Jain Yug 1926 Ank 03 04

Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
Catalog link: https://jainqq.org/explore/536264/1

Page #1

જૈન યુગ
[શ્રીટ જેન વેકેન્ફરન્સનું માસિક-પત્ર ] પુસ્તક ૨
કાર્તિક, માગશર અંક ૩-૪
૧૯૮૩ માનદ તંત્રી મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ
બી. એ. એલએલ, બી.
વકીલ હાઇકે, મુંબઈ
[ જૈન ઇતિહાસ-સાહિત્ય ખાસ અંક],

Page #2

વિષય. તંત્રીની નોંધ
૧ જૈન ઇતિહાસ-સાહિત્ય ખાસ અંક ૨ જેના અને તેમનું સાહિત્ય’ ૩ ‘જૈન ગૂર્જર કવિઓ ભાગ ૧૯
વિજયરાજ સૂરી
પ્રેમવિજય ઉપાધ્યાય
ઉખાણાં
શ્રી હેમચ'દ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ.
વિષયાનુક્રમ.
પૃષ્ઠ.
૧
રા. મે. ગિ, કાપડીઆ
પાટણ ચૈત્યપરિપાટી (મુનિ કલ્યાણુવિજય) હરિયાલી ( ધર્મસમુદ્ર. વિ. ૩૬ મું શ॰) પ્રાચીન જૈન પરિષદ્ મધ્યકાલીન સાહિત્ય પર સાક્ષર શ્રી કૃષ્ણુલાલભાઈ
e}
""
८७
૮૯
૧૦૩
૧૧૭
૧૧૮
એક શૃંગારિક ગીત (કવી ડુંગરસી)
The Genealogy of the Jagatseths of Murshidabad (P. Nahar) ખિસ્તુણુ કૃત ચૌરપ’ચાશિકાના અનુવાદ
(કલાધર)
અમારા સત્કાર
૧૨૫
૧૨૭
128
૧૩૯
૧૪૩
—જૈનધર્મ, તત્ત્વજ્ઞાન, સાહિત્ય, ઇતિહાસ, જીવનચરિત્ર ને સમાજપ્રગતિને લગતા વિષયો ચર્ચતું ઉત્તમ જૈન માસિક.
—વિદ્વાન્ મુનિ મહારાજશ્રી તથા અન્ય લેખકોની કસાયેલી કલમથી લખાયેલા ગદ્યપદ્ય લેખા તેમાં આવશે.
—શ્રીમતી જૈન શ્વે. કૉન્ફરન્સ (પરિષદ્) સંબ ધીના વમાન-કાર્યવાહીના અહેવાલ સાથેસાથે અપાશે,
વિષય.
મારી કેટલીક નોંધા
૧ શૃંગારશાસ્ત્ર. ૨ ગિરિનાર. ૭ દ્વારકાપુરી. ૪ શ્રી દેવચંદ્રજી. ૫ દેવચંદ્રજી કૃત અપ્રકટ સ્તવના. ૬ શ્રી આનંદધનની ચેાવીશી કે બાવીશી. છ અધ્યાત્મ-રિઆલી. મેધા કૃત તીર્થમાળા (વિ. ૧૫ મું શતક) ૧૫ર વીર–રાસ. છાયા અને ટિપ્પણુ સહીત
પ. લાલચંદ્ર ભ. ગાંધી ૧૫૭ વિ. ૧૫ મા સૈકાના કેટલાક જૈન કવિઓની કાવ્ય પ્રસાદી
તા દરેક સુત્ત આ પત્રના ગ્રાહક બની પોતાના મિત્રાને પણ ગ્રાહકા અનાવશે અને સધસેવાના પરિષના કાર્યમાં પુષ્ટિ આપશે.
ડાહ્યાભાઈ ધાળસાજી–
જૈનયુગ
૧૬૯
રણજિતરામ વાવાભાઇ મહેતા ૧૭૪
૧૮૪
૧૯૫
સ્વીકાર અને સમાક્ષેાચના. વિવિધ નોંધ.
૧ પ્રચાર સમિાતનું કાર્ય. ૨ શ્રી જૈન શ્વેતાંમ્બર કાન્ફરન્સ
પૃષ્ઠ
૧૪૪
શ્રી શત્રુંજય પ્રચારકાર્યે સમિતિનું બંધારણ.
૩ પ્રચારકાર્ય સમિતિના સભ્યાના પ્રવાસ.
૪ શેઠ કીરચંદ પ્રેમચંદ સ્કાલરશીપ પ્રાગ્ઝ,
૫ ઉપદેશકે। મારફતે સંસ્થાનું પ્રચારકા
૬ અમને મળેલા પત્રા.
શ્રી જૈન શ્વેતાંબર એજ્યુકેશન એર્ડ,
२००
ચાલુ વર્ષથી વાર્ષિક લવાજમ ટપાલખ સહિત માત્ર રૂ. ત્રણ
લખા–જૈન શ્વે૦ કૅન્ફરન્સ ઑફીસ ૨૦ પાયધુની મુંબઇ ન. ૩,
આ માસિક બહેાળા પ્રમાણમાં ફેલાવા પામવાની ખાત્રી રાખે છે તેા જાહેરખબર આપનારાઓને માટે તે ઉપયોગી પત્ર છે; તે તેને ઉપર સરનામે લખવા કે મળવા ભલામણ છે.

