરા કઈ છે ? બહુ આકરી વેદના કઈ છે ? અને અતિ વાંકે ઘડે કર્યો છે? કલ્પવૃક્ષ, ચિંતામણિ, કામધેનુ, અને ચિત્રાવેલી કેને કહીએ ? દુઃખ માત્ર ટાળવાને ખરે ઉપાય ? કાન, આંખ, મુખ, હાથ, ભુજા, હૃદય, કઠ અને ભાલ (લલાટ) એ દરેકનું ભૂષણ શું ? જગત્માં ન્હાટી જાળ કઈ? પાપ, રંગ અને દુઃખનાં કારણ કયાં ? જગતમાં પવિત્ર અને અપવિત્ર વસ્તુ કઈ? અમૃત અને વિષ કયું? સંગ અને કુસંગ કર્યો ? પતંગને રંગ કર્યો અને મજીઠી રંગ કે?”
આ સર્વ પ્રકનસમુદાય કહ્યા. હવે તેના ઉત્તર અનુકમે કહે છે.
२८ प्रश्नोनो उत्तर नीचे प्रमाणेदेव श्री अरिहंत निरागी, दया मूळ शुचि धर्म सोभागीः हित उपदेश गुरु सुसाध, जे धारत गुण अगम अगाध. १ उदासीनता सुख जगमांही, जन्म मरण सम दुःख कोइ नाही; आत्मबोध ज्ञान हितकार, प्रबल अज्ञान भ्रमण संसार. २ चित्तनिरोध ते उत्तम ध्यान, ध्येय वीतरागी भगवान; ध्याता तास मुमुक्षु बखान, जे जिनमत तत्वारथ जान. लही भव्यता म्होटो मान, कवण अभव्य त्रिभुवन अपमान; चेतन लक्षण कहीए जीव, रहित चेतन जान अजीव.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
परउपगार पुण्य करी जाण, परपीडा ते पाप वखाण; आश्रव कर्म आगमन धारे, संवर तास विरोध विचारे. ५ निर्मळ हंस अंश जिहां होय, निर्जरा द्वादशविध तप जोय; वेद भेद बंधन दुःखरूप, बंध अभाव ते मोक्ष अनुप. ६ पर परिणति ममतादिक हेय, स्व स्वभाव ज्ञान कर ज्ञेयः उपादेय आतम गुणवंद, जाणो भविक महा सुखकंद. ७ परमबोध मिथ्यादृक् रोध, मिथ्यादृग् दुःख हेत अबोध; आतम हित चिंता सुविवेक, तास विमुख जडता अविवेक. ८
૧ દેવ શ્રી અરિહંત નિરાગી-રાગ દેષ અને મહાદિક દેષ માત્રથી મુક્ત થયેલા સર્વજ્ઞ સર્વદર્શી ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રવત. તથા સર્વશક્તિસંપન્ન એવા અરિહંત ભગવાનજ દેવાધિદેવ છે. જે સંપૂર્ણ અતિશયવંત છતાં અમૃત સમાન વચનથી ભવ્ય જનના ત્રિવિધ (મન વચન અને કાયા સંબંધી) તાપને ઉપશાંત કરે છે.
દયા મૂળ શુચિ ધર્મ સેભાગી--કોઈનું કંઈ પણ અનિષ્ટ–અહિત મનથી વચનથી કે કાયાથી નહીં કરવારૂપ અને સર્વ કોઈનું એકાંત હિત કરવારૂપ સર્વ જીવને સુખદાયી અને હાલું નિપુણ દયાનું તત્વ જેમાં સમાયેલું છે એ અહિંસા સંયમ અને તપેલક્ષણ ખરે ધર્મ છે.
૩ હિત ઉપદેશ ગુરૂ સુસાધ, જે ધારત ગુણ અગમ અગાધ--જ્ઞાન, વૈરાગ્ય, ક્ષમા, મૃદુતા, ઋજુતાદિક અનેક ઉમદા ગુણને પિતે સેવન કરતા છતા જે ભવ્ય અને પ્રત્યે તેમ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
ની યોગ્યતાનુસાર હિત ઉપદેશ દેવામાં ત પર રહે એવા સુસાધુ નિગ્રંથ પુરૂષે ગુરૂપદને લાયક છે.
૪ ઉદાસીનતા સુખ જગમાંહી–જગતમાં જેની વિધ વિધ કર્મ અનુસાર જે વિચિત્રતા પ્રતીત થાય છે, તેમાં મુંઝાઈ નહિ જતાં જ્ઞાનદષ્ટિવડે તેથી નિરાળવા રહી સ્વ સ્વરૂપમાં સ્થિતિ કરવી એટલે નિજ કર્તવ્યરૂપ ચારિત્રમાં રમણતા કરવી એમાંજ ખરૂં સુખ સમાયેલું છે. દુનિયામાં દશ્ય થતી બેટી માયિક વસ્તુઓમાં કતૃત્વ અભિમાન કરી તેમાં મુંઝાઈ જનારા જને તેવા સુખથી બનશીબ જ રહે છે.
૫ જન્મ મરણ સમ દુઃખ કેઈ નહી--મહાદુર્ગધમય સંડાસમાં કોઈને પરાણે બેસારી રાખતાં અથવા કેઈને અન્યાયથી કેદખાનામાં પુરી રાખતાં જે દુઃખ થાય તેથી બેસુમાર દુઃખ જીવને ગર્ભવાસમાં થાય છે, કેમકે ગર્ભવાસમાં જીવને મહા દુર્ગધી અને પરતંત્રતાને પુરતો ખ્યાલ હરહમેશ આવ્યા કરે છે. તેથી તે મૂછિતપ્રાય અવસ્થા ભગવે છે. સંડાસમાંથી તે માણસ જેરથી પણ નાસી જઈ શકે છે, અને કેદખાનામાંથી પણ કોઈની અનુકંપાવડે છુટી શકે છે, અથવા દુઃખને કમી કરી શકે છે, તેવું ગર્ભવાસમાં નથી, એટલું જ નહિ પણ તેમાં અતિ ઘણી દુર્ગધી અને પરતંત્રતાને પુરતે અનુભવ કરે પડે છે. તેવા ગર્ભવાસના દુઃખ કરતાં પણ માતાની નિદ્વારા બહાર નીકમળતાં જન્મસમયે જીવને ભારે દુઃખ થાય છે. તે વખતનું દુઃખ ખરેખર કમકમાટી ઉપજાવે એવું છે. એથી પણ અનંતું દુઃખ જીવને મરણ સમયે પ્રતીત થાય છે. આ વાતની કંઈક ઝાંખી અન્ય જીવેને તે તે સમયે અનુભવવાં પડતાં દુઃખ નજરોનજર
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
જોવાથી થાય છે. આ તે એક જ વખત જન્મમરણનાં દુઃખની વાત કહી . પરંતુ એવા અનંત જન્મમરણના ફેરામાં છે. ફર્યા જ કરે છે. જ્યાં સુધી જન્મમરણનાં બીજ ભૂત, રાગ, દ્વેષ, મેહ, અજ્ઞાન પ્રમુખ દોષને દૂર કરવા જીવ પ્રયત્ન કરે નહીં, ત્યાંસુધી એવા અનંત દુઃખમાંથી તેને છુટકે થઈ શકે જ નહીં; અને રાગ દ્વેષાદિક દેને નિર્મળ કર્યા કે તરતજ જન્મમરણનાં અનંત દુઃખને અંતજ આવ્યું જાણ.
૬ આત્મબોધ જ્ઞાન હિતકાર–જેથી આત્માનું સ્વરૂપ ઓળખાય, આત્માને હિતકારી ગુણ અને અહિતકારી દેષનું ભાન થાય, જેથી હિતકારી વસ્તુને જ આદર અને
અહિતકારી વસ્તુને ત્યાગ કરવા લય જાગે તેવું તત્ત્વજ્ઞાન આત્માને અત્યંત હિતકારી છે. સંત સુસાધુ જનની યથાવિધિ ઉપાસના કરીને એ પ્રાપ્ત કરવા ગ્ય છે, એથી વિજ્ઞાન-વિવેક જાગે છે. કહ્યું છે કે “સે કહિયે સે પુછિએ, તામે ધરિએ રંગ; ચાતે મિટે અબોધતા બોધરૂપ, વહે રંગ.” જેથી રાગદ્વેષ અને મહાદિકને તાપ ઉપશમે અને ઉત્તમ સંયમનું સેવન કરી સહજ શીતળતા અનુભવાય એવું આત્મજ્ઞાનજ અત્યંત હિતકર છે.
૭ પ્રબળ અજ્ઞાન બ્રમણ સંસાર–જેમ કર (મુંડ) વિષ્ટામાંજ રતિ માને, તેને તેજ પ્રિય લાગે પણ બીજી ઉત્તમ ચીજ પ્રિય લાગે નહિ તેમ ભવાભિનંદી જીવને ક્ષુદ્રતા, તૃષ્ણા, દીનતા, મત્સર, ભય, શઠતા, અજ્ઞતા અને સ્વછંદવૃત્તિ વિગેરે દેને લીધે દીર્ઘ કાળ સંસારપર્યટન કરવું પડે તે પ્રિય લાગે, પણ જે સદગુણોથી જન્મ મરણના ભયથી મુક્ત થવાય તે પ્રિય નજ લાગે તે પ્રબળ અજ્ઞાનતાનું જ ભેર જાણવું.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
( ૮ ચિત્ત નિરાધ તે ઉત્તમ ધ્યાન–જ્યાં સુધી જીવને પંચ વિષયાદિક પ્રમાદજ પ્રિય છે ત્યાં સુધી ચિત્તને પ્રવાહ (વ્યાપાર) તેજ દિશામાં વહ્યા કરે છે. આત્માને પરિણામે અનર્થકારી દિશામાં વહેતે મનને પ્રવાહ રોકીને એકાંત હિતકારી દિશામાં તે પ્રવાહને વાળ-વાળવા પ્રયત્ન કરે તે ઉત્તમ ધ્યાન કહેવાય છે. આર્તધ્યાન અને રોદ્ર સ્થાનનાં કારણો ટાળી ધર્મધ્યાન અને શુકલ ધ્યાનનાં કારણો સેવવાને અભ્યાસ કરે એજ આત્માને એકાંત હિતકારી છે, ચિત્તને વેગ વિષયાદિકમાં વધતું જાય એવાં માઠાં કારણો સેવવાથી વારંવાર સંલેશ પેદા થાય છે તેને સમ્યગ વિચાર કરી તેવાં માઠાં કારણથી થતું સંકલેશ અટકાવવા માટે અરિહંતાદિક પદોનું સ્વરૂપ સમજી તેમાં મનને જોડવું અને તેમાં જ તલ્લીન થઈ રહેવું એજ આત્માને એકાંત હિતકારી છે.
ય વીતરાગી ભગવાન–જેને આત્મા-પરમાત્માનું સ્વરૂપ સમજાયું છે એ અંતરઆત્મા ધ્યાતા હોઈ શકે છે અને જેમના સમસ્ત દોષ માત્ર દૂર થઈ ગયા છે એવા વીતરાગ પરમાત્મા ધ્યાન કરવા ગ્ય-ધ્યેય છે. પરમાત્માનું ધ્યાન કરનાર યાતા દયાનના પ્રભાવથી કિટ (એળ) ભ્રમરીને દુષ્ટતે પિતેજ પરમાત્માના રૂપને પામી શકે છે. તેથી જેના સમરત રાગાદિક દેશે વિલય પામ્યા છે, અને સમરત ગુણગણ પ્રગટ થયેલા છે એવા અરિહંત-સિદ્ધ પરમાત્માનું જ યાન કરવું આત્માર્થીઓને હિતકર છે.
૧૦ ધ્યાતા તાસ મુમુક્ષુ બખાન જે જિનમત તત્વારથ જાન–જેમણે રાગદ્વેષાદિક અંતરંગ શત્રુઓને સંપૂર્ણ રીતે છતી
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩ લીધા છે એવા જિનેશ્વર ભગવાને કથન કરેલા તત્ત્વને સારી રીતે જાણી સમજીને જેને જન્મમરણાદિક દુઃખને સર્વથા ક્ષય કરી મેક્ષ સંબંધી અક્ષય અવિચળ સુખ મેળવવાની તીવ્ર અભિલાષા જાગી છે એવા મુમુક્ષુ જજ ખરેખર પૂર્વોક્ત વીતરાગ પરમાત્માનું ધ્યાન કરવાના અધિકારી છે.
૧૧ લહી ભવ્યતા હે માન–જન્મ જરા અને મરણના દુઃખથી સર્વથા મુક્ત થઈ મેશ સંબંધી અક્ષય સુખ પામવાને અધિકારી બનવું, એટલે તેની યેગ્યતા મેળવવી એજ ખરેખર આત્મ સત્કાર ( self respect ) સમજ.
૧૨ કવણુ અભવ્ય ત્રિભુવન અપમાન-પૂર્વોક્ત ભવ્યતાથી વિપરીત અભવ્યતા મેક્ષ સંબંધી શાશ્વત સુખથી સદા બનશીબજ રહેવાય એવી અગ્યતા એજ ખરેખર જગતમાં મહેરામાં હેઠું અપમાન જાણવું. કેમકે તેથી જીવ જ્યાં ત્યાં જન્મ, જરા અને મરણ સંબંધી અનંત દાવાનળમાં પચાયાજ કરે છે.
૧૩ ચેતન લક્ષણ કહીએ જીવ–ચેતના એ જીવનું સામાન્ય લક્ષણ છે. ચેતના એટલે ચૈતન્ય-સજીવનપણું. બાકી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વીર્ય અને ઉપગ એ જીવન વિશેષ લક્ષણ છે. એવાં લક્ષણ જીવમાં જ લાભી શકે.
૧૪ રહિત ચેતન જાને આજીવ—જેનામાં પૂર્વોક્ત ચેતના–ચૈતન્ય-સજીવનતા વિદ્યમાન નથી તે અજીવ અથવા નિર્જીવ કહેવાય છે. નિર્જીવ વસ્તુમાં સામાન્ય લક્ષણ ચૈતન્ય જ નથી તે વિશેષ લક્ષણ જ્ઞાનાદિક હાયજ ક્યાંથી? એવી રીતે જીવ અને અજીવ વસ્તુને નિર્ણય કરે સુતર પડે છે.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
૧૫ પર ઉપગાર પુણ્ય કરી જાણ—જેમ અન્ય જીવનું હિત થાય એમ મન વચન અને કાયાને સદુપયોગ કરે, અન્ય જીવોને શાતા સમાધિ ઉપજે એવાં કાર્ય પરમાર્થ દષ્ટિથી કરવાં, કરાવવાં કે અનુમોદવાં; કદાપિ સ્વમાં પણ કોઈ જીવને પીડા-અશાતા-અસમાધિ–અહિત એવું મનથી પણ નહીં ઈચ્છતાં સદા સર્વદા સર્વનું એકાંત હિત–વાત્સલ્ય થાય તેવું જ મનથી ચિંતવવું, તેવું જ વચન વાપરવું અને તેવું જ કાયાથી પ્રવર્તન કરવું; એવા પવિત્ર માર્ગથી કદાપિ અલિત ન થવાય એટલા માટે સાવધાન રહેવું; એવાં હિતકારી કાર્ય કરી તેને બદલે નહીં ઈચ્છ. યશકીર્તિ પ્રમુખને લોભ નહીં રાખતાં સ્વકર્તવ્ય સમજીને સહુની ઉપર સમદષ્ટિ રાખીને એટલે રાગદ્વેષથી થતી વિષમતા ટાળીને અને મિત્રી પ્રમુખ ચાર ભાવનાને અંતઃકરણથી આશ્રય કરીને સ્વપર હિતને માટે પ્રવર્તવું એજ ખરેખર પુણ્યને માર્ગ છે. પૂર્વ મહા પુરૂષોએ એજ પુણ્યમાર્ગ આદરેલ છે અને ઉપદિશેલે છે, સ્વપરની ઉન્નતિ ઈચ્છનારે એજ માર્ગ અવલંબાવવા ગ્ય છે.
૧૬ પરપીડાતે પાપ વખાણ કોધથી, માનથી, માયાથી કે લેભથી રાગદ્વેષને વશ થઈ, આત્માને નિષ્કષાય – નિર્મળ સ્વભાવ ભૂલી જઈ, પરભાવમાં પરિણમીને “સહુ જીવને આત્મ સમાન લેખવા એ મહા વાક્યને વિસારી દઈપરજીને બનતી સહાય કરવાને બદલે ઉલટી પીડા કરવા મનથી, વચનથી કે કાયાથી પ્રવૃત્તિ કરવી, કરાવવી કે અનુમોદવી, એના જેવું બીજું પાપઅન્યાયાચરણ શું હોઈ શકે? પરભવ જતાં જીવને પાપના વિરૂવા વિપાક જોગવવા પડે છે. પાપાચરણથીજ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
જીવને નરક તિર્યંચ ગતિમાં કડવાં દુ:ખની કાટીએ ખમવી પડે છે. તેથીજ ભવભીરૂ જને તેવાં પાપાચરણથી સદંતર દૂર રહે છે. સહુને આત્મ સમાન લેખી કોઇ જીવને ક'ઈ પણ પીડા ઉપજે તેવું કદાપિ તે કરતા કે કરાવતા નથી. જે પેાતાનેજ પ્રતિકૂળ દુઃખકારી લાગે તેવા અખતરા પારકા ઉપર નજ અજમાવવા જોઇએ. ઠંડા મગજથી સામાની સ્થિતિના વ્યાજબી વિચાર કરી લેવામાં આવે તે તેને પીડવાની ઈચ્છા થાયજ નહીં. વિવેક વિના મિથ્યા અહુતા અને મમતામાં મુંઝાઇ પરને પીડા ઉપજાવવા જીવ પ્રવૃત્ત થાય છે, અને વિવેકવડે સ્વપરનું યથાર્થ ભાન થતાં સ્વપરને અહિતકારી માર્ગથી પાછા નિવર્તે છે. ક્ષમાવત વિવેકી જીવજ અહિંસા ધર્મનું યથાર્થ પાલન કરી શકે છે.
૧૭ આશ્રવ કર્મ આગમન ધારે—જેથી નવનવાં કર્મ આત્માને આવીને વળગે એટલે આત્મા સાથે શુભાશુભ કર્મનુ મિશ્રણ થવાનાં જે કારણ તેને શાસ્ત્રમાં આશ્રવ કહેવામાં આવે છે. ઇંદ્રિયાના વિષયાનું સેવન, ક્રોધાદિક કષાયને વશ થવુ, અવિરતિપણે રહેવું, મન, વચન તથા કાયાના વિચિત્ર વ્યાપાર કરવા, અને નવતત્ત્વપ્રકરણમાં કથન કરેલી પચીશ પ્રકારની ક્રિયાનું સેવન કરવું; એવડે શુભાશુભ કર્મનું આવાગમન થાય છે.
૧૮ સવર તાસ વિરાધ વિચારે—ઉપર કહેલા આશ્રવને અટકાવવા એટલે, ઉપર જણાવેલી વિવિધ કરણીવડે આત્મા સાથે મિશ્રણ થતાં શુભાશુભ કર્મને રોકવાં તે સંવર કહેવાય છે. સમિતિ ( સમ્યક્ પ્રવર્તન ), ગુપ્તિ (મન વચન અને કાયાનું ગોપન ), પરિસહ (અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ ઉપસગાદિક) અને ક્ષમાદિક દેશ મહા
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
શિક્ષાનું પાલન કરવું, દ્વાદશ ભાવના અને સામાયકાદિક ચારિત્રવડે પૂર્વેક્ત આશ્રવ ટાળી શકાય છે.
૧૯ નિળ હશ અસ જિડાં હોય, નિર્જરા દ્વાદશ વિધ તપ જોય—જેમ હંસ ક્ષીર નીરની વહેંચણ કરી શકે છે, તેમ જેના ઘટમાં નિર્મળ જ્ઞાન વૈરાગ્ય પ્રગટથાં છે તે ખાદ્ય અને અભ્યંતર તપવડે નિરા–પૂર્વભવનાં સંચેલાં કર્મનો ક્ષય કરી શકે છે. ખાનપાન વિના નિરાહાર રહેવુ, આહારમાં આછાશ કરવી, નિયમિતપણે ખાનપાન વિગેરે કરવું, નાના પ્રકારના રસનો ત્યાગ કરવા, સમજીને સ્વાધીનપણે શીત તાપાદિકને સહેવાં, અને નાના પ્રકારના આસનજય પ્રમુખથી દેહને દમવુ, એ સર્વ બાહ્ય તપરૂપ છે. એ બાહ્ય તપ ઉત્તમ લક્ષ્યથી કરવામાં આવે તે તે અભ્યતર તપની પુષ્ટિને માટે થાય છે. જાણતાં અણજાણતાં ગુપ્ત કે પ્રગટ કરેલાં પાપની નિષ્કપટપણે ગુરૂ સમીપે શુદ્ધિ કરવી, ગુણી જનાનું બહુમાન સાચવવું, સદ્ગુણીની સેવા ચાકરી ખજાવવી, અભિનવ શાસ્રનુ પઠન પાઠનાદિક કરવું, અરિહંતાદિક પદનુ સ્વરૂપ સમજી તેમાં પેાતાની વૃત્તિ સ્થિર કરવી, અને દેહમૂઠાના ત્યાગ કરીને પરમાત્મસ્વરૂપમાં તદ્દીન બની જવું, એ અભ્યંતર તપ કહેવાય છે. સમતાપૂર્વક શાસ્ર આજ્ઞાનુસારે પૂર્વક્તિ તપ કરવાથી અનેક જન્મનાં સંચેલાં કઠણ કર્મ પણ ક્ષય પામે છે. માટે મેાક્ષાર્થી જનાએ આત્મવિશુદ્ધિ કરવા માટે ઉક્ત ઉભય પ્રક્રારા તપ અવશ્ય સેવવા ચાગ્ય છે. તીર્થંકરાએ પણ ઉક્ત તપના આશ્રય લીધેલે છે.
૨૦ વેદ ભેદ અધન દુઃખરૂપ—વેદ ભેદ એટલે ચાર ભેદવાળું ધન (બંધ) દુઃખદાયકજ છે, પરમાર્થ એવા છે કે ન
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
વતત્વમાં અનુક્રમે કહેલ બંધ ચાર પ્રકાર છે. તે બધા મોક્ષને વિરોધી હોવાથી દુઃખદાયકજ છે. ૧ પ્રકૃતિબંધ, ૨ સ્થિતિબંધ, ૩ રસબંધ ને ૪ પ્રદેશબંધ. આત્માના જ્ઞાનાદિક ગુણને આવરવાના સ્વભાવવાળો પ્રકૃતિબંધ, દીર્ઘ કે હસ્વ કાળની સ્થિતિને નિશ્ચય કરનાર સ્થિતિબંધ, ૧-૨-૩-૪ ઠાણુઓ અથવા તીવ્ર મંદાદિક શુભાશુભ રસ જે વિપાકાળે વેદ પડે તે રસબંધ, અને તે ત્રણેના સંગ્રહરૂપ જે કર્મના પ્રદેશને સંચય તે પ્રદેશબંધ, આ કર્મબંધ શુભ તેમજ અશુભ બંને પ્રકાર હોઈ શકે છે. તેને વિશેષ અધિકાર કર્મગ્રંથાદિકથી જાણી લેવું. તે શુભ બંધ પણ સુવર્ણની બેડી જે અને અશુભ બંધ લેઢાની બેડી જેવું છે. તે ઉભય પ્રકારને બંધ ભારભૂત–દુઃખદાયક જાણી મુમુક્ષુઓએ વર્જવા ગ્ય છે.
૨૧ બંધ અભાવ તે મેક્ષ અનૂપ–મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, એગ પ્રમુખ કર્મબંધના સામાન્ય. હેતુઓ છે, અને તેના વિશેષ હેતુઓ પણ પ્રથમ કર્મગ્રંથમાં બતાવેલાં છે. તે લક્ષ્યમાં લઈ તેવા બંધહેતુઓથી પાછા ઓસરતાં આત્મા અનુક્રમે અનુપમ એવા મોક્ષસુખને અધિકારી થઈ શકે છે. રાગદ્વેષ પ્રમુખ ભાવકર્મ છે, એટલે તે કર્મબંધને બહુ પુષ્ટિ આપે છે, તેથી આત્મા સ્વ સ્વરૂપથી શ્રુત-ભ્રષ્ટ થઈ પરભાવમાં ખુબ પસાર કરે છે અને એમ કરવાથી સંસારસંતતિની વૃદ્ધિ થયા કરે છે. વડના બીજની પેરે તેને અંત આવી શક્તો નથી. પરંતુ જે રાગ દ્વેષ પ્રમુખ પોષક પદાર્થ મળે નહીં તે તેને તરતજ અંત આવી જાય છે. આથીજ તત્ત્વજ્ઞાની અધ્યાત્મી પુરૂષ રાગ શ્રેષાદિકને જ નિર્મૂળ કરવા મથે છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
૨૨ પરપરિણતિ મમતાદિક હેય-પિતાના આત્માને સારી રીતે ઓળખી શકાય અને તેમાં જે અનંતશક્તિ-સામર્થ્ય રહેલું છે તેની જેથી દઢ પ્રતીતિ થાય એવા સર્વજ્ઞ વચન કે વીતરાગ ભગવાનની પરમ તત્વબોધક પ્રતિમાનું અંતર લક્ષ્યથી આલંબન લેવું અને તેમાંજ એટલે સ્વસ્વરૂપમાંજ રમણ કરવું એવી પરિણતિ આત્માને અત્યંત હિતકારી છે. પરંતુ તેવી આત્મપરિસુતિ તે પરપુગલિક વસ્તુમાં અનાદિ અનંતકાળથી લાગી રહેલી પ્રીતિ–મમતાને પરિહરવાથી જ જાગે છે, તેથી આત્માર્થી જનોએ તેવી પુદ્ગલિક પ્રીતિ તજવી અને આત્માના અંતરંગ જ્ઞાનાદિક ગુણમાં પ્રીતિ જેડવા પ્રયત્ન કરે એગ્ય છે. જ્યાં સુધી જીવ નકામી પરવસ્તુઓમાં મમતાબુદ્ધિ ધારે છે ત્યાં સુધી ગમે તેટલું કાયાકષ્ટ કરે તે પણ તે તેના આત્માને હિતકારક થતું નથી, અને મમતાબુદ્ધિ તજી કે તરત તેની સકળ કરણી તેના આત્માને એકાંત હિતકારક થાય છે, માટે મુમુક્ષુ જનેએ પરવસ્તુઓમાંથી મમતાબુદ્ધિ ઉખેડી નાંખી આત્માના સ્વાભાવિક સદગુણમાંજ મમતાબુદ્ધિ ધારવી ઉચિત છે અને એજ કર્તવ્ય છે. - ૨૩ સ્વપરભાવ જ્ઞાન કરશેય–સ્વ એટલે આત્મદ્રવ્ય અને પર એટલે આત્મા શિવાયના બીજા દ્રવ્ય તેનું જેમ યથાર્થ જાણપણું થાય તેમ બની શકે ત્યાંસુધી ગુરૂગમ્ય અભ્યાસ કરે ઉચિત છે. આત્મા, ધર્મસ્તિકાય, અધર્મસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુળ અને કાળ એ ષ દ્રવ્ય તેમના ગુણપર્યાયયુક્ત હોય છે. તેને વિશેષ અધિકાર નવતત્ત્વાદિક ગ્રંથેથી જાણ. આત્મા ચૈતન્યયુક્ત ચેતન દ્રવ્ય છે, ત્યારે બાકીના બધાં ચૈતન્ય રહિત જડ દ્રવ્ય છે. તેમને તેમના ગુણપર્યાય યુક્ત સારી રીતે
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
ઓળખી આત્માને અનુપયેગી એવા પુદગળ પ્રમુખ પરદ્રવ્યોથી નિવૃત્ત થવું અને આત્માનાજ ગુણમાં મક્કમપણે પ્રવૃત્ત થવું. શેય એટલે જાણવા ગ્ય સર્વ દ્રવ્ય જાણીને તજવા ગ્ય તજવા અને આદરવા ગ્યજ આદરવા, એજ સાર વિવેકનું ફળ છે; બાકી પિપટની પેરે કેવળ મુખપાઠ માત્રથી તે આત્માનું કંઈ વળે તેમ નથીજ.
