Book Title: Main to tere Pas Me
Author(s): Chandraprabhsagar
Publisher: Jityasha Foundation
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003958/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM to tere pAsa meM mahopAdhyAya candraprabhasAgara w.jainelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM to tere pAsa meM mahopAdhyAya candraprabhasAgara For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharavarI, 1960 prakAzaka zrI jitayazAzrI phAuMDezana 6sI, esplAneDa ro IsTa kalakattA-700066 mUlya pA~ca rupaye mudraka surAnA priMnTiga varksa 205, ravIndra saraNI kalakattA-7 [zrImatI zAntA bAI khaDgasiMha hiraNa, udayapura ke saujanya se prasArita] For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM to tere pAsa meM For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArthanA paramAtmA ko nimantraNa hai / usakA stara paramAtmA se nIcA nahIM hai| prArthanA paramAtmA se mahAn hai / paramAtmA kI pUjA - bhAvanA se sajA hRdaya svayaM paramAtmA kI hI abhivyakti hai / paramAtmA hamAre irda-girda hai, dUra se dUra bhI / jise apane pAsa paramAtmA dikhAI de gayA, use dUra se dUra bhI dikhAI degA / vaha aMdhA brahmANDa meM kyA / kahA~ dekhegA, jo hathelI meM par3I vastu ko najaroM meM nimantrita nahIM kara sakatA / rozanI kI pahacAna diye kI A~khoM meM hai, aMdhere kI dIvAroM para nahIM / paramAtmA baunA hai, bhUmA bhI / yAtrI - mana use bAhara DhU~r3hatA hai aura dhyAnImana use bhItara / vaha mAtra maMdira meM hI ho, aisI bAta meM saccAI jhuThalAtI hai / jo saMsAra ko bhI paramAtmA ke koNa se najara- muhaiyA karatA hai, usake lie bAjAra bhI paramAtmA kA ghara hai / saMsAra kI zarAba pIkara mandira meM jAnA kamala kI paMkhuriyoM para kIcar3a car3hAnA hai / sAre haiN| hara mandira kisI mAnyatA kA protsAhana hai ! mandira to citta kI eka bhAvadazA hai / dekho to sahI mandira kitane 1 pratimAe~ alaga-alaga haiM, paramAtmA eka hai / paramAtmA ke antaraMga meM alagAvavAda kI rekhAe~ napuMsaka haiM / pratimA usa paramAtmA ko jhAMkane kA mAnavIya darpaNa hai / isI taraha to paramAtmA ke hastAkSaroM ko chAyAMkita kara sakatA hai, hathor3I thAme hAthoM se prastara kI pratimA meM / Akhira manuSya apane chainI - [ 5 ] For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi ke tIna caraNa haiM-ekAnta, mauna aura dhyAna / ekAnta saMsAra se dUrI hai, mauna abhivyakti se mukti hai aura dhyAna vicAroM se nivRtti hai / ghara bhara ke sabhI sadasya apane-apane kAma se bAhara gae hue haiN| hama ghara meM akele haiN| yaha hamAre lie ekAnta kA avasara hai| kucha samaya ke lie ghara bhI guphA kA ekAntavAsa kA majA de sakatA hai| abhivyakti rukI, to dostI-duzmanI ke sAmAjika rizte adhUre thame rahe gye| bhalA, gUgoM kA koI samAja/sambandha hotA hai| jaba kisI se kucha bolanA hI nahIM hai, to vicAra kyoM/kaise taraMgita hoNge| nirvicAra-dhyAna hI samAdhi kA praveza-dvAra hai / vyakti rAta-bhara to mauna kA sAdhaka banatA hI hai, kintu vaha soye-soye / dina meM nIMda nahIM hotI, jAga hotI hai, para mana bar3abolA rahatA hai / adhyAtma meM praveza ke lie ekAnta upayogI hai aura mauna bhIr3a meM bhI akele rahane kI kalA hai| jIvana meM mauna apanA lene se vyAvahArika jhagar3e tathA musIbateM bhI kama ho jaaeNgii| mauna vaicArika zakti kA hrAsa nahIM ; apitu usakA ekatrIkaraNa hai| bhASA Antarika UrjA ko bAhara nikAla detI hai, kintu mauna UrjA-saMcaya kA mAdhyama hai| bahirjagata se antarjagata meM praveza ke lie mauna dvAra hai| svayaM kI naI zaktiyoM kA AvirbhAva karane ke lie mauna prAthamika bhUmikA hai| isalie mauna apane Apa meM eka dhyAna-sAdhanA hai| yaha vANI-saMyama kA praharI hai, zaktisaMcaya karane vAlA bhaNDAra hai, satya ko anukSaNa banAe rakhane vAlA mantra hai| [ 6 ] For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka kA jIvana saMgharSa, ahiMsA evaM satyavijaya kI eka abhinava yAtrA hai / vaha zatruMjayI evaM mRtyuMjayI hai / siddhAcala ke zikharoM para ArohaNa karate samaya cUkane / phisalane kA khatarA sadA sAtha rahatA hai / patha-cyuti cunautI hai, kintu pratyeka phisalana eka zikSaNa hai / apramattatA tathA jAgarUkatA patha kI caukazI hai / prajJA-saMprekSaka aura Atma- jAgRta puruSa hara phisalana ke pAra hai / saMyama-yAtrA ko kaSTapUrNa jAnakara patha-taTa para baiTha jAnA saMkalpa - zaithilya hai / jAgarUkatApUrvaka sAdhanA-mArga para bar3hate rahanA tapazcaryA hai / siddhi hI sarvopari kRtya hai / jIvana UrjA ko samagratA ke ekAgra karane vAle ke lie kadama-kadama para maMjila hai / [ 7 ] For Personal & Private Use Only sAdhaka ke lie sAtha sAdhanA meM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana zvA~sa kI parikramA hai / isakI pUrNAhuti mRtyu ke dvAra para dastaka hai / jAgarUkatA jIvana kI jarUrata hai aura tandrA mRtyu kii| jIvana to tandrA ke usa pAra hai / tandrA eka nidrAbharI khumArI hai| nidrA mRtyu kI choTI/mIThI lorI hai| ise sabhI tanmayatA se sunate haiM aura usase apanI pahacAna bar3hAte haiM / jo ise samajha jAte haiM, ve mRtyu ke 'pUtanA'-dvAra para bhI bodhapUrvaka jIte haiM / mRtyu ke bAre meM dimAga kI zvA~sa-nalI meM cintana ko utArate rahanA jIvana kA bhagor3Apana nahIM, varan jIvana kI eka najara-muMdI hakIkata ko svayaM ke hAthoM se pahacAnane kA sAhasa hai| jIvana kI yAtrA mRtyu kI ora bar3hatI jAtI hai| kaphana hI usakA asalI vastra hai aura citA usakI shyyaa| maiM to kyA, hara koI khar3A hai mRtyu kI katAra meM / katAra sarakatI jA rahI hai maraghaTa kI ora / jaisA jIvana jiyA jA rahA hai, vaha jIvana nahIM, jIvana kA upahAsa hai| jIvana ke nAma para manAyA jAne vAlA janma dina mRtyu kI ora se mubArakavAda hai / kAza ! duniyA samajha sake najadIka AtI mRtyu kA yaha madhura vyaMgya / / For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra nadI-nAva kA saMyoga hai / ataH kisake prati Asakti aura kisake prati ahaM-bhUmikA ! yoni-yoni meM nivAsa karane ke bAda kaisA jAtimada, sambandhoM kA kaisA sammohana ? jaba zarIra bhI apanA nahIM hai, to kisakA parigraha aura kisake prati parigraha-buddhi ? kAma-krIr3A AtmaraMjana hai yA manoraMjana ? saMyama-patha para pA~va vardhamAna hone ke bAda asaMyama kA AliMganakyA yahI sAdhaka kI sAdhyaniSThA hai ? jIvana svapnavat hai| sAre sambandha sAMyogika haiN| mAtA-pitA hamAre avataraNa meM sahAyaka ke atirikta aura kyA ho sakate haiM ? pati aura patnI viparIta ke AkarSaNa meM mAtra eka pragAr3hatA hai| bacce paMkha lagate hI nIr3a chor3akara ur3ane vAle paMchI haiM / bur3hApA Ayu kA bandIgRha hai| yaha martya zarIra hAr3a-mA~sa kA piMjarA hai| manuSya to nipaTa akelA hai| pati-patnI kI taraha sAtha rahanA jIvana kI eka AvazyakatA mAnI jAtI hai, para kyA koI isa bAta kI cunautI kara sakate haiM ki vaha bahuta sukhI jIvana jI rahe haiM ? nahIM kara skte| phira dharma-patha se skhalana kaisA ? dharma Atma-Azrita hai, zeSa lokAcAra hai, dhUpa-chA~ha-sA A~kha-micaunI kA khela / / [ 8 ] For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka Atmadarzana ke lie sarvatobhAvena samarpita hotA hai| ataH zArIrika mUrchA se Upara uThanA bheda-vijJAna kI kriyAnviti hai| zarIra aura AtmA ke madhya yuddha cala rahA hai| donoM ke bIca yuddha-virAma kI sthiti kA nAma hI upavAsa hai| jIvana, janma evaM mRtyu ke bIca kA eka svapnamayI vistAra hai / svapna-mukti kA Andolana hI saMnyAsa hai| jIvana evaM jagat ko svapna mAnanA anAsakti prApta karane kI saphala pahala hai| anAsakti/amUcchI sAdhanA-jagata kI sarvocca coTI hai aura ise pAne ke lie bhautika sukhasuvidhAoM kI nazvaratA kA hara kSaNa smaraNa karanA svayaM meM adhyAtma kA Ayojana hai| saMsAra kI anityatA kA cintana karanA nirmoha hone kA pahalA sopAna hai| saMsAra meM hameM jo sthiratA dikhAI detI hai vaha satya nahIM, dRSTi-bhrama hai / jisane saMsAra ke rahasya aura svabhAva ko samajha liyA, vaha bAharI cakAcauMdha se haTakara antaryAmI rasa legA, vaha svayaM meM apanA tIrtha dekhegA tathA svayaM hI apanA tIrthaGkara bnegaa| vAstava meM antaryAtrA hI tIrthayAtrA hai, vahIM sAre tIrtha vidyamAna haiN| / [ 10 ] For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva meM koI bhI yojanA adhUrI nahIM hai| manuSya to kyA pazu-pakSI, kIr3e-makor3e bhI bhUkhe nahIM marate / bacce ko bhUkha laganI svAbhAvika hai, kintu usakI ApUrti asvAbhAvika nahIM hai / jisane bacce ke peTa meM bhUkha dI hai, usane mAtA ke stanoM meM dUdha bhI bharA hai| jahA~-jahA~ prANa haiM, vahA~-vahA~ usakI prabandha-samiti sugaThita hai| surakSA ke bhI to sAdhana haiN| phUla kI surakSA ke lie kA~ToM kI aMgarakSaka Tukar3iyA~ bhI haiN| DherasAre tajubai AtmasAt ho jAne ke kAraNa isa bAta para mere vizvAsa ko lur3hakAyA nahIM jA sktaa| ( kisI yojanA ko sAkAra karane meM saMgharSa karanA par3a sakatA hai, samaya ke phAsale bhI sambhava haiM, asaphalatA kA bhUma bhI ho sakatA hai, para solaha-solaha vAra phisalane ke bAda Akhira makar3I apane ghara taka pahu~ca hI jAtI hai| 0 [ 11 ] For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma, jJAna, saMyama, nirvANa hI nikhila loka kA navanIta hai| AtmA kI maulikatAe~ pracchanna haiN| unheM anAvarita evaM nirabhU karanA hI jIvana meM adhyAtma kI guNavattA kA Akalana hai / sabake jIvana kA tAnA bAnA samAna haiM, kintu anubhava evaM niSkarSa pratyeka manuSya ke alaga-alaga hote haiN| jo niSkarSa nahIM nikAla pAte, unheM jIvana kA pATha par3hane ke lie punaH lauTakara AnA par3atA hai| punarjanma kA yahI rahasya hai| Aja kA manuSya ausatana buddhi vAlA hai, isalie usake pAsa cAbI to hai para tAlA nahIM mila rahA hai| unhoMne kahA ki jo vyakti kSamA aura muktibhAvanA kA ciMtana karatA hai, kintu krodha aura vAsanA kA AcaraNa karatA hai, use samajhadAra nahIM kahA jA sktaa| mana meM jitanI gaharI vAsanA hai, utanI hI gaharI mukti kI bhAvanA hogI tabhI punarjanma kI jar3a ukhar3a sakatI hai| jIvana kA phUla soye-soye na murajhA jAye, isake lie sAvaceta rahanA jIvana-karttavya hai| prApta kSaNa ko behozI meM bhulA baiThanA vartamAna ko ThukarAnA hai| vartamAna kA anupazyI hI atIta ke nAma para bhaviSya kA sahI itihAsa likha pAtA hai| vartamAna se haTakara kevala bhUta-bhaviSya ke bIca jIvana ko peMDulama kI taraha calAne vAlA adhara meM hai| / [ 12 ] For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andhakAra meM prakAza kI krAnti kA nAma hI satsaMga hai / samarpaNa ke bIja se hI satsaMga kA phUla khilatA hai / satsaMga jIvana meM sadguru evaM sajjanatA kA iMkalAba hai / mUr3ha puruSa sadguru kA sAmIpya prApta karane ke bAda bhI dharma ko vaise hI nahIM jAna sakatA jaise cammaca dAla ke rasa ko| kintu sarala aura vijJa puruSa sadguru ke kSaNika milana se hI dharma ko usI prakAra jAna letA hai jese jIbha dAla ke rasa ko / satsaMga hRdaya kI naukA hai| satsaMga karate samaya kore kAgaja kI taraha svayaM kI prastuti adhyAtma lekhana kI sahI taiyArI hai| sadguru zAstrIya tathyoM kA jIvanta sAkSAtkAra hai| paramAtma-darzana ke lie sadguru kI zaraNa prAthamika sAdhanA hai| jisake samparka se antara kA bujhA huA dIpaka jyotimaya ho jAye, vahI sadguru hai / mAnava kI antara-nidrA ko tor3anA hI sadguru kA dAyitva hai| sadguru hI satsaMga ko sthiratA pradAna karatA hai aura jIvana-mukti ke lie yaha jarUrI bhI hai| jJAnI kA satsaMga jyotirmaya dIpaka ke sampaka ke samakakSa hai| 0 [ 13 ] For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmoM kI khetI kaSAya aura viSaya-vAsanA ke badaulata hotI hai / rAga aura dveSa karma ke bIja haiN| karma janma-maraNa kA haladhara hai / janma-maraNa se hI duHkha kI tikta tumbI phalatI hai / aura, duHkha saMsAra kI vAstavikatA hai / munijIvana vItarAgatA kA anuSThAna hai / isalie yaha saMsAra se dUrI hai| 1 1 ( mAtra bAhya veza parivartana se Antarika jIvana pariSkRta nahIM ho sakatA / bahiraGga evaM antaraGga kI eka rUpatA hI sAdhanA kI maulikatA hai / jIvana parivartana ke lie aMtaradRSTi ko badalanA Avazyaka hai| AcaraNa se antas nahIM badalA jA sakatA, kintu antas ke badalate hI AcaraNa tatkSaNa badalanA zurU ho jAtA hai / jIvana meM satya kA pragaTana zraddhA se hotA hai, vizvAsa se nahIM / vizvAsa goda liyA huA satya hai aura zraddhA janma diyA huA / vizvAsa kA janma tarka aura buddhi se hotA hai, kintu zraddhA, hRdayavINA kI jhaMkRti hai / jaba jJAna zraddhA ke mAdhyama se AcaraNa kI pahala karatA hai, taba samyak cAritra kA nirmANa hotA hai| zraddhA, jJAna aura cAritra kI sAdhanA adhyAtmajagata meM brahmA, viSNu aura zaMkara kI pratIkAtmaka ArAdhanA hai / O [ 14 ] For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo vyakti satya kI zodha-yAtrA pUrI kara letA hai, satya ke evaresTa para ArohaNa kara letA hai, saMsAra meM usakI vijaya ke bigula baja uThate haiM / jinhoMne satya ke globa kA cappA-cappA chAna mArA, satya ke sAgara kI ekaeka bUMda ko dekha-samajha liyA, unakA maMca mahAtmA se bhI U~cA hai| ( satya kI rAha para calane vAle vAstava meM amaratA kI rAha para cala rahe haiM / sambhava hai satya kA pAlana karane vAle ko phA~sI kA phandA mila jAe, para saccAI ko phA~sI ke phaMde para nahIM laTakAyA jA sktaa| phA~sI kA phaMdA aura jahara kA pyAlA, kor3e aura gAliyA~ saccAI kI kasauTI haiN| jo isa kasauTI para kharA utaratA hai, satya use kabhI marane nahIM detA) vaha usake basantI cole ko amaratA ke kezariyA raMga se raMga detA hai / / satya jIvana kI AkhirI maMjila hai| ise pAne ke lie lAkhoM-karor3oM rupaye to kyA jIvana aura pratiSThA ko bhI dA~va para lagAnA par3a sakatA hai / satya ke lie jaharIle cUMTa pIne par3a sakate haiN| kAlA pAnI kI sajA bhugatanI par3a sakatI hai| jeloM meM sar3anA par3a sakatA hai| satya mauke para sarvasva balidAna cAhatA hai| balidAna hI satya-prApti kI kImata hai| jo loga hara prakAra kI kImata ko cukAne ke lie taiyAra haiM, ve hI satya kI paramatA, zivatA aura bhagavattA kA mAthA cUma sakate haiN| / [ 15 ] For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya kA janma anizcitatA kI goda meM hotA hai / jIvana vikAsa nahIM apitu kSaNabhaMgura hotI jyoti kA itihAsa hai| parivartana ke hara kSaNa meM dhruvatA kAyama rahatI hai jo bhaviSya kI kokha se paidA hone vAle kSaNa para jIvana yA mRtyu kI muhara lagAtI hai / jinakI dRSTi dhruva evaM zAzvata-tattva para TikI rahatI hai, ve anityatA evaM mRtyu ke bIca bhI nitya evaM amaratA kA anubhava karate haiM / jIvana meM pragati hamArI jIvaMtatA hai, kintu jo loga kolhU ke baila kI taraha vartalAkAra gati karate haiM, ve kahIM bhI nahIM pahu~ca sakate / ___ vyakti ko saMgharSa se ghabarAnA nahIM cAhiye / apane saMkalpa ke lie saMgharSa karanA hamArA Atmabala kA abhinandana hai| ImAnadArI se saMkalpa ke lie saMgharSa kiyA jAe to saphalatA jarUra milatI hai / [ 16 ] For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAvaraNa astitva kA apara nAma hai| prakRti usakA abhinna aGga hai| usa para ma~DarAne vAle khatare ke bAdala hamAre Upara bijalI kA kauMdhanA hai / isalie usakA pallavana yA bhaMguraNa samagra astitva ko prabhAvita karatA hai| prakRti, paryAvaraNa aura samAja sabhI eka-dUsare ke lie haiN| inake astitva ko banAye rakhane ke lie kiyA jAne vAlA zramadAna svayaM ke jIvana ko bhayamukta karane kA punIta abhiyAna hai| paryAvaraNa kA rakSaNa ahiMsA kA jIvanta AcaraNa hai| hamAre kisI kriyAkalApa se use kSati pahu~catI hai, to vaha Atma-kSati hI hai| sabhI jIva sukha ke abhilASI haiN| bhalA, apane astitva kI jar3e kauna ukhar3avAnA cAhegA ? ahiMsA hI mAdhyama hai, paryAvaraNa ke saMrakSaNa evaM pallavana kaa| paryAvaraNa kA astitva svastha evaM saMtulita rahe, isake lie sAdhaka kA jAgRta aura samarpita rahanA sAdhya kI ora cAra kadama bar3hAnA hai| dUsaroM kA chedana-bhedana-hanana na karake apanI kaSAyoM ko jaja rita kara hiMsA-mukta AcaraNa karanA sAdhaka kA dharma hai| isalie ahiMsaka vyakti paryAvaraNa kA sajaga praharI hai| paryAvaraNa aura ahiMsA kI pArasparika maitrI hai| ina donoM kA alagaalaga astitva nahIM hai, sahaastitva hai| hiMsA kA adhikAdhika nyUnIkaraNa hI svastha samAja kI saMracanA meM sthAyI kadama hai| bhAIcAre kA Adarza manuSyettara per3a-paudhoM ke sAtha sthApita karanA ahiMsA/sAdhanA kI AtmIya pragAr3hatA hai| " [ 17 ] For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiMdagI cetanA kI ulajhI huI pahelI hai| jahA~-jahA~ jindagI hai, vahA~vahA~ cetanA hai| jahA~-jahA~ cetanA hai, vahA~-vahA~ samabhAva kI parachAI ubharatI huI dikhAI detI hai| jindagI kI yaha mA~ga hai ki vaha vikSobhoM se dUra rahe aura sAmya-sthiti ko gale lgaae| vikSobha hamezA Akroza, krodha, vadha, uttejanA aura saMvedanA ke kAraNa janamatA hai| mAnava to kyA eka kIr3Amakor3A bhI svayaM ko sAmyAvasthA meM banAe rakhane kI ceSTA karatA hai| na kevala cetanAmUlaka jIvana, balki snAyuoM meM bhI sAmya dazA jarUrI hai| cetanA aura snAyu kA kAma bhItarI tanAva ko kama kara sAmya-dazA ke lie zrama karanA hai| Antarika vikSobhoM, uttejanAoM aura saMvedanAoM ko zAnta karanA tathA samatva ko mana meM pratiSThita karanA jIvana kA basanta hai| / [ 18 ] For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA aura nirvikAritA kA nAma hI adhyAtma hai / sAdhaka adhyAtma kA adhyetA hotA hai / ataH hiMsA aura vikAroM se usakI kaisI maitrI ! vikAra/ vAsanA / bhoga sambhoga svayaM kI a-jJAna dazA hai / sAdhaka to 'AgamacakSu / jJAnacakSu' kahA jAtA hai, ataH inakA anugamana andhatva kA samarthana hai / sAdhaka kA paricaya patra jur3avA haiM / mUrcchA parigraha hai / hiMsA kA svAmI hai / ataH ArAdhanA hai / ( mUrcchA eka andhA moha hai / vaha anAtma ko Atmatattva ke stara para grahaNa karatA hai / yaha mithyAtva kA maMcana hai / Atmatattva aura anAtma apramAda hI hai / apramAda aura aparigraha donoM mUrcchA kA hI dUsarA nAma pramAda hai / pramAda mUrcchA se uparata honA adhyAtma kI sahI tattva kA milana vijAtIyoM kA saMgama hai| donoM meM vibhAjana - rekhA khIMcanA hI bheda-vijJAna hai|) O [ 16 ] For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / adhyAtma Atma-upalabdhi kA