Page #3

જૈન યુગ.
જૈન ઇતિહાસ–સાહિત્ય ખાસ અંક.
૧. વાચન લેખનથી ઘણાં પુસ્તકો વાંચી જવાથી બહુ ફાયદે નથી. કેળવણીના કાર્યને જેટલી મદ તેઓ આપે તેટલે તેમને અર્થ છે.
૨, વ્યક્તિત્વ ખીલવવું એજ કેળવણી છે.
૩. જે શિક્ષણ વ્યક્તિત્વ સચોટપણે ખીલવતું નથી તે નિષ્ફળ છે–વધારે સારા કામ માટે જરૂરનાં બળ અને શક્તિને નકામો વ્યય છે.
૪. જીદગીની સામાન્ય ચઢતી પડતીની સામે વિશ્વાસથી ઉભી રહી શકે તેની સાથે પોતાના પૂર્ણ બળથી લડી શકે અને હાર થાય ત્યારે પોતાને હાર અને નાઉમેદીથી આધ્યાત્મિક બળ વડે અલિપ્ત રાખી શકે એવી જેની શારીરિક અને માનસિક શક્તિઓ વિકસેલી છે તે માણસની જ કેળવણી ખરી કેળવણી છે.
૫. જે જે સ્થિતિમાં પિતે આવી પડે છે તે સ્થિતિમાં જીવનને શ્રેષ્ઠ ઉપયોગ કરી શકે તે જ સારામાં સારી રીતે કેળવાયેલ છે.
–બુદ્ધિપ્રકાશ. ન. ૨૬પૃ. ૩૪૩-૩૪૪.
પુસ્તક ૨,
વિરત ૨૪૫૩ વિ. સં. ૧૯૮૩
કાર્તિક અને માગશર
તંત્રીની ધ. ૧. જૈન ઇતિહાસ-સાહિત્ય ખાસ અંક મેકલી પિતાના સમાજ અને સાહિત્યની સેવા
ગત ભાદ્રપદ અને અશ્વિન માસને ભેગે અંક બજાવશે. આશ્વિન વદ અમાવાસ્યાને દિને શ્રીમન મહાવીર પ્રભુનું આવેલા લેખમાં શ્રીયુત મેતીચંદ ગીરધરલાલ નિર્વાણ થયું હોવાથી તે નિર્વાણદીપોત્સવી ખાસ કાપડીયાને લેખ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના પ્રાકૃત વ્યાકરણ અંક કાઢયે હતા. આ બે માસમાં પ્રથમ માસમાં પર છેલ્લી મુંબઈની આઠમી ગૂજરાતી સાહિત્ય જ્ઞાનપંચમી અને દ્વિતીય માસમાં મૌન એકાદશી પરિષદ માટે તૈયાર કરેલો ને તેમાં વાચાયો છે તેમાં નામના બે સુપ-ઉપયોગી પર્વે આવે છે ને તે લખાણની શૈલી મનોહર હોવાથી આ નિબંધ સારે નિમિતે આ ઇતિહાસ-સાહિત્ય ખાસ અંક કાઢવામાં શોભે છે, વ્યાકરણની અંદરની તલસ્પર્શિતા, આવઆવ્યા છે. લેખકની અછત બહુ હેવા છતાં જેટલી સ્યક ઊંડું જ્ઞાન તે પંડિત બેચરદાસના “ગૂજરાતનું બને તેટલી જહેમત લઈ આ ખાસ અંક કાઢવામાં પ્રધાન વ્યાકરણ' એ નામને નિબંધ તેજ પરિષદ આવ્યો છે. હવે આશા છે કે આપણા ઉધરતા માટે તૈયાર કરાયેલો ને તેમાં વંચાયેલો, તેમાં જોવામાં યુવાન લેખકે સંસ્કારી લેખો-શોધખોળના નિબંધ આવે છે, આ નિબંધ પુરાતત્ત્વ'ના છેલ્લા અંકમાં