૨૪ ઉપાદેય આતમગુણ છંદ, જાણે ભવિક મહા સુખકંદ–આત્માના અનંત ગુણને વૃંદ એટલે સમુદાય એજ ઉપાદેય એટલે આદરવા-આરાધવા યોગ્ય છે, અને એ જ આત્માને પરમ સુખકારી છે. સ્વગુણવંદની ઉપેક્ષા કરી અને આત્મગુણના વિરોધી અવગુણોને પિષી તેિજ પિતાને શત્રુ બને છે. તેથી જ તેને સંસારચક્રમાં અનંતકાળ પર્યન્ત રઝળવું પડે છે. આવી મહા ખેદકારક અને ગંભીર ભૂલ સુધાર્યા વિના તેને છૂટકે જ નથી. તે વિના પિતે પોતાના આત્મામાં જ સત્તાગત રહેલ અનંત સુઅને આસ્વાદ-અનુભવ કરી શકવાને નથી. અનંતકાળથી ચાલી આવતી આ પિતાની ભૂલ સુધારી સ્વદોષમાત્રને ઉમૂળી નાંખવાજ યત્ન કરે જરૂર છે કે જેથી આત્મામાં સત્તાગત રહેલા સકળ ગુણવંદ સહજ જાગૃત થઈ પ્રકાશિત થઈને રહેશે.
૨૫ પરમ બોધ મિથ્યા દગરોધ–મિથ્યાગ એટલે મિથ્યાત્વ-વિપર્યય-વિપરીત વાસના, તત્ત્વમાં અતત્ત્વબુદ્ધિ અને અતત્વમાં તત્વબુદ્ધિ, ગુણમાં દેષબુદ્ધિ અને દોષમાં ગુણબુદ્ધિ, હિતમાં અહિતબુદ્ધિ અને અહિતમાં હિતબુદ્ધિ, સુદેવમાં કુદેવબુદ્ધિ અને કુદેવમાં સુદેવબુદ્ધિ, સુગુરૂમાં કુગુરૂબુદ્ધિ અને કુગુરૂમાં સુગરૂબુદ્ધિ, તેમજ સુધર્મમાં કુધર્મબુદ્ધિ અને કુધર્મમાં સુ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
ધર્મબુદ્ધિ, આવી મિથ્યામતિ એજ મિથ્યાત્વ તેને રેપ એટલે અટકાવ કરે તે જ પરમ બંધ છે. ઉપર કહેલું મિથ્યાત્વ અનાદિ કુસંગે પ્રભવેલું છે, તેને રેધ કરવા આત્માથી જનેએ સુસંગ સજવા સાવધાન થવું ઘટે છે, મહા સમર્થ જ્ઞાની પુરૂષના નિષ્પક્ષપાતી વચન ઉપર પુરતા વિશ્વાસ વિના તે અનાદિ અનંત રેગ ટળવાને નથી, અને અનંત અવ્યાબાધ અક્ષય સુખ થવાનું નથી.
ર૬. મિથ્યાદગ દુઃખ હેત અબોધ–જેથી મિથ્યાત્વજન્ય અનંત અપાર દુખ ઉપજે તેજ અધ યા અજ્ઞાન છે. મિથ્યાત્વ એ મહાશલ્ય, મહાવિષ, મહા વ્યાધિ અને મહા દુઃખરૂપ છે, તેને તેની મહાવ્યથાને ન મટાડે તે જ્ઞાન જ નહીં કિંતુ અજ્ઞાન જ સમજવું. જે પોતે જ પૂર્વોક્ત મિથ્યામતિથી મિથ્યા વાસના થી ભરેલા છે તે બાપડા પરના મિથ્યાત્વને શી રીતે મટાવી શકે ? જે પોતે જ ભોદધિમાં અનેકશઃ ડુબતા હોય તે બીજાને શી રીતે તારી શકે ? જેમને પિતાનેજ સમ્યગદર્શન–સમ્યકત્વ પ્રગટયું નથી તે બીજા અર્થી જનેને શી રીતે સમગ્ર દર્શન પ્રગટાવી શકે? જે પિતેજ નિરંતર નિર્ધન દુઃખી સ્થિતિમાં સબડ્યા કરે છે તે બીજાને શાશ્વત સધન સુખી સ્થિતિમાં શી રીતે મૂકી શકે ? આથીજ મિથ્યાવાસના દૂર કરવા અંતઃકરણથી ઈચ્છતા હોય તેમણે એવા સમર્થ નિષ્પક્ષપાતી સંત સુસાધુ જનની હિતશિક્ષા હૈયે ધરી તેનું મનન કરી સ્વઆચાર વિચારમાં બનતે સુધારો કરવા મેદાન પડવું એજ આત્માને એકાંત હિતકારી માર્ગ છે અને એજ ઉપાદેય છે.
૨૭ આત્મહિત ચિંતા સુવિવેક–જેથી આત્માનું હિત
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
કલ્યાણ થઈ શકે એવું અંતરમાં સદાય ચિંતવન (લક્ષ્ય) બન્યું રહે તેજ સુવિવેક એટલે ખરો વિવેક છે. બાકીને વિવેક તે કેવળ કૃત્રિમ યા નકામે છે. આત્મા એ શી વસ્તુ છે ? તેનું સ્વરૂપ શું છે ? તેના ગુણ કેવા છે? તેની કેટલી શક્તિ છે? તે કેમ ઢંકાઈ ગયેલ છે? તે શી રીતે પ્રગટ થઈ શકે? તેમાં અંતરાયભૂત કોણ છે ? તે અંતરાય કેમ દૂર થઈ શકે ? તેનાં કયાં કયાં સાધન છે ? તે તે સાધનને કેવી રીતે ઉપયોગ કરવે જોઈએ? આ મનુષ્યભવ કેટલે અમૂલ્ય છે તેને એળે કેમ ગમાવી દેવામાં આવે છે એ વિગેરે આત્મા સંબંધી ચિંતવન સાથે હવે કઈ સવિશેષ જાગૃત થઈ રહેવું બહુ જરૂરનું છે, જેમને આત્માને અનુભવ જાગે છે એવા સંત જનની સેવાભક્તિ બહુમાન કરવા હવે ઉજમાળ થવાની જરૂર છે. સ્વહિત કાર્યમાં ગફલત કરવાથી જીવને અત્યાર સુધી બહુ ખમવું પડ્યું છે. અને આગળ ખમવું પડશે માટે હવે વધારે વખત સ્વહિત સાધનની ઉપેક્ષા નહીં કરતાં જેમ બને તેમ જલદી ખંતથી અને પ્રેમથી સસંગતિ સેવીને સ્વહિત સાધી લેવા પૂરતું લક્ષ્ય રાખવું, તેમાં ગફલત કરવી એ સેનેરી તક ગુમાવવા જેવું કામ છે. કેમકે સ્વહિત સાધવા અંતર લક્ષ્યરૂપ સુવિવેક જાગ જીવને બહુ બહુ દુષ્કર છે.
૨૮ તાસ વિમુખ જડતા અવિવેક-ઉક્ત પ્રકારનું આ ન્મ લક્ષ્ય ત્યજી કેવળ જડ એવી પુલિક વસ્તુમાં જ પ્રીતિ ધરવી, તેમાં નિમગ્ન થઈ રહેવું, એથી ઉપરાંત બીજું કંઈ કર્તવ્ય અવશિષ્ટ (બાકી) નથી; ખાનપાન એશઆરામ કરવા એજ આ દુનિયામાં સારી વસ્તુ છે અને એ જ પ્રાપ્ત કરવા અહેનિશ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
ઉદ્યમ કર્તવ્ય છે. આવા એકાંત અજ્ઞાનગભિત કુવિચાર તેજ અવિવેક છે. એવા અવિવેકથીજ મિથ્યા વાસના વૃદ્ધિ પામે છે, અને એથી જ જીવ સંસારચકમાં ભ્રમણ કરે છે, જન્મ જરા મૃત્યુ આધિ વ્યાધિ ઉપાધિ અને સંગવિયેગજન્ય અનંત દુખ દાવાનળમાં પચાયા જ કરે છે, અને તેમ છતાં મેહમદિરાના પ્રબળ વેગવિકારથી તે પિતાને સુખી લેખે છે અથવા એવા જ કલ્પિત ક્ષણિક સુખની આશા રાખ્યા કરે છે, આવા અયોગ્ય જીવનું કલ્યાણ શી રીતે થાય?
૨૯ થી ૫૭ સુધીના ર૯ પ્રશ્નના ઉત્તર
परभव साधक चतुर कहावे, मृरख जे ते बंध बढावे; त्यागी अचळ राज पद पावे, जे लोभी ते रंक कहावे. ९. उत्तम गुणरागी गुणवंत, जे नर लहत भवोदधि अंत; जोगी जस ममता नहि रति, मन इंद्रि जीते ते जति.१०. समता रस सायर सो संत, तजत मान ते पुरुष महंत मुरवीर जे कंद्रप वारे, कायर कामआणा शिर धारे. ११. अविवेकी नर पशु समान, मानव जस घट आतम ज्ञान; दिव्य दृष्टि धारी मिनदेव, करतां तास इंद्रादिक सेव. १२. ब्राह्मण ते जे ब्रह्म पिछाणे, क्षत्री कमरिपु वश आणे; वैश्य हाणि वृद्धि जे लखे, शुद्र भक्ष अभक्ष जे भखे. १३. अथिर रुप जाणो संसार, थिर एक जिन धर्म हितकारः इंद्रि सुख छिल्लर जल जाणो,श्रमण अतिंद्रि अगाध वखाणो.१४ इच्छा रोधन तप मनोहार, जप उत्तम जगमें नवकार;
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
संजम आतम थिरता भाव, भवसायर तरवाको नाव. १५. छती शक्ति गोपवे ते चोर, शिवसाधक ते साध किशोर अति दुर्जय मनकी गति जोय, अधिक कपट नारीमें होय.१६.
૨૯. પરભવ સાધક ચતુર કહાવે–બાળકને સ્તનપાનની સહજ વાસના પરભવની સિદ્ધિ કરી આપે છે તે અને તેના જેવા અનેક પૂરાવાથી પરભવની પ્રતીતિ કરીને આ ક્ષણિક દેહ તન્યા બાદ જે પરભવમાં પિતાને અમુક પ્રયાણ કરવાનું છે તેને માટે પ્રથમથી શુભ સાધન કરી રાખવા કટીબદ્ધ રહે તેને જ ખરે ચતુર સમજ; કેમકે તે પોતાની ચતુરાઈને સદુપયેગ પિતાનું હિત સાધવામાં કરે છે. વળી કેટલાક મુગ્ધજન લેકરંજન કરવા માટે સ્વચતુરાઈ બતાવે છે પરંતુ તે તેને સદુપયોગ નથી પણ દુરૂપયોગ છે.
૩૦ મુરખ જે તે બંધ બઢાવે–મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને ભેગ, દુપ્રણિધાન કે રાગદ્વેષાદિક દેશે જે વડે જીવ વિવિધ કર્મબંધન કરી સંસારચકમાં ભમ્યા જ કરે છે તે આત્મગુણના વિધી દેને સેવનાર અને આત્મગુણને હણનાર આત્મદ્રોહી મૂર્ણ છે. “બુધિ પામીને તત્વને વિચાર કર જોઇએ એ મહાવાક્યને અવગણી બુદ્ધિને અવળે ઉપ
ગ કરનાર દુબુદ્ધિ વિવેકહીન મૂજ ગણાય, દુર્લભ એવા માનવદેહને પામીને વીતરાગપ્રણેત વ્રતનિયમ પાળવા એ મહા વાક્યની ઉપેક્ષા કરી તુચ્છ અને ક્ષણિક એવાં વિષયસુખમાં જ મગ્ન થઈ જવું તે મેટી મૂર્ખાઈ છે. લક્ષ્મી પામીને પાત્રદાનવડે
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
તેને હા લે એ મહા વાક્યને મર્મ ભૂલી જઈ પામેલી. લક્ષમી કેવળ એશઆરામમાંજ ઉડાવી દેવી અથવા કૃપણુતા દોષથી તેના ઉપર ખોટી મમતાબુદ્ધિ રાખીને તેને કંઈ પણ સદુપયોગ ન કરે એ પણ મૂર્ખાઈ નહીં તે બીજું શું? અને જિવા પામીને પરને પ્રીતિ ઉપજે એવું પ્રિય અને પથ્ય વચન બોલવું એ મહાવાક્યને લેપી જેમ આવે તેમ જીભની લવરી કરવી એ ઉન્મત્તતા નહીં તે બીજું શું? આ ઉપર જણાવેલાં મહાવાક્યમાંજ બધા બધું સાર સમાયેલ છે. જે તેને સાર સમજીને તે મુજબ વર્તન કરે છે તેને સંસારચક્રમાં વધારે વખત રઝળવું પડતું નથી. તત્ત્વરહસ્ય સમજીને તત્વ શ્રદ્ધા નિશ્ચલ રાખી જે તત્ત્વરમણતા આદરે છે, એટલે કે જડ ચેતનને સારી રીતે સમજી લઈ સ્વચેતન દ્રવ્યમાં રહેલી અનંત અગાધ શક્તિ-સામર્થ્યની દઢ પ્રતીતિ કરી જે પિતાના આત્મા માંજ સત્તાગત રહેલી અનંત અપાર શક્તિને પ્રગટ કરવાની પવિત્ર બુદ્ધિથીજ વીતરાગ વચનાનુસાર પ્રવૃત્તિ કરે છે તે ભાગ્યશાળી ભવ્ય જનને બહુ ભવભ્રમણ કરવું પડતું જ નથી. પણ ઉપર જણાવ્યું તેથી અવળી રીતે આપમતિવડે જશ કીતિની ઈચ્છાથી કે ગતાગતિક્તાથી કે બીજા કેઈ જાતના બદલાની ઈચ્છાથી દાનાદિક ધર્મકિયા કરે છે તે મૂર્ણ આત્મહિત સાધી શકતે નથી, માટે મોક્ષાર્થી અને જે કંઈ ધર્મ અનુષ્ઠાન કરવું તે કેવળ આત્મ કલ્યાણ હેતેજ કરવું. કેમકે એવા પવિત્ર આત્મલક્ષ્યથી આત્મા નિર્મળ થાય છે અને વિપરીત લક્ષ્યથી આત્મા મલીન થાય છે, એમ સમજી વિવેકબુદ્ધિવડે વિચારી સ્વાહત આદરવું,
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
૩૧ ત્યાગી અચળ રાજપદ પા–સદ્વિવેકવડે તત્કાતત્વને નિશ્ચય કરી જે સત પુરૂષ તજવા ગ્ય તજી દે છે અને આદરવા ગ્ય આદરી લે છે, તે અંતે અવિચળ એવી મક્ષપદવીને પામે છે. જે કારણે સેવવાથી જીવને નાહક ભવભ્રમણ કરી અનંત દુઃખ સહેવાં પડે છે તે બધાં કારણે તજવા ગ્ય છે, અને જે કારણે સેવીને જીવ સર્વ કર્મબંધનથી મુક્ત થઈ અંતે પરમપદને પામે છે તે સેવ્ય છે. મતલબ કે સર્વ પાપસ્થાનકે સમજીને પરિહરવા ગ્ય છે, અને વીતરાગ સર્વજ્ઞકથિત સર્વ ગુણસ્થાનકે અનુક્રમે સેવવા ગ્ય છે. એમ વિવેકયુક્ત ત્યાગ-વૈરાગ્યને સેવનાર અનુક્રમે અક્ષય સુખને ભેગી થઈ શકે છે. પિતાપિતાના અધિકાર મુજબ ધર્મસાધન કરી અનુક્રમે ઉંચી પાયરી ઉપર ચઢનાર સુખે સ્વઉન્નતિ સાધી અક્ષય અબાધિત સુખને પામી શકે છે.
૩ર જે લોભી તે રંક કહાવે—ગમે તેટલી ભોગસામગ્રી પ્રાપ્ત થયાં છતાં જે લેભાં થઈ અધિકાધિકની તૃષ્ણા કર્યા કરે છે તે જ ખરેખર દીન-દુઃખી છે, અને પ્રાપ્ત સામગ્રીમાં સંતુષ્ટ રહી જે પ્રસન્નતાથી પરભવને માટે સત્ સાધન સેવવા ઉજમાળ રહે છે તે જ ખરેખર સુખી છે. “ psor vil થાઃ તો પર સુવ” એ બે મહા વાક્ય ઉપરની વાતને પુરેપુરે ટેકે આપે છે. એમ સમજી શાણ જનેએ સંતોષવૃત્તિ ધારવી ઉચિત છે.
૩૩ ઉત્તમ ગુણરાગી ગુણવંત, જે નર લહત ભવેદધિ અંત–જે પિતે સદ્ગુણી છતાં બીજા સદ્ગુણીને રાગી હોય છે તે પુરૂષ જલદી સંસારને અંત પામી શકે
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬ છે. જે પિતે ગુણી હોઈ બીજાના સદગુણોને સહન કરી શકતા નથી અને તેથી તેમના ઉપર અકૃત્રિમ પ્રેમ ધરવાને બદલે દ્વેષ ઈર્ષ કે મત્સર ધારણ કરે છે તે પિતે સ્વગુણથી ચુત (ભ્રષ્ટ) થઈને ભવ અટવીમાંજ ભટકે છે. મતલબ કે દ્વેષ દેષથી ગમે તેવા ગુણ વિણસે છે અને ઉત્તમ ગુણાનુરાગથી ગુણહીને પણ ઉન્નતિને પામે છે. શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયે ૧૮ પાપસ્થાનકની સજઝાય પૈકી Àષની સઝાયમાં પદેષથી - થતી મહા હાનિ અને ગુણાનુરાગથી થતે એકાંત આત્મલાભ સારી રીતે સમજાવેલ છે, તેથી તે સંબંધી વિશેષ મનન કરી કૃષ્ણ વાસુદેવની પેરે સદ્દગુણગ્રાહી થવાને ખપ કરે ઉચિત છે.
૩૪ જોગી જસ મમતા નહિ રતિ–જેને માત્ર પણ પર પુદ્ગલિક વસ્તુમાં મમતા વર્તતી નથી તે જ ખરા જેગી કહેવાય છે. ઉત્તમ પ્રકારના રોગબળથી જેમણે મમતા ગાળી નાખી છે તેજ મેક્ષના અધિકારી થઈ શકે છે. મમતા મૂછ એજ ખરેખર પરિગ્રહ રૂપ છે, અને પરિગ્રહવડે ઉન્મત્ત બનેલા બાપડા ઇવેની કેવળ દુર્દશા જ થાય છે, તેમાં પણ જે સાધુવેષ ધારીને પરિગ્રહને ધારે છે તેમની તે સર્વત્ર મહા વિ
બના થાય છે. કેમકે તે સાધુના વેષે જગતને ઠગે છે એટલે ધર્મઠગ બની જાતને ધુતે છે અને સર્વજ્ઞ ભગવાનની પવિત્ર આજ્ઞાને ભંગ કરે છે. સર્વજ્ઞ ભગવાને સાધુને દ્રવ્યભાવથી નિગ્રંથપણું ધારવા ફરમાવેલું છે. દ્રવ્યથી સુવર્ણ વિગેરે અને ભાવથી મૂછ પરિહરવા પ્રભુએ ફરમાવેલું છે, તે મુજબ પ્રતિજ્ઞા કર્યા છતાં પુનઃ પ્રતિજ્ઞા ભ્રષ્ટ થઈ મમતા ધારવી એ અત્યંત અનુચિત છે. કહ્યું છે કે “મમતા થિર સુખ શાકિની,
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
નિરમમતા અનુકૂળ; મમતા શિવ પ્રતિãળ હૈ, નિરમમતા અનુકૂળ
૩૫ મન ઈ દ્રિ જીતે તે જતિ–મનને અને ઈદ્રિયવર્ગને વશ કરી વીતરાગ પરમાત્માએ ફરમાવેલી દશ શિક્ષાને સારી રીતે સમજીને જે આરાધે છે તે જ ખરા યતિ છે, અને એથી ઊલટા ચાલી એટલે મનને અને ઈદ્રિયને મેકળાં મુકી જે કેવળ સ્વછંદપણે આજ્ઞા વિરૂદ્ધ વર્તે છે તે તે કેવળ યતિનામને કલંક લગાડનાર છે, એમ ચોકકસ જાણવું. જે ઉત્તમ પ્રકારની દશ શિક્ષા સર્વજ્ઞ ભગવાને આત્માના એકાંત હિતને માટે ફરમાવેલી છે તે આ પ્રમાણે છે
૧ ક્ષમાગુણ ધારી સહનશીલ થવું. ૨ મૃદુતા–કમળતા આદરી સદગુણ પ્રત્યે નમ્રતા ધારવી. ૩ ઋજુતા એટલે સરળતા આદરી નિષ્કપટવૃત્તિ સેવવી. ૪ લેભ તજીને સંતોષવૃત્તિ સેવવી. ૫ યથાશક્તિ બાહ્ય અત્યંતર તપવડે આત્મવિશુદ્ધિ કરવી. ૬ સંયમ ગુણવડે આત્મનિગ્રહ કરે અને સર્વ જંતુએને આત્મા સમાન લેખી કેઈને પ્રતિ પ્રતિકૂળ આચરણ નજ કરવું. ૭ પ્રિય અને પથ્ય એટલે હિતકારી એવું જ સત્ય વચન બોલવું. ૮ અવ્યાયાચરણ તજીને પ્રમાણિકપણે એટલે શુધ અંતઃકરણથી વ્યવહાર સેવ. મમતાદિક પરિગ્રહને અનર્થરૂપ સમજી-નિર્ધારી નિર્મમર્વાપણું-નિપૃહપણું સેવવું. ૧૦ મન વચન અને કાયાની પવિત્રતા જાળવી રાખીને ગમે તેવા વિષયભેગથી વિરક્ત રહેવું. ઉક્ત દશ મહા શિક્ષાને યથાર્થ રીતે અનુસરનાર યતિએ જગતને મહા આશીર્વાદરૂપ છે, અને તે પરમ પવિત્ર માર્ગને ઉલંધી
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮ કેવળ આપમતિથી સ્વચ્છેદપણે ફરનાર યતિઓ તે જગતને કેવળ શ્રાપ રૂપજ છે.
૩૬ સમતા રસ સાયર સે સંતરાગ દ્વેષ અને મહજન્ય મમતાદિક વિકારેને તજી જે સદા સમતા રસમાં ઝીલ્યા કરે છે તે જ ખરેખર સંત પુરૂષે છે. એવા સમતાવંત સાધુએ ખરેખર વિશ્વવંદ્ય છે. દુનિયામાં એવી કઈ વસ્તુ નથી કે જેની તેમને ઉપમા આપી શકાય. તેથી તેવા સમતા સેવી સંત સાધુજને ઉપમાનીત કહેવાય છે. જ્ઞાનસારમાં કહ્યું છે કે “ જેમને સમતારસ સ્વયંભૂ રમણ સમુદ્રની સાથે સ્પર્ધા કરે છે અને નિરંતર વૃદ્ધિ પામતે જાય છે એવા મુનીશ્વરેને જેની સાથે સરખાવી શકાય એવી કોઈ ઉપમા આ ચરાચર જગતમાં જણુંતીજ નથી.” તેમ છતાં ચંદ્ર, સૂર્ય, સાયર, ભારંડ પ્રમુખની જે ઉપમા આપવામાં આવે છે તે એકદેશીય સમજવી.
૩૭ તજત માન તે પુરૂષ મહંત–જે માન માનવીએમાં સામાન્ય નિયમ મુજબ જોવામાં આવે છે, અને જેના યોગે જેને બહુધા જોખમમાં ઉતરવું પડે છે, તેમજ જેથી પરિણામે નરકાદિક દુર્ગતિમાં પણ જવું પડે છે. તે દુઃખદાયી માન–અભિમાનને તજે તે હેટા મહંત પુરૂષ છે. અભિમાન તજવાને ઉપાય નમ્રતાજ છે. જ્યાં સુધી આપણે પૂર્ણતા પામ્યા નથી, ત્યાંસુધી અભિમાન કેમ કરી શકાય ? તેમજ પૂર્ણતાને પામેલાને અભિમાન કરવાની શી જરૂર હોય? મતલબ કે પૂર્ણ કે અપૂર ર્ણને અભિમાન કરવાને અવકાશજ રહેતું નથી. તેમાં પણ જે તત્વથી પૂર્ણતા પામેલા છે તે તે કદાપિ પણ અભિમાન કરતાજ નથી, એટલું જ નહિ પણ અભિમાન તજીને નમ્રતા ગુણને સેવ
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯ વાથીજ પૂર્ણતા પમાય છે, અને જે અપૂર્ણ છતાં અભિમાન – મિથ્યા અભિમાન સેવે છે તે પૂર્ણતા પામી શક્તા નથી, એ ટલું જ નહીં પણ હોય તે પણ હારીને પાયમાલ થઈ જાય છે. માટે સહુથી શ્રેષ્ઠ માર્ગ એ છે કે જેમ જેમ ગુણની વૃદ્ધિ થતી જાય તેમ તેમ નમ્રતાની વૃદ્ધિ થવી જોઈએ—જેમ જેમ નમ્રતા અધિક તેમ તેમ ગુણવૃદ્ધિમાં ગતિ શીધ્ર અને જેમ જેમ તેમાં ખામી તેમ તેમ ગુણવૃદ્ધિમાં પણ ખામી સમજવી. “લઘુતા ત્યાં પ્રભુતા” અને “પ્રભુતાથી પ્રભુતા દૂર” એ નિયમ છે. તેથી જ રાવણ અને દુર્યોધન જેવાના પણ બેહાલ થયા, અને રામચંદ્ર તથા પાંડને અભ્યદય થયે.