anuSThAna hai| anuSThAtA ko svayaM kA dIpaka svayaM ko hI bananA par3atA hai| 'svayaM' 'anya' kA hI eka aMga hai| ataH dUsaroM meM svayaM kI aura svayaM meM dUsaroM kI pratidhvani sunanA astitva kA abhinandana hai| dUsaroM meM svayaM kA avalokana hI ahiMsA kA vijJAna hai| sampUrNa astitva kA antarsambandha hai| kSudra se kSudra jIva meM bhI hamArI jaisI AtmacetanA hai / ataH kisI ko duHkha pahu~cAnA svayaM ke lie duHkha kA nirmANa karanA hai| sukha kA vitaraNa karanA apane lie sukha kA nimaMtraNa hai| jIva kA vadha apanA hI vadha hai / jIva kI karuNA apanI hI karuNA hai / ataH ahiMsA kA anupAlana svayaM kA saMrakSaNa hai / manuSya svabhAva se vikRti-premI hotA hai| acche zabda aura acche karma use sIkhane par3ate haiN| apane vyaktitva meM acchAiyoM ko pratiSThita karanA hI jIvana kI ujjvala sAdhanA hai| ekAnta meM kiyA gayA aparAdha yA pApa bhI vyakti ke lie utanA hI ahitakara hai jitanA chupakara kiyA huA viSapAna / / [ 20 / For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samyaktva' adhyAtma-darzana kI varNamAlA kA prathama akSara hai / yahI satya kI zAzvata abhivyakti hai / yaha vaha caurAhA hai, jisameM adhyAtma- jagata ke kaI rAja mArga milate haiM / ataH samyaktva ke lie parAkrama karanA mahApatha kA anugamana / anumodana hai / samyaktva vizeSaNoM kA vizeSaNa hai, AbhUSaNoM kA bhI AbhUSaNa hai / yaha satya kI gaveSaNA hai / sAdhaka Atma- gaveSI hai / AtmA hI usake lie parama satya hai / isalie samyaktva sAdhaka kA saccA vyaktitva hai / usakI A~khoM meM sadA amaratA kI rozanI rahatI hai / kAlajayI kSaNoM meM jIne ke lie usakA jIvana samarpita hai| kAlajayattA ke lie astitva kA abhijJAna anivArya hai / astitva zAzvata kA gharelu nAma hai / samyaktva usa zAzvata kI hI pahicAna hai / astitva kA samagra vyaktitva samyaktva kI khulI khir3akI se hI samIkSya hai / adhyAtma kA adhyetA samyaktva se aparicita rahe, yaha saMbhava nahIM hai / vyakti ke suSupta viveka meM harakata paidA karane vAlA eka mAtra samyaktva hI hai / yathArthatA kA taTa, samyaktva kA dvIpa mithyAtva ke pAra hai / hRdaya-zuddhi, ahiMsA, saMvara, kaSAya - nigraha evaM saMyama kI patavAroM ke sahAre asad - sAgara ko pAra kiyA jA sakatA hai / [ 21 ] For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samyaktva' sAdhutA aura dhruvatA kI divya AbhA hai| samyaktva aura sAdhutA ke madhya koI dvaita-rekhA nahIM hai| sAdhu samyaktva ke bala para hI to saMsAra kI cAra-divArI ko lA~ghatA hai| isalie samyaktva sAdhu ke lie sarvoparI hai| samyaktva Atma-vikAsa kI prAthamika kakSA hai| vastu-svarUpa ke bodha kA nAma samyaktva hai| binA samyaktva ke sAdhaka vastu-mAtra kI asmitA kA sammAna kaise karegA ? padArthoM kA zraddhAna kaise kilakAriyA~ bhara sakegA ? ahiMsA aura karuNA kaise saMjIvita ho pAyegI ? adhyAtma kI snAtakottara saphalatAoM ko arjita karane ke lie samyaktva kI kakSA meM praveza lenA aparihArya hai| sAdhaka kI sabase bar3I sampadA samyaktva hI hai| Atma-samIkSA ke vAtAvaraNa meM isakA pallavana hotA hai / samyaktva antadRSTi hai| isakA vimocana bahiSTiyoM ko saMtulita mArgadarzana hai| phira ve satya kA Agraha nahIM karatIM, apitu satya kA grahaNa karatI haiN| mATI-sonA, harSa-viSAda ke tamAma dvandvoM se ve uparata ho jAtI haiN| isI se pravartita hotI hai satya kI zodha-yAtrA / binA samyaktva ke adhyAtma-mArga kI zobhA kahA~ ! bhalA, jvara thAme puruSa ko mAdhayaM kabhI rasAsvAdita kara sakatA hai ? asamyaktva/mithyAtva jIvana kA jvara nahIM to aura kyA hai ? sacamuca, jisake hAtha meM samyaktva kI mazAla hai, usake sAre patha jyotirmaya ho jAte haiN| / [ 22 ] For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana eka pratispardhA hai| pratyeka vyakti mahattvAkAMkSI hai / isalie jIvana kI pratispardhA galAghoMTa saMgharSa kA rUpa letI hai| prArthanA kI velA meM vyakti saMsAra ke kalyANa kI kAmanA karatA hai, lekina rojamarrA jindagI meM vaha dUsaroM ko pachAr3ane kA hI kAma kara rahA hai| jabaki hameM aisA koI kadama nahIM uThAnA cAhiye, jisase kisI dUsare vyakti kI bhAvanA ko Thesa pahu~ce / svayaM ke doSoM kA nirIkSaNa aura dUsaroM ke guNoM kA paryAvalokana karanA ujjvala vyaktitva kI pahacAna hai| durjana meM bhI dabe/chipe guNa ko DhU~Dha/parakha nikAlane kI jauharI-najara hI svayaM kI sajjanatA hai| rAvaNa meM bhI bhagavAn kA saumya darzana kara lenA parAzakti kI prApti kA pUrva abhiyAna hai|) __yadi kisI vyakti meM koI doSa dikhAI par3e to use akele meM usa doSa kI jAnakArI denI caahie| pITha pIche kisI vyakti ke doSa kI bAteM karanA sabase bar3A doSa hai| jIvana kI sArthakatA Antarika doSoM ko samajhakara unakA nivAraNa karane tathA jIvana meM sadbhAvanA ko pratiSThita karane meM hai , [ 23 ] For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhutA dUsaroM kA mauna-dhanyavAda pAne kA upakrama hai / ) jIvana meM sAdhutA itanI nikhara jAye ki usakI maujUdagI prabhAva bane aura anupasthiti maraghaTa-vIrAna lgaae| jisa galI se gujaro, agara vahA~ kaI hAtha-A~kheM dhanyavAda kahatI huI kRtajJa na ho jAye, to galI se gujaranA na-gujaranA samAna hai| mAnava meM dAnavatA/asAdhutA meM ho, yaha zubha hai, kintu mAnavatA ho, yaha usakI vizeSatA ho| phUla kA durabhibharA na honA hI paryApta nahIM hai| surabhi kI chaTA AkarSaNa ke lie Avazyaka hai| isa surabhi kA hI dUsarA nAma sAdhutA hai| | sAdhatA jIvana ke paramArtha kA upanAma hai| svayaM para Ane vAle kaSToM se pighalanA svArtha hai, para dUsaroM para Ae hue kaSToM ko dekhakara dravita honA paramArtha hai| sAdha isa paramArtha kA paryAya hai| jinhoMne apane Apako yaha darjA diyA hai, ve saba sAdha | sajana/guNasAdhaka/saMta haiN| siddhatva meM praveza karane ke lie aisA saMta jIvana prathama sopAna hai| sAdhu-puruSoM ko kiyA jAne vAlA namana vizva kI samasta acchAiyoM kA sArvabhauma sammAna hai [ 24 ] For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre kAryakalApoM kA parisara bahuta bar3ha-car3ha gayA hai| usakI sImAe~ antarikSa taka vistAra pA cukI haiN| miTTI, khanija-padArthe, jala, jvalanazIla padArtha, vAyu, vanaspati Adi hamAre jIvana kI AvazyakatAe~ haiN| kintu inakA chedana-bhedana-hanana itanA adhika kiyA jA rahA hai ki duniyA se jIvita prANiyoM kI aneka jAtiyoM kA vyApaka paimAne para lopa huA hai| pradUSaNa-jaisI durghaTanA se bacane ke lie per3a-paudhoM evaM pazu-pakSiyoM kI rakSA anivArya hai| isI prakAra pRthvI, jala, agni, vAyu Adi ke pradUSaNoM se dUra rahane ke lie astitva-rakSA/ahiMsA aparihArya hai| manuSya ko pRthvI ke sAre tatva para apanA dhyAna kendrita karanA cAhiye / vaha pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati, jIva-jantu, manuSya Adi paryAvaraNa ke kisI bhI aGga ko na naSTa kare, na kisI aura se naSTa karavAye aura na hI naSTa karane vAle kA samarthana kre| vaha saMyama meM parAkrama kre| jo paryAvaraNa kA vinAza karatA hai, vaha hiMsaka hai| samajhadAra loga hiMsA ko kataI pasanda nahIM karate / saMgharSamukta samatvaniyojita svastha paryAvaraNa vizva-zAnti kAyama/ kAmayAba karane ke lie vaha pahala hai, jisameM cUka kI preta-chAyA sambhAvita nahIM hai| sampUrNa vizva ke sAtha dostI kA hAtha phailAnA adhyAtma evaM samAdhi ke zikharoM ko pAne ke lie talahaTI para Ane kI taiyArI hai| 0 [ 25 ] For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyu merA janmasiddha adhikAra hai| maranA merI zahIdI hai / zahIdI kahIM chalAvA na ho jAye, ataH jIvana ko gaharAI se cuumeN| yahI to galiyArA hai usa taka pahu~cane kaa| yahI dvAra hai ajJaya meM praveza kaa| mRtyu bhI Akhira hogI kahA~ ! jarjara cole ko badalanA hI kyA mRtyu hai ? eka aura jIvana bhI to hai rojamarrA ke jIvana se haTakara / jise mRtyu mAra nahIM sktii| maiM bhI nahIM mAra sktaa| phira A~khamicaunI kesI kSaNabhaMguratA kI zAzvatatA ke saath| jIvana kI bAtI para jyoti kI zAzvatikA pulakita hai| jyoti kA nidhama aura niSkampa honA hI nirvANa kI zAzvata muskAna hai| gotAkhora khojeM zAzvata ko, zAzvata ke lie, zAzvata meN| / [ 26 ] For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI ApAdhApI meM manuSya jaba taka vyasta rahatA hai, use mRtyu kI padacApa sunAI nahIM detI / saMnyAsa kI pariNati mRtyu kI pratIti se hotI hai| saMnyAsa jIvana - krAnti hai / nivRtti isI kA upanAma hai / vRtti saMsAra se jur3anA hai aura nivRtti saMsAra se bichur3anA / vRtti jIvana-UrjA kI bahiyatrA hai / nivRtti usa yAtrA meM rukAvaTa hai / UrjA ko bAhara jAne se rokane kA nAma hI nivRtti hai / isalie vRtti saMsAra se rAga hai aura nivRtti saMsAra se virAga / parAvRtti vRtti se hI pare honA hai / yaha saMsAra kA virAga nahIM hai, balki apane bhItara lauTanA hai / nivRtti saMsAra ko tyAganA hai aura parAvRtti svayaM ko samhAlanA / saMsAra ko tyAgane se hI svayaM ko samhAlA nahIM jA sakatA / para hA~ ! svayaM ko samhAlane se saMsAra apane Apa chUTa jAtA hai / isalie parAvRtti jIvana kI Antarika U~cAI ko pAne kI svIkRti hai / nivRtti sahI arthoM meM parAvRtti ke bAda hI ghaTita hotI hai / saMnyAsa