Page #4

.
જેનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ પ્રસિદ્ધ થઈ ગયો છે તેથી અત્ર પુનઃ પ્રકટ કર્યો નથી. જોળશાજી પરનો લેખ જૈનેતર વિદ્વાનોએ તે જે મોતીચંદ ભાઈને ઉક્ત લેખને અર્ધો ભાગ આમાં તે પણ નહિ હય, તેથી તે ખાસ અગત્યને ધારી આ લેખ આખો છપાઈ ગયા પછી “સાહિત્યના ડીસેમ્બર અંકમાં તેને સ્થાન આપ્યું છે. બીજા લેખકે નાટયઅંકમાં પ્રકટ થયો છે. બીજો લેખ “પાટણ - કાર ડાહ્યાભાઈ પર લેખો લખશે એમ અમે ઈચ્છીશું. પરિપાટી” પર વિદ્વાન મુનિ મહારાજ શ્રી કલ્યાણ બાકીના જે પ્રાચીન પરિષ૬ ૧૫ મા શતકના વિજયજીએ અતિ પરિશ્રમ પૂર્વક તૈયાર કરેલો છે તે કવિઓની કાવ્યપ્રસાદી અને બીજા છૂટા છવાયા લેખે પાટણના ઈતિહાસ પર જબરે પ્રકાશ નાંખનાર અમો તરફથી છે તેને આંકવાનું કાર્ય વાંચકે હોવાથી અત્ર પુનઃ પ્રકટ કરેલો છે.
પર મૂકીએ છીએ, સમાલોચનાને યોગ્ય બીજાં સાક્ષર શ્રી કૃષ્ણલાલ મોહનલાલ ઝવેરીએ મધ્ય- અનેક પુસ્તકે અમારી પાસે પડયાં છે; તેની સમાકાલીન સાહિત્યપર લખતાં જે મનનીય અને નિષ્પ- લેચના સ્થાન-સમય અને અવકાશના અભાવે આમાં ક્ષપાત ઉદ્દગારો કાઢ્યા છે તે અત્ર ખાસ ઉપયોગી પ્રકટ થઈ શકી નથી તો તે તેના પ્રકાશક અમને નિવડશે.
ક્ષમા આપશે. હવે પછી યથાયોગ્ય કરવામાં આવશે જગતશેઠની વંશાવળી' નામને અંગ્રેજી લેખ
એની ખાત્રી આપીએ છીએ. કલકત્તાના જિન શ્રીમંત ગ્રેજ્યુએટ બાબુ પુરનચંદજી ૨ “જને અને તેમનું સાહિત્ય નહારે ૧૯૨૩ ને કલકત્તાને પાંચમાં હિંદી ઇતિ. આ નામને નિબંધ જે પંદર પ્રકરણોમાં અમારા હાસના રેકર્ડના કમિશન સમક્ષ રજુ કરેલ તેની તરફથી લખાયો છે તે પ્રકરણો આ પ્રમાણે પાડવામાં એક નકલ અમને પંડિત બેચરદાસ તરફથી મળી તે આવ્યા છે. મૂકે છે. કલાઈવ અને સુરાજુદૌલાના વખતથી ૧ જૈન ધર્મને ઉદય અને તેનું સ્થાન, ૨
જગતશેઠ' પ્રસિદ્ધ થયેલ છે તેમના સંબંધી કેટલીક આગમકાલ-આરંભકાલ, (વિ. સં. પૂર્વે ૪૭૦ થી હકીકત અંગ્રેજીમાં જન ભવે. કે. હેરલ્ડના અંકમાં વિ. સં. ૩૦૦), ૩ વલ્લભી અને ચાવડાને સમય પ્રકટ થઈ ગઈ છે, પણ વિશેષ હકીકત અને ઈતિ-' (વિ. સં. ૩૦૦થીસં.૧૦૦૦), ૪ સેલંકીવંશ (વિ.સં. હાસ હજુ તેમના સંબંધમાં ખાસ ગુજરાતી ભાષા- ૧૦૦૧થી ૧૩૦૦), હૈમયુગ-હેમચંદ્રસૂરિ(સં.૧૧૪૫ માં તૈયાર કરી પ્રજા સમક્ષ મૂકવાની જરૂર છે તે થી ૧૨૨૯), ૬ અપભ્રંશ સાહિત્ય (વિ. ૮ થી ૧૨ કોઈ વખત પૂરી પાડીશું.
મી સદીનું), ૭ સોલંકીવંશ—અનુસંધાન (સં. એક જન ગ્રેજયુએટ બિલ્પણ કવિના સંસ્કૃત ૧૨૩૦-૧૨૯૯), ૮ વસ્તુપાલ-તેજપાલને સમય કાવ્ય નામે ચૌર પંચાશિકા અર્થાત શશિકલા કાવ્ય- (વસ્તુ-તેજયુગ સં. ૧૨૭૫ થી ૧૩૦૦), ૯ વાઘેલા ને સમજોકી અનુવાદ કરી મોકલ્યો છે તે પરથી વંશ (સં. ૧૩૦૦ થી ૧૩૫૬), ૧૦ ગુજરાતમાં સમજાશે કે જેમાં પણ શૃંગારિક કાવ્યને પીછાન. મુસલમાન-સં. ૧૩૫૬ થી ૧૪૫૬, ૧૧ સેમસુંદર નારા છે.
યુગ (સં. ૧૪૫૬ થી ૧૫૦૦), ૧૨ વિક્રમ સોળમું પંડિત લાલચંદ ભગવાનદાસ ગાંધીનો લેખ શતક, લાવણ્યસમય યુગ (૧૫૪૦ થી ૧૫૯૦), તેમની શોધખોળના પરિશ્રમપૂર્વકના પરિણામ રૂપે ૧૦ હીરવિજયસૂરિને હૈરક યુગ (૧૭ મે સકે), છે. તેમનું પ્રાકૃત અને અપભ્રંશનું જ્ઞાન ઉચ્ચ પ્રતિ ૧૪ યશવિજયયુગ, (૧૮ મું શતક), ૧૫ વિક્રમ છે અને તેમની પાસેથી સમાજ ઇચ્છિત કાર્ય મેળવી ૧૯ મું શતક-ઉપસંહાર. શકે તો સાહિત્યપર ઘણું અજવાળું પડી શકે તેમ ગુજરાત સંસ તરફથી ગુજરાતી સાહિત્ય છે. તેઓ એક છુપાયેલા રત્ન છે.
(ગુજરાતની સંસ્કૃતિના શબ્દદેહનું દિગ્દર્શન) ખંડસ્વ. રણજિતરામ વાવાભાઇનો સદ્દગત ડાહ્યાભાઈ ૫ મે નામે મધ્યકાલને સાહિત્ય પ્રવાહ ૭ ભાગમાં