૩૮ સૂરવીર જે કંપ વારે-જે કામવિકારને નિવારે અને વિષયવાસનાને નિર્મળ કરે તે ખરેખર શરીર એટલે બહાદુર છે, અને જે કામવિકારને વશ થઈ સ્વપર હિતથી ચકે છે તે ડરપોક યા કાયર છે. લાખ માણસની સામે રહી રણમાં યુદ્ધ કરનાર કઈક સુભટ હોય છે, પણ એક અબળા-સ્ત્રીના નેત્રકટાક્ષને તે સહી શકતા નથી, સ્ત્રીની પાસે કેવળ કાયર બની જાય છે. વળી કામવિકારને વશ થયેલ અંધના જે અંધ બની જાય છે તેથી તે મર્યાદા મૂકી જ્યાં ત્યાં ભટકે છે અને અનેક સ્થળે માર તથા અપમાન પામે છે તેમજ પ્રાંતે મલીન વાસનાથી મરીને નીચ ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. માટે દરેક સ્ત્રીપુરૂષે કામવિકારને વશ કરી સ્વમર્યાદા સાચવવા સાવધાન રહેવું જોઈએ. કામવિકારને વશ કરનાર સ્ત્રીપુરુષનું જ શીળરત્ન દીપી નીકળે છે. શીળરત્ન એજ મનુષ્યજાતનું ખરું ભૂષણ છે. તેથી સ્ત્રી પુરૂષજ શીળરત્નને આદરી શકે છે. પૂર્વે એવાં અનેક સ્ત્રી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
–પુરૂષ રત્ના હતાં. કે જેમનાં પવિત્ર નામ અદ્યાપિ પર્યંત પ્રભાતમાં ગવાય છે. તેવા પવિત્ર સ્ત્રી પુરૂષોનુ અનુકરણ કરી મન, વચન કાયાની શુદ્ધિથી શીળરત્ન સાચવવા અને અનુક્રમે વિષયવાસનાને નિર્મળ કરવા આત્માર્થી સજજનાએ યત્ન કરવા જોઇએ.
૩૯. કાયર કામ આણા શિર ધારે—વિષયવિકારને વશ થઈ વિવેકરત્ન ગુમાવી નાંખી જે સ્વમર્યાદાથી ચૂકે છે તેજ કાયરનું લક્ષણ છે. આવા કાયર માણસો સ્વપરનુ જીવન બગાડે છે. કામાંધ બની પોતેજ મર્યાદા મૂકી બીજાને પણ ઉન્માર્ગે દોરે છે અને એમ કરીને ઉભયના અધઃપાત કરાવે છે. કામાંધ અનેલી માતા પોતાના પતિને કે પુત્રને ગણતી નથી. પોતાના કલ્પિત સ્વાર્થ સાધવાને તેમના કિમતી પ્રાણને હરી લે છે, અને ગમે તેવા નીચ નાદાનની સાથે પણ ગમન કરે છે. તેમજ કામાંધ બનેલા પુત્ર પેાતાની કુળ મર્યાદાને મુકી માતા, ભગિની કે પુ. ત્રીની સાથે પણ ગમન કરતાં ડરતા નથી-તેને કાયર એટલા માટે કહીએ છીએ કે તે મૂખ પેાતાના પ્રખળ દોષના કારણથી પેાતાને ભવિષ્યમાં થનારી આપદાથી બચવાને કંઇ પણ પુરૂષાથ ફારવતા નથી. તેવા કામાંધ સ્ત્રીપુરૂષોને પ્રખળ કામવિકારથી આ લેાકમાં પણ અનેક પ્રકારના અનર્થ સ‘ભવે છે, અને ભવાંતરમાં નરકાદિકનાં મહા ત્રાસદાયક દુ:ખની પરપરા તેમને મહુ પેરે વેઠવી પડે છે. તેમ છતાં મનુષ્યજન્મમાં સ્વપર હિત સાધી લેવાની સાનેરી તક ગુમાવેલી પાછી મળી શકતી નથી. કદાચ ઘણે કાળે ઘણા કષ્ટ મનુષ્યજન્મ મળે તેપણ સાંઢની જેમ સ્વચ્છંદપણે સેવેલા વિષયભાગથી પુષ્ટ થયેલી વિષયવાસના જાગૃત થતાંજ જેવાને તેવાજ જીવ વિષયવમળમાં પડી જાય છે,
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૧
ભય, મન થી કુત્યાય, હિ
વિવેક ઘટમાં
૧
માટે જેમ બને તેમ સમજુ શાણું માણસેએ ઉત્તમ સાધન વડે વિષય પાસથી છુટી નિવિકારીપણું પ્રાપ્ત કરવા પ્રબળ પુરૂષાર્થ ફેરવવા પુરતા પ્રયત્ન કરે જઈએ.
૪૦. અવિવેકી નર પશુ સમાન–જેનામાં વિવેક જા નથી તેમજ જે વિવેકરત્ન પેદા કરવા પૂરતા પ્રયત્ન કરતા નથી તે મનુષ્ય છતાં પશુ જેવો જ ગણાય છે. કેમકે આહાર, ભય, મિથુન અને પરિગ્રહ રૂપ સંજ્ઞા ચતુષ્ટય તે ઉભયને સમાનજ છે. જેથી કૃત્યાકૃત્ય, હિતાહિત, ભક્ષ્યાભઢ્ય, પેથાપેય કે ગુણદોષ યથાર્થ સમજી શકાય એ વિવેક ઘટમાં પ્રગટ થાય તેજ મનુષ્યજન્મની સફળતા છે. પશુમાં પ્રાયઃ એવું વિજ્ઞાન હઈ શકતું નથી, ત્યારે મનુષ્ય ધારે તે બુદ્ધિબળથી તત્ત્વતત્વને વિચાર કરી, નિશ્ચય કરી અતત્વને તજી તત્વને ગ્રહણ કરી શકે છે. જે બુદ્ધિબળ પામ્યા છતાં તેને ઉપર કહ્યા મુજબ ઉપગ નહિ કરતાં નાના પ્રકારની વિષયવાસનાને પોષવા માટે જ તેને અવળે ઉપયોગ કરવામાં આવે, તેમજ દુર્લભ માનવદેહ, લક્ષ્મી અને વાણુને પણ તેજ માઠે ઉપયોગ કરવામાં આવે તે તે પામેલી શુભ સામગ્રીને હારી જાય છે, અને તેવી શુભ સામગ્રી અન્ય જન્મમાં પણ એ ઉદ્યમ નહિ કરવાથી ફરી મેળવવી મુશ્કેલ જ છે. માટે ઉત્તમ સ્ત્રી પુરૂષોએ મેહ, અજ્ઞાન, અવિવેકને તજી જેમ બને તેમ શીધ્ર સત્સંગ મેળવી નિર્મળ જ્ઞાન અને વિવેક પ્રાપ્ત કરવા અચુક પ્રયત્ન સેવ, જેથી આ માનવભવ સફળ થઈ શકે !
૪૧. માનવ જસ ઘટ આતમજ્ઞાન–જેના હૃદયમાં વિવેક જાગૃત છે તે જ ખરા માનવ છે. કેમકે તેમને જ જન્મ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
સફળ છે. આત્મજ્ઞાનવર્ડ સ્વપરના, જડ ચૈતન્યના, ત્યાજ્યાત્યાજ્યના, કૃત્યાકૃત્યના, હિતાહિતના, ભક્ષ્યાભક્ષ્યનેા, પેયાપેયના તેમજ ગુણદોષના નિશ્ચય થઇ શકે છે. એવી રીતે તત્ત્વ નિશ્ચય થવાથી નિશંકપણે સ્વપર હિત સાધી શકાય છે, અને તેમાંથી ચલાયમાન નહિ થતાં સુખે સાધ્ય સિદ્ધિ મેળવી શકાય છે. આથી સમજી શકાશે કે આત્મહિત સાધવા માટે આત્મજ્ઞાન કેટલુ અધુ ઉપયોગી છે. આત્મામાં જે અનતી શક્તિ સત્તાગત રહેલી છે તેની પૂરેપૂરી શ્રદ્ધા કરાવનાર આત્મજ્ઞાનજ છે, અને એવી દૃઢ આત્મશ્રદ્ધા થતાંજ સત્તાગત રહેલી આત્માની અનતીશક્તિને વ્યક્ત ( પ્રગટ કરવાને નિઃશંકપણે સાધનક્રમ સેવી શકાય છે, એટલે અનુક્રમે આત્મમણુતા ચેાગે અવિચળ એવું મોક્ષસુખ મેળવી શકાય છે.
૪૨, દિવ્યદૃષ્ટિધારી જિન દેવ, કરતા તાસ ઇંદ્રા દિક સેવ—જેમણે રાગદ્વેષ અને માહાર્દિક દોષોને દૂર કર્યા છે અને પરમ શાંત દશાના જેમને સાક્ષાત અનુભવ થયા છે એટલે જેમને પરમ ક્રિત્ર્ય દૃષ્ટિ પ્રગટ થઇ છે અને તેથીજ ઇંદ્રાદિક દેવા જેમની સેવા કરવા ઉજમાળ રહે છે એવા જિન અરિહંત તીર્થંકર ભગવાનજ ખરા દેવ છે, એટલે તેજ દેવાધિદેવ છે એવા નિશ્ચય થાય છે, એમ સ્વબુદ્ધિથી તત્ત્વનિશ્ચય કરી કલ્યાણ અથી જનાએ ઉક્ત જિનેશ્વર ભગવાનનેજ આત્માની સંપૂર્ણ વિભૂતિના સાક્ષાત્કાર કરવાને માટે દૃઢપણે (નિશ્ચલપણે ) અવલખવા ચેાગ્ય છે. જેમને સપૂર્ણ સ્વરૂપ સાક્ષાત્કાર થયેલ છે એવા જિનેશ્વર ભગવાનને અનન્ય ભાવે અવલ’બનાર પણ આત્મસાક્ષાત્કાર અનુભવી શકે એમાં કંઈ આશ્ચર્ય જેવું નથીજ.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
૪૩. બ્રાહ્મણ તે જે બ્રહ્મ પીછાણે-બ્રહ્મ જે પરમામા તેનું સ્વરૂપ સારી રીતે સમજે તે બ્રાહ્મણ અથવા બ્રહ્મ જે જ્ઞાન-જ્યોતિ, તેમાંજ સ્નાન કરે, જ્ઞાનમાં નિમગ્ન રહે, અજ્ઞાનાચરણ ન કરે તે બ્રાહ્મણ, અથવા બ્રહ્મ તે બ્રહ્મચર્ય-શીલ, સતેપાદિક સદ્ગણે, તેમનું સદા સેવન કરે તે બ્રાહ્મણ. ઉપર કહેલા શબ્દ પરમાર્થ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે સમ્ય જ્ઞાન અને સમ્યગ આચરણ એ ઉભયને સાથે સેવવાથી જ બ્રાહ્મણ થવાય છે, જેમાં સભ્ય જ્ઞાન પણ નથી અને સમ્યમ્ આચરણ પણ નથી તે ખરો બ્રાહ્મણ નથી. આવા ઉત્તમ આશયથી અન્યત્ર કહ્યું છે કે “સર્વ જાતિમાં બ્રાહ્મણે પણ છે, તેમ સર્વ જાતિમાં ચંડાળપણ છે. એટલે કે બ્રાહ્મણ જાતિમાં પણ ચંડાળે છે, અને ચંડાલેમાં પણ બ્રાહ્મણ છે, એ મહાવચન ઉપરની વાતને પુરતે ટેકે આપે છે. મતલબ કે નિર્મળ બોધ અને નિર્મળ-નિર્દભ આચરણ વડેજ ખરા બ્રાહ્મણ હોઈ શકે છે.
- ૪૪ ક્ષત્રી કર્મ (રપુ વશ આણે–રાગ દ્વેષ અને મેહાદિક કર્મ શત્રુઓને નિગ્રહ કરી તેમને સ્વવશ કરે તે જ ખરે ક્ષત્રી સમજ. ક્ષત્રીકુળમાં પેદા થવા માત્રથી કંઈ કાર્યસિદ્ધિ નથી. ખરૂં ક્ષત્રિયપણું કર્મશત્રુઓને વશ કરવામાં જ સમાયેલું છે, એમ ઉપરના વચનથી સ્પષ્ટ થાય છે, બાકી જે ક્ષત્રી નામધારી રાગ દ્વેષ અને મેહાદિક કર્મશત્રુઓને વશ કરવાને બદલે ઉલટા તેમને વશ પડી દીન અનાથ અને નિરપરાધી એવા જાનવરેને શોખની ખાતર અથવા જીભની લુપતાથી શિકારમાં હણે છે કે હણાવે છે તે સ્વક્ષત્રીનામને કેવળ કલંકિત કરે છે. ખરા ક્ષત્રી પુરૂષરત્નમાં તે ઉત્તમ પ્રકારની ક્ષમા, મૃદતા, સરળ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
તા, સત્ય, સંતોષ અને સંયમાદિક ઉત્તમ પ્રકારના સદ્ગુણ હેવા જોઈએ. શુદ્ધ શીલ–અલંકારને ધારણ કરી, પરદારા સદરપણું, ઉત્તમ નીતિ અને ન્યાયની ધુરા ધારીને અનીતિ કે અન્યાયને દેશનિકાલ દેવાપણું અને વિવેક રત્ન જાગૃત કરીને માંસ મદિરાદિક દુષ્ટ વ્યસનને મૂળથી ઉખેડી નાંખવાપણું વિગેરે વિગેરે સગુણો પણ અવશ્ય આદરવા જોઈએ. જે જે જને ગમે તે જાતિમાં ઉક્ત સણોનું સંસેવન કરે છે તે સજજને તે તે જાતિમાં ઉત્તમ પ્રકારના દષ્ટાંત રૂપ થઈને અનેક દીન અનાથ જનને ઉદ્ધાર કરવા શક્તિવાન થાય, તેમજ શીધ્ર સ્વદેશને ઉ. દ્વારા કરવામાં પણ પ્રબળ સહાયભુત થઈ શકે !
૪૫ વશ હાણિ વૃદ્ધિ જે લખે—જે લાભ તેટાને વિચાર કરીને જેમાં અચૂક લાભ સમાયેલું હોય તે કાર્ય જ કરે અને જેથી અચૂક તેટો સંભવ હોય તે કાર્ય નજ કરે એજ ખરે વૈશ્ય સમજો. ગમે તે અદશ્ય કારણોથી જેમ બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિમાં સ્થિતિને વિપર્યય થયેલું જણાય છે એટલે જેવી તેમની પરમાથી સ્થિતિ હેવી ઘટે તેથી બધા વિપરીત દેખાય છે, તેમ માં પણ દેખાય છે. જડ ઘાલીને બેઠેલા ખોટા વહેમ, બેટા રીત-રિવાજો, બેટા ઉડાઉ ખર્ચે, મિથ્યા આડંબર, અને તેમાં જ પિતાની, પિતાની જાતની બડાઈ સમજવા ઉપરાંત દેશની દુર્દશા યા વિનાશ કરનાર મહા અનિષ્ટ ઈર્ષા–અદેખાઈશ્રેષ અને મત્સર આદિ દુર્ગુણ બહુ મજબૂત થઈ રવપરનો વિનાશ કરવા તૈયાર થયેલા છે. તેવા જીવલેણ દોષને દૂર કરવા અને તેમને જડમૂળથી ઉખેડી નાખવા શું હવે વધારે વખત વિલંબ કરવાની જરૂર છે ? હવે તે અવશ્ય કુંભકરણની નિદ્રા
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫
માંથી જાગવું જ જરૂરનું છે. અન્યથા બહુજ ખેદકારક પાયમાલી દિન પ્રતિદિન વધતી જ સંભવે છે. જાગતાને ભય નથી. એ મને હાવાક્ય વૈશ્યવર્ગ હવે ક્ષણે ક્ષણે સંભારી રાખવાની જરૂર છે. * ગઈ સે તે ગઈ ” હવે રહી તેની સંભાળ લેવાની છે તેમાં જેટલી ઉપેક્ષા એટલીજ ગંભીર હાનિ સમજી લેવાની છે. સમજુ ને વધારે શું કહેવું ! - ૪૬ શુદ્ર ભક્ષ અભક્ષ જે ભખે—જેને ભક્ષ્યાભઢ્યને કંઈ પણ નિયમજ નથી, જે પરજના કિંમતી પ્રાણને વિનાશ કરી-કરાવીને રાક્ષસોની જેમ માંસ ભક્ષણ કરે છે, સુરાપાન કરે છે, મૃગયાની રમતમાં સંખ્યાબંધ જીવને સંહાર કરે, કરાવે છે અને એવાજ અનર્થકારક કાર્યોમાં ક્ષણિક કલ્પિત સુખ–સ્વાર્થ ખાતર થતી પારાવાર જીવહિંસાની લગારે દરકાર કરતા નથી તેવા નીચ નાદાન જનેને જ્ઞાની પુરૂષે શુદ્ર જનની કેટિમાંજ લેખે છે. ઉત્તમ પુરૂષ તે સ્વમમાં પણ પરજીવને પીડા કરવા ઈરછે નહિ, શાણા સજ્જન પુરૂષે તે સહુના પ્રાણ પિતાના પ્રાણ સમાન કે તેથી પણ અધિક લેખીને પોતાના પ્રાણથી પણ પરપ્રાણની અધિક રક્ષા કરે છે, અને તેથી જ તેઓ મિથ્યા મેજશેખને વશ નહિ પડતાં જેમ સ્વપરનું અધિક શ્રેય સધાય તેમ દિનરાત યત્ન કર્યા કરે છે. સજન પુરૂષે કદાપિ પણ નીતિ–ન્યાય-પ્રમાણિકતાનો માર્ગ મૂકીને અનીતિ-અન્યાય-અપ્રમાણિકતાને આદરતા જ નથી અને તેમાં જ તેમની ઉત્તમતા સમાયેલી છે, ત્યારે શુદ્ર જન પિતાના કલ્પિત તુચ્છ સ્વાર્થ ખાતર પરના પ્રાણ લેતા પણ ડરતા નથી. એવા અનાર્ય આચરણ કરનાર શુદ્ર જને પિતાને આ ભવ અને પરભવ બગાડે છે અને
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
દુનિયાને શ્રાપરૂપ થઈ અનેક અજ્ઞાની જનોને ઉન્માર્ગે ચઢાવી. દુઃખભાગી કરે છે.
૪૭. અથિર રૂપ જાણે સંસાર–સંસાર, સંસારની. માયા, સંસારનું સુખ માત્ર અથિર-અશાશ્વત છે, ક્ષણમાં એક ગતિમાં તે ક્ષણમાં બીજી ગતિમાં કર્મવશ જીવ ભટક્યા જ કરે છે. નાઘેલા સાંઢની જેમ જીવને કર્મ જ્યાં ખેંચી જાય ત્યાં જવું જ પડે, તેમાં તેનું કંઈ ચાલે નહિ. એટલે કે કર્મવશ જીને સંસારમાં અનિયત વાસ છે, તેમાં પણ જેવી મતિ તેવી ગતિ એ શાસ્ત્રવચનને અનુસારે સારી મતિથી શુભ કરણી કરનારની શુભ ગતિ–દેવ મનુષ્ય રૂપ થાય છે અને મૂડી મતિથી અશુભ કરણ કરનારની માઠી ગતિ-નરક તિર્યંચરૂપ થાય છે. પણ જ્યાંસુધી તેના મૂળ રૂપ રાગ દ્વેષ મહાદિક સમૂળગા ક્ષય પામ્યા નથી ત્યાંસુધી સંસારપરિભ્રમણ કરવું જ પડે છે, અને ત્યાં સુધી વિકારને વશ થઈ સંસારની માયામાં મુંઝાય. અને પરિણામે અતિ દુઃખદાયી એવા કલ્પિત ક્ષણિક સુખમાં સુખબુદ્ધિ રાખી મધુબિંદુના દષ્ટાંતે તેમાં મુંઝાઈ મરે ! આવી રીતે મેહવશ વિષયવાસનાના જોરથી એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં અને બીજામાંથી ત્રીજા ભવમાં એમ ભવપરંપરા કરી પિતાનીજ ગંભીર ભૂલથી ભવચક્રમાં ભમ્યા જ કરે છે.
૪૮. થિર એક જિન ધર્મ હિતકાર–આ અસ્થિર સંસારમાં જે કંઈ પણ સ્થિર, સાર અને હિતકર વસ્તુ પ્રાપ્ત થઈ શકતી હોય તે તે જિનેશ્વર ભગવાને ભાખેલે ધર્મજ છે. મતલબ કે દરેક આત્મદ્રવ્યમાં જાતિવંત રત્નની તિની જેમ સત્તાગત વ્યાપી રહેલે શુદ્ધ સનાતન જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રાદિક
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭ ધર્મ સદા સ્થિર, સારરૂપ અને એકાંત હિતકર છે, તેમજ ઉક્ત આત્મધર્મને વ્યક્ત–પ્રગટ કરવા માટે સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ નિર્મિત કરેલાં સાધન પણ પ્રવાહરૂપે સદા વિદ્યમાન વર્તે છે. નિર્મળ સ્ફટિક રત્નની જેમ આત્માને મૂળ સત્તાગત સ્વભાવ નિષ્કષાય એટલે ક્રોધાદિક કષાય વજિત છે, પણ જેમ ઉપાધિ (ઉપર મુકેલાં રાતાં કાળાં ફૂલ) સંબંધથી સ્ફટિક પણ રાતું કાળું માલમ પડે છે, તેમ આત્મા પણ પુણ્ય પાપનાયેગથી રાગદ્વેષરૂપ પરિણામને પામે છે, એટલે સકષાયી જણાય છે. જેમ સ્ફટિક રત્ન ઉપર મુકેલા પુલરૂપ ઉપાધિસંબંધ દૂર કરવાથી સ્ફટિક રત્ન જેવું ને તેવું ઉજ્વળ પ્રતીત થાય છે, તેમ આત્માની સાથે લાગેલાં પુણ્ય પાપથી થયેલ રાગદ્વેષ રૂપ પરિણામને દૂર કરવાથી આત્મા નિર્મળ-નિરાવરણ-નિષ્કષાય-નિવિકલ્પ બની રહે છે, ત્યારે તરંગ વિનાના રત્નાગરમાં રત્નની રાશિની જેમ અનંત જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રાદિક સદ્ગુણેને સમૂહ આત્માના સંપૂર્ણ પ્રદેશમાં ઝળકી રહેલા વ્યક્ત–પ્રગટ થાય છે. આત્મપ્રદેશમાં સદા. સત્તાગત વ્યાપી રહેલા સદ્ગુણસમુદાયને જે રાગદ્વેષાદિક કર્મ આવરણ પ્રગટ થવા દેતા નથી તે રાગદ્વેષાદિકને સમૂળગા દૂર કરવા સદા સાવધાનપણે સર્વજ્ઞદેશિત સત્ સાધનેને સેવવા–સદુઘમ કરે એજ આત્માથી સજ્જનેનું મુખ્ય કર્તવ્ય છે, અને એજ જિનેશ્વર પરમાત્માએ પ્રરૂપેલી શુદ્ધ સનાતન શૈલી છે.
૪૯ ઈહિરસુખ છિલ્લર જળ જાણે—જેમ એક મહાસાગર અથવા અગાધ જળવાળા સરવર પાસે છિલ્લર જળવાળું ખાબચીયું કઈ હીસાબમાં નથી, તેમ શુદ્ધ નિષ્કષાય આત્માના અતપ્રિય સ્વાભાવિક સુખ પાસે ઈંદ્રિયજન્ય વિષયસુખ ફક્ત
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
ખાબોચીયા જેવું અપ અને તુચ્છ છે એમ જાણવું. આત્માનું શુદ્ધ સ્વાભાવિક સુખ નિરૂપાધિક-ઉપાધિવજિત છે ત્યારે દ્વિયજન્ય સુખ સપાધિક એટલે ઉપાધિયુક્ત છે. આત્માનું સહજ સુખ નિવિકલ્પરૂપ છે, અને ઇંદ્રિયસુખ સવિકલ્પરૂપ છે. આત્માનું સુખ સ્થિર-ચિરસ્થાયી છે અને ઇન્દ્રિયસુખ અસ્થિર ક્ષણિક છે. આત્માનું સુખ સંપૂર્ણ છે, અને ઇન્દ્રિયસુખ અપૂર્ણ છે. આત્માનું સુખ અકૃત્રિમ છે અને ઇન્દ્રિયસુખ કૃત્રિમ-કલ્પિત છે. આત્માનું સુખ એકરૂપ છે અને ઇંદ્રિયસુખ નાના રૂપ છે, તેમજ આત્મસુખ શાશ્વત છે, અને ઈંદ્રિયસુખ છેહવાળું છે. ઉક્ત ઉભય જાતના સુખમાં આ પ્રગટ પટાંતર સમજીને આત્માર્થી સજજનએ આત્માનું સહજ શુદ્ધ અખંડ અક્ષય નિવિકલ્પ નિરૂપાધિક અકૃત્રિમ એકાંત અજરામર એવું શાશ્વત સુખ સંપ્રાપ્ત કરવા માટેજ અહોનિશ ઉદ્યમ કર ઘટે છે. ઈદ્રિયસુખને મેહ તજી મનને સ્થિર કરવાથી તે મેળવવું સુલભ છે.
૫૦ શ્રમણ અતિંદ્ધિ અગાધ વખાણે -શ્રમણ કહીએ તપસ્વી મુનિરાજ તેમનાવડે અનુભવાતું જે સહજ અતીંદ્રિય આત્મિકસુખ તે જ ખરેખર અગાધ–અપાર-નિસીમ છે અને ઇન્દ્રિયજન્ય વિષયસુખના આશી એવા અવિરતિ જનનું ક્ષણિક અને કલ્પિત સુખ તે છિલ્લર જળ સમાન અલ્પ અને તુચ્છ છે એમ ઉભયને પરસ્પર સરખાવતાં સમજાશે. એમ સમજી ઉભયમાં જે અધિક હિતકર પ્રતીત થાય તેવા સુખને માટેજ ઉદ્યમ કરે ઉચિત છે.
