________________
૧૪૭
વતત્વમાં અનુક્રમે કહેલ બંધ ચાર પ્રકાર છે. તે બધા મોક્ષને વિરોધી હોવાથી દુઃખદાયકજ છે. ૧ પ્રકૃતિબંધ, ૨ સ્થિતિબંધ, ૩ રસબંધ ને ૪ પ્રદેશબંધ. આત્માના જ્ઞાનાદિક ગુણને આવરવાના સ્વભાવવાળો પ્રકૃતિબંધ, દીર્ઘ કે હસ્વ કાળની સ્થિતિને નિશ્ચય કરનાર સ્થિતિબંધ, ૧-૨-૩-૪ ઠાણુઓ અથવા તીવ્ર મંદાદિક શુભાશુભ રસ જે વિપાકાળે વેદ પડે તે રસબંધ, અને તે ત્રણેના સંગ્રહરૂપ જે કર્મના પ્રદેશને સંચય તે પ્રદેશબંધ, આ કર્મબંધ શુભ તેમજ અશુભ બંને પ્રકાર હોઈ શકે છે. તેને વિશેષ અધિકાર કર્મગ્રંથાદિકથી જાણી લેવું. તે શુભ બંધ પણ સુવર્ણની બેડી જે અને અશુભ બંધ લેઢાની બેડી જેવું છે. તે ઉભય પ્રકારને બંધ ભારભૂત–દુઃખદાયક જાણી મુમુક્ષુઓએ વર્જવા ગ્ય છે.
૨૧ બંધ અભાવ તે મેક્ષ અનૂપ–મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, એગ પ્રમુખ કર્મબંધના સામાન્ય. હેતુઓ છે, અને તેના વિશેષ હેતુઓ પણ પ્રથમ કર્મગ્રંથમાં બતાવેલાં છે. તે લક્ષ્યમાં લઈ તેવા બંધહેતુઓથી પાછા ઓસરતાં આત્મા અનુક્રમે અનુપમ એવા મોક્ષસુખને અધિકારી થઈ શકે છે. રાગદ્વેષ પ્રમુખ ભાવકર્મ છે, એટલે તે કર્મબંધને બહુ પુષ્ટિ આપે છે, તેથી આત્મા સ્વ સ્વરૂપથી શ્રુત-ભ્રષ્ટ થઈ પરભાવમાં ખુબ પસાર કરે છે અને એમ કરવાથી સંસારસંતતિની વૃદ્ધિ થયા કરે છે. વડના બીજની પેરે તેને અંત આવી શક્તો નથી. પરંતુ જે રાગ દ્વેષ પ્રમુખ પોષક પદાર્થ મળે નહીં તે તેને તરતજ અંત આવી જાય છે. આથીજ તત્ત્વજ્ઞાની અધ્યાત્મી પુરૂષ રાગ શ્રેષાદિકને જ નિર્મૂળ કરવા મથે છે.