kI zuruAta parAvRtti se hotI hai / sAdhaka kA sArA lakSya vItarAga se jur3A huA hai / parAvRtti aura vItarAga donoM ko eka hI smjheN| bhale hI lage donoM alaga-alaga, para haiM donoM eka hI sikke ke do pahalU / | sAdhanA kI vAstavikatA vItarAga - vijJAna hai / rAga, saMsAra se jur3anA hai aura virAga usase TUTanA / vItarAga to svayaM kI zodha yAtrA hai ( apane Apako pUrNatA denA hI bItarAga kA pariNAma hai ) se hI pAra hai / yaha donoM se isI meM hai / yaha parama pada hai / uThApaTaka nahIM hai / rAga saMsAra hai aura virAga saMnyAsa / vItarAga rAga aura virAga donoM Izvara kA sArA aizvarya ko lekara rAjanaitika Upara kI sthiti hai / aisA pada hai, jahA~ pada O [27] For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma jIvana kA carama zikhara hai| AtmavizvAsa evaM satyabodha kA svAmI hI isa zikhara kI ora kadama bar3hA sakatA hai) adhyAtma kI maulikatAoM evaM naitikatA ke pratimAnoM ko jIvana meM DhAlanA hI Atma-vijaya kI pratIka hai / / jisane mana, vacana aura kAyA ke dvAra banda kara lie haiM, vahI satya kA pAradarzI aura medhAvI sAdhaka hai) |use ina dvAroM para apramatta caukI karanI hotI hai / 1 usakI A~khoM kI putaliyA~ antarjagata ke praveza-dvAra para TIkI rahatI haiM / bahirjagata ke atithi isI dvAra se praveza karate haiM / ayogya aura anacAhe atithi dvAra khaTakhaTAte jarUra haiM, kintu vaha tamAma dastakoM ke uttara nahIM detA, mAtra saccAI kI dastaka sunAtA hai| vaha unhIM logoM kI agavAnI karatA hai, jisase usake aMtara-jagata kA sammAna aura gaurava vardhana hoN| / [ 28 ] For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kajala/dhavala deha ke bhItara pAlakhI mAre jamA hai eka jIvana-sAdhaka / use pahacAnanA hI jIvana kI saccAiyoM ko bhoganA hai| vahA~ bina bAdala barasAta hotI hai, bina TakarAhaTa bijalI camakatI hai / mUka hai vahA~ bhASA/ bhASaNa / anubhava ke jharane meM AvAja nahIM, mAtra amRta snAna hotA hai| yaha bhItara kI prastAvanA hai| zabda-zarIra se Upara uThI artha kI cetanA hI vahA~ sadAbahAra bulAtI hai / artha zabda meM nahIM, svayaM ke jJAna-tantuoM ke rizte meM hai| zabda hoThoM kI vAcAlatA hai, kitAboM kI macalatI aMguliyA~ haiM / kitAboM ko bA~ca lenA hI adhyayana hai| svAdhyAya kA tAja usake sira para kahA~?) adhyayana zabdoM kA hotA hai, artha svAdhyAya se ubharatA hai)| adhIta zabdoM ko svayaM meM khojanA aura jInA hI svAdhyAya kI AtmakathA hai / bA~canA aura ghokhanA adhyayana hai / para svAdhyAya to antaHzodha kA eka svAdhyAya-zUnya sazakta mAdhyama hai| adhyayana kA sArA abhikrama phIkA hai ) binA svAdhyAya kiye saMsAra se vidAI lenA napuMsakatA kI pauruSa ko cunautI hai| 0 [ 26 ] For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana meM munitva evaM gArhasthya donoM kA aMkuraNa sambhava hai / mana kI kasauTI para gRhastha bhI muni ho sakatA hai aura muni bhI gRhastha / ( tana-mana kI sattA para Atma-Adhipatya prApta karanA svarAjya kI upalabdhi hai| karma-zatruoM ko pha~pher3ane ke lie aharniza sannaddha rahanA AtmazAstA kA dAyitva hai. 1 sAdhaka ko sadA use khojanA cAhiye, jo saMsAra - saritA ke satata bahAva ke bIca meM bhI sthira hai| saMsAra to nadI - nAva kA saMyoga haiN| ataH nissaMgasAdhaka ke lie saMga usI kA upAdeya hai, jise mRtyu na cUma sake / saMsAra se mahAbhiniSkramaNa / mahAtikramaNa karane vAlA siddhoM kI jyoti vikasita kara sakatA hai) abhiniSkramaNa vairAgya kI abhivyakti hai / ( vairAgya rAga kA viloma nahIM, apitu rAga se mukti hai ) vairAgya patha para kadama vardhamAna hone ke bAda saMsAra kA AkarSaNa damita rAga kA prakaTana hai / yadi saMsAra ke rAga-pASANoM para vairAgya kI satata jala-dhAra giratI rahe to kaThora se kaThora caTTAna ko bhI cakanAcUra kiyA jA sakatA hai / ( vAnta saMsAra sAdhaka kA atIta hai aura atIta kA smaraNa mana kA upadrava hai !) apane astitva meM nivAsa karanA hI AstikatA hai sAdhaka jyoM-jyoM sUrya bana tapegA, tyoM-tyoM mukti kI paMkhuriyoM ke dvAra udghATita hote cale jAe~ge / - [ 30 ] For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA satya vItarAga vijJAna hai| rAga saMsAra se jur3anA hai aura virAga usase TUTanA / (pItarAga svayaM kI zodha-yAtrA. hai / apane Apako pUrNatA denA hI vItarAga kA pariNAma hai| sAdhaka to mukti-abhiyAna kA abhiyantA hai| isIlie vaha granthiyoM se nirgrantha hai| granthi katharI hai, jisameM cetanA dubakI baiThI rahatI hai / granthiyoM ko banAe/bacAe rakhanA hI parigraha hai / mokSa mahAguhA kI yAtrA meM parigraha eka bojhA hai| parigraha cAhe bAhara kA ho yA bhItara kA, nirgrantha ke lie to vaha 'sUrya-grahaNa' jaisA hai| isalie 'grahaNa' ko prabhAvahIna karane ke lie aparigraha kI jIvantatA aparihArya hai| pAtra, veza, sthAna athavA bAhya jagata ko vimokSa kI dRSTi se dekhane vAlA hI Atma-sAkSAtkAra kI prAthamikatA ko chU sakatA hai / (sAdhaka ke lie vastra, pAtra to kyA, zarIra bhI apane-Apa meM eka parigraha hai ) mRtyu to janmasiddha adhikAra hai| jIvana kI sAMdhya-velA meM mRtyu kI AhaTa to sunAI degI hii| mRtyu kisI prakAra kI chInA-jhapaTI kare, usase pahale hI sAdhaka kAla-karoM meM deha-katharI ko khuzI-khuzI sauMpa de| svayaM ko le jAe siddhoM kI bastI meM, samAdhi kI chA~ha meM, jahA~ mahakatI haiM jIvana kI shaashvttaaeN| khisaka jAnA par3atA hai vahA~ se mRtyu ke tamas ko, amaratva ke amRta prakAza se parAjita hokara / / [ 31 ] For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAya sAdhanA-mArga kA tIkhA ror3A hai / kaSAya kI cANDAla-caukar3I se chaTe binA svayaM ke vyaktitva dhana ko khatare se mukta/nizcinta nahIM kiyA jA sakatA / vyaktitva kI U~cAiyoM ko jIvana meM AtmasAta karane vAlA yadi krodha kA antarajagata meM svAgata karatA hai, to vaha dUdha pIkara bhI viSa-nirmANa kI rasAyanazAlA meM padAsIna hai / kutsita, kruddha evaM kuNThita vAtAvaraNa se svayaM ko mukta karane ke lie usa vAtAvaraNa meM rahate hue apanI anupasthiti mAna lenI caahie| krodha ke niyamana ke lie vyakti ko cAhie ki vaha apekSAe~ dUsaroM kI bajAya svayaM se rkhe| hameM kisI ke kaTu zabda sunane aura sahane kI kSamatA rakhanI caahie| sahiSNutA ke abhAva meM mAnasika udvega aura azAnti meM bar3hotarI hotI hai| krodhabharA ceharA aura hoThoM para apazabda sabhya vyakti ke lie kalaMka hai / muskarAhaTa jahA~ dUsare vyakti ko AkarSita karatI hai, vahIM svAsthyakara bhI hai / madhura vANI kA prayoga hamArI ora se dUsare ko diyA jAne vAlA eka sammAnanIya upahAra hai| 0 [ 32 ] For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zIta' anukUlatA kA paricaya-patra hai, to 'uSNa' pratikUlatA kA / anukUla aura pratikUla meM sAmya-bhAva rakhanA samatvayoga hai| zukla aura kRSNa donoM pakSoM meM sUrya kI bhA~ti samarozanI prasArita karane vAlA hI mahApatha kA pathika hai| sAdhaka saMsAra meM priya aura apriya kI vibhAjana-rekhAe~ nahIM khIMcatA / do AyAmoM ke madhya, bAye aura dAye taTa ke bIca pravahaNazIla honA sarit-jala kA santulana hai| do meM se eka kA cayana karanA santulitatA kA atikramaNa hai| cayanavRtti mana kI mA~ hai / samatva cayana-rahita samadarzitA hai| cunAvarahita sajagatA meM mana kA nirmANa nahIM hotaa| cayana-dRSTi hI mana kI nirmAtrI hai / sAdhanA kA prathama caraNa mana ke cAMcalya ko samajhanA hai| manovRttiyoM ko pahacAnanA aura mana kI gA~ThoM ko khojanA Atma-darzana kI pUrva bhUmikA hai| mana to roga hai| roga ko samajhanA aura usakA nidAna pAnA svAsthya-lAbha kA saphala caraNa hai| / [ 33 ] For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra meM hamArA koI na to mitra hai aura na hI shtru| yahA~ saba svaastitva ke svAmI haiN| jaise Apa eka haiM aura akele haiM, vaise hI sabhI akele haiN| yahA~ sabhI ajanabI haiM, anajAne haiN| duniyA do-cAra dina kA melA hai| mele meM jA rahe the, kisI ke hAtha meM hAtha DAla diyA aura dostI kara lii| usIse kabhI anabanI ho gaI to duzmanI ho gii| dosta bhI hamane hI banAyA, to duzmana bhI hamane hI bnaayaa| yoM maiM hI dosta bana gayA aura maiM hI duzmana / maitrI rAga hai aura duzmanI dveSa hai| satya to yaha hai ki dveSa kI jananI maitrI hI hai| binA kisI ko mitra banAe zatru banAnA asambhava hai| jise Apa Aja zatru kaha rahe haiM, nizcita rUpa se vaha kabhI ApakA mitra rahA hogaa| isalie jo loga dveSa ke kAMTe haTAnA cAhate haiM, unheM rAga ke bIja haTAne jarUrI haiN| rAga se uparata honA nirvikalpa bhAva-dazA prApta karane kI sahI pahala hai| akelA AyA hU~, akelA jAU~gA-yaha bodha hI paryApta nahIM hai| maiM akelA hU~-yaha bodha rakhanA jIvana meM vItarAgatA ko nyotA hai| 'maiM kevala eka hI hU~'-isakA dhyAna aura jJAna hI apane Apa meM 'kaivalya' hai| / [ 34 ] For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kadama para mRtyu kI se ukhAr3a pheMkanA mokSa jIvana kI AkhirI maMjila hai / jIvana ke hara padacApa sunanA lakSya ke prati hone vAlI sustI ko jar3a hai / sAdhaka ko Atma-sadana kI rakhavAlI ke lie jagI A~kha caukannA rahanA cAhiye / antara gRha ko sajAne-sa~vArane ke lie kiyA jAne vAlA zrama apane