૫૧ ઈચ્છારીધન તપ મહાર–ભિન્ન ભિન્ન વિષયમાં અટન કરતી ઈદ્રિયને અને મનને દમી તે તે વિષયમાં થતા
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૯
રાગદ્વેષાદિક વિકારોને નિવારવા માટે આત્મનિગ્રહ કરવા એજ ખરેખર સુંદર મનહર તપ છે, અને ઉક્ત અનિષ્ટ વિકારીને વારવા માટેજ સમર્થ જ્ઞાની પુરૂષોએ નાના પ્રકારના ખાદ્ય અને અભ્યંતર તપ કરવા ઉપદેશ આપેલા છે, એ ઉભય પ્રકારના તપનુ સ્વરૂપ વિસ્તારપૂર્વક અનેક સ્થળે બતાવેલું છે, ત્યાંથી સમજી ખની શકે તેટલો તેનો આદર કરવા ખપ કરવા જરૂરને છે. તપથી વિકાર માત્ર ખળી જાય છે, અનેક પ્રકારની લબ્ધિએ અને સિદ્ધિઓ સપજે છે, તેમજ પરિપૂર્ણ કર્મમળનો ક્ષય કરીને આત્માને ઉજ્વળ કરી અક્ષય અનત એવા શાશ્વત મેાક્ષસુખના ભાતા મનાવે છે, માટેજ તેમાં પૂર્ણ પ્રયત્ન કરવા જરૂરના છે.
પર. જય ઉત્તમ જગમાં નવકાર.—જેથી ઉત્તમ કાટિવાળા આત્માનું સંસ્મરણ થાય તે જપ કહેવાય. તેવા જપ જગમાં નવકાર મહામત્ર જેવા કોઈ બીજો ઉત્તમ નથી, કેમકે નવકાર મહામત્રમાં અરિતાદિક પચ પરમેષ્ઠીના સમાવેશ થાય છે, તેમાં જે અરિહંત અને સિધ્ધ ભગવાન અનંતગુણના આગર છે. આચાર્ય મહારાજ નિર્મળ અખંડ બ્રહ્મચર્યાદિક ૩૬ ગુણાવડે, ઉપાધ્યાય મહારાજ ઉત્તમ પ્રકારના વિનય સહિત સત્ શાસ્ત્રના પઠનપાનાદિરૂપ ૨૫ ગુણાવડે અને મનુષ્યલાકવર્તી નિગ્રંથ મુનિસમુદાય અહિંસાદિક ઉત્તમ ૨૭ ગુણાવડે જગલઅને પાવન કરે છે, તેમના સમાવેશ થાય છે, તેમજ જે અનત જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રાદિક ધર્મવડે અરિહંતાદિક વિભૂષિત છે તેવા શુદ્ધ આત્મધર્મના પણ નવકાર મહામંત્રમાં સહેજે સમાવેશ થાય છે. માટેજ આત્મસાક્ષાત્કાર કરવા પ્રબળ ઈચ્છાવાળા ભ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
વ્યજનેએ ઉક્ત મહામંત્ર વારંવાર જપવા ગ્ય છે; એથી આ-- ત્માની શીધ્ર ઉન્નતિ સાધી શકાય છે,
પ૩ સંજમ આતમ થિરતા ભાવ, ભવસાયર તરવાકે નાવ–આત્મપ્રદેશમાં રત્નતિની જેમ સહજે વ્યાપી. રહેલા જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રાદિક સદ્ગુણસમુદાય, તેમાં જ અકૃત્રિમ. પ્રેમભાવે રમણ કરવું તેજ સયમ છે. જેમ બેટવડે ભવસાગર, સુખે તરી શકાય છે તેમ ઉક્ત સંયમ સેવવાવડે આત્મા સુખે. જન્મ જરા અને મરણ સંબંધી અનંત અને અગાધ દુ:ખરૂપ. જળથી ભરેલા આ સંસારસમુદ્રને પાર પામી શકે છે. હિંસા, અસત્ય, અદત્ત, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહથી નિવત, ઇંદ્રિય ઉપર કાબુ રાખી, મન વચન અને કાયાના કુત્સિત (માઠા) વ્યાપારને તજી, અહિંસાદિક ઉત્તમ સાધનસંતતિને પરમાર્થ ભાવે સેવવી, એ આત્મસ્થિરતારૂપ સંયમગુણની આરાધના માટે જ છે અને તેથીજ ભવસમુદ્રને તરી એક્ષપુરીમાં પહોંચવું સુલભ થાય. છે, એથી વિપરીત હિંસા અસત્યાદિક અસંયમને અનન્યભાવે સેવવાથી આત્મભાવ અત્યંત અસ્થિર થઈ મલીનતાને પામે છે, અને તેથી તે અહટઘટિકાના ન્યાયે ભવચકમાં ભટક્યા જ કરે છે. - ૫૪ છતી શક્તિ રોપવે તે ચેર–ઉક્ત સંયમ ગુણને સેવવા માટે અને અસંયમથી નિવર્તવા માટે જે પિતાની છતી શક્તિને સદુપયોગ ન કરે, તેને ગેરઉપયોગ કરે તેજ ખરેખર ચોર સમજે. લેકપ્રસિદ્ધ ચાર અન્યને અંધારામાં છેતરી પરદ્રવ્ય સંહરે છે, અને તે ગુપ્ત સ્થળે ગોપવે છે, અને આ આત્મચર તે પિતાનાજ અંતઃકરણને છેતરી આત્મસાધનની અમૂલ્ય તકથી પિતાને જ વંચિત રાખીને અજ્ઞાનવડે પિતે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ પિતાનું જ સર્વસ્વ ગુમાવી દે છે, અને તે અમૂલ્ય તક ગુમાવી દીધાથી પુનઃ મહા પરિશ્રમે પણ તે બેટને પૂરી પાડી શક્ત નથી. આનું નામ આત્મવંચકતા.
૫૫ શિવસાધક તે સાધકિશોર–પ્રમાદ તજી અપ્રમત્તપણે સિંહની જેમ શૂરવીર થઈ સંયમ આચરણવડે જે મેક્ષમાર્ગ સાધે છે તે જ ખરા સાધુની ગણનામાં આવે છે. બાકી સાધુવેષ ધારણ કરી પવિત્ર સંયમાચરણ સેવવાને બદલે જે અસંયમવડે વેષવિડંબના કરે છે તે સાધુનામને કલંકિત કરે છે. ઉત્તમ પુરૂષે જે જ પ્રતિજ્ઞા કરે છે તેને પ્રથમથી જ પુરતે વિચાર કરી જેને સુખે નિર્વાહ થઈ શકે એમ હોય તેવી જ પ્રતિજ્ઞા પિતે અંગીકૃત કરે છે, અને તે પ્રાણાંત સુધી પાળે છે, તેમાં કદાપિ પણ પાછીપાની કરતા નથી, તેવી રીતે સકળ મુમુક્ષુ જનેએ સંયમ પાળવારૂપ જે પ્રતિજ્ઞા પિતે સંઘ સમક્ષ અંગીકૃત કરી છે તેને વિવેકથી જીવિતપર્યત નિર્વાહ કરે, તેમાં લગારે પ્રમાદ ન કરવો એ તે મહાશયેનું મુખ્ય કર્તવ્ય છે, અને એમાંજ સ્વપરનું હિત સમાયેલું છે.
પદ અતિ દુર્જયમનકી ગતિ જોય–જેમ બધી ઇંદ્રિમાં જિવા ઇદ્રિય જીતવી મુશ્કેલ છે, સર્વ વ્રતમાં જેમ બ્રદ્મચર્ય પાળવું દુષ્કર છે, તેમ એગમાં મનગ - તો કઠણ છે. મન જીતવું કઠણ છે, એ વાત ખરી પણ તેને જીતવાના શુભ ઉપાસે શાસ્ત્રમાં બતાવેલા છે, તેને ગુરૂગમ્ય બોધ મેળવીને મનને સ્થિર કરવા પ્રયત્ન કરે જરૂર છે. પારાની જેવા ચપળ મનને મારવા માટે બહુ પુરૂષાર્થની જરૂર છે, અને તેનું ફળ પણ કંઈ ઓછા મહત્વનું નથી. કહ્યું છે કે “મન
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
પારદ મૂછિત ભયે, અંતરંગ ગુણવૃદ, જાગે ભાવ નિરાગતા, લગત અમતકે બિંદ” એટલે મનરૂપી પારે, નિરાગતારૂપી અમૃતને સ્પર્શ થતાં મૂછિત થઈ જ્યારે મરી જાય છે ત્યારે આત્માના અંતરંગ ગુણને સમુદાય સજીવન થાય છે. મતલબ કે મનને પુરો જ્ય કરવાથી જ સકળ સદગુણે પ્રગટ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. તેથીજ અતિ ચપળ મનને વશ કરવાની આવશ્યક્તા સિદ્ધ થાય છે. વળી કહ્યું છે કે મનને મારવાથી ઇદ્રિજે સ્વતઃ વશ થાય છે, અને તેમ થવાથી કર્મશત્રુઓને ક્ષય થઈ જાય છે, માટે મનને જ મારવું જરૂરનું છે. વળી મન જીહું તેણે સઘળું જીત્યું એમ આનંદઘનજી કહે છે, આથી વધારે શું જોઈએ ?
પ૭ અધિક કપટ નારીને હેય-પુરૂષ કરતાં સ્ત્રી જાતિમાં સ્વાભાવિક રીતે અધિક કપટ હોય છે. આ એક સામાન્ય નિયમરૂપે વાત છે, બાકી તો અપવાદરૂપે પુરૂષથી પણ ન્યૂન કપટવાળી અથવા નિષ્કટ પ્રવૃત્તિવાળી સ્ત્રીઓ પણ મળી આવે, એ વાત સુસંભવિત છે. કપટ બહુલ સ્ત્રીઓનાં ચરિત્ર નોંધવા જવા પડે તેમ નથી. કેમકે એવાં ચરિત્રોવાળી સ્ત્રીઓ જ બધા નજરે પડે છે, તેમજ શાસથી પણ એ વાતને પુષ્ટિ મળે છે તેવીજ પુષ્ટિ શાસ્ત્રથી અપવાદરૂપે ગાયેલી સ્ત્રીઓ માટે પણ મળે છે, પરંતુ એને પ્રગટ પુરાવે મળે એવી નિષ્કપટ આચરણને સેવનારી સ્ત્રીઓ અત્યારે ભાગ્યે જ મળી શકે છે. તે પ્રગટ પુરા નહિ મળવાનું અથવા બહુજ ઓછો મળવાનું કારણ સ્ત્રીઓને જાતિસ્વભાવજ જણાય છે. કહ્યું છે કે “અસત્ય ભાષણ, સાહસ ખેડવું, માયા-કપટ સેવવું, મૂર્ણપણું–અજ્ઞાનાચરણ, અતિ લેભ–તીવ્ર વિષયગરૂપ
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७३
નિર્દયતા ( ત્રિષય ભાગરૂપ સ્વાર્થમાં અંતરાય થતાં સ્વાર્થ સાધવા માટે હૃદયની કઠોરતા) અને અશુચિતા–અપવિત્રતા એ ગણાવેલ દ્રષા સ્રીજાતિમાં સ્વાભાવિક હોય છે. ઉક્ત બાબતમાં અપવાદરૂપે પ્રાયઃ એવીજ ઉત્તમ સતીઓ કે મહાસતીએ હોઇ શકે કે જે ઉત્તમ પ્રકારની શીલ સૉંપત્તિથી વિભૂષિત છે, તેમજ જેમણે સ્વપતિમાં કે સ્વગુરૂમાંજ સર્વસ્વ આરેાપેલુ છે.
१९
नीच सोइ परद्रोह विचारे, उंच पुरुष परविकथा निवारे; उत्तम कनक कीच सम जाणे, हरख शोक हृदये नवि आणे. १० अति प्रचंड अग्नि हे क्रोध, दुर्दम मान मतंगज जोध; विषवल्ली माया जगमांही, लोभ समो सायर कोइ नाहि. १८ नीच संगथी डरीए भाइ, मळिए सदा संतकुं जाइ; साधु संग गुण वृद्धि थाय, नारीकी संगते पत जाय. चपळा जेम चंचळ नर आय, खिरत पान जब लागे वाय; छिल्लर अंजळि जळ जेम छीजे, इणविध जाणी ममतकहा कीजे. २० चपळा तिम चंचळ धनधाम, अचळ एक जगमें प्रभुनाम; धर्म एक त्रिभुवनमें सार, तन धन योवन सकळ असार २१ नरकद्वार नारी नित जाणो, तेथी राग हिये नाव आणो; अंतर लक्ष रहित ते अंध, जानत नहि मोक्ष अरु बंध. जे नवि सुणत सिद्धांत वखाण, बधिर पुरुष जगमें ते जाण; अवसर उचित बोली नवि जाणे, ताकुं ज्ञानी मूक वखाणे. २३ सकळ जगत जननी हे दया, करत सहु प्राणीकी मया; पालन करत पिता ते कहीए, तेनो धर्म चित्त सद्दहिये. २४
૨૨
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪ ૫૮ નીચ સઇ પર વિચારે–પરજીવનનું અનિષ્ટ કેમ થાય, સામે કેમ બેહાલ થાય, સામે કેમ સુખથી ભ્રષ્ટ થાય, સામાની ઉપર કેમ આપદા આવી પડે, એવા પ્રકારની વિચારજાળ ગુંથી કેવળ દુર્ણનમાંજ પિતાને કાળ નિર્ગમન કરે, સુતાં ઉઠતાં, જતાં આવતાં કેવળ એવું જ ખોટું ચિંતવન કર્યા કરે અને સામાનું સાક્ષાત્ અનિષ્ટ કરવાની તક શોધ્યા કરે, તક મળે તે કરવા ચૂકે નહિ, બીજાને પણ એવી જ ટી સલાહ આપી પિતાને કલ્પિત સ્વાર્થ સાધવા બનતું કરે, એક ક્ષણ પણ શુભ વિચારને અવકાશ ન આપે તે પરદ્રોહકારીજ ખરેખર નચ પાપી સમજે. જોકે સામાના પ્રબળ પુણ્યયોગે કોઈ દુષ્ટ ફાવી શકે નહિ, યાવત્ તેને વાળ પણ વાંકે કરી શકે નહિ, તે પણ દુષ્ટ જન તે પિતાની દુષ્ટ વૃત્તિથી અવશ્ય નીચગતિગામી થાય છે જ. પરદ્રોહકારી દિનરાત દુષ્ટવૃત્તિથી દુઃખી જ રહે છે, ત્યારે સહુનું ભલું ઈચ્છનારા સજજને સદા સુખમાંજ મગ્ન રહે છે. શાશ્વત સુખના અર્થી અને સ્વપ્નમાં પણ પહ ચિંતવ નહિ.
૫૯ ઉચ પુરૂષ પરવિકથા નિવારે—જે વાત કરવામાં નથી પિતાનું હિત કે નથી પરનું હિત એવી નકામી વિકથા ઉત્તમ પુરૂષ કરતા નથી. કુથલી કરનાર પિતાનું અને પરનું બગાડે છે. પ્રાપ્ત થયેલી સામગ્રીને કંઈ પણ લાભ તે પિતે લઈ શક્ત નથી તેમ બીજાને પણ લેવા દેતું નથી. વિકથા સેવનાર કઈ વખત નિંદાદિમાં ઉતરીને સ્વપરની પાયમાલી કરે છે. તેથી જે વાતમાં કઈ માલ જેવું જ નથી, તેમજ કંઈ લાભ પણ નથી તેવી વાત કરવા કરતાં પિતાથી બની શકે તે કોઈ સદુદ્યમ સેવીને સ્વપરનું હિત સાધવું એજ શ્રેય છે.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
૬૦ ઉત્તમ કનક કીચ સમ જાણે, હરખ શાક હૃદયે નવિ આણે—ઉદાર દિલના નિસ્પૃહી પુરૂષો આ દુનિયાના દ્રશ્ય પદાર્થેામાં માહાઈ જતા નથી. સમ્યગ્ જ્ઞાનાષ્ટિથી જડ ચૈતન્યનું સ્વરૂપ એળખી જેમ બને તેમ જડ વસ્તુથી ન્યારા રહે છે, તેમને સોનાના ઢગ લેાભાવી શકતા નથી. કેમકે નિસ્પૃહતાથી તે સુવર્ણ ને કીચ સમાન લેખે છે, તેથીજ સુવર્ણ સદેશ પરવસ્તુઆના સ’ચાગથી તેમને હર્ષઉન્માદ થતા નથી, તેમજ તેના વિચેાગે દુ:ખ દીનતા પણ થતી નથી. ઇષ્ટાનિષ્ટ સયેાગવિયેાગમાં તે તત્ત્વષ્ટિ સમાનભાવ રાખી શકે છે અને તેથીજ તે સદા પ્રસન્ન ચિત્તથી સતેષસુખમાં નિમગ્ન રહે છે. આવા તત્ત્વજ્ઞાની પુરૂષોને સ્વપ્નમાં પણ દુઃખના સ્પર્શ સંભવતા નથી. તેમને પેાતાના આત્મામાં અકૃત્રિમ અનહદ સુખના અનુભવ હાઇ શકે છે. આવી ઉત્તમ વૃત્તિ જેના ઘટમાં દિનરાત જાગી છે તેનું અહાભાગ્ય છે, અને તેવી ઉત્તમ વૃત્તિથી શીઘ્ર ભવને પાર પામી શકાય છે.
૬૧ અતિ પ્રચર્ડ અગ્નિ હૈ ક્રોધ—દ્વેષ, ઇર્ષા, અસૂયા, મત્સર, પરાહ, ધૈર, શ્રાપ અને હિંસાદિક સર્વે ક્રોધનાં રૂપ છે. તે મહાભયકર અગ્નિસમાન છે તે અગ્નિની પેરે પ્રથમ તા જેના મનમાં પ્રગટ થયા હાય તેનેજ સતાપે છે-બાળે છે અને પછી જેના તરફ વરાળ કાઢવામાં આવે છે તેનામાં ઉપશમ રસનું બળ ન હાય તો તેને પણ પ્રજાળે છે, અને એમ અનુક્રમે અનેક જનને ઉપતાપ કરે છે. બીજો અગ્નિ જળના ચેાગે શમી જાય છે ત્યારે ક્રેાધાગ્નિને શમાવવાને પૂરતા શમ, પ્રશમ, ઉપશમ, ક્ષમા, શાંતિ, પ્રશાંતિ, ઉપશાંતિ જેવા ઉપચારનીજ જરૂર રહે છે. અ
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬ ગ્નિથી દગ્ધ થયેલી ભૂમિમાં વાવેલાં બીજનાં અંરે તે ઉગી નીકળે છે ત્યારે કે ધાગ્નિથી દગ્ધ થયેલી હૃદયભૂમિમાં પ્રેમાકૂર પ્રગટતેજ નથી. આમ અનેક રીતે વિચારતાં કે અત્યંત અહિતકરે છે, તેથી તે સર્વથા વિર્ય છે. | દર દર્દમ માન મરંગજ ધ–અત્ર માનને મદન્મત્ત હાથીની ઉપમા આપવામાં આવી છે. તેવા હાથીને મહા કષ્ટ દમી શકાય છે. આવા મદોન્મત્ત હાથીને રણસંગ્રામમાં આગળ કરી રાખવાનો રીવાજ સાંભળવામાં આવે છે. તે પિતાના મદમાં ઉન્મત્ત થી છ નગરના દઢ દ્વારને પણ ભાંગી નાંખે છે. “અહંતા અને મમતા” રૂપી મેહમદિરાથી મત્ત થયેલ અહે કાર પણ તેજ છે. તેના પણ કેધની પેરે જડતા, મદ, અભિમાન વિગેરે અનેક અનિષ્ટ પર્ય છે. મદન્મત્ત હાથીની પેરે તે પણ દુઃખે દમી શકાય છે, એટલે મિથ્યા અભિમાનીને વશ કરે મુશ્કેલ છે. મિથ્યાભિમાનવડે છે નહિ કરવા ગ્ય કઈક અગમ્ય કાર્ય કરવાને સહસા મેંદાને પડે છે. તેમાં તે કવચિતજ ફાવે છે. બાકી તે અતિ ઉન્મત્તપણે આદરેલાં સાહસવાળાં કાર્યનાં કડવાં ફળ તેમને જીવિતપર્યત ભેગવવાં પડે છે. રાવણ અને દુર્યોધન જેવાનાં દષ્ટાંત આ બાબતમાં પ્રસિદ્ધ છે. તેવા દુષ્ટ અભિમાનથી જે વેગળા રહે તેમને ધન્યવાદ ઘટે છે. અભિમાનથી વિનય ગુણને લેપ થાય છે માટે અભિમાન ત્યાજ્ય છે. અને વિનયગુણ આદેય છે. વિનયથી વૈરી પણ વશ થઈ જાય છે.
૬૩ વિષ વેલી માયા જગમાંહી–આખા જગતમાં ફેલાયેલી કઈ પણ વિષવેલી હોય તે તે માયા-છળવૃત્તિરૂપ છે. જેમ વિષવેલીનાં મૂળ, પત્ર, કુલ, ફળ અને છાયા સર્વે વિષ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭,
રૂપજ છે અને તેનું સેવન કે આશ્રય કરનારને વિષ વ્યાપે છે, તેમજ માયા આશ્રી પણ સમજવું. તફાવત એટલે જ છે કે વિષવેલીથી દ્રવ્યપ્રાણુને વિનાશ થાય છે, ત્યારે માયાથી ભાવપ્રાણને લેપ થાય છે. માયાવી જનેની હરેક ક્રિયા વિષમય હોય છે, અને તે પ્રત્યેક કિયાથી સ્વપરના જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રાદિક અમૂલ્ય ભાવપ્રાણને નાશ થાય છે. મતલબ કે માયાવીની ધર્મક્રિયા પણ નથી તેને સુખદાયી, તેમ નથી અન્યને સુખદાયી, પણ તે સ્વપરને એકાંત દુઃખદાયીજ નિવડે છે. એથી જ એ હેય છે અને નિષ્કપટવૃત્તિ ઉપાદેય છે. કપટરહિત મન, વચન અને કાયાથી કરાતી વ્યવહારકરણ કે ધર્મકરણ જીવને દુર્ગતિથી બચાવી સદ્દ* ગતિગામી બનાવે છે. - ૬૪ લભ સમો સાયર કેય નાંડિ–લેભને અત્ર સાગરની ઉપમા આપવામાં આવી છે તે એવી રીતે કે જીવને જેમ લાભ મળતું જાય છે તેમ લેભ વધતો જાય છે, અને તે અનુક્રમે વધીને સાગર જે વિશાળ થાય છે, પરંતુ મમૂનિ દુઃatiા એ ન્યાયે લેભમાં દુઃખની પરંપરા રહેલી છે, તેને લેભાં જઈ શકતે નથી, તેથી જ તેમાં ખેંચાય જાય છે. કહ્યું છે કે કે સયભરમણકે, જે નર પાવે પાર; તે પણ લોભ સમુદ્ર કે, લહે ન મધ્ય પ્રચાર.” “આગર સબહી દોષ, ગુણ ધન બડ ચેર; વ્યસનવેલી કે કંદ હે, લોભ પાસા ચિહું ઓર. એમ સમજી સુખના અર્થ જ એ સંતેષવૃત્તિને આદરી ભવૃત્તિને ત્યાગ કરે ઘટે છે.
૬૫ નીચ સંગથી ડરીએ ભાઈ–જ્ઞાની પુરુષોએ મહટામાં મહેસું દુઃખ નીચ સંગતિનું કહ્યું છે. નીચ સંગતિથી
૧૨
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
પ્રાણી નીચવૃત્તિ શીખે છે, અને નીચ વૃત્તિથી નરકાદિક નીચ ગતિને પામે છે. એવી રીતે નીચ સંગતિથી ઘણું માર્યું પરિણામ આવે છે માટેજ શાસ્ત્રકાર નીચ સંગતિને ત્યાગ કરવા કહે છે, અને ઉત્તમ સંગતિ આદરવા ઉપદિશે છે; ઉત્તમ સંગતિથી આપણામાં ઉત્તમતા આવે છે. જેમ સુગંધી ફૂલના સંગથી તેલ કુલેલ સુગંધી બને છે, મલયાચળના સુધી પવનના સંગથી રૂખડા પણ ચંદનના ભાવને ધારે છે, અને મેરૂ પર્વતના શિખર ઉપર વળગેલું તૃણ પણ સુવર્ણપણને પામે છે, તેમ ઉચ સંગતિથી આત્મા ઉચ્ચ સ્થિતિને પામે છે-ઉત્તમ ગુણેને મેળવે છે, ત્યારે નીચ સંગતિથી પ્રાણી નીચ સ્થિતિને પામે છે. જેમ સ્વાતિ જળ સર્ષના મુખમાં પડીને વિષરૂપ થાય છે, તત લેહ ઉપર પડવાથી વિનાશ પામે છે, તેમ ઉત્તમ આત્મા પણ નીચની સંગતિથી હીનતાને પામે છે. એટલા માટે નીચેની સંગતિ તજી ઉચ્ચ સંગતિ આદરવાનું કહેવામાં આવે છે.