Page #5

તંત્રીની નોંધ
- ૩ વિભક્ત કર્યો છે તેમાં બીજા, ત્રીજા અને ચોથા પ્રિય મિ. દેશાઈ, ભાગમાં પૃ. ૬૬ થી તે પૃ. ૧૫૮ સુધીમાં એટલે હું તમારે જેને ને તેમનું સાહિત્ય' (એ નિબંધ) કુલ ૯૩ પૃષ્ઠમાં ઉપરનો અમારે આ નિબંધ ગુજરાતી સાહિત્યમાં વાંચી ગયો છું અને તેમાંની સંગીન પ્રકટ થયો છે. તે દરેક ભાગની કિંમત આઠ આના વિદ્વત્તા અને યથાસ્થિત રેખાદર્શન માટે અતિ આદર ઉત્પન્ન રાખવામાં આવી છે અને તે ધી સાહિત્ય પ્રકાશક
થયો છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં કે જેની મને માહીતી છે કંપની લીમીટેડ મેડેઝ સ્ટ્રીટ કોટ, મુંબઈ એ સ્થળેથી
એવી કોઈ પણ ભાષામાં જૈન સાહિત્ય સંબંધી આવી
વિસ્તૃત માહીતી આપે એવું કંઈ પણ હોય એમ હું મળી શકશે.
ધારતો નથી. તે વિષય પર તમે કંઈ બીજી કૃતિએ પ્રકટ આ નિબંધ માટે શ્રીયુત એન. સી. મહેતા સિ- કરી હોય તે તેની નકલ મેળવવા હું ખુશી થઈશ. વિલિયન (આઈ. સી. એસ) પ્રતાબગઢ ઔધથી તા. તારાપોરવાલાએ હમણાં જ પ્રકટ કરેલ “ભારતીય ચિત્ર૨૬ મી ઓકટોબર ૧૯૨૬ ના અમારા પરના પત્રમાં
કલાને અભ્યાસ” એ પર મારું પુસ્તક તમે જોયું છે કે
નહિ તે હું નથી જાણતે. તમારા પુસ્તક (નિબંધ)માં જણાવે છે તે ખાસ બેંધવા યોગ્ય હાઇ અત્ર અવ
એવો ઉલ્લેખ થયેલે મેં જોયેલ છે કે હીરવિજયની પ્રતિમા તારીએ છીએ –
રાગુંજય પર હજુ વિદ્યમાન છે. શું તેને સારે ફેટ DEAR MR. DESAI,
મેળવવાનું અને તેની રચનાને સંવત તેમજ તેના માપની
કંઈ હકીક્ત મેળવવાનું શક્ય છે? - I have been reading your “જૈને ને તેમનું ascu' in Gujarati Sahitya with much ad.
તમારા હૃદયનિષ્ઠ, miration for sound scholarship and proper
એન, સી. મહેતા, perspective. I do not think there is any તા. ક જે ધમનન્દ કોસંબીએ બૈદ્ધ ધર્મ પર thing in the Gujarati literature or in any લખેલાં પુસ્તકોની શિલી પર જેનધર્મના વિષયમાં પુસ્તકો other language that I know of, what gives લખાય છે તે ઘણી ઉપયોગી વાત છે. (એન. સી, મ.) such detailed information about Jain liter.
- આ નિબંધ અમારા સન્મિત્ર પંડિત લાલચંદ ભ૦ ature. If you liave published any other works on the subject I should like to
ગાંધીને જોવા મોકલી આપે છે કે તેમાં તેમણે
ગાવાન જાથી મીકલા possess copies of them. I do not know કૃપાથી જોઈ જઈ યેગ્ય સ્થળે અહીં તહીં સુધારા whether you have seen my book on “Stu- વધારા અમુક ભાગમાં કર્યા છે અને પછીના પિતે dies in India Painting' recently published જોઈ જનાર છે. એ જ પ્રમાણે બીજા જેને સાક્ષરોને - by Taraporevala. I find a mention in your તે માટે શ્રમ લઈ સુધારા વધારા સૂચવવા માટે પ્રેમ
book that the image of Hiravijaya is still પર્વક આમંત્રણ કરવામાં આવે છે. આ સમસ્ત "to be seen at Shatrunjaya. Is it possible
નિબંધ તેમાં વિશેષ ઉમેરવા જેવું હશે તે ઉમેરી to get a good photograph of it and get any information about its date and measur.
જન ગૂર્જર કવિઓને બીજો ભાગ થોડા માસમાં ment?
બહાર પડનાર છે તેમાં મૂકવામાં આવનાર છે. Yours Sincerely,
શ્રીયુત મહેતાએ પિતાને જે અભિપ્રાય ઉપર N. C. Mehta,
પ્રમાણે લખી મોકલવા તસ્દી લીધી છે તેમજ બીજી
જે સૂચનાઓ જને સાહિત્ય માટે કરી છે તે માટે P. C. It will be a very useful thing
તેમને ઉપકાર માનીએ છીએ. તેમને જ if books on Jainism on the style of Dhar
કવિઓ' ભાગ ૧ લે મોકલી આપવામાં આવ્યો છે. manand Kosambi's works on Buddhism were to be written. (N.. )
હીરવિજયસૂરિની પ્રતિમા માટે ફોટો વગેરે પૂરું * આનું ગુજરાતી ભાષાંતર એ છે કે:-- ' , પાડવા માટે મુનિ મહારાજ શ્રી વિદ્યાવિજયતે