mokSaniSTha vyaktitva ko amRta snAna karAnA hai / jIvana kI vidAI se pahale antaryAtrA meM apanI nikhilatA ko ekaTaka lagAe rakhanA svayaM ke prati vaphAdArI hai / anAsakti sAdhanA-jagata kI sarvocca coTI hai aura ise pAne ke lie mRtyu kI pratIti anivArya hai / 1 jIvana, janma evaM mRtyu ke bIca kA eka svapnamayI vistAra hai | svapnamukti kA Andolana hI saMnyAsa hai / saMnyAsa jIvana-mukti kA moha evaM mUrcchA kI mRtyu hI dIkSA kI abhivyakti hai / / pratyeka mAnava mRtyu kI katAra meM Age-pIche khar3A hai / apanI mRtyu ke krama ko hara kSaNa smaraNa karanA jIvana kA saMyasta anuSThAna hai / anAsakti kA hrAsa hI saMnyAsa kA vikAsa hai, bhautika kartavyoM kA pAlana karate hue saMsAra meM anAsakta jIvana jInA adhyAtma yAtrA hai / [ 35 ] For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva satya kI nyAya - tulA hai / jIvana kI maulikatAoM aura naitika pratimAnoM ko ujjvalatara banAne ke lie yaha apratima sahAyaka hai / sacamuca, jisake hAtha samyaktva - pradIpa se zUnya haiM, vaha mAno calatA-phiratA 'zava' hai, a~dhiyArI rAta meM digbhrAnta - pAntha hai| sAdhaka ke kadama bar3he jinamArga para, andhakAra se prakAza kI or| mukta ho jIvana kI ujjvalatA, mithyAtva kI a~dherI muTThI se / hama apane sacce svarUpa ko bhUlane se hI bandhana meM par3e hue haiM aura yahI bhUla hamArI paratantratA kA AdhAra hai / / asatya se pyAra karanA vyakti kA bholApana hai / satya pratIti kA dIyA jala jAne para mithyAtva ke aMdhakAra ko vidA honA par3atA hai / kathanI aura karanI kI ekarUpatA hI adhyAtma kI abhivyakti hai / bodhapUrvaka kiyA gayA AcaraNa kisI kA anukaraNa nahIM varan satya kA samarthana hai " bAtoM ke bAdazAha to bahuta hote haiM, lekina AcaraNa ke mahAvIra bahuta kama / kathanI kI yamunA aura karanI kI gaMgA kA saMgama hI jIvana kA tIrtha - rAja prayAga hai / O [ 36 ] For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (adhyAtma karma-kSaraNa kA abhiyAna hai| jIvana kI utpatti se lekara mahAmunitva kI pratiSThA kA sArA vRtAnta isameM Akalita hai| cetanA kI jAgarUkatA hI Arogya-lAbha hai| kArmika pariveza ke sAtha cetanA kI sAjhedArI maitrI viparyAsa hai| AtmA ekAkI hai, ataH aura to kyA karma bhI usake lie par3osI hai, gharelU nhiiN| parakIya padArthoM se svayaM ko atirikta dekhane kA nAma hI bheda-vijJAna hai| bheda-vijJAna eka prakAra se samIkSA-dhyAna hai| yaha bhItarI samajha hai, viveka kA pariveza hai ) yahI to vaha sahArA hai, jisase cIMTI registAna kI retI meM par3e cInI ke dAne ko juTA kara apane ghara meM le AtI hai| mATIsonA/nIra-kSIra/jar3a-cetana ke bIca vibhAjana-rekhA khIMcane vAlI prajJA-DaNDI ko hAtha meM thAmanA adhyAtma ke jAdUI DaNDe kI upalabdhi hai| / [ 37 ] For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra ko strI/puruSa se achUtA rakhanA hI brahmacarya nahIM hai| brahmacarya to brahma meM carcA hai, khuda meM khuda kA calanA hai| strI/puruSa kI prema-pAgala sthiti meM bhI svayaM kI bhAva bhaMgimAoM ko sphaTika-sA nirmala phAkhtA rakha lenA brahmacarya kI saMjIvita anumodanA hai / citta ke dharAtala para cetanA jaba taka strI-puruSa ke bIca vibhAjana-rekhA khIMcatI rahegI, sAbhyabhAva ko ThokareM mAratI rahegI, taba taka brahmacarya mahaja khajuriyA ahaMkAra banegA, bhItara kI sahaja phaladAyI sarasatA nhiiN| Avazyaka hai, lambe samaya taka usakI camaka-damaka kAyama rakhane ke lie bhItara se sahaja/ samyak honaa| brahmacarya vaha ghAsa hai, jise bhItara kI mATI ApoApa astitva detI hai| vaha AropaNa nahIM hai| AropaNa tanAva kI jaharIlI jar3a hai| jo jIvana meM bAMsurI kI mAdharI banakara praveza kare, vahI caryA brahmacarya hai| hara kisI ke sAtha bhAI-bahina ke nAte kI ujjvalatA kA dhAgA bA~dhanA brahmacarya ko vAtAvaraNa ke sAtha jindA rakhanA hai / puruSa aura strI donoM meM jIvana kI samajyoti phailI hai| donoM kA varga'bheda karane vAlI najareM deha ke mApadaNDoM kA mUlyAMkana karatI haiM, deha ke pAra basa rahe pAradarzI kA nhiiN| / [ 38 ] For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra kI bhUmikA para sahI, saMyamita bhASaNa denA dhyAna hai / AcaraNa * dhyAna kA mA~ - jAyA bhAI hai / dhyAna meM sadhe vicAroM ke anukUla jIvana kI racanA AcaraNa hai (isalie AcaraNa antarjIvana kI abhivyakti hai / AcaraNa kI ujjvalatA antarbodha kI pavitratA para nirbhara karatI hai / vidvattA jIvana kA yathArtha nahIM, apitu AbhUSaNa hai / jIvana - saundarya kI saccI AbhA to bhItara se AtI hai / jo AcaraNa bodha kI tukabandI se apanI vyavasthA sahI baiThA letA hai, vahI Atmabodha hai | jJAna-vijJAna ke anubhavoM kA nicor3a hai / - jJAna kA janma dhyAna ke garbha meM hotA hai| I AcaraNa jJAna kI hI parachAI hai / Atmabodha kI upalabdhi to dehAtIta aura mana se pare kI sthiti hai / puruSa kA lagAva mana ke sAtha tathA strI kA lagAva zarIra ke sAtha adhika hotA I gAva ko visarjita karake hI zarIra para mana se Upara uThA jA sakatA hai| alagAva kI dazA hI Atmabodha hai / apane mana kI pratipala hone vAlI * skhalitatA kA jJAna karane ke bAda hI dhyAna meM praveza pAyA jA sakatA hai / mana ko jabardastI ekAgra nahIM kiyA jA sktaa| isake lie mana ke vAstavika vyaktitva ko pahacAnanA anivArya hai / [ 36 ] For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kA bikharAva bAharI jagata ke saujanya se hotA hai / isa bikharAva meM cetanA doharA saMgharSa karatI hai| pahalA saMgharSa cetanA ke Adarza aura vAsanAmUlaka pakSoM meM hotA hai tathA dUsarA usa pariveza ke sAtha hotA hai, jisameM manuSya apanI icchA/vAsanA kI pUrti cAhatA hai| yaha saMgharSa hI Atma-UrjA ko vicchina aura kuNThita karatA hai / manuSya aneka cittavAna hai| isalie vaha anaginata cittavRttiyoM kA samudAya hai / icchA cittavRtti kI hI sahelI hai| icchAoM kA bhikSApAtra duSpUra hai| icchApUrti ke lie kI jAne vAlI zrama-sAdhanA calanI meM jala bharane jaisI vicAraNA hai| citta ke nATaka kA paTAkSepa cetanya kI rozanI kA vimocana hai| / [ 40 ] For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya kA mana sadA saMsaraNazIla rahatA hai / ataH mana kI mRtyu kA nAma hI munitva kI pahacAna hai / mana pracaNDa UrjA kA svAmI hai| yadi isake vyaktitva kA samyagbodha kara ise sRjanAtmaka kAryoM meM lagA diyA jAe, to vaha Atmadarzana/paramAtma-sAkSAtkAra meM ananya sahAyaka ho sakatA hai / ise prazasta jIvana kI svatiprada chAyA banAnA svayaM ke siddhatva aura samyaktva kA mana ko do cU~Ta rasa pilAnA hai| satya kI mukharatA AtmA kI pavitratA se hai / (mana ke mauna ho jAne para hI niHzabda satya nirvikalpa samAdhi jhaMkRta hotI hai| ataH bAhyAbhyantara kI svacchatA vAstava meM kaivalya kA AliMgana hai ( svayaM ko jagAkara mahAmunitva kA mahotsava Ayojita karanA svayaM meM siddhatva kI prANa-pratiSThA hai|) ___mana se svayaM ke tAdAtmya kA chaTanA hI dhyAna hai / mana kI mRtyu kA nAma hI jIvana meM mauna evaM samAdhi kA Ayojana hai / ___ mana vaha caurAhA hai jisa para vicAroM ke vAhana gujarate rahate haiM / yadi manuSya svayaM ko yAtAyAta niyantraka ke rUpa meM svIkAra kara le to vicAroM ke sAtha usakA tAdAtmya aura ahaM-bhAva to samApta hogA hI sAtha hI vicAroM ko sahI dizA darzana bhI hogaa| mana kI ekAgratA ke lie jAgarUkatA aura rasamayatA anivArya hai| mana kI rasamayatA kA sahaja pariNAma hI ekAgratA hai| jIvana kA antarnihita mUlya rasa-mugdhatA meM hai| 0 [ 41 ] For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA prathama caraNa mana ke cAMcalya ko samajhanA hai / manovRttiyoM ko pahacAnanA aura mana kI gA~ThoM ko khojanA Atma-darzana kI pUrva bhUmikA hai| | manovRttiyoM kA paThana-adhyayana apramatta cetA-puruSa hI kara sakatA. hai ) eka jJAne meM aneka kA jJAna sambhAvita hai| eka manovRtti ko samagrabhAva se par3hane vAlA vRttiyoM ke sampUrNa vyAkaraNa kA adhyetA hai / ( mana kA draSTA apane astitva kA paharedAra hai / ) draSTAbhAva/sAkSIbhAva mana ke kardama se uparata hokara Atma-gagana meM prasphuTita hone kA prathama AyAma hai / ( manodIpa kI niSkampatA hI samatvadarzana hai)| 'maiM' vartamAna huuN| atIta aura bhaviSya meM merA kampana sArthaka nahIM hai| vartamAna kA anupazyI hI mana kI saMzaraNazIla vRttiyoM kA anuprekSaNa kara sakatA hai| prApta kSaNa kI prekSA karane vAlA hI dIkSita hai| " [ 42 ] For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana eka mahAna kAryakartA hai| mana ko mArane kI apekSA use eka sRjanAtmaka zakti ke rUpa meM dekhA jAnA cAhiye / use mArakara damana karane kI bajAya mitra kA-sA vyavahAra karane se vaha mitravat hI kArya kregaa| svastha mana ke maMca para hI adhyAtma ke Asana kI bichAvaTa hotI hai / AdhyAtmika svAsthya ke lie mana kI nirogitA Avazyaka hai aura mana kI nirogitA ke lie kaSAyoM kA upavAsa upAdeya hai| viSayoM se svayaM kI nivRtti hI upavAsa kA sUtrapAta hai / kSamA, namratA aura saMtoSa ke dvArA mana ko svAsthya-lAbha pradAna kiyA jA sakatA hai / (samAdhi svAsthya kA vipakSa nahIM hai| yaha zarIra ko ekatrita UrjA dekara svAsthya-lAbha kI dizA meM sahAyikA banatI hai| sAMsoM