૬૬ મળિયે સદા સંતકં જા–દુનિયાની ખટપટ મૂકીને વૈરાગ્યરસમાં ઝીલી રહેલા સત–સુસાધુ જનેની જ સેબતથી આત્માને પારમાર્થિક લાભ સંપજે છે. તેમની આંતરવૃત્તિ અત્યંત નિર્મળ-નિષ્પાપ થાય છે, તેઓ અત્યંત ગુણાનુરાગી થાય છે, તેથી તેમનું દર્શન પણ પાપહર થાય છે, તે પછી તેમની સેવાભક્તિ અને બહુમાનાદિકનું તે કહેવું જ શું! સંતસેવાદિકથી તે કેટિ ભવનાં પાપ ટળે છે અને અપૂર્વ આત્મલાભ મળે છે. દુનિયામાં એવી કઈ ઉત્તમ વસ્તુ નથી કે જે સંતસેવાથી લભ્ય ન થાય. અરે અહિક સુખ તે શું પણ મોક્ષસુખ પણ સંતજનેની સેવાદિકથી સુલભ થાય છે. માટે સંપૂર્ણ સુખના ઈચ્છક જનેએ અવશ્ય સંતસેવા આદરવી ઉચિત છે.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯ ૬૭ સાધુ સંગ ગુણવૃદ્ધિ થાય–હિંસા, અસત્ય, અદત્ત અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહને તજી આમવચનાનુસાર અહિંસાદિક ઉત્તમ મહાવ્રતને આદરી તેને યથાવિધ નિર્વાહ કરી આત્મહિત સાધે તે સર્વે સાધુની પંક્તિમાં લેખાય છે. તેવા સાધુજનેને પરિચય કરવાથી ગુણમાં વધારો થાય છે અને અવગુણમાં ઘટાડો થાય છે. વિનય (મૃદુતા-નમ્રતા) જે સકળ ગુણનું વશીકરણ છે, તેને ઉપગ સાધુપરિચયમાં અવશ્ય કરે જરૂરને છે. જેમ જેમ ઘઉંના લોટને વધારે કુણવવામાં આવે છે તેમ તેમ તેમાં મીઠાશ વધતી જાય છે, તેવી જ રીતે સદ્ગુણનિધિ સંત-સુસાધુને જેમ જેમ અધિક વિનય સેવવામાં આવે છે તેમ તેમ આ ત્માને અધિક લાભ થતું જાય છે. વિનયથી વિદ્યા-વિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે, અને ઘટમાં વિવેકદીપક પ્રગટે છે. તેથી આત્માને વસ્તુસ્વરૂપનું, જડ ચિતન્યનું, હિતાહિતનું તેમજ ગુણદોષનું યથાર્થ ભાન તથા શ્રદ્ધા જાગે છે અને નિર્મળ જ્ઞાન તથા શ્રદ્ધાના
ગે સ્વચારિત્રની શુદ્ધિ કરી શકાય છે, એવી રીતે રત્નત્રયીની સહાયથી આત્મા અક્ષય સુખને સાધી શકે છે. આમાં સાધુસંગતિ પુષ્ટ આલંબનરૂપ છે, માટે જ તે ઉપાદેય છે.
૬૮ નારીકી સંગતે પત જાય–પરનારીને પરિચય કરવાથી પિતાની પ્રતિષ્ઠાને લેપ થાય છે. જેને સ્વસ્જીથી કે સ્વપતિથી સંતોષ વળતું નથી તેને જ પરસ્ત્રી કે પરપુરૂષ સાથે પરિચય કરવા ઈચ્છા થાય છે. વળી તેનાથી સંતોષ ન થાય તે બીજો પરિચય કરવા મન દેડે છે, એમ હરાયા ઢોરની જેમ
જ્યાં ત્યાં લજજા વિવેક રહિત રખડતાં દેખી તેમની પાપી વૃત્તિ લેકના કળવામાં આવી જાય છે, અને તેથી કામાંધ બનેલ સ્ત્રી
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
પુરૂષ પોતાની આબરૂ ગુમાવે છે. વળી કુળખાંપણ, કુળમ‘ગારક વિગેરે -ઉપનામ પણ પામે છે. વિવિધ પ્રકારના ચાંદી, પ્રમેહ પ્રમુખ ભય કર વ્યાધિઓમાં સપડાઈ જાય છે, અને પ્રાંતે નરકાદિક દુર્ગતિ પામે છે; તેથી સકળ સ્ત્રી પુરૂષોને ઉચિત છે કે અધિક વિષયલાલસા તજી સ્વપતિ કે સ્વદારા સંતાષીજ થવું ! એ વાત ગૃહસ્થઆશ્રી કહી, સાધુશ્રી તા તેમને સ્રીસ ગતિ સર્વથા ય છે; કેમકે સ્ત્રીપરિચયથી વિષયવાસના જાગૃત થાય છે, અને પરિણામે વ્રતભંગ, લોકાપવાદ અને નીચ ગતિ રૂપ વિપાક ભાગવવા પડે છે.
૬૯ ચપળા જેમ ચંચળ નર આય, ખરત પાન જખ લાગે વાય; છિલ્લર અંજલિ જળ જેમ છીજે, ઋણુ વિધ જાણી મમત કહા કીજે, ચપળા તિમ ચંચળ ધન યામ——ચપલા એટલે વિજળી તે ક્ષણવારમાં અદૃશ્ય થઇ જાય છે, કેમકે તેના સ્વભાવજ ચપળ છે; તેમ મનુષ્યનું આયુષ્ય અને લક્ષ્મી પણ ચપળ છે, એટલે આયુષ્ય કે લક્ષ્મી નષ્ટ થતાં વાર લાગતી નથી. જેમ વાયરા લાગવાથી ઝાડનાં પાન ખરી પડે છે અને અંજલિમાં રહેવુ અપજળ જેમ તરત ટપકી જાય છે, તેમ આયુષ્ય અને લક્ષ્મી પણ કારમા છે, તેમના અંત આવતાં વાર લાગતી નથી. એમ સ્વબુદ્ધિથી સમજ્યા છતાં સ’સારની ખોટી માયામાં કેમ મુઝાય છે ? પરવસ્તુમાં ખાટી મમતા કરવાથીજ જીવ દુ:ખી થાય છે, અને પેાતાનુ ખરૂ' સ્વરૂપ તથા ખરૂં કર્તવ્ય ભૂલી જઈ ખરા સુખથી 'ચિત રહે છે, એટલીજ મમતા જો પેાતાના જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રાદિક આત્મગુણમાંજ રાખવામાં આવે અને નિર્મળ સ્ફટિક રત્ન જેવા
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
ઉજવળ આત્મસ્વરૂપમાંજ અહંતા ધારવામાં આવે તે અલ્પ સમયમાં સમસ્ત દુખને અંત આવી જાય. અજ્ઞાની છે પરવસ્તુમાં દેહ, સ્ત્રી, લક્ષ્મી પ્રમુખમાંજ અહંતા અને મમતા કરે છે ત્યારે જ્ઞાની વિવેકી જેને “શુદ્ધ આત્મદ્રવ્ય એ હું, શુદ્ધ જ્ઞાન ગુણ એજ મારૂં' એવીજ સાચી અહંતા અને મમતા ધારે છે, તેથી હંસની માફક દુઃખ માત્રને તજી સુખ માત્રને આસ્વાદ લઈ શકે છે, અને એજ પરમ કર્તવ્ય છે.
૭૦ અચળ એક જગમેં પ્રભુ નામ–આ ફાની દુનિયામાં શ્રી ત્રાષભાદિક પ્રભુનું જ નામ અચળ છે, કેમકે તે પૂર્ણ પદવી પામેલા પરમાત્મા છે. પૂર્ણતાને નહી પામેલા બીજા દેવ દાનવ અને માનવાદિકનાં નામ અચળ નથી. કેમકે તેઓ જે જે સ્થળે ઉપજે છે ત્યાં ત્યાં તેમનાં નામ જુદાં જુદાં હેવા ઘટે છે. તે પણ એક વખત સારૂં તે બીજી વખત માઠું, સ્વસ્વ શુભાશુભ કર્માનુસારે હોય છે અને તેથી જ તેમના નામ અચળ કહી શકાતા નથી, ત્યારે જેમણે પૂર્વલા ત્રીજા ભવમાં અતિ નિર્મળ અધ્યવસાય વેગે તીર્થંકરનામ કર્મ બાંધ્યું છે, તેથી જેમને અનુક્રમે આ મનુષ્યલકમાં, આર્ય દેશમાં, ઉત્તમ કુળમાં અવતાર થાય છે, ત્યાં તેમનું ઉત્તમ ગુણ નિષ્પન્ન સાર્થક નામ રાખવામાં આવે છે અને તેમને નિચે તેજ ભવમાં મોક્ષ જવાનું નિમિત છે, તેથી પુનર્ભવ થવાને નથી જ. એવાં એવાં કારસેથી પ્રભુનું જ નામ અચળ કહી શકાય છે. એટલું જ નહીં પણ પ્રભુનું ગુણ નિષ્પન મંત્રરૂપ નામ નિર્મળ શ્રદ્ધાથી સ્મરણ કરનાર પણ અનુકમે કર્મકલંકને દૂર કરી અપુનર્ભવી થઈ સિદ્ધ બુદ્ધ અને મુક્ત થાય છે. તેથી પ્રભુના પવિત્ર નામને એકનિષ્ઠાથી
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨ સ્મરણ કરનારનાં નામ પણ એવી જ રીતે અચળ થઈ શકે છે. કેમકે ફરી તેમને જન્મ લેવાની જરૂર રહેતી નથી.
૭૧ ધર્મ એક ત્રિભુવનમેં સાર–જે સત્ સાધનવડે આત્મા અવિચળ સુખ પામે એટલે જન્મ, જરા, મરણ, આધિ, વ્યાધિ તેમજ સંગ વિયેગજન્ય અનંત દુઃખોદધિ તરી અને નંત અક્ષય અવ્યાબાધ અપુનર્ભવ એવું અચળ મેક્ષસુખ પામે તે સાધન, દાન, શીલ, તપ, ભાવના, દેશવિરતિ યા સર્વવિરતિ રૂપ ધર્મજ જગથમાં સારભૂત છે. જે જીવને જન્મમરણના દુઃખથી ત્રાસ છુટતે હોય અને નિરૂપાધિક સુખનીજ ચાહના હેય, તે જગવત્સલ શ્રીજિનરાજ ભગવાને ભવ્યજનના એકાંત હિતને અર્થે ભાખેલે પૂર્વોક્ત સાધનરૂપ ધર્મનું સ્વરૂપ યથાર્થ ગુરૂગમ્ય જાણી નિર્ધારી તેને યથાશક્તિ આદર કરવા પ્રમાદરહિત પ્રવૃત્તિ કરવી જ જોઈએ. - ૭ર. તન ધન વન સકળ અસાર–શરીર, લક્ષ્મી અને યવન એ બધાં અસાર એટલે ક્ષણિક અને ભયયુક્ત છે; શરીર અશુચિથી ભરેલું, ક્ષણમાં વિણસી જાય એવું, અને રેગાકુળ એટલે રેગથી ભરેલું છે. લક્ષ્મીનું બીજું નામ ચપલા છે, તે જાતેજ ચપલસ્વભાવી છે. તે સ્થિર રહેશે જ એ ભરૂસ રાખવા જેવો નથી. તેમજ તેના સંગે મહાદિક કઈક ઉન્માદ ઉપજવા સંભવ રહે છે. વળી ચેર પ્રમુખને પણ ભય કાયમ રહે છે. વનની પાછળ જરા અવસ્થા જોર કરતી ચાલી આવે છે, તેમજ વનવયમાં વિષયલાલસાદિક કઈક વિકારે ઉપજે છે, તેથી જ તેમાં વિશેષ કાળજી રાખી રહેવા જ્ઞાની ફરમાવે છે. ૌવનવય જે નિષ્કલંક રીતે પસાર કરે છે અને તેને સ્વપર
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩ હિત અર્થેજ ઉપગ કરે છે તે મહા ભાગ્યવાન ગણાય છે. તેવીજ રીતે લક્ષ્મી અને શરીરશ્રી પણ સમજવાનું છે. જ્યાંસુધી પૂર્વકૃત પુણ્યને પ્રબળ ઉદય હોય છે ત્યાં સુધી જ લક્ષ્મી સ્થિર રહે છે. તેટલા અરસામાં જે તેને સદુપયોગ થઈ શકે તેજ સ્વ૫ર હિતરૂપ થાય છે, નહિ તેની કેવી ગતિ થશે તે કંઈ કળી શકાતું નથી, પરંતુ એટલું તે ચોક્કસ છે કે કૃપણુતા દેષવાળાને તો તે કંઈ પણ હિતકર નથી, પણ કેવળ કલેશરૂપજ થાય છે. કેમકે તે દીન અનાથ છતે સદાય તેની રક્ષા માટે સચિંત રહે છે, તેમ છતાં તેના પૂર્વ પુણ્યને ક્ષય થતાં જ તે લક્ષ્મી હતી ન હતી થઈ જાય છે, અને ત્યારે વળી તે બાપડે શોકસાગરમાં ડૂબી જાય છે. શરીરને સ્વભાવજ વિણસવાને છે. તેવી વિણસનો સ્વભાવવાળી વસ્તુ માટે મેહ રાખી આત્મ સાધનની અમૂલ્ય તક હારી જવી અને અંતે વખતે તેને માટે ગુરી મરવું એ કેવળ અઘટિત છે. યુક્ત વાત તે એ છે કે માટીરૂપ શરીરમાંથી આત્મસાધનરૂપ સુવર્ણ શોધી લેવું, એ જ ખરૂં કિમિયાપણું છે. મતલબ કે ઉક્ત સર્વ વસ્તુઓની અસારતા શાસ્ત્ર યુક્તિ અને અનુભવપૂર્વક નિર્ધારી તેમાં લાગી રહેલે મિથ્યા અધ્યાસ નિવારી સ્વપરહિત અર્થે તેને સદુપ
ગ કરે તેને જ ધન્યવાદ ઘટે છે. જો કે આવાં સ્ત્રી પુરૂષ રત્ન વિરલજ હોય છે, પરંતુ એવી નિર્મળ પરિણતિ વિના કલ્યાણ નથી જ.
૭૩. નરકદાર નારી નિત જાણે, તેથી રાગ હિયે નવિ આણે–જે સ્ત્રી જાતિના સ્વાભાવિક દુર્ગુણે શાસ્ત્રમાં વનર્ણવેલા પ્રથમ પ્રસંગે પાત બતાવ્યા છે તેવી સ્ત્રીને નરકના દ્વાર
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
રૂપ-નરકમાં જવાના સાધનરૂપ સમજીને તેમાં રાગ, મેહ, આશક્તિ થવા ન પામે તેમ સદાય સાવધાન થઈ રહે! તે એએટલા માટે કે જે તમે એક ક્ષણભર ગફલત કરી લેભાયા તે પરિણામે તમારે નરકનાં અનંત દુઃખ દાવાનળમાં પચાવું પડશે! સ્ત્રી જાતિમાં પણ અપવાદરૂપે કઈક સ્ત્રીરને પ્રથમ પાક્યાં છે, અત્યારે પાકે છે, અને અગાઉ પણ પાકશે.
૭૪. અંતર લક્ષ રહિત તે અધ, જાનત નહીં મોક્ષ અરૂ બંધ–કયા કયા કારણોથી આત્મા કર્મથી મૂકાય છે અને કયા કયા કારણથી આત્મા કર્મથી બંધાય છે તેને યથાર્થ જાણવા રૂપ અંતરલક્ષ્ય જેને નથી તે ખરેખર અધ છે. તેવા અંતરલક્ષ્ય વિનાના અંધ જને કિયા કરતાં છતાં બંધાય છે અને સંસારચકમાં અટે છે, ત્યારે અંતરલક્ષ્ય સહિત સત્ કિયા કરનાર જલદી સંસારને અંત કરી એક્ષપદને પામી શકે છે. જેમ અંધ માણસ આંખના અભાવે ગમનકિયા કરતે છો અરહો પરહે અથડાય છે, પણ ઇચ્છિત સ્થાને પહોંચી શકત નથી; તેમ અંતરલક્ષ્ય વિના ઉપગશૂન્ય ધર્મકરણ કરનાર આ શ્રી પણ સમજવું. જેને સ્વપરનું, જડ ચેતન્યનું, કે ગુણ દોષનું યથાર્થ ભાન થયું છે તે અંતરલક્ષ્યથી આત્મહિત સાધવા ઉજમાળ રહેનાર શીધ્ર શિવસુખ સાધી શકે છે, માટે સહુ કોઈ મિક્ષાર્થી જનેએ અંતરલક્ષ્ય જગાવવાની જરૂર છે.
૭૫. જે નવિ સુણત સિદ્ધાંત વખાણ, બધિર પુરૂષ જગમેં તે જાણું–જે સર્વજ્ઞ– વીતરાગપ્રણીત સિદ્ધાંત વચન શ્રવણે સાંભળતા જ નથી અથવા સાંભળ્યું તે નહીં સાંભળ્યા જેવું કરે છે, મતલબ કે જે આપ્તવચનની ઉપેક્ષા કરે
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
છે અથવા કદાચ દેવવશાત્ તે સાંભળવા પ્રસંગે મને તે તેને– તેના રહસ્યાર્થને હદયમાં ધારતે નથી, એવી રીતે જે સાંભળ્યું ન સાંભળ્યા જેવું કરે છે તેનેજ જ્ઞાની પુરુષે બધિર (બહેરે) કહીને બોલાવે છે. કારણકે આપ્તવચનામૃત આસ્વાદવાની અમૂ
લ્ય તક મળે છતે તેમજ શ્રવણેન્દ્રિય સાબીત છતે તે મદભાગી વજને પ્રમાદવશાત્ તે અપૂર્વ લાભ લેવો ગમાવી દે છે. જે બાપડા મૂળથીજ બધિર હેવાથી જિનવાણી સાંભળી શકતા નથી તે દેવહત જનોને આકરે અપરાધ નથી. કેમકે તેમના દિલમાં શાસ્ત્રશ્રવણ કરવાની લાગણી ક્વચિતજ હોઈ શકે છે, પણ જે છતી સામગ્રીએ તેને સદુપયેગ કરી આગમવાણીને અપૂર્વ લાભ મેળવતા નથી તેવા ભાવબધિર જનજ ખરેખર અપરાધી કરે છે. કેમ કે તેમને તે આખે જન્મ નકામે ગમાવવાથી ભવાંતરમાં પણ તે લાભ મળવાને સંભવ પ્રાપ્ત થતું નથી.
૬. અવસર ઉચિત બેલી નવિ જાણે, તામું જ્ઞાન ની સુક વખાણે-જે અવસરે જે બોલવું ઉચિત હોય, હિતકર હેય, સ્વપરને લાભદાયી હોય, અનુચિત, અહિતકર કે સ્વપરને નુકશાનકારક ન જ હોય એવું સમય અનુકૂળ વચન જે બેલી જાણ નથી, બોલી શકતા નથી અથવા બોલવાની ઉપેક્ષા કરે છે, તેને જ જ્ઞાની પુરૂષે મુક [ મુંગે ] કહે છે. અને વસર ઉચિત એક પણ વચન અમૂલ્ય થઈ પડે છે એટલે લાએ વચનની ગરજ સારે છે ત્યારે “અવસર ચૂક્યા મેવલા”ની જેમ ખરી તક વીત્યા પછી કહેલાં ગમે તેવાં અને ગમે તેટલાં સારાં વચન પણ નિષ્ફળ જાય છે. જેને મૂળથી જ જીભ નથી અથવા તે જે જન્મથી કે કઈ રેગાદિકથી મુંગે થઈ
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬ ગયે છે, અને તેથી જે વચનને ઉચ્ચાર કરી શકતાજ નથી તેને કંઈ આકરે અપરાધ નથી. કેમકે તે દેવહત છે છતાં તેના મનમાં કઈ અનુકૂળ પ્રસંગે અવસર ઉચિત વચન બોલવાની લાગણી તે થાય છે, પણ તે બાપડો બોલી શકતે નથી. અને જે છતી જીભે અવસરઉચિત બેલી જાણતું નથી પણ વગર વિચાર્યું અનુચિત પ્રતિકૂળ ભાષણ કરી રંગને ભંગ કરે છે તેજ
ખરે અપરાધી ઠરે છે. પ્રિય, પથ્ય અને સત્ય વચનજ સ્વપરને હિત કરી શકે છે, તેથી વિપરીત વચન ઉલટું નુકશાન કરે છે. કટુક બોલા માણસ અન્યમાં અળખામણાં થાય છે. માટે સ્વપર ઉભયનું હિત સચવાય તેવું મિષ્ટ અને સત્ય જ બોલવાની ટેક રાખવી બહુજ જરૂરી છે.
૭૭ સકળ જગત જનની હે દયા, કરત સહુ માકી મયા–દયા, રહેમ, જ્યણા અને અહિંસા એકાર્થ રૂપ છે. દયા જગતવત્સલા જનની (માતા) છે. દુનિયામાં જે દેવ માનવ કે પશુપર્યત સુખ પ્રતીત થાય છે તે દયાનેજ પ્રતાપ છે. દયાને મહિમા અચિંત્ય અપાર છે, દયાજ ઇંદ્રનાં, ચકવર્તીનાં કે એવાજ ઉત્તમ ઐહિક સુખ અર્પે છે, અને પ્રાંતે દયાજ આત્માને શાશ્વત સુખને ભક્તા બનાવે છે. દેહ લક્ષ્મી પ્રમુખ જડ વસ્તુ ઉપરને મોહ તજી પરમ દયાળુ શ્રી વીર પરમાત્માનાં પવિત્ર વચનાનુસારે નિસ્વાર્થપણે અહિંસા ધર્મનું આ ચરણ કરવા જે જે સદ્દઉદ્યમ સેવવામાં આવે છે તે તે મહા કલ્યાણકારી થાય છે. જગના જે જે સુખ શાંતિને અનુભવ કરે છે તે તે પૂર્વ જન્મમાં આચરેલા અહિંસા ધર્મનું જ ઉત્તમ ફળ સમજવું. તેવી જ રીતે વર્તમાનકાળમાં જે અહિંસા
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
ધર્મને સાક્ષાત્ સેવે છે અને ભવિષ્યકાળમાં જે તેની સેવા કરશે તે સર્વે અહિંસા ધર્મના પસાયે સંસારમાં પણ પ્રગટ સુખ અને નુભવી અનુક્રમે અક્ષયસુખના ભક્તા થઈ શકશે. આવી રીતે સર્વ પ્રકારનાં સુખને પ્રગટ કરનારી, તેનું પાલનપોષણ કરનારી અને એકાંત અમૃતવૃષ્ટિને કરનારી જગદંબા જનની અહિંસાજ છે. એમ સમજી સુખના અર્થી સકળ જનેએ તેનું જ આરાધન કરવા અહેનિશ ઉજમાળ રહેવું. તેનું કદાપિ પણ કુપુત્રની પેરે વિરાધન તે કરવું જ નહિ. જે ઉક્ત માર્ગને ઉલ્લંઘશે નહીં તે અવશ્ય સુખી થશે.
૭૮ પાલન કરતા પિતા તે કહિયે, તે તે ધર્મ ચિત્ત સહિયે–જે આપણું પાલનપોષણ કરે છે તે પિતા કહેવાય છે, તે તે એક ભવઆશ્રી જ પ્રાયઃ હોય છે, પણ જે આપણને ભવભવમાં નિવાજે, આપણું સમીહિત સાધે, આપણને આનંદમાં રાખે, લગારે દુઃખને સ્પર્શ થવા ન આપે અને પરિણામે આપણને દુર્ગતિના દાવમાંથી બચાવી સગતિમાં જેડે અને અનુક્રમે અક્ષય સુખસમાધિના ભાગી બનાવે એ ધર્મપિતાને જ પરમ ઉપગાર છે. એ અમાપ ઉપગાર કદાપિ વિસારી ન શકાય એ છે. નીતિ અનીતિને ભેદ બતાવીને અનીતિ-અન્યાયના માર્ગથી નિવવી આપણને નીતિ-ન્યાયના માર્ગે દોરી સત્ય, અસ્તેય, શીલ અને સંતોષાદિકનાં ઉત્તમ તત્ત્વ સમજાવી સર્વ પાપથી વિમુખ કરી નિર્મળ ચારિત્રયુક્ત બનાવે છે અને તેમાં જ આપણા ઉપગને ઓતપ્રોત પરેવી આપણને પરમાનંદમાં નિમગ્ન કરી દે છે તે પૂજ્ય ધર્મપિતાજ સદા શરણ્ય ( આશ્રય કરવા ગ્ય) છે. દુનિયામાં કહેવાતા પિતા ભ્રાતાદિક સંબં
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
ધીઓ સ્વાર્થી હોય છે, તે સ્વાર્થ સિદ્ધ થયા બાદ અથવા સ્વાર્થમાં અંતરાય પડવાથી છેહ દે છે ત્યારે ખરે ધર્મ અને ખરા ધર્મ નેને સંબંધ કેવળ નિઃસ્વાર્થ અને એકાંત સુખદાયી છે. એમ ચિત્તમાં દઢ શ્રદ્ધા રાખી કલ્પિત સંબંધમાં નહિ મુઝાતાં ધર્મના અવિહડ સંબંધને માટેજ યત્ન કરે ઉચિત છે.
૭૯ થી ૧૦૧ સુધીના ૨૩
પ્રશ્નોના ઉત્તર નીચે પ્રમાણે – मोह समान रिपु नहीं कोइ, देखो सहु अंतरगत जोइ सुखमें मित्त सकळ संसार, दुःखमें मित्त नाम आधार. २९ डरत पापथी पंडित सोइ, हिंसा करत मूढ सो होइ; सुखिया संतोषी जगमाही, जाकुं त्रिविध कामना नाही. २६ जाकुं तृष्णा अगम अपार, ते म्होटा दुःखिया ततुं धार; थया पुरुष जे विषयातीत, ते जगपाहे परम अभीत. २७ मरण समान भय नहीं कोइ, पंथ समान जरा नवि होइ। प्रबळ वेदना क्षुधा क्खाणो, वक्र तुरंग इंद्रि मन जाणो. २८ कल्पवृक्ष संजम सुखकार, अनुभव चिंतामणि विचार; कामगवी वर विद्या जाण, चित्रावलि भक्ति चित्त आण. २९ संजम साध्या सति दुःख जावे, दुःख सहु गयां मोक्षपद पावे; श्रवण शोभा सुणी जिनवाणी, निर्मळ जिम गंगाजळ पाणी.३० नयन शोभाजिनबिंब निहारो, जिनपडिमा जिनसम करी धारो; सत्य वचन मुख शोभा सारी, तन तंबोळ संत ते पारी. ३१ करकी शोभा दान क्खाणो, उत्तम भेद पंच तस जाणो;
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
भुजाबळे तरीए संसार, इणविध भुज शोभा चित्त धार. ३२ निर्मळ नवपद ध्यानः धरीजे, हृदय शोभा इणविध नित कीजे प्रभुगुण मुक्तमाळ सुखकारी, करो कंठ शोभा ते भारी. ३३
૭૯ મેહ સમાન રિપુ નહિ કે, દેખે સહુ અંતરગત જોઈ––મેહ જેવો કઈ પણ કરો શત્રુ દુનિયામાં નથી એ વાત આત્મામાં જ ઉંડે આલેચ કરતાં સમજી શકાય એવી છે. રાગ, દ્વેષ, કષાય, વિષયલાલસા, અહંતા અને મમતાદિક સવ મેહને જ પરિવાર છે. તે જીવને જુદી જુદી રીતે ઘેરી તેની વિવિધ રીતે વિડંબના કરે છે. “હું અને મારૂં” એવા મંત્રથી મોહે આખી આલમને અંધ કરી દીધેલ છે, અને એ જ મંત્ર જગતના જે સુખ બુદ્ધિથી ગણે છે, પણ તેથી પરિણામે કેટલું બધું દુઃખ થાય છે તે તે કઈક વિરલાજ સમજી શકે છે. જે અનંતીવાર જન્મમરણના ફેરામાં ફરવાનું કંઈ પણ સબળ કારણ હોય તે તે રાગ, દ્વેષ અને મહજ છે. તેને અંત (ક્ષય) થયે છતે જન્મ મરણ સંબંધી સમસ્ત દુઃખને સહેજેજ અંત થઈ જાય છે. એ વાત શાસ્ત્રથી, ગુરૂગમથી કે જાતિઅનુભવથીજ સારી રીતે સમજી શકાય એવી છે. આપણે આત્મા પ્રમાદવશાત્ મોહાદિક શત્રુઓના પાશમાં સપડાઈ ગયું છે તેમાંથી મુક્ત થવાની તેને પૂરેપૂરી જરૂર છે, અને તે ઉપેક્ષા કરવા યોગ્ય નથી જ. જે આપણને આપણું શુદ્ધ સ્વરૂપનું એટલે આ પણ આત્મશક્તિનું યથાર્થ ભાન (જ્ઞાન) અને યથાર્થ શ્રદ્ધાન (પ્રતીતિ) થાય તે આપણને પિતાને પૂર્ણ ખાત્રી થાય કે આપણે આપણા કટ્ટા શત્રુઓના પાશમાં આપણું જ ભૂલથી સપડાયા છીએ; અને આપણે જાગૃત થઈ આપણી ભૂલ સુધારીને તે શ
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
ત્રુઓની પુંઠ પકડીએ તે તેમને ભાર નથી કે તે આપણને વધારે વખત પજવી શકે ! મતલબ કે આપણને આત્મજાગૃતિની પરી જરૂર છે, એટલે કે આપણે આપણું ચરિત્ર બહુ ઉંચા પ્રકારે સુધારી લેવાની જરૂર છે, અને એમ થયે મહાદિક શગુઓ આપોઆપ આપણાથી ત્રાસ પામીને પલાયન કરી જશે.