Page #6

જેનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ વિનંતિ કરી છે અને આથી કરીએ છીએ. જન નિવેદન સહિત, તેમજ ચાર જાતની અનુક્રમણિકા સાક્ષર ધર્માનન્દ કોસંબીના બૌદ્ધધર્મ પરનાં પુસ્ત- સહિત દળ કુલ એકહજાર પૃષ્ઠનું થયું છે. પાકું કેની ઘાટી પર જૈન ધર્મ અને તેના સાહિત્ય સંબંધે લૂગડાનું પૂરું છે અને કિંમત પાંચ રૂ૦ છે. પોસ્ટેજ લખે અને તેથી શાસનસેવા બજાવવાનો લ્હાવો લે જીદ. આ સંબંધીની જાહેરખબર ગત જૈનયુગના એમ અમે ઇચ્છીશું. અમે જન ધર્મ સંબંધી નિબંધ અંકમાં મૂકી હતી અને આ અંકમાં મૂકાઈ છે. શ્રી ફાર્બસ સભા તરફથી પારિતોષક યોજના માટે જૈન સમાજ અને ખરીદી જૈન સાહિત્યની સેવા લખેલ તે પારિતોષિકને યોગ્ય સ્વીકારાયો છે તેને કરવામાં સહાયભૂત બનશે એમ અમે આશા સાતેક વર્ષ થઈ ગયાં. હવે તે પુનઃ સંશોધવા માટે રાખીએ છીએ. પ્રયત્નશીલ છીએ અને તે મુંબઈની એક સંસ્થા હમણાંજ શ્રી કૃષ્ફરન્સ આફિસે કેટલાક ગૂજતરફથી પ્રકટ કરવાનું વચન પણ અપાઈ ગયું છે રાતના પ્રસિદ્ધ સાક્ષરોને આ ગ્રંથ ભેટ મોકલાવ્યા તેથી થોડા સમયમાં તે બહાર પડયે તેનું મૂલ્ય સમાજ છે. અને તે પર વિવેચનાત્મક વિસ્તૃત આલેચના યોગ્ય રીતે આંકશે.
લખી મેકલવાની કૃપા કરવા માટે અમારા તરફથી ૩ જૈન ગૂર્જર કવિઓ ભાગ ૧ લે. ખાસ વિજ્ઞપ્તિ કરવામાં આવી છે. આ સર્વ આલે
આ ગ્રંથ પાછળ અમે પંદર વર્ષની સતત ચનાત્મક લેખો મળે આ ગ્રંથના બીજા ભાગમાં મહેનત લીધી છે અને આખરે તેને પહેલો ભાગ પ્રસિદ્ધ કરવાનો વિચાર છે અને તેમ થયે “પ્રવેશક' શ્રીમતી કેન્ફરન્સ તરફથી બહાર પડેલ છેઆ માટે તરીકે તે લેખો અપૂર્વ સેવા બજાવશે એ નિર્વિવાદ તેના કાર્યવાહકને અતિ ધન્યવાદ ઘટે છે. હજુ પણ છે. હમણાં આપનું સાક્ષર શિરોમણિ રા.. બ. કેશઆ ગ્રંથ બને તેટલો સંપૂર્ણ કરવા માટે જુદા જુદા વલાલ હર્ષદરાય ધ્રુવ આ પહેલા ભાગની પહોંચ સ્થળે રહેલા ભંડારો જેવા તપાસવાની સતત સ્વીકારતાં કૅન્ફરન્સના સ્થાનિક જનરલ સેક્રેટરીઓને મહેનત અમારા તરફથી ચાલુજ છે. ગત વિજયદશ- તા. ૨૫-૧૧-૧૬ ના પત્રથી જણાવે છે કેમીએ ખંભાત જવા અહીંથી નીકળી ત્યાં દશેક
| યા કીક “આપશ્રીના તરફથી જેન ગર્જર કવિઓ-પ્રથમ
આ દહાડા સ્થિતિ કરી ત્યાંના શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વર ભાગ એ નામનૂ પુસ્તક આજે ભેટ મળ્યું, તેની પહોંચ જ્ઞાનમંદિરમાં ભંડાર અને ત્યાંની જનશાળામાંનો આનંદ તથા આભાર સાથે આપતાં લખવાની રજા લેક મુનિ મહારાજશ્રી લાવણ્યવિજયજીને ભંડાર એમ બેમાં છું કે કૉન્ફરન્સ એ પુસ્તક બહાર પાડી પરમ ઉત્સાહી ના ભાષાના કાવ્યગ્રંથ-રાસ ચોપાઈ આદિ હસ્તગ્રંથ
સંશોધક મેહનલાલ દલીચંદ દેશાઈએ અંતરના ઉમંગથી
લીધેલા પરિશ્રમની કદર કરી છે અને ગુજરાતી જૈન જવાની તક મળી હતી અને કેટલુંક નવીન સાહિત્ય
સાહિત્ય વિશે માહીતી સર્વસુલભ કરી ગૂજરાતી સાહિમળી આવ્યું હતું. આ માટે ત્યાંના શેઠ કસ્તુરચંદ,
ત્યના અભ્યાસને અપૂર્વ અનુકૂળતા પૂરી પાડી છે. મહાઅમરચંદ, શેઠ નાનજીભાઈ અમરચંદ, શેઠ મૂળચંદ ભારત, રામાયણું અને પુરાણના આધારનું ગુજરાતી પાનાચંદ વગેરેને ઉપકાર માનીએ છીએ. આ સર્વ સાહિત્ય ચૌટે ચકલે ગવાતૂ હતું. પરંતુ પુષ્ટિમાર્ગીય, વધુ શોધખોળને પરિણામે જેટલી વિશેષ અને નવીન સત્સંગી અને જૈન સાહિત્ય મંદિર અને ઉપાશ્રયમાં જ હકીકત મળશે તે આના બીજા ભાગમાં પૂર્તિ તરીકે તેની પવિત્રતાની સુવાસ ફેલાવતું હતું. આ કારણથી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવશે.
ઇતર પંથ અને ધર્મની જાણબહાર તે અત્યારસુધી રહ્યું આ પહેલા ભાગમાં વિક્રમ ૧૩ મા સૈકાથી 2 છે. આ સૂચિથી તે સંબંધી અજ્ઞાન ઘણે દરજે દર
થશે. ખંડિત મૂર્તિરૂપે, ઘસાઈ ગયેલા સિક્કા રૂપે, ત્રુટિત ૧૭ મા સૈકા સુધીના કવિઓ અને તેની કૃતિઓની
પાનાં રૂપે જનાં સંસ્મરણે જનતાને અને સાહિત્યને નેધ કરી છે, અને ૩૨૦ પાનાને પ્રસ્તાવનામાં
ઇતિહાસ ઘડવામાં બહુ ઉપયોગી નીવડે છે, તે જૈન જૂની ગુજરાતીને ઇતિહાસ” એ નામનો નિબંધ :
મના નિબવ ગુજરાતી સાહિત્યના ભંડાર વિશે શું કહેવું? ફરીને એક એ લખેલો પ્રકટ કરવામાં આવ્યો છે. આ અને વાર મેકલેલી અમૂલ્ય ભેટ માટે આભાર પ્રદર્શિત કરી