para saMyama karanA, citta ke bikharAva ko rokanA aura indriyoM kI anargalatA para er3I denA-yahI to samAdhi ke khAsa hetu haiM aura Ayu-vardhana tathA jIvana-poSaNa ke lie bhI yahI majabUta sahAre haiM / - [ 43 ] For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA ke lie cAhie UrjA / UrjA sAmarthya kI hI mukhachavi hai / zarIra yA indriyoM kI UrjA jarjaratA kI ora yAtrAzIla hai| ise navya-bhAva arthavattA ke sAtha niyojita evaM prayukta kara lene meM isakI mahat upAdeyatA hai dIpaka bujhane se pahale usakI jyoti kA upayoga karanA hI prajJA-kauzala hai| mRtyu ke bAda kese kareMge mRtyuMjayatA ! sAdhaka Antarika zatruoM ko parAsta kara vijaya kA svarNa padaka prApta karatA hai| yaha Atma-vijaya satyataH loka-vijaya hai| saccI vIratA anya ko nahIM ananya apane Apako jItane meM haiM || dehagata aura Atmagata zatruoM para vijayazrI prApta karane vAlA hI jina hai, Atma-zAstA hai,) loka-vijetA hai| isa maMca para Daga bharane ke bAda kisI aura ko pAnA aura jItanA avazeSa nahIM rhtaa| dhAna pakane ke bAda bArisa kI cAha kahA~ se rhegii| usakI sArI kAmanAe~ to niSkAma/nizcinta Azvasta citta meM supta/acetana ho jAtI hai / usakI gagana-cUmI UrjA buddhi-bodha se devAcita hokara mAtra karatI hai mahApaga kA pravartana, sadvicAra kI mahAvIthi para sadAcAra kA sumn-srjn| / [ 44 ] For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka satya patha kA pathika hotA hai / satya ke sAtha saMgharSa binA anumati ke hamasaphara ho jAtA hai / sAdhaka virAT saMkalpa kA dhanI hotA hai / use saMgharSa / parISaha se ghabarAnA nahIM cAhiye, apitu sahiSNutA ke bala para use niSphala aura apaMga kara denA cAhiye / bhagavAn ne kahA hai ki parISahoM vighnoM ko na sahanA kAyaratA hai / parISaha - parAjaya saMkalpa- zaithilya kI abhivyakti hai / sAdhya ke bIja ko aMkurita karane ke lie anukUlatA kA jala hI Avazyaka nahIM hai, apitu parISahamUlaka pratikUlatA kI dhUpa bhI aparihArya hai / donoM ke sahayoga se hI bIja kA vRkSa prakaTa hotA hai / I sAdhaka sahanazIla hotA hai, (ataH vaha nirvivAdataH samatvayogI bhI hotA hai samatva kI goda meM hI dharma kA zaizava hai / sAdhanAgata anukUlatAe~ banAe rakhane ke lie dharmasaMgha kA anuzAsana bhI upAdeya hai / sAdhanA ke ina vibhinna AyAmoM se gujaranA anAmaya lakSya ko sAdhanA hai / Atma-vijaya hI parama lakSya hai / bhagavAn ne ise trailokya kI sarvocca vijaya mAnA hai| zarIra, mana aura indriyoM ko nigRhIta karane se hI yaha vijaya sAkAra hotI hai / phira vaha svayaM hI sarvopari samrATa hotA hai / mukta ho jAtA. hai hara sambhAvita dAsatA se / isa vimala sthiti kA nAma hI mokSa hai / O [ 45 ] For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake lie 1 sAdhaka aharniza sAdhanA ke lie hI kaTibaddha hotA hai / samagratA se bala-parAkrama kA prayoga karanA sAdhaka kI pahacAna hai 1 ataH sAdhaka ko virAma aura vizrAma kaise zobhA degA ? | prasthAna - kendra se prasthita hone ke bAda usakA sammohana aura AkarSaNa visarjita karanA anivArya hai / ( vAnta kA AkarSaNa parAjaya kA utsava hai / pUrva sambandhoM kA smaraNa kara unake lie mu~ha se lAra TapakAnA sAdhanAtmaka dharma kI sImA kA atikramaNa hai / yaha to tyakta pramattatA evaM indriya-vilAsitA kA punaH aGgIkaraNa hai mamatva se mukta honA hI munitva kI pratiSThA hai / / lAlasA kA pratyAzI to punaH saMsAra kA hI AhvAna kara rahA hai| svayaM ke dhairya para Tike rahanA anivArya hai| sAdhaka ko cAhiye ki vaha tRNa-khaNDa kI bhA~ti kAmanA ke pravAha meM pravAhita hone se svayaM ko bacAye / sAdhaka udabuddha rahe zAzvata ke lie ) O [ 46 ] For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... vizva mAnava-mana ke dvandvoM evaM Atma svIkRtiyoM kA darpaNa hai ( sAdhaka AtmapUrNatA ke lie samarpita jIvana kA eka nAma hai)| sambhava hai mana kI hAra aura jIta ke bIca vaha jhula jaaye| sAdhanA ke rAjamArga para bar3he pA~va zithila yA skhalita na ho jAya, isake lie hara pahara saceta rahanA sAdhaka kA dharma hai|) sarvadarzI sAdhaka hara saMbhAvanA para painI dRSTi rakhatA / kartavya-patha para calane kA saMkalpa karane ke bAda pA~voM kA moca khAnA saMkalpoM kA zaithilya hai / sAdhaka ko cAhiye ki vaha AThoM yAma apramattA, Atma-samAnatA, anAsakti, taTasthatA aura niSkAmavRtti kA paMcAmRta piye-pilaaye|) isI se prApta hotA hai kaivalya-lAbha, siddhAlaya kA uttarAdhikAra / ) __ adhyAtma antaraGga evaM bahiraGga kA svAdhyAya / asaMyama se nivRtti aura saMyama meM pravRtti--yahI usake varNa zarIra kI artha-cetanA hai| nijAnandarasalInatA hI sAdhaka kA saccA vyaktitva hai ) isa AtmaramaNatA kA hI dUsarA nAma brahmacarya hai / / [ 47 ] For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka kA dharma hai-cAritragata bArIkiyoM ke prati pratipaga/pratipala jgnaa| pramAda evaM vilAsitA kI capeTa meM A jAnA sAdhanA-patha meM hone vAlI durghaTanA hai| vaha apramatta nahIM, ghAyala hai| sAdhaka mahApatha kA pAMtha hai| apramAda usakA nyAsa hai / (mauna mana hI usake munitva kI pratiSThA hai| svayaM se milane kA saMkalpa hI vANI ke dharAtala para mauna kA mahotsava hai / apramattatA, anAsakti, niSkaSAyatA, samadarzitA evaM svAvalambitA ke aMgarakSaka sAtha hoM, to sAdhaka ko kaisA khtraa| AtmajAgaraNa kA dIpa AThoM yAma jyotirmAna rahe, to cetanA ke gaharAva meM kahA~ hogA andhakAra aura kahA~ hogA bhaTakAva ! - [ 48 ] For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya sat ke prati kutuhala bharI ur3Ana hai| rAha se anajAna hone ke kAraNa usakA eka pA~va to lakave kI havA mArA hai| bina sadguru ziSya kI yAtrA maMjila kI kAI-jamI sIr3hiyoM ko eka pA~va se pAra karanA hai / sadguru agara baisAkhI banakara ziSya ko majabUta sahArA de de, to eka pA~va se bhI Age bar3hanA dikkata-talaba kahA~ ! ziSya eka bhUmikA hai| usameM kamiyA~ aura kamajoriyA~ bhI mumakina haiN| ve jAdU-maMtara kI taraha gAyaba hone vAlI nahIM haiN| sadguru ko hI unakA saphAyA karanA par3atA hai aura use hI antaranihita asaliyata se sIdhA paricaya karAnA par3atA hai| sadguru ke caraNoM meM svayaM ko nyauchAvara karane ke bAda ziSya sadguru se AjAda aMga nahIM hai / sadguru kI maujUdagI hI ziSya ke lie antara bodha kA paigAma hai / usakI upasthiti meM bhI ziSya kA cirAga na jale, to sadguru uttara nahIM, ziSya ke mu~ha ke sAmane khar3A prazna-cihna hai| sat se sAkSAtkAra karavAkara ziSya ko guru banAnA hI sadguru kI jimmedArI hai| sadguru ke pAsa rahakara ziSya bhI sadguru bana jAye, to isameM acaraja kisa bAta kaa| samaya kI sIr3hI pAkara sevaka bhI eka dina seTha bana sakatA hai / sadguru samAdhi kA saMvAhaka hai| vahA~ bhaTakAva nahIM, mAtra samAdhAna hote haiN| jahA~ sArI samasyAoM kA samAdhAna hotA hai, vahI samAdhi hai / ( zeSa to jIvana ke nAma para murdo kI bastI hai ) / [ 46 ] For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (amaratva mRtyu-mukti kA abhiyAna hai| jAgakara jIne vAlA hI isa amRta-patha kA rAhI ho sakatA hai | jAganA hI sAdhya ko sAdhanA hai| jAganA aura sAdhanA eka hI ghaTanA kA paricaya dene vAle do nAma haiN| __ jAga se haTanA nIMda kI jahara-cATI kuNDalinI ko ukasAnA hai| mRtyu kI halkI-phulkI muskAna hI nIMda hai| mRtyu jIvana kI Dyor3hI ko haThAt nahIM khttkhttaatii| vaha hara rAta nIMda banakara AtI hai aura hara subaha punarjanma de jAtI hai| nIMda dina bhara kI thakAvaTa ke bAda liyA jAne vAlA vizrAma hai aura mRtyu jIvana-bhara kI thakAvaTa ke baad| nIMda mRtyu kI kAMkha meM dabA mukhauTA hai| yaha dIpa kA nirvANa avazya hai, magara samAdhi nhiiN| samAdhi to jAgatI huI nIMda haiN| nIMda meM AdamI zUnya ho jAtA hai, kintu jAgatI-nIMda meM svayaM ke astitva kI anubhUti sthAyI rahatI hai| nIMda vyAdhi hai, kintu jAgRti samAdhi hai| isIkI hathelI para raMga lAtI hai amarAI kI mehNdii| dhyAna meM hone vAlI AtmajAgarUkatA ucca padAsIna samAdhi ke dvAra para USA-kiraNa kI dastaka hai| rIr3ha ko bA~kI kiye binA baiThanA, kamara ko sIdhI rakhanA pramattatA ko bhItara Ane se rokane vAlA sajaga paharA hai| " [ 50 ] For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA jIvana kA zabdAntara hai| yaha na to paramAtmA ke tAre kA Tukar3A hai, na hI isameM paramAtmA chipA hai| AtmA svayaM paramAtmA hai| prakAza kA astitva jyoti se judA kahA~ hotA hai ! jyoti to svayaM prakAza rUpa hI hai / AtmA kI pUrNatA/paramatA kA nAma hI paramAtmA hai| manuSya kI AdhyAtmika AbhA hI paramAtmA kI abhivyakti hai| AtmA jIvana kI buniyAda hai aura paramAtmA AtmA kA ujjvala rUpa hai| - pratyeka jIvana/AtmA maulika hotI hai| cUMki vaha pAramparika nahIM hotI, isalie manuSya ko bhI pAramparika nahIM, apitu maulika bananA cAhiye / jIvana satyoM kI khoja karanA usake lie prAthamika ho aura zraddhA AnuSaMgika / satya paramparA kA pAlana nahIM, varan jIvana meM ghaTita hone vAlI maulikatAoM kA saMgIna avalokana hai / tarka evaM bauddhikavAda ke kAraNa manuSya kA dAza nika bananA kaThina nahIM hai, kintu satya kA darzana Atma-draSTA ko hI sambhava hai| dArzanika mAtra jJAta tattva