૮૦ સુખમેં મિત્ત સકલ સંસાર, દુઃખમેં મિત્ત નામ આધાર–પૂર્વ પુણ્યગે જ્યારે સકળ સુખસામગ્રી સંપ્રાપ્ત થઈ હોય છે ત્યારે તે બધાય મિત્ર થવા માગે છે, પણ
જ્યારે કેઇ અંતરાયગે સુખસામગ્રીને વિગ થાય છે ત્યારે આપદા સમયે આવી ઉભા રહેનાર, તેમાં મદદગાર થનાર યાવત તે આપદાથી મુક્ત કરવા પિતાથી બનતી દરેક કેશશ કરનાર જે સખાઓ નીકળે તેજ ખરા મિત્ર છે. પ્રકરર રત્નમા. લિકામાં આ પ્રશ્નને આપેલે ઉત્તર મનન કરવા એગ્ય છે, અને તે એ છે કે “જીવને ભવિષ્યમાં ભયંકર દુઃખ આપે એવા પાપથી આપણને અળગા કરે, સદુપદેશવડે પાપથી થનારાં દુઃખની સમજ આપી આપણને પાપ આચરણથી નિવતાવે અને સન્માર્ગમાં સ્થાપે, યાવત્ સન્માર્ગમાંજ સ્થિત કરે એજ આપણે ખરે મિત્ર સમજ. ” જ્યારે બીજા મિત્ર આ ભવમાંજ સહાયભૂત થાય છે ત્યારે ઉપર જણાવેલા સન્મિત્ર પરલોકમાં પણ સહાયભૂત થાય છે, માટે મોક્ષાર્થી જનોએ મિત્ર કરવા તે આવાજ મિત્ર કરવા લક્ષ્ય રાખવું. વતઃ િમિત્ર यन्निवर्तयति पापात् ।
૮૧ ડરત પાપથી પંડિત સેઈ–જે પાપ આચરણથી ડરતે રહે અને શુભાચરણમાં આગળ પગલાં ભરે તે પંડિત.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧
પ્રશ્નનેાત્તરમાલિકામાં આ પ્રશ્નના આવા ખુલાસે છે કે જ: પંડિતો ? વિવેી એટલે પડિત કાણુ ? જેના હૃદયમાં વિવેક પ્રકટ્યા છે અને તે વિવેકના બળથી જેને જીવ, અજીવ, (જડ, ચૈતન્ય) પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સવર, અંધ, મેાક્ષ અને નિર્જરારૂપ નવ તત્ત્વના યથાર્થ નિશ્ચય થયા છે, યથાર્થ તત્ત્વનિર્ણય થવાથી જેના હૃદયમાં નિશ્ચલ તત્ત્વશ્રદ્ધા થઇ છે અને તેથીજ આગામી કાળમાં આત્માને અનર્થકારી થાય તેવી પાપવૃત્તિથી જે અત્યંત ડરતા રહે છે, તેમજ આત્માને ભવિષ્યમાં એકાંત હિતકારી માર્ગમાં આનંદથી પ્રવૃતિ કરે છે, યાવત્ અન્ય ચાગ્ય જનાને એવાજ સદુપદેશ આપે છે તેજ ખરી પડત છે.
૮૨. હિંસા કરત મૂઢ સેા હાઇ—જગત્ માત્રને એકાંત સુખ દેનારી આસ ઉપષ્ટિ દયાની વિરાત્રિની હિંસકવૃત્તિને પોષે છે એટલે પરમકૃપાળુ પરમાત્માએ જગજંતુઓના એકાંત હિતને માટે ઉપદ્મિલી ડહાપણ ભરેલી દયાના માર્ગ મરડીને જે આપમતિથી વિપરીત વૃત્તિ આદરે છે તે ગમે તેવા સાક્ષર ગણાતા હાય તાપણ તત્ત્વષ્ટિ જને તે તેમને મહા મૂર્ખની કોટિમાંજ મુકે છે. કેમકે તે શુષ્કજ્ઞાની મેડવશાત્ એટલા પણ ઉંડા આલેચ કરી શકતા નથી કે ‘સહુ કોઇ જી વિત વાંછે છે, કોઈ મરણ વાંછતા નથી’ ‘ જેવુ આપ ણને દુઃખ થાય છે તેવુજ સહુ કોઇને થાય છે. ’ તે પછી જે આપણને પ્રતિકલ જણાય તેવા દુઃખદાયી પ્રયોગ બીજા પ્રાણી ઉપર શામાટે અજમાવવા જોઈએ ? આટલી ખાખતજ જો ક્ષણભર સામ્ય ભાવ રાખીને વિચારવામ આવે તે નિર્દય કામથી પાછું ઓસરી શકાય, અને જેમ જેમાં
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ર તે વાત વધારે દયાÁ લાગણીથી વિચારવામાં આવે તેમ તેમ નિર્દય કામ કરતાં કંપારી છૂટે, અને છેવટે નિર્દય કામ કરી શકાય નહિ. જે મૂઢ માનવીઓ રાક્ષસની પેરે રસનાની લોલુપતાથી માંસભક્ષણ અને આખેટક (મૃગયા–જીવવધ) કરે છે તે કઠેર દિલવાળા નરપશુઓ પિતાની સમીપે મરણને શરણ થતા જાનવરની દુઃખ ભરી લાગણીઓ શું જોઈ શકતા નથી ? શું તે દીન અનાથ જાનવરે પિતાનાં બાળબચ્ચાને મૂકી તે નર દૈત્યને અર્થે પિતાની ખુશીથી મરણને શરણ થવા ઈચ્છે છે? જેમ નિર્દયતાથી તેમને તેમની ઈચ્છા વિરૂદ્ધ રીબાવીને મારી નાખવામાં આવે છે, તેમ આ નદૈત્યોને તેમનાં બાળબચ્ચાને કે તેમના વહાલા બીજા સંબધીઓને મારી નાખવામાં આવે તે કેટલે બધે ત્રાસ જણાય ! તેટલેજ બલકે તેથી પણ અધિક ત્રાસ ઉક્ત પશુઓને નિર્દયપણે મારતાં થવો જ જોઈએ. તેની દયાજનક અપીલ કેની પાસે જઈ કરવી? આ ભારતભૂમિ દયાના પ્રતાપથી આગળ જેવી દયાદ્ધિ અને પવિત્ર હતી તેવીજ અત્યારે નીચ સંસર્ગથી નિર્દય અને અપવિત્ર બની ગઈ છે. ફક્ત નિર્દયતા (નિરપરાધી પ્રાણુઓ ઉપર ગુજરતું કર શાસન-ઘાતકીપણું) જ અત્ર નિયામક છે. તેને જ દૂર કરવા પુરતો પુરૂષાર્થ સેવવામાં આવે તે પુનઃ આ આર્યભૂમિ જેવી ને તેવી દીપી રહે! એમ સમજી પિતાની માત-ભૂમિના ઉદ્ધાર માટે હરેક ભારતવણી જને હિંસા પ્રતિબંધ માટે દઢ પ્રતિજ્ઞા કરવી જોઈએ !
૮૩. સુખિયા સંતેષી જગમાંહી જાકે વિવિધ કામના નાંહિ–જેને કોઈ પણ પ્રકારની વિષયવાંછા રહી નથી એવા સંતોષી સંત સુસાધુજનેજ જગતમાં ખરા સુખીયા સમજવા.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩ વિષયવાંછા એજ દુઃખરૂપ છે. જેમ સુધા તૃષા વિગેરે દુઃખરૂપ છે અને તેને શાંત કરવાને અન્ન પાનાદિકને ઉપચાર કરવામાં આવે છે. તે ઉપચાર જે યથાવિધિ લક્ષ્યપૂર્વક કરવામાં આવે તે તે દુઃખ ઉપશાંત થાય છે, પરંતુ જો તેમાં અતિમાત્રાદિક અવિધિદેષ સેવવામાં આવે છે તે વ્યાધિ પ્રમુખથી ઉલટી નવી ઉપાધિ ઉભી થાય છે અને તેને ટાળવા માટે અનેક પ્રકારના ઉપચાર કરવા પડે છે, તેમ ભિન્ન ભિન્ન જાતની વિષયવાંછના પણ દુખરૂપજ છે અને તે દુઃખને ઉપશમાવવા તેને યંગ્ય પ્રતીકાર શાસ્ત્રનીતિથી સંભાળપૂર્વક કરવાની જરૂર રહે છે, અને જે તેમાં અતિચાર થાય તે તે દુઃખ શમવાને બદલે વધવાને જ સંભવ રહે છે. મન, વચન અને કાયાના નિખિલ વિકારેને વશ કરવાને શાસ્ત્રકાર સમિતિ ગુપ્તિ રૂપ મુનિધર્મ અને સ્વદારાસતેષાદિ રૂપ ગૃહસ્થ ધર્મ બતાવે છે. તેની સદ્દગુરૂ સમીપે સારી રીતે સમજ મેળવી તે પ્રમાણે આચરણ કરનાર આત્માર્થી જન અવશ્ય અનુક્રમે વિવિધ કામનાથી મુક્ત થઈ શકે છે, અને એ જ સુખસંતોષની પરાકાષ્ઠા હેવાથી શાશ્વત સુખના અર્થ જનેએ આદરવા ગ્ય છે. કહ્યું પણ છે કે તે પાત્ર પદ્મ પુર્વ એટલે સંતેષ જેવું શ્રેષ્ઠ સુખ નથી અને
સુcoથાઃ વ્યાધિ” વિષયતૃષ્ણા સમાન કેઈ વ્યાધિ નથી. આથી જ શાસ્ત્રકારે જણાવ્યું છે કે “વિષય-ઇંદ્રિયોને મોકળી મૂકવી એ આપદાને માર્ગ છે અને તેને કાબુમાં રાખવી એ સુખ-સંપદાને માર્ગ છે. એ બેમાંથી તમને જે માર્ગ પસંદ પડે તે માર્ગે ગમન કરે !” ૮૪. જાકું તૃષ્ણ અગમ અપાર, તે મહેટ દુઃખી
૧૩
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
ચા તનુ ધાર—જેની તૃષ્ણાના પારજ નથી અથાત્ જેની તૃષ્ણા અનંત અપાર છે તેના દુઃખના પણુ પાર નથી, એટલે તેનું દુઃખ પણ અનંત અપાર હેાય છે. જ્ઞાની પુરૂષોએ લાભને અગ્નિની અને તૃષ્ણાને તેની જ્વાળાની ઉપમા આપી છે એટલે જેમ જેમ ઇંધનાકિ યેાગે અગ્નિ પ્રબળ થતા જાય છે તેમ તેમ તેની જ્વાળા પ્રખર પરિતાપકારી થતી જાય છે. એવીજ રીતે લેાભી માણસને જેમ જેમ લાભ મળતા જાય છે તેમ તેમ લેભાંધતા વધીને તેની તૃષ્ણાને અમર્યાદિત બનાવે છે અને તે લેાભાવિષ્ટને કેવળ દુઃખી દુઃખી કરી મૂકે છે. આવા અનંત અપાર દુઃખ દાવાનળના સતત પરિતાપથી બચવાને જેની પ્રમળ ઇચ્છા હોય તેણે લેાભાંધતા મૂકી તૃષ્ણાને સકુચિત ( માદ્ભુિત ) કરી સતાષવૃત્તિ સેવવા અભ્યાસ કરવા એજ ઉચિત છે.
૮૫. થયા પુરૂષ જે વિષયાતીત, તે જગમાંહે પરમ અભીત—જેમણે સંતાષવૃત્તિ ધારીને અભ્યાસયેાગે અનુક્રમે વિષયવાસનાનેજ નિર્મૂળ કરી છે તેમને જગતમાં કઈ પણ ભય રહેતા નથી. જેમણે રાગદ્વેષાદિક વિકાર માત્રના વિનાશ કર્યા છે તેમને વિષયવાસના હાતીજ નથી એટલે તે જીવનમુક્ત છે, તેથી તેમને પુનર્જન્મ લેવા પડતાજ નથી. છેવટે આ નશ્વર દેહને અહીંજ તજી દેહાતીત થઈ અક્ષય, અનત અને અવિચળ એવા મેાક્ષસુખને પામે છે. એટલે જન્મ, જરા અને મરણ સ'અધી સર્વ ભયથી સર્વથા મુક્ત થાય છે. જ્યાંસુધી જીવમાં રાગદ્વેષાદ્વિક વિકારોને વશ થઈને વિષયવાસના જાગે છે ત્યાંસુધી તેને જન્મ, જરા, મરણ સંબધી ભય માથે ઝઝુમી રહે છે; ત્યારે વિષયાતીતને કોઈ પણ જાતના ભય રહેતાજ નથી, એમ સમજી
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
પ્રાજ્ઞ જનેએ મન અને ઇન્દ્રિયને જ્ઞાની પુરૂષના વચનાનુસારે દમી, શુદ્ધ સંયમ પાળી, વિષયાતીત નિર્ભયપદને પ્રાપ્ત કરવા માટે વિષયવાસના ટાળવા પ્રતિદિન ઉદ્યમ કરે ઉચિત છે.
૮૬. મરણ સમાન ભય નહિ કેઈ–જગતના જીના મનમાં જે મોટામાં મોટે ભય કાયમ નિવાસ કરી રહે છે તે મરણને છે, અને તે વાસ્તવિક છે કેમકે તેની પાછળ બીજા પણું જન્મ, જરા, સાગ, વિયેગ, આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિના ભય સાથે લાગ્યા રહે છે. જે મરણના મહાભયથી સર્વથા મુક્ત થવાય તો બીજા સાથે લાગેલા ભય તે આપોઆપ શમી જાય. એ મરણના મહાભયથી મુક્ત થવાને માટે જ સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ સમ્યગ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્રને ઉત્તમ માર્ગ બતાવ્યું છે; અને તે રત્નત્રયીનું યથાવિધિ આરાધન કરનાર આત્માર્થી જને અવશ્ય જન્મમરણ સંબંધી સકળ ભયથી મુક્ત થઈ શકે છે. તેથી નિભય સુખ ઈચ્છનારને માટે એજ કર્તવ્ય છે.
૮૭. પથ સમાન જરા નવિ હેઈ–જેમ જરા અવસ્થાથી શરીર ખડું થઈ જાય છે, તેથી વન વયની જેવું સામર્થ્ય તેમજ ઉલ્લાસ ટકી શકતે નથી; તેમ હેટી મજલ કરવાથી માણસ એટલા બધા થાકી જાય છે કે તેમનાથી કંઈ પણ અગત્યનું કામ હોંશભર કરી શકાતું નથી, અને જે કંઈ અણછૂટકે કરવું પડે છે તેમાં પણ તેમને કંટાળો આવે છે. માટેજ અનુભવી લકે કહે છે કે ગમે તેવડી હેટી મુસાફરી પગે ચાલીને કરવાના હોય ત્યારે “ચાર ચાર ગાઉ ચાલતાં, લાંબે પંથ કપાય” એ વચન અનુસારે શરીરથી સીઝે એટલેજ પંથ કરે કે જેથી ભવિષ્યમાં વધારે સહન કરવું પડે નહીં.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
તેમજ આપણી વ્યાવહારિક તથા ધાર્મિક કરણીમાં પણ ખલેલ પહેચે નહિ.
૮૮. પ્રબળ વેદના સુધા વખાણે—બીજી બધી વેદના કરતાં સુધાની વેદના વધારે પ્રબળ કહી છે. બીજી વેદનામાં પ્રાયઃ મનમાં વૈરાગ્ય જાગે છે, પ્રભુનું નામ યાદ આવે છે, કે પરભવનું સાધન કરવા મનમાં પ્રેરણા થાય છે, ત્યારે સુધાના પ્રબળ ઉદય વખતે એ બધું હોય તે પણ પ્રાયઃ સૂકાઈ જાય છે. એ ક્ષુધા પરિસરને સહન કરનાર કેઈ વિરલ જ્ઞાની તપસ્વી સાધુ જન જ હોય છે. તેવા સમતાવંત તપસ્વી સાધુઓ શિરસાવદ્ય છે. શાસ્ત્રનિર્દિષ્ટ તપસ્યા ઉક્ત વેદનાને શમાવવાને ઉત્તમ ઉપાય છે.
૮૯વક તરંગ ઇદ્ધિ મન જાણે–શાસ્ત્રમાં ઇન્દ્રિયને તથા મનને અવળી ચાલને ઘડા જેવા કહ્યા છે. જેમ અવળી ચાલને ઘડે અશ્વારને અણધારી વિષમ વાટમાં ખેંચી જઈ વિડંબના પાત્ર કરે છે, પણ જે તેને કેળવનાર કેઈ કુશળ (અશ્વવિદ્યામાં નિપુણ) પુરૂષ મળે તે તેને એ સુધારી શકે છે કે તેજ વાંકે ઘડે અ૫ વખતમાં તેના સ્વામીને ધારેલા સ્થાને પહોંચાડી દે છે, તેમ અણકેળવાયેલી અશિક્ષિત ઇંદ્રિ તથા મન સ્વછંદપણે મેજમાં આવે તેવા વિષયપ્રદેશમાં દેડીને આત્માને અનેક પ્રકારે દુઃખી કરે છે અને છેવટ દુર્ગતિમાં લઈ જઈને નાંખે છે; પણ જે સર્વજ્ઞ પ્રભુના વચનાનુસાર તેમને સારી રીતે કેળવ્યાં હોય તે તે સન્માર્ગમાં ચાલે છે અને સન્માર્ગમાં ટેવાઈ તે પિતાના સ્વામી–આત્માને સદ્ગતિને ભક્તા બનાવે છે. માટે શાસ્ત્રકાર ઉપદિશે છે કે “જે તમે ભવભ્રમણના
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
દુઃખ થકી ડરતા છે અને અચળ અવિનાશી અક્ષય અનંત અજરામર એવા મોક્ષસુખની ચાહના કરતા હે તે ઇંદ્રિયાને વશ કરવાને પ્રબળ પુરૂષાર્થ ફેર.” “જે વિષયસુખને જય કર્યો તે સર્વ દુઃખને અંત આવ્યો જાણવે.” આથી સમજાય છે કે સકળ સુખ સ્વાધીન કરવાની ખરી કુંચી મન અને ઇન્દ્રિએને શાસ્ત્રયુક્તિથી સ્વવશ કરી તેમને સન્માર્ગમાંજ દેરવામાં– ટેવવામાં સમાએલી છે; તેથી એજ કર્તવ્ય છે.
લ૦. કલ્પવૃક્ષ સંજમ સુખકાર–જેમ સર્વ વૃક્ષમાં કલ્પવૃક્ષ ઉત્તમ દેવતરૂ ગણાય છે અને તેની છાયા, મૂળ, પત્ર, પુષ્પ, અને ફળ સર્વે ઉત્તમ છે; તેમ “સંયમ સુખ ભંડાર - વિદેશિત સંયમ સર્વ સુખનું નિધાન છે. વીતરાગ પ્રભુનાં નિપક્ષપાતી વચન ઉપર અચળ આસ્થા એ સંયમનું મૂળ છે, યમ નિયમ વિગેરે તેનાં પાત્ર છે, સહજ સમાધિરૂપ તેની શીતળ છાયા છે, ઉત્તમ દેવ મનુષ્ય ગતિ તેનાં સુગંધી પુષ્પ છે અને મેક્ષરૂપે તેનું સર્વોત્તમ ફળ છે. આવા એકાંત સુખદાયી સંયમની કેને ચાહના ન હોય? પરંતુ અનાદિ કાળથી આત્મક્ષેત્રમાં ઉગી નીકળેલાં મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન, અને અવિરતિરૂપ (weeds demerits) દુર્ગુણે રૂપી નકામા હાનિકારક રેખાઓ
ને ઉખેડી નાંખી, પ્રથમ હૃદયભૂમિની શુદ્ધિ કરવા અક્ષુદ્રતાદિક ચિગ્યતા સંપાદન કરી, અનુક્રમે સર્વદેશિત સંયમના યા અધ્યા
મના અવધ્ય બીજરૂપ શુદ્ધ શ્રદ્ધાને રેપી, તેમાં નિર્મળ જ્ઞાનરૂપ અમૃતનું સિંચન કરવામાં આવે છે, તે તેમાંથી પરમ સુખદાયક યમ નિયમાદિક સંયમયેગને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે, અને તેથી સ્વર્ગનાં તથા મેલનાં ઉત્તત્તમ સુખ સંપ્રાપ્ત થઈ શકે
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
છે. એમ સમજી આત્માથી જનોએ ઉક્ત દિશામાં વિશેષે ઉદ્યમ કરે ઉચિત છે.
૯૧ અનુભવ ચિંતામણિ વિચાર–અનુભવજ્ઞાન ચિંતામણિ રત્ન જેવું અમૂલ્ય છે, તેથી ચિંતિત સુખ સાધી શકાય છે. તેનું ગ્રંથકારે એવું લક્ષણ બતાવ્યું છે કે “વસ્તુ વિચારત ધ્યાવત, મન પાવે વિશરામ, રસ સ્વાદન સુખ ઉપજે, અનુભવ યાકે નામ” અર્થાત્ “અમુક ધ્યેય વસ્તુને વિચારતાં કે ધ્યાવતાં મન શીતળતાને પામે અને તે વસ્તુના રસનું આસ્વાદન કરવા રૂપ સહજ સ્વાભાવિક સુખ જેથી વેદવામાં આવે તેનું નામ અનુભવ.” “શાસ્ત્ર તે વસ્તુની દિશા માત્ર બતાવે છે, ત્યારે તેને પાર તે અનુભવજ પમાડે છે. “અનુભવજ્ઞાન કેવળજ્ઞાન રૂપી સૂર્યને અરૂણેદય છે. ” “કેની કેની કલ્પના રૂપી કડછી શાસ્ત્રરૂપી ક્ષીરમાં ફરતી નથી, પરંતુ અનુભવ રૂપી જીભ વડે તે શાસ્ત્રક્ષીરનું આસ્વાદન કરનાર કેઈક વિરલા જ હોય છે.” આ બધાં સૂક્ત વચને અનુભવજ્ઞાનને અપૂર્વ મહિમા પ્રદર્શિત કરે છે, એમ સમજી જેથી પિતાના શુદ્ધ આત્મતત્વને સંપૂર્ણ સાક્ષાત્કાર થાય તેવા અનુભવજ્ઞાન માટે જ યત્ન કરે ઉચિત છે.
ત્ર કામગવી વર વિદ્યા જાણ–અન્ન સદવિદ્યાને કામધેનુ જેવી સુખદાયી કહી છે. જેમ કામધેનુ સહુ જાતની મનકામના પૂરે છે તેમ સવિદ્યા પણ પૂરે છે. “તત્વધીવિદ્યા” એ. વચનાનુસારે વસ્તુને વસ્તુસ્વરૂપે જેથી જાણી શકાય, એટલે વસ્તુ નું યથાર્થ સ્વરૂપ ઓળખાવનારી વિદ્યા સદવિદ્યા કહેવાય છે, અને તેથી વિપરીત વિદ્યા અવિદ્યા કહેવાય છે. તે અવિદ્યાનું સ્પષ્ટ લક્ષણ આવું કહ્યું છે કે “ અનિત્ય, અશુચિ અને પરવસ્તુ
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯ ને નિત્ય, પવિત્ર અને પિતાની માનવી. * આવી અવિદ્યા, મિથ્યા ભ્રાંતિ યા અજ્ઞાનને પરિહરવા પ્રયત્ન કરે એ પ્રથમ જરૂરનું છે. તે વિના કામધેનુ સમાન શ્રેષ્ઠ વિદ્યા પ્રાપ્ત થઈ શકતી જ નથી, અને તે વિના આત્મકલ્યાણ પણ સાધી શકાતું નથી. માટે આત્માર્થી જનેએ સદ્દગુરૂ સંગે સવિદ્યાજ પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરે ઉચિત છે.
૯૩ ચિત્રાવેલી ભક્તિ ચિત્ત આણ–અત્ર ભક્તિને ચિત્રાવેલી સાથે સરખાવી છે. જેમ ચિત્રાવેલીથી સુવર્ણસિદ્ધિ થાય છે તેમ ભક્તિથી પણ ભવ્ય જનની મનકામના પૂર્ણ થાય છે, એટલું જ નહિ પણ તેથી સ્વર્ગ અને અપવર્ગ (મેલ) ની પણ પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. બીજાં સાધન કરતાં ભક્તિનું સાધન સુલભ છે એટલું જ નહિ પણ સંગીન સુખ આપનારું પણ છે. જ્ઞાનાદિક અન્ય સાધનમાં મદ આવવાને ભય છે ત્યારે ભક્તિમાં એવા ભયને અવકાશજ મળતું નથી. ભક્તિથી તે નમ્રતાદિક સદ્ગુણશ્રેણિ દિન પ્રતિદિન વધતી જ જાય છે. ભક્તિની ધુનમાં મચેલા ભદ્રિક જીવ પિતાનું ભાન ભૂલી જઈ ભગવંત સાથે એકમેક થઈ જાય છે. તેથી જ અનેક ભક્ત જને ભક્તિના સુલભ માર્ગે વળેલા જણાય છે.