Page #7

તંત્રીની નોંધ
૫
તથા “જૈન ગૂર્જર કવિએ-દ્વિતીય ભાગ” વેળાસર મારા માં મૂકીને અને સાહિત્યરસિક ઇતિહાસ પ્રેમી મધ્યસ્થ જેવા વૃદ્ધ મનુષ્યથી લાભ લેવાય એમ પ્રગટ થવાની સજજન સાક્ષરવર્ગમાં અમૂલ્ય વિતરણની યોજના કરીને વિજ્ઞાપના કરી વિરમું છું.
અતીવ પ્રશંસાપાત્ર કાર્ય કર્યું છે એમ સહજ ઉદગાર લે. આધીન સેવક,
પ્રકટ થાય છે. પ્રકાશક સંસ્થાને મ્હારાં અત્તરનાં અભિકેશવલાલ હર્ષદરાય ધવ. ” નદન છે, તે સાથે સંગ્રાહક અને સંપ્રયોજક શ્રીયુત
મેહનલાલ દ. દેશાઈના સુપ્રશસ્ત પ્રયત્ન માટે ધન્યવાદ આજ પૂજ્ય ધ્રુવ મહાશય અમે બાળકને પર
ઉચ્ચાર્યા સિવાય રહી શકાતું નથી. આ ગ્રંથ સંબંધમાં બારા તેજ તારીખના એક કાર્ડથી જણાવે છે કે
હારે વિશેષ અભિપ્રાય ગ્રંથનું અંતર અવલેન કર્યા સદા સ્નેહી મેહનલાલભાઈ,
પછી આગળ ઉપર જણાવીશ.” આજે, બહુ દિવસથી જેની હું વાટ જેતે હતે તે જન ગૂર્જર કવિઓ-પ્રથમ ભાગ મને મળે. તમારી પ્રસિદ્ધલેખક શ્રીયુત 'સુશીલ ૧૮-૧૨-૨૬ ના મહેનત અથાગ છે. તમે જૈન ગૂજરાતી સાહિત્યની જેવી ટૂંક પત્રમાં જણાવે છે કે – સેવા બજાવી છે તેવી જૈનેતર ગૂજરાતી સાહિત્યની સેવા બનાવનાર કેઈ નથી-શેષપૂર્તિ કયારે થશે તેને પણ
“ગુર્જર જેને કવીઓ વાળું પુસ્તક પણ રા. દેવચંદખ્યાલ આવતો નથી. બીજો ભાગ હવે કયાર સે ભાઈ (જનપત્રના તંત્રી) પાસેથી માગી લીધું. મેં તે બહાર પડશે?
ધાર્યું કે પાંચ-પચીસ ફોરમને ગ્રંથ હશે. પણ મેટું
દળદાર વૅલ્યુમ નીહાળી હું તે દંગ જ થઈ ગયે–આ તમારી સૂચિ હું આદંત અવકાશમાં વાંચી જઈશ.
ડિક્શનેરી જેવડે ગ્રંથ હું કયારે વાંચી શકીશ? આપની પણ અવસ્થાએ મારા (૫૨) અમલ જમાવવા માંડયો છે
ધીરજને પણ ખરેખર ધન્યવાદ ઘટે છે. સાહિત્ય એક તેથી તમારી સૂચનાઓ મારાથી કેટલે દરજજે પળાશે તે
સાધના છે તેમાં અનંત વૈર્ય કેટલું આવશ્યક છે તે શક પડતું છે.....
તમારા આ પ્રકાશન ઉપરથી સમજાય છે. સમાલોચનાની વડોદરાથી પંડિત લાલચંદ ભગવાનદાસ ગાંધી
ખાતર નહી તે પણ મારા પિતાના વિનોદની ખાતર જણાવે છે કે
વાંચીશ. કારણકે મને પિતાને તેમાંથી ઘણું નવું જાણવાનું શ્રીમતી જેન જે. કે. ઐફિસે આવા ગ્રંથને પ્રકાશ