para hI likhA-par3hI kara sakatA hai| jabaki Atma-draSTA ajJAta loka kA bhI sAkSAtkAra kara sakatA hai| 0 [ 51 ] For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pau janma hai, prabhAta bacapana hai, dopahara javAnI hai, sandhyA bur3hApA hai / -rAta mRtyu hai / jIvana eka binA rukI yAtrA hai| pUrva meM ugA sUraja pazcima kI ora kadama para - kadama bar3hAtA hai / hara koI jIvana meM kucha-na-kucha kamAtA hai, paidA karatA hai / bA~jha abhAgA mAnA jAtA hai| bAhara kA kamAyAjamAyA yahIM dharA raha jAtA hai / apane bhItarI jIvana meM binA kucha paidA kiye binA cale jAnA svayaM kA bA~jhapana nahIM to aura kyA hai ? rAta jIvana - kahAnI kA virAma hai / kare, usase pahale sandhyA ko sArthaka kara praur3hatA hai| jiMdagI bahuta bIta cukI hai| sandhyA A rahI hai / kAla upahAsa lenA sapheda bAla vAloM kI anubhavazeSa bacI thor3I jindagI ke lie bhI A~kha khula jAye, to lAkhoM pAye / yaha jarUrI nahIM hai ki jo kAma pUrI jindagI meM nahIM hotA, vaha thor3e samaya meM nahIM ho sakatA / vidyArthI sAla bhara mehanata kahA~ karatA hai ! parIkSA kI ghar3I jyoM-jyoM karIba AtI hai, mAnasikatA usake mutAvika taiyAra hotI calI jAtI hai / parIkSA ke dinoM meM samaya kama para lagana adhika hotI hai / yaha lagana hI saphalatA kI buniyAda hai| " vyakti ko apane samaya kI dUsare sabhI kAmoM se thor3I-thor3I kaTautI karanI cAhiye aura ghar3I -do ghar3I kA samaya dhyAna meM lagAnA cAhiye / antarazaktiyoM ke nirmANa evaM jAgaraNa ke lie rAta ko sote samaya aura subaha uThate samaya dhyAna meM svayaM ko sakriya avazya kara lenA cAhiye / ghar3I bhara kiye gaye dhyAna kA prabhAva caubIsa ghar3iyoM taka taraMgita rahatA hai| davA kI eka golI bhI dina bhara svAsthya kI lahareM phailA sakatI hai / jise eka bAra dhyAna kA raMga car3ha gayA, vaha utaranA sahaja nahIM hai / dUdha pIne ke bAda bhalA samundara ke pAnI ko pIne kI cAha kauna karegA ! O [ 52 ] For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsocchvAsa - jIvana kI abAdha yAtrA hai / sA~sa musAphira hai nAka se phephar3oM kI yAtrA kA / sA~sa lene aura chor3ane ke bIca eka avakAza kA astitva hai / yaha nirA korA nahIM hai, apitu jIvana ko nAka kI DaMDI para rakhakara cintana kI A~khoM ke koiyoM se jhAMkane kA tarIkA hai / usa avakAza kI bar3hotarI antaraMga meM jIvana-zakti aura jIvana - zAnti kI padonnati hai / sA~sa kA chor3anA ahaMkAra ko deza nikAlA hai / sA~sa kA lenA ghara ke A~gana meM virATa kI agavAnI hai / niSkAsana aura padArpaNa donoM kI sandhi meM cetanA kI, jharokhe se jhA~katI mAdhurI hai / yaha antara RcAoM ke carama saMgAna meM mauna kI antahIna amarAI hai| yoga meM sA~soM kA eka sambhAvita samaya ke lie mauna rakhanA brahmanAda kI padacApa sunane kI pahala hai / O [ 53 ] For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta eka nahIM, apitu anekatA kA jamaghaTa hai| yaha eka samUha hai, paramANuoM kA bharA-pUrA samAja hai jitane dRzya, utane citta / jisa-jisa vastu ko hama majabUtI se grahaNa kareMge hamArA citta una sabhI se jur3akara ba~TatA bikharatA calA jaaegaa| ba~Tate/bikharate citta ko vApasa saMkalita karanA hI dhyAna hai| jina-jinase sambandha jur3A hai una-unase citta ko haTAkara svayaM meM samAviSTa karane kI prakriyA hI dhyAna hai| dina bhara apanI kiraNoM ko AkAza meM phailAne vAle sUraja dvArA sAMjha Dhalate hI apane meM sameTanA dhyAna ke tahata bAhara se bhItara Ane kI zailI hai| yaha sikur3atA nahIM hai varan apane antarajIvana ko anuzAsanabaddha karanA hai| jo loga isameM ImAnadArI rakhate haiM ve apanI citta kI UrjA kA Antarika kheta-khalihAna meM upayoga kara lete haiM / yaha dhyAna vAstava meM vizva ko eka kinAre rakhakara svayaM kA mUlyAMkana karanA hai| dina saMsAra hai/rAta usase A~kha mUMdanA hai| dina meM apanI vRtti phailAo, tAki jIvana kI gatividhiyA~ Thappa na ho jAe aura sAMjha par3ate-par3ate sUryakiraNoM kI taraha unakA saMvaraNa kara lo| yahI citta kA phailAva aura saMkoca hai| yadi rAta ko svapna-mukta nidrA bhI lI, to bhI vaha citta kI ekAgratA hI hai| dhyAna kA kAma svapna-mukta/nirvikalpa citta kA prabandha hai / jaba kisI Asana para baiThe binA hI, binA kiye dhyAna ho jAya, to hI vaha jIvana kA iMkalAba hai| jaba dhyAna abhyAsa aura siddhAnta se Upara jIvana kA abhinna aMga bana jAye, tabhI vaha antaramana meM paramAtmA ke adhiSThAna kA nimitta banatA hai| " [ 54 ] For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ke lie zarIra kA svastha rahanA aparihArya hai / Asana isIlie kiye jAte haiM / Asana kA sambandha dhyAna se nahIM, apitu zarIra se hai| Asana eka taraha ke vyAyAma ke lie haiM / bhUkha lage, jImA huA pace, zarIra zuddhi ho, yahI Asana kI antarakathA hai / dhyAna zarIra-zuddhi nahIM balki citta zuddhi hai / dhyAna ke lie to vahI Asana sarvopari hai, jisa para hama do-tIna ghaMTe jamakara baiTha skeN| Asana zarIra kA ekAnta karma yoga hai| yaha zarIra ko zrama kA abhyAsI banAye rakhane kA dattacitta upakrama hai ! jo tanmayatApUrvaka kAma karatA hai, vaha kaI taraha ke AsanoM ko sAdha letA hai / adhyAtma kA artha yaha nahIM hotA hai ki saba kAma chor3a-chAr3a do| kAma se jI curAnA adhyAtma nahIM hai, apitu kAma ko tanmayatA evaM jAgarUkatApUrvaka karanA adhyAtma kI jIvanta anumodanA hai| niSkriyatA adhyAtma kI paricaya-pustikA banI bhI kaba ! adhyAtma kA praveza-dvAra to apramattatA hai| pramAda chor3akara dilojAna se kAma karate rahanA isa karmabhUmi kA mahAn udyoga hai / udyoga arthAt ud + yoga>U~cA yog| udyoga kI buniyAda zrama hai aura zrama karanA U~cA yoga hai| agara zrama ThIka hai, to udyoga karanA kahA~ pApa hai ! yaha to jIvana kI sAdhanA kA eka jarUratamanda pahalU hai / apanI mehanata kI roTI khAnA apane pauruSa kA pasInA nikAlanA nahIM hai, varan pasIne ke nAma para usakA upayoga karate hue, use jaMga se dUra rakhanA hai / ___ apane hAthoM se tanmayatApUrvaka zrama karanA pApoM se mukti pAne kA AsAna tarIkA hai| dUsaroM dvArA koI kAma karane kI bajAya svayaM karanA adhika zreyaskara hai | khAte-pIte, uThate-baiThate, sote-jAgate hara samaya hoza rakhanA svayaM ko gRhastha-santa ke Asana para jamAnA hai| " [ 55 ] For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaM kI ekarasatA hI samAdhi hai| rasamayatA kA hI dUsarA nAma ekAgratA hai| mana kI caMcalatA rasamayatA kA abhAva hai| je se pake hue bAla eka lambe jIvana kI dAstAna hai, vaise hI rasa kI paripakvatA dhyAna kI maMjI huI kahAnI hai| vyakti kA dhyAna ke binA koI astitva nahIM hai| dhyAna eka vyabhicArI kA bhI ho sakatA hai| vAsanA aura vAsanA se sambandhita binduoM para vaha ekAgracitta rahatA hai| para yaha dhyAna azubha hai| vaha isalie, kyoMki yaha dhyAna uttejanA, vikSobha evaM Akroza ko janma detA hai| vaha himAlaya kA zikhara nahIM, apitu sar3aka kA sAMDa hai / jo svayaM ko svayaM kI najaroM meM Atma-tRpta aura AhlAda-pUrNa kara de, vahIM dhyAna zubha hai| yaha bAharI saMgharSa se palAyana nahIM hai / dhyAna zakti bhI detA hai aura zAnti bhii| zakti puruSArtha ko protsAhana hai aura zAnti usakI maMjila / subaha ke samaya kiyA jAne vAlA dhyAna zakti ke dvAra para dastaka hai aura sandhyA samaya kiyA jAne vAlA dhyAna zAnti kI Dyor3hI pr| subaha to rAta bhara soyI-leTI UrjA kA jAgaraNa hai| jabaki sandhyA dina bhara mehanata-majadUrI kara thakI-mA~dI cetanA kI pahacAna hai / subaha arthAt samyak bahAva aura saMdhyA arthAt samyak dhyAna / subaha/zakti kuNDalanI se cetanA ke UrdhArohaNa kI yAtrA kI zuruAta hai| sandhyA/zAnti usa yAtrA-yajJa kI pUrNAhuti hai| zaktijAgaraNa ke lie padmAsana, siddhAsana, prANAyAma bhI sahAyaka-salAhakAra haiM aura zAnti-abhyudaya ke lie zavAsana, sukhAsana sI sAjhedAra haiM / / [ 56 ] For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana sakriya hai| dhyAna mana kI sakriyatA ko har3apatA nahIM hai| use niSkriya karake zava nahIM banAtA, balki cetanA ke vibhinna AyAmoM para use vikasita karatA calatA hai| jisa mana ke kamala kI paMkhur3iyA~ abhI kIcar3a se kucha-kucha chU rahI haiM, dhyAna unheM kIcar3a se nirlipta karatA hai / sUraja kI taraha ugakara use apane sahaja svarUpa meM khilA detA hai / yAnI use vAstavikatA kA saurabha de detA hai| yaha prakriyA niSkriyatA aura jar3atA pradAna karane kI nahIM hai| yaha to vikAsazIlatA kA paricaya detI hai / nAbhi meM kuNDalini soyI hai| use jAgRta kara dhyAna cakroM kA bhedana karavAtA hai| jaba vyakti dhyAna ke dvArA cakroM kA bhedana karatA hai, to vaha nIce se Upara kI yAtrA karatA hai| yaha UrdhvArohaNa hai, evaresTa kI car3hAI hai| SaDcakroM kA bhedana vAstava meM SaDlezyAoM kA bhedana hai| ina cakroM ke pAra hai vItarAgatA, jahA~ sAdhaka ko sunAI detA hai brahmanAda, kaivalya kA madhurima saMgIta / dhyAna vastutaH Atma-zakti kI baiTarI ko cArja karane kA rAjamArga hai| aba yaha hama para nirbhara hai ki hama usa beTarI ko kaba cAlU kareM, kaba usakA upayoga kareM aura usakI zaktiyoM kA lAbha leN| Aja na kevala bAharI khatare bar3he haiM, varana bhItarI