૯૪ સંજમ સાધ્યા સવિ દુઃખ જાવે, દુઃખ સહુ ગયાં મોક્ષપદ પા–સંયમ એટલે આત્માને નિગ્રહ કરે, તે આવી રીતે કે અનાદિ અવિદ્યાના યોગે જીવ જે ઉન્માર્ગ ચડી ગયો છે–હિંસા, અસત્ય, અદત્ત, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહમાં લુબ્ધ બન્યું છે, પાંચે ઇદ્રિને પરવશ પડે છે, કેધાદિક કષાયને સુખબુદ્ધિથી સેવે છે અને મન વચન તથા કાયાના
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
ચથે વ્યાપારમાંજ સુખબુદ્ધિ માની બેઠે છે તે તેની અનાદિની ભૂલ સુધારી તેને સન્માર્ગમાં જોડવે, એટલે અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અસંગતા ( નિસ્પૃહતા) રૂપ મહાતેનું યથાવિધ સેવન કરવું; વિષય-ઇદ્રિને કાબુમાં રાખવી એટલે શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ રૂપ પંચ વિષયમાં થતી વિકાર બુદ્ધિને ટાળવી, ક્ષમા, મૃદુતા, સરલતા અને સંતેષ વૃત્તિથી કષાયને જય કરે અને જ્ઞાન ધ્યાન તપ જપવડે મન વચન તથા કાયાના દુષ્ટ વ્યાપારને રોધ કરે, એવી રીતે ૧૭ પ્રકારે સંયમને યથાર્થ પાળનારનાં ભવભ્રમણ સંબંધી સકળ દુઃખ દૂર જાય છે, એટલે તેને ભવભ્રમણ કરવું પડતું જ નથી, અને સકળ કર્મમળને સંપૂર્ણ ક્ષય કરીને તે અજરામર સુખને પામે છે. ( ૫ શ્રવણ શભા સુણિયે જિનવાણું, નિર્મળ જેમ ગંગાજલ પાણી–જેમ ગંગાજળ નિર્મળ-મલરહિત છે તેમ જીનેશ્વર પ્રભુની વાણી રાગ દ્વેષ અને મેહરૂપ મળથી સર્વથા મુક્ત છે. કેમકે સર્વજ્ઞ પરમાત્મામાં ઉક્ત દોષને સર્વથા અભાવજ હોય છે, અને તેથી જ તેમની વાણી નિર્મળ કહી છે. એવી નિર્મળ જીનવાણીનું કર્ણપુટથી પાન કરવું એજ શ્રવણ ઇન્દ્રિયની ખરી શેભા છે. અજ્ઞાની જેને પિતાના કાનને કલ્પિત સુવર્ણદિક ભૂષણથી ભાવવા પ્રયત્ન કરે છે, ત્યારે તત્ત્વરસિક જને પિતાનાં કર્ણને સહજ નિરૂપાધિક સુવર્ણ ( ઉત્તમ વર્ણ-અક્ષરા
ત્મક વચનપંક્તિ ) વડે સુશોભિત કરે છે, અને એમ કરીને પિતાની સકર્ણતા સાર્થક કરે છે.
હ૬ નયન શેભા જનબિબ નિહા, છાપડિયા
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
જીન સમ કરી ધારે–જેવી રીતે જીનવાણીનું શ્રવણ કરવું એ કર્ણની ભા છે, તેવી જ રીતે જીનમુદ્રા—–જનપડિમાનાં દર્શન કરવાં એ નયનનું ભૂષણ છે. જેમ જીનવાણીથી હદયમાં વિવેક પ્રગટે છે તેમ જીનદર્શનથી પણ વિવેક પ્રગટે છે; તે એવી રીતે કે પ્રભુમુદ્રા જતાં પ્રભુનું મૂળ સ્વરૂપ સ્મરણમાં આવે છે, અને પ્રભુના સ્વરૂપનું યથાર્થ ભાન થતાં તેવું જ આપણું પિતાનું આત્મસ્વરૂપ સત્તાગત રહેલું છે તેની ઝળક પડે છે અને સ્થિર અભ્યાસે પ્રભુસ્વરૂપના સાનિધ્યથી આપણે પણ પ્રભુ સદશ થવાને શીખીએ છીએ. જેમ જેમ આપણે પ્રભુમુદ્રાથી પ્રતીત થતા ગુણને અભ્યાસ કરતા જઈએ છીએ તેમ તેમ આપણે આપણું અંતરમાં ઢંકાઈ રહેલા ગુણોને પ્રગટ કરવામાં સફળ થઈએ છીએ; અને એમ અંતે પ્રભુ સાથે અભેદ ભાવે મળી જતાં પ્રભુ સદશ અસાધારણ પુરૂષાર્થ ફેરવતાં આપણે પણ પ્રભુરૂપ થઈ શકીએ છીએ. આવી સર્વોત્તમ પદવી પ્રાપ્ત કરવાનું શ્રેષ્ઠ સાધન જીનવાણી અને જીનમુદ્રા છે અને તેથી જ તેને સાક્ષાત્ જીનેશ્વર સદશગણેલ છે એ નિર્ણય થાય છે.
- ૯૭ સત્ય વચન સુખ ભા ભારી, તજ તોળ સંત તે વારી––જેમ નયનની શોભા જનબિંબને નિહાળી જેવામાં કહી તેમ મુખની શોભા મિષ્ટ પથ્ય અને સત્ય વચન બોલવામાંજ કહી છે. કેટલાક સુગ્ધ જને તાળ ચાવવાથી મુખની શોભા વધે છે એમ ધારે છે અને કરે છે, પણ તે શોભા કેવળ કૃત્રિમ અને ક્ષણિક છે. ત્યારે સત્શાસ્ત્ર અનુસારે સત્ય વચન ઉચ્ચારથી થતી મુખશુભા સહજ અને ચિરસ્થાયી છે. તેથીજ ઉપદેશમાળાકારે વચન બોલતાં આ પ્રમાણે ઉપગ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
રાખવા સૂચવ્યું છે કે “મધુર વચન બોલવું પણ કહુક નહિ, ડહાપણ ભરેલું બોલવું પણ મૂMવત્ નહિ, ડું બોલવું પણ ઘણું નહિ, પ્રસંગ પૂરતું બોલવું પણ અતિ પ્રસંગ થાય તેવું નહિ, નમ્ર વચન વદવું પણ ગર્વયુક્ત નહિ, ઉદાર વચન ઉચ્ચરવું પણ તુચ્છ નહિ, આ વચનનું કેવું પરિણામ આવશે એમ પ્રથમ વિચારીને બેલિવું પણ વગર વિચાર્યું નહિ, અને જેથી સ્વપરને હિત થાય તેવું સત્ય વચન બોલવું પણ અસત્ય અહિતકર એવું અધર્મયુક્ત નહિર, વિવેકી પુરૂષે એવું જ વચન વદે છે અને એજ મુખનું મંડન છે. પ્રશ્નોત્તર રત્નમા લિકાકારે પણ કહ્યું છે કે “ િવાવાં મંહ ર” એટલે વાણીની શોભા શી ? ઉત્તર-સત્ય. આ વાત ઉપર વધારે ભાર મૂકીને કહેવા ગ્ય છે કે આજ કાલ કારણે કે બેકારણે લેકે સત્ય ઉપર પ્રહાર કરે છે–પ્રહાર કરવા ટેવાયેલાં છે. તેમણે સ્વપરના હિત માટે અસત્ય પક્ષ તજીને સત્ય પક્ષ અંગીકાર કરવાજ યત્ન કર ઉચિત છે. એમ કરવાથી જ સ્વપરને ઉદય થશે. યતઃ સત્યમેવ થતિ.
૯૮ કરકી શોભા દાન વખાણે, ઉત્તમ ભેદ પંચ તસ જાણે–જેમ મુખની શોભા સત્ય બોલવામાં છે તેમ હાથની શોભા દાન દેવામાં છે. તે દાનના શાસ્ત્રમાં પાંચ ભેદ બતાવેલા છે. અભયદાન, સુપાત્રદાન, અનુકંપાદાન, કિતિદાન અને ઉચિતદાન એ તેના પાંચ પ્રકાર છે. તેના પણ દ્રવ્યભાવથી બે બે ભેદ થઈ શકે છે. લક્ષ્મી પ્રમુખ દ્રવ્ય સાધનથી દાન તે દ્રવ્ય દાન છે, અને જ્ઞાનાદિક ભાવ સાધનથી દાન તે ભાવદાન છે. જે લક્ષ્મી પ્રમુખને દુર્વ્યસનોમાં વ્યય કરે તે દુર્ગતિનું કારણ
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
છે, અને તેજ લક્ષ્મી પ્રમુખને સત ક્ષેત્રાદિક શુભ માગે વ્યય કરે તે સગતિનું કારણ છે. તેમાં પણ સવિવેગે જે જે સ્થળે દ્રવ્ય વ્યય કરવાની વિશેષે જરૂર જણાય તે તે સ્થળે તેને વ્યય કરવામાં અધિક લાભ છે. જ્ઞાન, દર્શન ચારિત્ર પ્રમુખનું દાન તે ભાવદાન કહેવાય છે, અને તેવું ભાવપ્રધાન દાન દવ્યદાન કરતાં ઘણું જ ચઢીયાતું છે, તેથી તે ઉભય પ્રકારનું દાન અનુક્રમે આરાધવા ગ્ય છે, અને એજ સદ્ભાગ્ય ગે પ્રાપ્ત થયેલી શુભ સામગ્રીનું ઉત્તમ ફળ છે.
૯ ભુજા બળે તરીએ સંસાર, ઇણ વિધ ભુજ શોભા ચિત્ત ધાર–ભુજબળે એટલે નિજ પરાક્રમથી-પુરૂષાWથી જ સંસારસમુદ્ર તરી શકાય છે. તેવી ઉત્તમ ભુજા પામીને જે પિતાનું પરાક્રમ સમ્યગૂ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર રૂ૫ રત્નત્રયીનું આરાધન કરવા માટે ફેરવવામાં આવે છે તેથી સંસારસમુદ્ર તરે સુતર પડે છે. આ દુનિયામાં સ્પર્ધા, દ્વેષ, ઈર્ષા અને મેહને વશ થઈ રણસંગ્રામ વિગેરેમાં પિતાની ભુજાને ઉપયોગ કરનાર અનેક જને નીકળે છે, પરંતુ પૂર્વોક્ત દષસમૂહને દળી પવિત્ર રત્નત્રયીનું યથાવિધ આરાધના કરવામાં સ્વવીર્યને સદુપયોગ કરનારા કોઈ વિરલા જ નરરત્ન નીકળી આવે છે, અને એજ ખરૂં ભુજાબળ ભાકારી અને પ્રશંસનીય છે. આત્માર્થી જનેએ પિતાના ભુજાબળને સદુપયોગ કરે ઉચિત છે.
૧૦૦ નિર્મળ નવપદ ધ્યાન ધરીએ, હદય શોભદ ઈણ વિધ નિત કીજે--હદય એ વિવેકનું સ્થાન છે. જે એ હૃદયને કેળવી જાણે છે તેનામાં સવિવેક જાગે છે, અને તેથી તે હિતાહિતને નિશ્ચય કરીને અહિતને ત્યાગ કરી, હિત ભણું
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४ પ્રવૃત્તિ કરે છે. જ્યારે મોહવશ જગત અસત પ્રવૃત્તિ પસંદ કરે છે ત્યારે વિવેકી હૃદય સતપ્રવૃત્તિ અથવા નિવૃત્તિ જ પસંદ કરે છે. તે સત્ પ્રવૃત્તિને પણ નિવૃત્તિને માટેજ સેવે છે. નિવૃત્તિમાંજ સાચું સુખ, શાંતિ યા સમાધિ સમાયેલ છે. તેથી જ જેમણે સંપૂર્ણ સુખ શાંતિ સમાધિને સ્વાધીન કરેલ છે એવા અરિહંતાદિક નવપદનું વિવેકવંત નિજ હદયમાં અપૂર્વ શાંતિને સાક્ષાત્ અનુભવ કરવા એકાગ્રપણે ચિંતવન રૂપ ધ્યાન કરે છે, અને દઢ અભ્યાસયોગે અરિહંતાદિક નિર્મળ નવપદમાં લયલીન થઈ આત્માની અપૂર્વ શાંતિને સાક્ષાત્ અનુભવ કરી શકે છે. હદયકમળ ધ્યાન કરવા માટે એક નિમિત સ્થાન છે, તેમાં અરિહંતાદિક ધ્યેયનું વિવેક પૂર્વક ધ્યાન કરવાથી અનુક્રમે દઢ અને ભ્યાસથી તે ધ્યાનની સિદ્ધિ થાય છે. એટલે ધ્યાતા દયેય અને ધ્યાનને ભેદભાવ મટી તેમાંથી સમરસી ભાવ પ્રગટે છે. એ સમરસી ભાવનું સુખ સમરસીભાવવેદી જ જાણે છે, અર્થત તે અનુભવગમ્ય હેવાથી વચનઅશોચર છે. પણ તેની પ્રાપ્તિ ખર ઉપાય નિજ હદયકમળમાં નવપદને સમજ પૂર્વક એકાગ્રપણે ધ્યાવવા એ છે તેથી આત્માર્થ જનોએ બીજી બધી ધમાલ મૂકીને શાંતવૃત્તિથી પિતાના હૃદયમાં એજ ધ્યાવવા ગ્ય છે.
૧૦૧ પ્રભુગુણ મુકતમાળ સુખકારી, કરે કઠશેભા તે ભારી–મુક્તમાળ એટલે મુક્તાફળ જે મેતી તેની માળા (મેતીની માળા) જેમ કઠે ધરવામાં આવે છે તે કંઠ સારી શોભા પામે છે, તેમ જે જીનેશ્વર પ્રભુના કેવળ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર પ્રમુખ અનંત ઉજવળ ગુણરૂપી મુક્તાફળની માળા કઠે ધરવામાં આવે છે, એટલે જે પ્રભુના સદ્ગુણોનું જ રટન કરવામાં
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
આવે છે અથવા મધુર કંઠથી પ્રભુના પરમ ઉજવળ ગુણનું ગાન કરવામાં આવે છે તે તેથી કંઠની સાર્થકતા થાય છે. સ્વાર્થવશ, જીવ કેની કેની ખુશામત કરતે નથી? જેનામાં સગુણની શ્રેણિ પ્રગટી નથી અને જે દેષમાં ડુબેલા છે તેવાની ખુશામતથી કંઈ વળતું નથી. જે ખરી પૂર્ણતાને પ્રાપ્ત થયેલા છે તે કેઈની ખુશામત ઈચ્છતા પણ નથી, એવા પૂર્ણાનંદ પ્રભુનાજ ગુણ ગ્રામ અહોનિશ ગાવા ઉચિત છે કે જેના ગુણગાન કરવાથી એવાજ ઉત્તમ ગુણની આપણને પ્રાપ્તિ થઈ શકે. કહ્યું છે કે જિન ઉત્તમ ગુણ ગાવતાં, ગુણ આવે નિજ અંગ-ઉત્તમ લક્ષ્યથી પ્રભુના ગુણ ગાનાર પિતાના સકળ દોષને અંત કરીને પ્રભુના પવિત્ર પદને પામી શકે છે. એમ સમજી કૃપણ અને નીચ-નાદાન જનની સંગતિ તજી સત્સંગથી પ્રભુનું સ્વરૂપ યથાર્થ ઓળખી પ્રભુભક્તિમાં પિતાનું ચિત્ત જેડી દેઈ પરમાત્મા ગુણોનું સ્મરણ, ચિંતવન, રટણ કરવાને દઢ અભ્યાસ પાડી તેવાજ અનંત અપાર સદ્દગુણો આપણામાંજ પ્રકટે એ અચળ પ્રયત્ન કરે ઉચિત છે. ૧૦૨ થી ૧૧૪ સુધી (૧૩) પ્રશ્નના ઉત્તર
નીચે પ્રમાણે – सतगुरु चरण रेणु शिर धरीए, भाळ शोभा इणविध भवि करीए; मोहजाळ म्होटो अति कहीए, ताकुं तोड अक्षयपद लहीए. ३४. पापका मूळ लोभ जगमांही, रोग मूळ रस दुजा नाही; दुःखका मुळ सनेह पियारे, धन्य पुरुष तेनुथी न्यारे. ३५. अशुचि वस्तु जाणो निज काया, शुचि पुरुष जे वरजित माया;
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
सुधा समान अध्यातम वाणी, विष सम कुकथा पाप कहाणी. ३६. जिहां बेठा परमारथ कहीए, ताकुं सदाय सुसंगति कहीए; जिहां गया अवलक्षण आवे, ते तो सदाय कुसंग कहावे. रंग पतंग दुरजनका नेहा, मध्य धार जे आपत छेहा; सज्जन स्नेह मजीठी रंग, सर्व काळ जे रहत अभंग. प्रश्नोत्तर इम कही विचारी, अति संक्षेप बुद्धि अनुसारी; अति विस्तार अरथ इण केरा, सुणत मिटे मिथ्यात अंधेरा ३९.
कळश.
रस पूर्णनंद सुचंद संवत (१९०६) मास कार्तिक जाणीए, पक्ष उज्वळ तिथि त्रयोदशी, वार अचळ वखाणीए; आदीश पास पसाय पामी, भावनगर रही करी, चिदानंद जिणंद वाणी, कही भवसायर तरी.
३७.
३८.
४०.
इति प्रश्नोत्तर रत्नमाळा समाप्ता.
૧૦૨. સતગુરૂ ચરણ રેણુશિર ધારેએ, ભાલ શાભા ઈવિધ ભિવ કરીએ—સદ્ગુરૂની ચરણરજ મસ્તક ઉપર ધારી ગુરૂઆજ્ઞા પ્રમાણ કરવી એ સુજ્ઞ જનાનુ કર્તવ્ય છે. ભાલ ( લલાટ ) માં તિલક કરવાના પણ એજ ઉત્તમ ઉદ્દેશ સંભવે છે. · પોતે તત્ત્વના જાણકાર સતા ભવ્ય જનેાના હિતમાટે સતત ઉજમાળ હોય, જે નિષ્પાપવૃત્તિને સેવનાર હોય અને અન્ય આત્મા જનાને પણ નિષ્પાપ માર્ગ બતાવનાર હોય, પોતે ભવસમુદ્રથી તરે અને અન્યને પણ તારી શકે એવા હોય તે સદ્દગુરૂનેજ આત્મહિતૈષી જનાએ સેવવા. ’ કહ્યું છે કે
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०७
પવિત્ર કરી જે છહા તુઝ ગુણે, શિર વહિયે તુઝ આણ મનથી કદિએ રે પ્રભુને વિસારિયે, લહિયે પરમ કલ્યાણું.એવા પરમ ગુરૂના ગુણગ્રામથી જ પાવન થાય છે, તેમની પવિત્ર આજ્ઞાને વહન કરવાથી આપણું ઉત્તમાંગ દીપી નીકળે છે અને તેમનું સદાય સ્મરણ કરવાથી અંતઃકરણ ઉજવળ થાય છે; યાવત્ તેથી જન્મમરણની સર્વ વ્યથા ટળે છે અને અક્ષય અનંત એવું મેક્ષસુખ મળે છે.
૧૦૩. મેહજાળ મહેટે અતિ કહિએ, તાકે તોડ અક્ષયપદ લહિ -આપણને મુંઝાવે તે મેહ. ઉત્તમ પ્રકારના જ્ઞાન-દર્શનનું આચ્છાદન કરનાર અને અશુદ્ધ વૃત્તિ ને પેદા કરનારજ મેહ છે. રાગ, દ્વેષ, ઈર્ષ, ખેદ, મત્સર એ સર્વે એનાજ ઘરના છે. જૂદા જૂદા રૂપ ધારનાર કેધ, માન, માયા અને લેભ રૂપ તેને ગાઢ પરિવાર છે. દુર્ગતિના કારણરૂપ ૧૮ પાપસ્થાનકોમાં પ્રવૃત્તિ કરાવનાર મેહજ છે. તે મહેટામાં મહેટ જગજાહેર ચોર છે. તે ધોળે દહાડે ધાડ પાડી પ્રાણુઓનું સર્વસ્વ હરી જાય છે. જે કંઈ પણ આત્મસાધન કરવા ઈચ્છે છે તેને તે જાતે પજવે છે અથવા પિતાના પરિવારને તેને પજવવા ફરમાવે છે. તેમાં પણ કોઈ ધર્માત્માનું તે છિદ્ર દેખી બહુજ ખુશી થાય છે. મોહ આવી વિવિધ રીતે જગતની વિડબના કરે છે. “ હું અને મારું ” એ મંત્ર ભણાવી સહને અંધ કરી નાંખે છે. એવા અતિ દુષ્ટ અને પ્રબળ મેહને હણ્યા વિના કેઈમેક્ષપદ પામતે નથી, અને તે મને ક્ષય કર્યા પછી મોક્ષપ્રાપ્તિ અતિ શીવ્ર થાય છે. તેને અમેઘ ઉપાય આત્મશ્રદ્ધા અને આત્મરમણ રૂપ રત્નત્રયીનું યથાર્થ આ
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮ રાધન કરવું એજ છે. ' આત્મજ્ઞાનવડે પિતાનું સ્વરૂપસામર્થ્ય યથાર્થ રીતે ઓળખી શકાય છે એટલે પિતાની શક્તિનું યથાર્થ ભાન થઈ શકે છે, આત્મશ્રદ્ધા વડે પિતાની પૂર્ણ શક્તિની પૂરે પરી પ્રતીતિ આવે છે, અને આત્મરમણ વડે પિતાની પૂર્ણ શક્તિ પ્રકટ કરવામાં બાધક ભૂત રાગ, દ્વેષ, મોહ પ્રમુખ અંતરંગ શત્રુઓને દૂર કરવા અને સાધકરૂપ સત્સંગ પ્રમુખ અનેક સદ્ગણોને સંચવાને પિતે સાવધાન રહે છે. એવી રીતે ઉજવળ રત્નત્રયીનું યથાવિધિ આરાધન કરીને અંતે સકળ કમળને ક્ષય કરી આત્મા અવિચળ એવી એક્ષપદવીને પ્રાપ્ત કરે છે.
૧૦૪ પાપકા મુળ લોભ જગમાંહી-દુનિયામાં સર્વ પાપનું મૂળ લેભજ જણાય છે. લેભ જુદી જુદી જાતને હોય છે. કદાચ એક જાતને, તે કદાચ બીજી જાતને, લેભ અંતરમાં પેસી નહિ કરવાનું કામ કરવા પ્રેરણા કરે છે, અને એમ આત્માને પાપથી મલીન બનાવે છે. સ્ત્રી લક્ષ્મી પ્રમુખના લેભ માટે તે લેકે કઈક પ્રકારના યુદ્ધાદિક અનર્થી કરે છે તે પ્રકટ વાત છે, પણ યશકીતિના લેભથી પણ કઈ કઈ પ્રસંગે અજ્ઞ જને બહુ અનર્થ સેવે છે, છતાં પિતાની ભૂલ લેભાંધતાથી પિતે સમજી શકતા નથી. વળી દુનિયામાં પણ મોટે ભાગે આ દોષ વ્યાપેલે હોય છે, તેથી ભાગ્યે જ કોઈ કેઈની ભૂલ સુધારવા કહી શકે છે. કેવળ નિસ્પૃહી સંત સુસાધુ જનેજ આવી ભૂલ સુધારી શકે છે, તેમનું અવસર ઉચિત હિતવચન લેભી ઉપર પણ સારી અસર કરી શકે છે, તેથી જેમને લેભનું ઔષધ મેળવવા પ્રબળ ઈચ્છા હોય તેમણે તેવા નિસ્પૃહીની સેવા કરવી !
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯
૧૫. રેગ મૂળરસ દુજા નાહી–ારભૂરાશ્ચ થાય.” જૂદી જૂદી જાતના રોગ પેદા થવાનું ખાસ કારણ વિષયવૃદ્ધિવિષયાસક્તિ-વિષયલેલુપતા છે. દરેક ઇદ્રિના વિષમાં અત્યાસકિત અવશ્ય દુ:ખદાયી થાય છે. આ ભવમાં પ્રગટ વ્યાધિ પ્રમુખ આપદા ઉભી થાય છે, અને પરભવમાં નરકાદિક યાતના સહવી પડે છે, તેથી જ્ઞાની પુરૂષે વિષયસુખને વિષવત્ લેખી તે વિષયસુખથી વિમુખ રહે છે, અને જે વિષયાસક્તિથી દૂર રહે છે તે જ ખરા જ્ઞાની છે, તેમજ જ્ઞાની પુરૂષના પવિત્ર માર્ગે ચાલવું એ આપણું પણ પરમ કર્તવ્ય છે એમ વિચારી જેમ બને તેમ વિષયાસક્તિ ટાળવા પ્રયત્ન સેવ!
૧૦. દુઃખકા મૂળ સનેહ પિયારે, ધન્ય થી ત્યારે– કૂન સુવારિ” દુઃખનું મૂળ સ્નેહ છે. સ્નેહ કરતાં સહેલું લાગે છે, પણ તેને નિર્વાહ કરવામાં કષ્ટને અનુભવ થાય છે. સ્નેહ કરવામાં પણ ઘણી વખત જીવ ઠગાઈ જાય છે. અસ્થાને સ્નેહ કરવાથી ઉલટી ઉપાધિ ખડી થાય છે. જે કઈ સઠેકાણે સ્નેહ થયે હેય તે તેને વિયેગ ન થાય તેની ચિંતા રહે છે, અને દેવવશાત્ વિગ થયે તે અત્યંત લેશ પેદા થાય છે તેથી સાંસારિક સનેહ માત્ર સોપાધિક ગણાય છે. જેને નિરૂપાધિક સુખની ચાહના હેય તેને એ નેહકરે કે વધારે ઉચિત નથી; તેમને માટે તે શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયજીના વચન અતિ ઉપયોગી થઈ પડશે. શ્રીમાન કહે છે કે “ રાગ ન કરજે કે નર કેઈશુર, નવિ રહેવાય તે કરજે યુનિ. સુરે; મણિ જેમ કણ વિષને તેમ તેહેરે, રાગનું ભેષજ સુજસ સનેહેરે. તેને પરમાર્થ એ છે કે “કૃત્રિમ
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
સુખ માટે તે કોઇ સાથે રાગ કરવા ચિતજ નથી અને જો ફાઇ સાથે રાગ કરવાનીજ ઇચ્છા થાય તે શમ માર્દિક સ ્ ગુણુસ‘પન્ન મુનિરાજ સાથેજ કરવા ઉચિત છે. જેમ મણિથી ફણીધરનું ચઢેલું વિષ દૂર થઇ જાય છે તેમ મુનિજન ઉપરના પ્રશસ્ત નિ:સ્વાર્થ રાગથી અનાદિ અપ્રશસ્ત રાગનું વિષ દૂર થઇ જાય છે. ' એવા સદુપદેશ દિલમાં ધારી અપ્રશસ્ત રાગને દૂર કરવાને માટે ઉક્ત ઉપાયને સેવવા વિશેષે ખપ કરવા ઉચિત છે. એમ દઢ અભ્યાસયેાગે આત્માને અધિક લાભ થવા સંભવ છે. વળી જેમણે સપૂર્ણ રાગના જય કરીને વીતરાગ દશા પ્રગટ કરી છે તેમની તે! બલિહારીજ છે.