Page #8

જૈન યુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
વિજ્યરાજરિ
'". [ આ સૂરિના નિવણ પર દુહા તથા ઢાળમાં સ્વાધ્યાય તેના શિષ્ય ધનવિજયે સુરતમાં રચેલ અને મુનિ વિનીતવિજયે લખેલી એક લાંબા કાગળ પરથી અમને પ્રાપ્ત થઈ છે જેમાંથી નીચેની હકીક્ત મળી આવે છે: ]
* (ગુજરાતના) કડી નગરના શાહ ખીમાં તેમના વિજયમાનસૂરિને ભલામણું કરી કે “જિનશાસન પિતાનું નામ હતું. ને માતાનું નામ ગમતાદે હતું. દીપાવે રે, ધરો ગચ્છ ભાર’ પછી અનશન તેમને જન્મ સં. ૧૬૭૯ ના વૈશાખ સુદિ ૩ ને લઈ સં. ૧૭૪૨ આષાઢ વદિ તેરસને પાછલે દિને દિને થય ને નામ કુંવરજી રાખવામાં આવ્યું. વિ. અમરવાસ પામ્યા. શબને અગ્નિસંસ્કાર “મહિસાયરને જયાણંદસૂરિ પાસે તેમણે અને પોતાના પિતા બંનેએ તીર’ સુગંધી દ્રવ્યથી કર્યો. ખંભાતના સંધે ધન વૈરાગ્ય પામી રાજનગરમાં સં. ૧૬૮૯ આસાઢ સુદ પુણ્ય કર્યો. સુરતને સંઘે આ ખબરથી દાન પુણ્ય કર્યું, ૧૦ મીને દિને દીક્ષા લીધી. તેમનું નામ કુશલવિજય માછી વાઘરી પાસે જાળ છેડાવી. આ પ્રમાણે આ રાખ્યું. આ દીક્ષા મહોત્સવ ત્યાંના શાહ મનજીએ નિર્વાણ સ્વાધ્યાય પૂરો કરી કર્તા છેલ્લી કડી મૂકે કર્યો. શાસ્ત્રવિદ્યા પામી યોગ વહન કરી ગણિ પદ છે કે – પામ્યા. દેશવિદેશ વિહાર કર્યો. સંવત ૧૭૦૩ માં,
શ્રી વિજયરાજ સુરીશ્વરત, શીલ ધનવિજય ઉવજઝાય; સોહીમાં શ્રી વિજયાણંદસૂરિએ તેમને પિતાના પટ્ટધર કર્યા. શ્રી ગુઠ સાહરાઉતે આને ઉત્સવ કર્યો
સૂરિત બંદિરમાં એ કર્યો, નિવણને સઝાય
- અને નામ વિજયરાજસૂરિ રાખ્યું, ઉપદેશ સારો
* તબી, આપતા હતા. નવયાત્રા શંખેશ્વરની, ચાર શત્રુંજયની બે ગિરનારની, ને એક માણેકસ્વામિની તેમજ ત્રણ પ્રેમવિજય ઉપાધ્યાય અંતરિક્ષ પાર્શ્વનાથની યાત્રાઓ કરી. ૭ બિંબની
- આને બે પાનાને નિર્વાણુરાસ હસ્તલિખિત પ્રતિષ્ઠા કરી. ને ૪ લાખ બિંબને જુહાર્યા. અપાર માલ પહેરાવી. ઘણાઓએ ચોથા વ્રતની તેમની પાસે
પ્રતમાં મળી આવ્યું છે તેને સાર એ છે કે – બાધા લીધી, અને અનેક તપશ્ચર્યા કરી. હીરવિ- વટપદ્ર (વડોદરા)માં પ્રાધ્વંશ (પોરવાડ જ્ઞાતિના) જયસૂરિનો તેર માસને તપ કર્યો, સિદ્ધાચલ આરાધવા “સાહ હંસરાજને હાંસલદે નામની પત્ની હતી અને આંબેલની ઓલી કરી, તેમના ઉપદેશથી અનેક સંઘ તેમને સં, ૧૬૬૬ માં પ્રેમજી નામે પુત્ર થશે. કાઢવામાં આવ્યા, જિનપ્રાસાદ થયા, શાશે ધન ૧૬ વર્ષનું યૌવન પ્રાપ્ત થતાં શ્રી વિજયતિલકરિના થયું. નારદપુરમાં ચોમાસું કર્યું ત્યારે ધ્યાન કરતાં શિષ્ય ઈંદ્રવિજય વાચક પાસેથી દીક્ષા લીધી અને શાસનદેવતા પ્રત્યક્ષ થયા ને માન મુનિને ગ૭ને વાચક ભાવવિજય પાસે શાસ્ત્રાધ્યયન આદર્યું. ભાર આપવાનું કહેતા ગયા. સં. ૧૭૩૬ મહા સુદ ચરણકરણ વેગ વહી પૂર્વપાપ આલઈ ઉપ૧૩ ને દિને આચાર્યપદ સિરોહીમાં માનમુનિને વાસ-છઠ અઠમ બહુ કર્યા ઉપરાંત અબીલ નીવી આપ્યું ને તેમનું નામ વિજયમાનસૂરિ નામ આપ્યું. એકાસણા સિકચક્રતી બે ઓળી, પંચ વિષયનાં પચ "આને ઉત્સવ સીહીના શાહ ધર્મદાસે કર્યો. આ ખાણ પંચમી તપ તથા વીસ સ્થાનકની એલી એક વિજયરાજ સૂરિએ ૧૨ મનિને ઉપાધ્યાય-વાચકપદ આ બેલ બીજો ઉપવાસ એમ અઢાઈ વગેરે તપશ્ચર્યા આપ્યું. વિજયરાજસૂરિ ખંભાતમાં આવ્યા. સંધે ખૂબ કરી શત્રુંજયની બે, અંતરીક્ષ પાર્શ્વનાથ અને માન આપ્યું. અહીં તેમના શરીરને બાધા થતાં ગિરનારની એક, અને અબુંદ (આબુ) તથા શંખે ઔષધની કારી ન લાગી, સંસાર અસાર જાણે શ્વરની પાંચ યાત્રા કરી.