khatare bhI bahuta bar3ha-car3ha gaye haiN| saccAI to yaha hai ki bAhara se bhI jyAdA bhItarI khatare bar3he haiN| isalie Aja samasyAoM kI paheliyoM ko sulajhAne ke lie dhyAna acUka hai| hameM adhika samaya na mile, to dara-roja subaha caubIsa minaTa dhyAna avazya kreN| zatrupakSa kI bAteM chor3ane kI ceSTA kareM aura apane ghara meM sajI cIjoM kA Ananda leM / ghara lauTane kA rasa paidA hote hI mana kI ekAgratA sdhegii| rasa jaganA jarUrI hai| 'raso vai saH' vaha rasa rUpa hai / apanA ghara tabhI acchA lagegA, jaba isake prati rasamayatA jgegii| rasamayatA mana kI ekAgratA kI nIMva hai| pie~ hama rasamayatA ke pyAle-para-pyAle, jisase saphala ho sake dhyAna, pA sake hama dhyAna ke jariye apane ghara ko, lakSya ko, maMjila ko| / [ 57 ] For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAga-dveSa se chUTane ke lie koI sUrya kI AtApanA letA hai to koI zIrSAsana karake khar3A ho jAtA hai| yaha mAtra khUTe badalane jaisA ho gayA / zIrSAsana karane se kabhI rAga TUTatA hai ? sUrya kI AtApanA lene se kabhI moha jalatA hai ? pahale paira ke bala calate the, aba zIrSa ke bala khar3e haiN| pahale cUlhe kI Aga ke pAsa baiThate the, aba sUrya kI garamI le rahe haiN| para badalA kucha nhiiN| yadi citta meM vItarAga aura vItadveSa ke bhAva uTha gaye to zIrSAsana do kor3I kA bhI nahIM rhegaa| hameM girAnA hai rAga ko, na kevala rAga ko; apitu dveSa ko bhii| ____ AtApanA kA sambandha hama jor3a lete haiM kAyA se| jabaki isakA sambandha hai AtmA se / AtmA ko tapAne kA nAma hI AtApanA hai| zIrSAsana sira ko Asana banAnA nahIM hai, varan duniyA ke Asana se svayaM ko Upara karanA hai| AtApanA yA zIrSAsana Adi kA jaisA Ama artha hai, usase kAyayoga sdhegaa| kAyayoga Atmayoga nahIM hai| AtmA pAra hai mana ke, vacana ke, kAyA ke| ye tInoM caTTAneM haiM Atma-srota kii| inase kaisA rAga! sabase pAra hokara nirakho svayaM ko, apane aapko| / [ 58 ] For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaM ke dvArA svayaM ko svayaM meM dekhane kI prakriyA svaccha dhyAna hai| svayaM se mulAkAta ho jAne kA nAma hI Atmayoga hai / dhyAna antaryAtrA / vaha bhItara kA bodha karAtA hai| mana kA hara saMvega vaha sunAtA hai / dhyAna ke samaya mana kA bhaTakAva phisalana nahIM hai, apitu antaraMga meM dabe-jame vicAroM kA pratibimba hai| dhyAna agara Upara-Upara hogA, to vaha Upara-Upara ke vicAra jtlaaegaa| jo yaha kahate haiM ki dhyAna ke samaya hamArA mana TikatA nahIM, ve dhyAna nahIM karate, varan dhyAna ke nAma para aupacArikatA nibhA rahe haiN| dhyAna jyoM-jyoM gaharA hotA jAegA, tyoM-tyoM vicAra bhI gahare hote jaaeNge| ve bar3e pake hue aura sadhe hue phala hoNge| samAdhi ke kSaNoM meM Ane vAle vicAra Atma-jJAna kI jhaMkAra hai| samAdhimaya jIvana meM ubhare vicAra svayaM kI bhAgavata abhivyakti hai| / [ 56 ] For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna isa dharatI para svarNima sUryodaya hai / dhyAna hameM sikhAtA hai ghara Ane kI bAta, nIr3a meM lauTane kI prakriyA / citta paramANuoM kI DherI hai / paramANu jIvana-jIvI nahIM hote / dhyAna citta ko caitanya banAne kI guMjAiza hai / loga samajhate haiM ki dhyAna mRtyu hai, vaha hameM apanI cittavRttiyoM ko rokanA sikhAtA hai| jabaki aisA nahIM hai / dhyAna se bar3hakara koI jIvana nahIM hai / vaha hameM rukanA yA rokanA nahIM sikhAtA, varana lauTanA sikhAtA hai / vaha to yaha prazikSaNa detA hai ki isameM gati karo / jitanI teja raphtAra pakar3a sako, utanI teja pakar3a lo / jaba svayaM meM samA jAoge, to sthitaprajJa bana jAoge / jahA~ abhI hama jAnA cAhate haiM, vahA~ gaye binA hI saba kucha jAna leNge| usakI AtmA meM pratibimbita hogA sArA saMsAra / parachAI par3egI saMsAra ke hara kriyA-kalApa kI usake ghara meM par3e AIne meM / yaha asalI jIvana hai / yaha vaha jIvana hai, jisameM daur3a-dhUpa, daMge-phasAda, AtaMka - ugravAda kI lUe~ nahIM calatIM / yahA~ to hotI hai zAnti, parama zAnti, sadAbahAra | O [ 60 ] For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi samAdhAnoM kA kendra hai / samAdhAna to hajAroM kisma ke hote haiM, para samAdhi samAdhAnoM-kA-samAdhAna hai / yaha uttaroM-kA-uttara/anuttara hai / bhalA, jo jagamagAhaTa sUraja meM hai, vaha graha-tAroM meM kahA~ se ho sakatI hai ! usakI ujiyAlI bAdala DhA~ka nahIM sktii| isalie samAdhi antara-vyaktitva ke vikAsa kI samagratA hai| dhyAna isameM madadagAra hai| acetana mana ko rAhata denA dhyAna kI praphullatA hai| rojamarrA kI tanAva bharI jindagI meM bhI mAnasikatA tathA praphullatA ko aMkurita karanA dhyAna kI maulika dena hai / dhyAna aura samAdhi koI camatkAra nahIM hai| yaha citta ke sAtha ekAgratA tathA vAstavikatA kI dostI hai| camatkAra mAyAjAla bhI ho sakatA hai para samAdhi bAjIgarI aura madArIgirI nahIM h| ..ktii| camatkAra hara AdamI nahIM kara sakatA, para samAdhi hara AdamI pA sakatA hai / tandrA TUTI ki samAdhi kI deharI para pA~va rkhaa| kisI ne mujha se pUchA ki mandira meM ghanTa kyoM bajAyA jAtA hai ? kyA bhagavAn ko jagAne ke lie ? maiMne kahA, nhiiN| mandira meM ghanTa bajAyA jAtA apane Apako jagAne ke lie, svayaM ko tandrA se ubArane ke lie| tAki duniyA jahAna ke bikharAva aura bhaTakAva ko rokakara mandira meM ekAgracitta ho ske| mandira hamArI zraddhA kA ghara hai| jahA~ citta zAnti aura samAdhi kA AliMgana kare, vahI mandira hai| ghaNTA bhItara ke lie jAga-ghar3I hai| use sunakara yadi khuda jaga gaye, to khudA jagA hai| khuda bhI na jage, to khudA ko kyA jagAoge ! vaha jAgRta ke lie jAgRta aura supta ke lie supta/lupta hai| " [ 61 ] For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi bhItara kI alamastI hai / cehare para dikhAI dene vAlI caitanya kI prasannatA meM ise nihArA jA sakatA hai / yaha kisI sthAna - vizeSa kI mahalanumA sonaiyA saMracanA nahIM hai, na hI kahIM kA sthAnapati honA hai, varan antaraMga kI khulI A~khoM meM anokhe Ananda kI khumAra hai / vaha hAra meM bhI muskurAhaTa hai, mATI meM bhI mahala kI jamAvaTa hai| samAdhi zUnya meM virATa hone kI pahala hai / bAsanA bharI pyAsI A~khoM meM zalAI ghoMpane se samAdhi rozana nahIM hotI, apitu bhItara ke siyAsI AsamAna kI sArI badaliyA~ aura dhuMdha haTane ke bAda kiraNa banakara ubharatI hai / 1 samAdhi to sthiti hai / vahA~ vRtti kahA~ ! pravRtti kI sambhAvanA se nakArA nahIM jA sakatA / vRtti kA sambandha to citta ke sAtha hai, jabaki samAdhi kA darzana citta ke parde ko phAr3a dene ke bAda hotA hai / cetanA kA vihAra to citta ke hara vikalpa ke pAra hai / samAdhi meM jIne vAlA sau phIsadI a-citta hotA hai, magara acetana nahIM / cetanA to vahA~ harI-bharI rahatI hai / cetanA kI hara sambhAvanA samAdhi kI sandhi se pravartita hotI hai / use yaha smaraNa nahIM karanA par3atA ki maiM kauna hU~ / usake to sAre prazna DUba jAte haiM / jo hotA hai, vaha mAtra uttaroM ke padacihnoM kA anusaraNa hotA hai / O [ 62 ] For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mokSa sAdhanA kA samagra nicor3a hai| isakA lakSya sAdhanA kA prasthAnakendra hai aura isakI prApti usakA vizrAma-kendra / ( mokSa mRtyu nahIM ; mRtyu-vijaya kA mahotsava hai| AtmA kI nagnatA/ nirvastratA/karmamuktatA kA nAma hI mokSa hai / mokSa kI sAdhanA antarAtmA meM vizuddhatA/svatantratA kA AdhyAtmika anuSThAna hai / ) mokSa saMsAra se chuTakArA hai)| saMsAra kI gAr3I rAga aura dveSa ke do pahiyoM ke sahAre calatI hai| isa gAr3I se nIce utarane kA nAma hI mokSa hai / mokSa gantavya hai / vaha vahIM tabhI hai, jahA~/jaba vyakti saMsAra kI gAr3I se svayaM ko alaga karatA hai| mokSa niSprANatA nahIM, mAtra saMsAra kA nirodha hai ) saMsAra meM gati to hai, kintu pragati nhiiN| yuga yugAntara ke atIta ho jAne para bhI usakI yAtrA kolhu ke baila kI jyoM banI rahatI hai| bhikSu/sAdhaka vaha hai, jisakA saMsAra kI yAtrA se mana phaTa cukA hai, vimokSa meM hI jisakA citta Tika cukA hai| saMnyAsa saMsAra se abhiniSkramaNa hai aura mokSa ke rAjamArga para Agamana hai| saMsAra sAdhaka kA atIta hai aura mokSa bhaviSya / usake vardhamAna hote kadama usakA vartamAna hai / vartamAna kI nIMva para ho bhaviSya kA mahala TikAU hotA hai| yadi nIMva meM hI girAvaTa kI sambhAvanAe~ hoMgI, to mahala apanA astitva kaise rakha pAyegA ? mokSa sAdhanAtmaka jIvana-mahala kA svarNima kaMgUrA/ zikhara hai / ataH vartamAna kA samyak anudraSTA evaM vizuddha upabhoktA hI bhaviSya kI ujjvalatAoM ko AtmasAt kara sakatA hai| pragati ko dhyAna meM rakhakara vartamAna meM kI jAne vAlI gati ujale bhaviSya kI prabhAvApanna pahacAna hai| - [ 63 ] For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa cetanA kI AkhirI U~cAI hai / usake bAre meM kiyA jAne vAlA kathana prAthamika sUcanA hai, zizu kI totalI bolI meM bArahakhar3I hai / mokSa to sabake pAra hai / bhASA, tarka, kalpanA aura buddhi ke caraNa vahA~ taka jA nahIM sakate / (vahA~ to hai sanAtana mauna, nirvANa kI nirdhUma jyota [ 64 ] For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiMto tere pAsa For Personal & Private Use Only