૧૦૭. અશુચિ વસ્તુ જાણા નિજ કાયા—અશુચિમાં અશુચિ વસ્તુ આપણી કાયા છે. તે વાતની પ્રતીતિ સ્રીપુરૂષના શરીરમાંથી નીકળતા દુર્ગંધી પદાર્થેા ઉપરથી થઈ શકે છે. એક અન્નના કવળ પણ અલ્પ કાળમાં કાહાઇ જાય છે તે। જેમાં પ્રતિનિ અન્ન પ્રક્ષેપવામાં આવે છે તેવા શરીરનુ કહેવુંજ શુ` ! એ વાત શ્રી મલ્લીકુમારીએ પોતાના પૂર્વ ભવના મિત્ર રાજાઓને પ્રતિમાધવા યુક્તિથી સિદ્ધ કરી બતાવી છે, અને આપણે આપણા જાતઅનુભવથી જાણી શકીએ છીએ. પ્રથમ તે આ શરીર અશુચિથીજ ઉત્પન્ન થયેલું છે. પિતાનુ વીર્ય અને માતાનું રૂધિર એ એવું જ્યાં મિશ્રણ થાય છે ત્યાં આ શરીરની ઉત્પત્તિ થાય છે. પાછું પણ તે શરીર માતાએ ભક્ષણ કરીને રસરૂપે પરિણમાવેલા અને અશુચિરૂપ થયેલા પદાર્થથીજ પ્રતિદિન પાષાય છે. આવી રીતે અશુચિથી ઉત્પન્ન થયેલા, અશુચિથી વૃદ્ધિ પામેલા અને પવિત્ર વસ્તુને પણ અપવિત્ર કરી નાખનારા અશુચિમય
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
દેહને જળ પ્રમુખથી શુદ્ધ કરવું જોઈએ, એ આકરે ભ્રમ કેવળ મૂઢ પુરૂષને જ હવે ઘટે છે, તવને એવો ભ્રમ હેઈ શકતેજ નથી. આ અશુચિમય દેહમાં કર્મવશાત્ વ્યાપી રહેલું ચેતન-રત્ન યુક્તિથી કાઢી સમતા રસમાં બોળી સાફ કરી લેવું જરૂરનું છે. કહ્યું છે કે “જે સમતા રસના કુંડમાં સ્નાન કરીને પાપરૂપી મળને ધોઈ નાંખી, ફરી મલીનતાને પામતાજ નથી તે અંતર આત્મા પરમ પવિત્ર છે.” આ અશુચિમય દેહમાંથી ઉપર કહેલી આગમયુક્તિથી આત્મતત્ત્વ શોધી લેવાની જ જરૂર છે. પછી પુનર્જન્મ મરણની ભીતિ રાખવાનું કંઈ પણ કારણ નથી.
૧૦૮. શુચિ પુરૂષ જે વરજિત માયા–જે મેહ માયા રહિત નિર્માથી–નિષ્કપટી–નિદંભી છે તે જ ખરે પવિત્ર પુરૂષ છે. મોહ માયાવડેજ જીવ મલીન થયેલ છે. તે મેહમાયા ટાળવાને ખરે ઉપાય આત્મજ્ઞાન, આત્મશ્રદ્ધા અને આત્મરમણરૂપ ચારિત્ર છે. પાયા વિનાની ઈમારતની પેરે તત્વજ્ઞાન અને તત્ત્વશ્રદ્ધા વિનાની લકરંજન અર્થે પૂજાવા મનાવા અર્થે અથવા સ્વદોષ છૂપાવવા અર્થે આડંબરરૂપે કરવામાં આવતી માયામય ધર્મકરણ કંઈ પણ હિતરૂપ થતી નથી, માટે પ્રથમ આત્માની ઉન્નતિમાં કેવળ અંતરાયરૂપ એવી મેહમાયાને પરિહરવા પૂરતું પ્રયત્ન સેવી જોઈએ. આત્મજ્ઞાન અને આત્મશ્રદ્ધા યોગે તે પ્રયત્ન સફળ થાય છે. “સરલાશય નિર્મયીનુંજ કલ્યાણ થઈ શકે છે.” જેની મન વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિ સરલ-માયારહિત છે તેજ પ્રભુની પવિત્ર આજ્ઞાને આરાધી અક્ષય સુખ સાધી શકે છે, તેથી જેમને જન્મમરણનાં અનંત દુઃખથી ત્રાસ
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ર
લાગતું હોય અને અક્ષય અનંત એવાં નિર્ભય મોક્ષસુખની ખરી ચાહના હોય તેમણે માયા-કપટ તજી નિષ્કપટ વૃત્તિ આદરવા પૂરતી કાળજી રાખવી જરૂરની છે. ઉદયરત્ન કહે છે કે “મુક્તિપુરી જાવા તણે જીરે, એ મારગ છે શુદ્ધ રે પ્રાણ! મ કરીશ માયા લગાર.” જેમ કાજળથી ચિત્ર કાળું થઈ જાય છે, તેમ માયાથી ચારિત્ર મલીન થઈ જાય છે. એમ સમજી શાણા આત્માથી જનોએ મોહમાયાને સર્વથા ત્યાગ કરવા પૂરતું લક્ષ્ય રાખવું.
૧૦૯ સુધા સમાન અધ્યાતમ વાણું–અધ્યાત્મ શાઅને ઉપદેશ અમૃત સમાન કહ્યું છે. તેથી પ્રગટ આત્મામાં પરમશાંતિ અનુભવાય છે અને અનુક્રમે મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. અધ્યાત્મ માર્ગ બતાવે તે અધ્યાત્મ વચન છે. જે વચન એકાંત આત્મહિતને જ અર્થે પ્રવર્તે છે, જે વચન રાગ દ્વેષાદિક વિકાર વજિત વીતરાગ પ્રભુની અમૃતમય વાણીના અનુવાદક હોય છે, જે વચન જ્ઞાન કે કિયાને એકાંત પક્ષ ખેંચતા નથી, જે વચનથી જ્ઞાન અને ક્રિયાને સાથેજ પુષ્ટિ મળે છે, અને જે વચનવડે શુદ્ધ સમજ પૂર્વક શુદ્ધ કિયા સેવવાજ પ્રવર્તાય છે તેનું નામ “અધ્યાત્મ વચન” કહી શકાય છે. જેમ પંખી બે પાંખવડેજ ઉડી શકે છે અને જેમ રથ બે ચકવડેજ ચાલી શકે છે, તેમ “અધ્યાત્મ ” પણ શુદ્ધ જ્ઞાન કિયાના સમેલનથી જ પ્રવર્તે છે. તે વિના અધ્યાત્મ કહી શકાય જ નહીં. વસ્તુતત્વની યથાર્થ સમજ મેળવી હિતાહિતને યથાર્થ વિવેક કરી જે સ્વહિત સાધનમાં પ્રવૃત્ત થાય છે અને અહિત કાર્યથી નિવૃત્ત થાય છે તેજ અંતે સ્વઈષ્ટ સિદ્ધિ કરી શકે છે, તે વિના એકાંત જ્ઞાન
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩
કે કિયાના પક્ષમાં પડી સ્વપરને ભારે નુકશાનમાં ઉતારવામાં આવે છે. અધ્યાત્મમાર્ગ આત્મકલ્યાણને અમેઘ ઉપાય છે, તેથી તેમાં જે કંઈ કર્તવ્ય કરવામાં આવે છે તે લોકદેખાવ માટે નહિ, પણ કેવળ પિતાના આત્માને લક્ષી તેની શુદ્ધિ અને તેની જ ઉન્નતિ અર્થે કરવામાં આવે છે. આવી અંતરદષ્ટિ જેને જાગી છે તે “અધ્યાત્મદષ્ટિ” વા “અધ્યાત્મી” કહેવાય છે. આનું વિશેષ વર્ણન “પ્રશમરતિ”માં અધ્યાત્મ સંબંધી ઉલેખથી સમજી શકાય તેવું છે.
૧૧૦ વિષ સમ કુકથા પાપ કહાણ–રાજકથા, દેશકથા, કથા, અને ભક્ત (ભજન) કથા એ ચાર વિકથા પ્રસિદ્ધ છે. જે કથા કરતાં, નથી તે કંઈ સ્વહિત થવાનું કે નથી તે કંઈ પરહિત થવાનું; એવી નકામી નિંદાદિક પાપગભિત યા શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ સ્વકપલ કલ્પિત કુકથા કરવી એ કેવળ પાપનેજ પુષ્ટિ આપનારી અને દુર્ગતિદાયક હોવાથી વિષ સમાન જાણ વર્જવીજ ગ્ય છે. સ્વપર હિતઈચ્છક ભવ્ય જનોએ એવી વિકથામાં પિતાને અમૂલ્ય વખત નહિ ગુમાવતાં તેને સદુપયોગ થાય તેમ હિત આચરણ પ્રતિ ઉદ્યમ કર ઉચિત છે. વિકથા વડે તે હિત આચરણથી વિમુખ થવાય છે અને પ્રમાદને પુષ્ટિ મળે છે. પ્રમાદની પુષ્ટિથી અનેક જન આપદાના મુખમાં આવી પડે છે એમ સમજી પ્રમાદના અંગભૂત વિકથા નિવારી જેમ સ્વપર હિતાચરણમાં અધિક વૃદ્ધિ થાય તેમ કરવું ઘટે છે.
૧૧૧. જિહાં બેઠા પરમારથ લહીએ, તાહું સદય સુસંગતિ કહીએ–જેમની સંગતિથી પરમાર્થ-તરવ
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
"
,,
tr
પામીએ તેજ ખરી સત્સ`ગતિ સમજવી, અને એવી સત્સ`ગતિજ સદાય સેવવા ચેાગ્ય છે. સત્સંગતિને શાસ્ત્રકારે શીતલ સદા સંત સુરપાદપ’વિગેરે પદોથી કલ્પવૃક્ષાદિકની ઉપમા આપી છે, અને તે તેમને યથાર્થ છાજે છે. જેમ કલ્પવૃક્ષની છાયા શીતલ હાય છે, તેની નીચે બેસનાર શાંતિ પામે છે, તેમ સંત-સુસાધુ જનાની સંગતિથી ભવ્ય જનાના ત્રિવિધ તાપ ઉપશમે છે, અને સહજ શાંતિ-સમાધિના લાભ થાય છે. વળી " सत्संगतिः कथय किं न करोति पुंसाम् એ વચનાનુસારે સત્સ`ગતિથી કયા કયા લાભ નથી સભવતા ? સત્સંગતિથી સર્વે ઉત્તમ લાભ સપજે છે. · બુદ્ધિની જડતા હરે છે, વાણીમાં સત્યનું સિચન કરે છે, એટલે સહુને પ્રિય લાગે એવું મિષ્ટ અને હિતકર સત્ય શીખવે છે, પ્રતિષ્ઠાની વૃદ્ધિ કરે છે અને પાપના એઘ દૂર કરે છે' એ વિગેરે અનેક ઉત્તમ લાભ સત્સ`ગતિ ચેાગે સાંપડે છે, એમ સમજી કુબુદ્ધિ વધારનારી કુસ ગતિને ત્યાગ કરી, સુબુદ્ધિને જગાડી, સદાચરણુ શીખવી, સદ્ગતિ મેળવી આપનારી સત્સંગતિનેજ સેવવા સદાય લક્ષ્ય રાખવું.
૧૧૨. જિહાઁ ગયાં અપલક્ષણુ આવે, તે તે સદાય કુસંગ કહાવે—જેની સંગતિથી કંઈ ને કંઇ અપલક્ષણ—અવગુણુ શિખાય તેને શાસ્ત્રકાર કુસગ કહે છે, અને તેવા કુસંગનો સદાય ત્યાગ કરવા ઉદ્દેિશે છે. કુસ`ગથી કયા કયા અવ ગુણ જીવમાં આવતા નથી ? મતલબ કે અવગુણ માત્ર કુસ ́ગથીજ ઉપજે છે, અને તેથીજ શાસ્ત્રકાર સર્વથા તેના ત્યાગ કરવા ફરમાવે છે. જે નિકટભવી જા કુસંગતિના સર્વથા ત્યાગ કરી સત્સ'ગતિને અનન્ય ભાવે સેવે છે તે અંતે સર્વ ઉપાધિથી મુક્ત
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫
થઈ નિરૂપાધિક અને નિદ્ર એવુ' મુક્તિનુ સુખ પામે છે; એમ સમજી શાણા જનાએ નીચ નાદાન જનાની સગતિથી દૂર રહેવા તેમજ તેવાં નબળાં કાર્યાથી પણ દૂર રહેવા સદા સાવધાન રહેવુ... !
૧૧૩, રગ પતગ દુરજનકા નેહા, મધ્ય ધાર જે આપત છેડા—જે ઉત્તમ પુરૂષાનાં પણ છિદ્ર જુએ છે, સહુનુ અનિષ્ટ ચિતવે છે, પ્રસગે અન્યને અપાય—અહિત કરવા ગમે તેવુ' જોખમ ખેડે છે, તેમાં દૈવયોગે ફાવે તેા ખૂબ ફુલાય છે, અને કદાચ ન ફાવે તે ક્રિતરાત તેની ચિંતા કરી તંદુલીયા મચ્છની જેમ દુર્ગતિનાં ભાતાં ખાંધે છે, તેવી કનિષ્ઠ કાટિના જીવા શુદ્ર–દુર્જન કહેવાય છે. તેમના સ્નેહ કેવળ કૃત્રિમ−પતગના રંગ જેવાજ હોય છે. પાતાનુ ઇચ્છિત કાર્ય સાધવા માટેજ તે ઉપર ઉપરથી રાગ ખતાવે છે, ખુશામત કરે છે, સેવા બજાવે છે, અને સામા માણસ ન કળી શકે એવી દરેક કળા કેળવવા પ્રયત્ન કરે છે, પણ પેાતાના કલ્પિત સ્વાર્થ સાધવા તે દરેક તક શોધતા રહે છે; અને તેમ કરવાને કદાચ કોઇને કૂવામાં કે દરિયામાં નાંખવા પડે તે પણ તે ડરતા નથી. મતલબ કે પેાતાની ક્ષુદ્ર સ્વાર્થ વૃત્તિને પેાષવા તે દરેક નીચ કાર્ય કરવા તત્પર રહે છે, અને તેમ કરતાં તે મનમાં કંઇ શરમાતા નથી. આવા માણસોના વિશ્વાસ કરવા એ કાળા નાગને વિશ્વાસ કરવા કરતાં પણ વધારે જોખમવાળા છે. ઝેરી નાગને એજ જીભ હાય છે, ત્યારે દુર્જનની જીભની સંખ્યા કાઈ કહી શકતું નથી. મતલખ કે તે લાગ મેળવીને અનેક ઉત્તમ જનાને અનેક રીતે અનેક વાર દંશ દેવા પ્રવર્તે છે. જો કે દુર્જનની વિષમય ઊર્મિ સજ્જન પુરૂષનુ શુદ્ધ ચૈતન્ય હરવા—નષ્ટ કરવા સમર્થ થઈ
આ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬ શક્તી નથી. સજજન પુરૂષે સદાય સ્વકર્તવ્ય કર્મમાં સાવધાન હોય છે, તેથી તેમને દુર્જન લેકેને કંઈ ડર નથી. તેમનામાં તે અપૂર્વ અપૂર્વ જાગૃતિથી ઉલટું નવનવું ચૈતન્યબલ રેડાતું જાય છે. સજજનેનું દિલ દુઃખાવાનું જે કંઈ પણ સબળ કારણ હોય તે તે એ છે કે દુર્જને નિષ્કારણ પિતાના આત્માને મલીન કરીને દુરંત દુર્ગતિગામી થાય છે. સજજન અને દુર્જનને સાચે અને સ્નેહ સરખાવવાને શ્રીપાળકુમાર અને ધવલ શેઠનું દષ્ટાંત પ્રસિદ્ધ છે.
૧૧૪. સજજન સ્નેહ મજીઠી રંગ, સર્વકાળ જે રહત અભંગ–જ્યારે દુર્જનને સ્નેહ પતંગના રંગ જે ફિક્કો કારમે અને કૃત્રિમ છે, ત્યારે સજજનને સ્નેહ ળ મજીઠના રંગ જે ઉમદા, અવિહડ અને અકૃત્રિમ એટલે સ્વાભાવિક છે. તેથી તે ગમે તેવા સમવિષમ સંગમાં ગમે તેવી કસોટીના વખતે પણ બદલાતું નથી, તેમ ફિક્કા પડતું નથી. સજજન પુરૂષને સ્નેહસમાગમ ગંગાના પ્રવાહ જે પવિત્ર છે, તેમની દષ્ટિ અમૃતમય હેય છે, તેમની વાણી મધુર હોય છે, તેથી તે ગ્ય જીને અનેકધા ઉપકારક થાય છે. અત્યંત અયોગ્ય જનનું હિત સાધી ન શકાય તેમાં સજજનેને લેશ માત્ર દોષ નથી. કેમકે તેમની દષ્ટિ તે સહુનું હિત કરવા - ણીજ વળેલી હોય છે, પણ તેવા જ પિતાના દુર્ભાગ્યથી સજ્જનેના લાભને મેળવી શકતા નથી. જ્યારે ઝળહળતે સૂર્ય દશે દિશાઓને દીપાવી જગત માત્રનું સમીહિત સાધે છે, ત્યારે ઘુવડની આંખ મીચાય છે, વર્ષમાં જ્યારે બધાં વૃક્ષે નવપલ્લવ થઈ રહે છે ત્યારે જવાસો સૂકાઈ જાય છે, વસંત ઋતુમાં જ્યારે
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
સકળ વનરાજી ખીલી નીકળે છે ત્યારે કરીર વૃક્ષ ( કેરડો ) કરમાઈ જાય છે, અને જ્યારે ચંદ્રથી સહુ કઈ શીતળતા મેળવી શકે છે, ત્યારે વિરહી જનેને વિરહાગ્નિ વ્યાપે છે. તેમાં કેને દોષ ? શું સૂર્ય, વર્ષ, વસંત કે ચંદ્રને તેમાં દોષ છે? નહિ જ. કિંતુ સામાના દુર્ભાગ્યને જ દોષ છે, એમ સમજવું. એવી રીતે સજજન પુરૂષથી આપણે ઉત્તમ લાભ મેળવી ન શકીએ એમાં સજ્જનેને લેશ માત્ર દોષ નથી, પણ આપણે જ દોષ છે. સજજન પુરૂષે તે પૂર્વેત ઉત્તમ ઉપમાનેજ લાયક છે. તેમને જન્મ, તેમને સ્વભાવ, તેમને સમાગમ અને તેમની કૃતિ જગત્ જંતુઓના એકાંત હિતને અર્થેજ હોય છે. તેમને સ્નેહ-પ્રેમ-વાત્સલ્ય અભંગ અને અલકિક હોય છે. ફક્ત તેમના ઉત્તમ સમાગમને લાભ લેવાને આપણે એગ્યતા સંપાદન કરવાની જ જરૂર છે. જે ક્ષુદ્રતાદિક દોષ ટાળી અક્ષુદ્રતાદિક ઉત્તમ યેગ્યતા પ્રાપ્ત થઈ શકે તે સર્વ સમીહિત સધાઈ શકે છે. અને સજજનની કૃપાને પણ પૂર્ણ લાભ મળી શકે છે. એવી સવૃત્તિ સહુ કેઈ આત્મહિતૈપીજનોના અંતઃકરણમાં સ્કુરાયમાન થાઓ અને તેને યથેચ્છ લાભ મેળવવાને તેઓ ભાગ્યશાળી !
તથાસ્તુ. ઉપસંહાર હવે ગ્રંથની સમાપ્તિ કરતાં શ્રી ચિદાનંદજી મહારાજ કહે છે કે- આ પ્રશ્રનેત્તર રત્નમાળા ગ્રંથ સંક્ષેપ રૂચિવંત જના હિતને માટે ઉચિત વિચારીને સ્વબુદ્ધિ અનુસારે સંક્ષેપમાં ર. છે. તેના અર્થ અતિ ગંભીર છે. તે વિસ્તારથી રૂચિપૂર્વક ગુરૂમુખે સાંભળવાથી હદયમાં વિવેકરૂપ દીપક પ્રગટે છે. એટલે અ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
નાદિ અજ્ઞાનરૂપી અંધકાર આપોઆપ નાશ પામી જાય છે.
- આ ગ્રંથ વિક્રમ સંવત ૧૦૬ ના કાર્તિક માસની ઉજવળ ત્રદશીને દિવસે અચળ (શની) વારે શ્રી આદીશ્વર તથા પાર્વપ્રભુને પસાથે ભાવનગરમાં રહીને ભવસાગરથી તરવા માટે નૈકા સમાન શ્રીજિનવાણીને અનુસરે રચેલ છે.
આ ગ્રંથનું વિવેચન લખતાં જે કાંઈ વીતરાગની વાણીથી વિરૂદ્ધ લખાયું હોય અથવા કર્તાને આશય નહીં સમજાવાથી મતિકલ્પનાપૂર્વક લખાણું હોય તેને માટે સજજને પાસે ક્ષમા યાચના છે. ઇતિશ્રી કપૂરચંદજી અપનામ ચિદાનંદજી કૃતા પ્રશ્નોત્તર રત્નમાળા વિવેચન સહિતા સમામા.
શ્રી ચિદાનંદ પદરસિક
શ્રી પ્રતિમા સ્થાપન સઝાય. જિન જિન પ્રતિમા વંદન દીસે, સમકિતને આલાવે; અંગ ઉપાસક પ્રગટ અર્થ એ, મૂરખ મનમાં નવેરે. કુમતિ કાં પ્રતિમા ઉથાપી, ઍમ તે શુભમતિ કાપીરે; કુમતિ કાં પ્રતિમા ઉથાપી, મારગ લેપે પાપીરે; કુમતિ
કાં પ્રતિમા ઉથાપી. એ આંકણી. ૧ એહ અરથ અંબડ અધિકાર, જુઓ ઉપાંગ ઉપાઈ એહ સમકિતને મારગ મરડી, કહે દયા શી ભાઈ રે. ૨ કુમતિ સમકિત વિર્ણ સુર દુરગતિ પાયા, અરસ વિરસ આહારી; જુઓ જમાલી દયાએન તરિ, હુએ બહલ સંસારી રે. ૩ કુમતિ
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯
ચારણ મુનિ જિન પ્રતિમા વાંઢિ, ભાષિયુ' ભગવઈ અગે; ચૈત્ય સાખિ આલેાયણ ભાખી, વ્યવહારે મન રંગે રે. ૪ કુમતિ॰ પ્રતિમા નતિ ફલ કાઉસગ્ગ, આવશ્યક માંહિ ભાંખ્યું; ચૈત્ય અથ વેયાવચ્ચ મુનિને, દશમે અગે દાખ્યું રે. ૫ કુમતિ સુરિયાભ સૂરે પ્રતિમા પૂજી, રાયપસેણી માંહી; સમકિત વિષ્ણુ ભવજલમાં પડતાં, દયા ન સાહે માંહી રે. ( કુમતિ॰ ટ્રાપદીયે જિન પ્રતિમા પૂજી, છઠ્ઠું અંગે વાંચે;
તો શુ એક દયા પાકારી, આણુા વિષ્ણુ તું માચે રે. છ કુમતિ૰ એક જિન પ્રતિમા વંદન દ્વેષે, સુત્ર ઘણાં તું લેપે; નદિમાં જે આગમ સંખ્યા, આપ મતિ કાં ગોપે રે. ૮ કુમતિ૦ જિનપૂજા ફલ દાનાદિક સમ, મહાનિશિથે' લહિયે; અધ પરંપર કુમતિ વાસના, તા કિમ મનમાં વહિંચે રે. ૯ કુમતિ૦ સિદ્ધારથ રાયે જિન પૂછ્યા, કલ્પસુત્રમાં દેખા;
આણા શુદ્ધ દયા મન ધરતાં, મિલે સુત્રના લેખો રે. ૧૦ કુમતિ૰ થાવર હિંસા જિનપૂજામાં, જો તું દેખી ધ્રૂજે; તેા પાપી તે દુર દેશથી, જે તુજ આવી પૂજે રૂ. ૧૧ કુમતિ પડિકમણે મુનિ દાન વિહારે, હિ'સા દોષ અશેષ; લાભાલાભ વિચારી જોતાં, પ્રતિમામાં સ્યા દ્વેષ રે, ૧૨ કુમતિ ટીકા ચુરણી ભાષ્ય ઉવેખ્યાં, ઉવેખી નિયુક્તિ; પ્રતિમા કારણ સુત્ર ઉવેખ્યાં, દૂર રહી તુજ મુક્તિ રે. ૧૩ કુમતિ૦ શુદ્ધ પરપર ચાલી આવી, પ્રતિમા વંદન વાણી; સમુચ્છિમ જે મૂઢ ન માને, તેહ અદિઠ કલ્યાણી રે. ૧૪ કુમતિ૰ જિનપ્રતિમા જિન સરખી જાણે, પંચાંગીના જાણું; જસવિજય વાચક તે ગિરૂ, કિજે તાસ વખાણ રે. ૧૫ કુતિ કાં પ્રતિમા ઉથાપી
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ शुद्धि पत्र 14. सी. शु. मयमात्मनो 37 م यदीय तिष्ठति 40 ه م م वपुरुप 40 43 मिथ्यात्वा و م 45 7 मशु. मयमात्मानो ऽष्टकम् यदीयं तिष्टति वपुरूप पुदल मिथ्यात्व झव મધુકર प्रयतेथा આપનારી काष्टो निर्जरा रवनंतः तेणे जेजे अधं નિષ્કટ 48 54 મધુકર, પતંગ प्रयतथाः આપનારાં काष्ठो निर्जर खनंतः 54 ع ب می ة ع ه م 55 82 107 जेणे तणे 107 -136 م ه ع अंध નિષ્કપટ 172