Page #9

ઉખાણાં
વિજયાણદસરિએ વાચપદ આપ્યું. દેશવિદેશ એક માસ ખમણ, ૩૯ છઠ, ૧૩ અઠમ, ૨૨૨૨ વિહાર કર્યો. વિજયરાજસૂરિને આદેશ લહી સુર- ઉપવાસ,નવ નવે બિલની ઓળા,-૧૨૯૫ અબીલ, તથી વટપ્રદ આવ્યાં. સંવત ૧૭૧૭ના શ્રાવણ સુદ ૬૬૦ સામાયિક, ૧૬૮૦ એકાસણા વગેરે કયી. બીજ રવિવારે શરીરને વ્યાધિ થતાં અઠમ કરી અણુ શબને માંડવી કરી ધામધુમથી તથા દાનપૂર્વક સણ કર્યું સર્વ જીવને ખમાવી ચાર શરણાં લઈ સં. સુખડ કેસર અગર કસ્તુરી આદિથી અગ્નિદાહ દીધું. ૧૭૧૭ ના શ્રાવણ સુદ ૧૦ રાત્રે પાછલા પહારે નગરપુરામાં અમારિ પડહ વગાથે. આ રીતે આ એટલે એકાદશીએ સ્વર્ગવાસ પામ્યા. કુલ શત્રુંજય રાસ પ્રેમવિજય સેવક (શિષ્ય) વૃદ્ધિ(વિ ) આદિ તીર્થની ૩૬ યાત્રા માની, પપ સ્નાત્ર કરી પૂરો કર્યો. શાંતિનાથની પૂજા કરી; લાખ જિનબિંબ જુહાર્યાં,
SS
તંત્રી.
ઉખાણું.
એક પાનાની હસ્તલિખિત પ્રત મળી છે તેમાં ઉખાણાં જેવાં વાક્યો મૂક્યાં છે. પ્રારંભમાં “પંડિત શ્રી રત્નભૂષણ ગણિ ચરણ કમલેભ્યો નમઃ” એ પ્રમાણે મૂક્યું છે. તે પરથી જણાય છે કે આ પ્રતના લેખક તે ગણિના શિષ્ય હવા ઘટે. ] ૧ કદલી દલિતાં કાંટુ નહીં.
- હાથીનું પગ રાહુ નહીં, જેઠી સરિખુ ટુ નહી,
આટા પાખઈ ટુ નહીં, આવી સરિખુ ખોટુ નહીં,
રાજા સરિખુ મોટુ નહીં, ૨ સાંકડી શેરી ઢાલું નહીં,
સંન્યાસી ઊચાલુ નહી, ગાદલ કોટિ ગાલું નહીં,
પરણ્યા પાખઈ સાલું નહીં, સુનઇ ક્ષેત્રિ માલુ નહીં,
- હબસી સરિખુ કાલુ નહીં, - આગિનઈ તુ આલુ નહીં. ક છવ પાખઈ શન નહીં,
જિમ્યા પાખઈ થાન નહીં, માથા પાખઈ કાન નહીં,
- વર વિદૂણી જાન નહીં,
વાલ વિહુણ વાંન નહીં, .
લૂઠા પાખઇ ધાંન નહીં, * ૪ આંબા પાખઈ સાખ નહીં,
પીપલ પાખઈ લાખ નહીં આગિ વિહૂણ રાખ નહીં,
વિવ્યા પાખઈ કામ નહીં દીઠા પાખઈ ધાંખ નહીં,
કાલાં માણસ ભાષા નહીં ૫ ભુડાં માણસ કામ નહીં,
કીધાં પાખઈ કામ નહીં.' ૬ ગામ પાખઈ સીમ નહીં,
ટાઢિ પાઈ હીમ નહીં ૭ લખિમી પાપમાન (મે) નહીં,
ભગવંત સરિખું નામ નહીં, ૮ ઉંચઈ ટીંબઈ નીર નહીં,
ઉટના દૂધની ખીર નહીં, કેળવ્યા પાખઈ હીર નહીં,
સાલવી પાખઈ ચીર નહીં ૯ પાયા પાખઈ ઘર નહીં,
: ધોરી પાખણ ધર નહીં ૧૦ ગુર પાખઈ મંત્ર નહીં,
જાણ્યા પાખઈ યંત્ર નહીં

Page #10

≈ 2
૧૧ પ્રીતિ પાખષ્ઠ મિત્ર નહીં,
વયર પાખઇ શત્રુ ની'
૧૨ કાંયા વિઠૂર્ણ સૂત્ર નહીં,
પેટ વિષ્ણુ પૂત્ર નહીં
૧૩ નાગરવેલિ ખીજ નહીં,
વાદલ પાખઇ વીજ નહીં,
૧૪ માતા પાખઇ હેજ નહીં,
હાદા પાખઇ તેજ નહી'
૧૫ અંગ હીથુન) રાજ નહી, વેશાન ૧૬ ભણ્યા પાખ ઉક્તિ નહીં,
તુ લાજ નહી
વિવેકી પાખઇ યુક્તિ નહીં જિમ્યા પાખઇ શકતિ નહીં,
તુરક માહિ' વિગતિ નહી
અન્ન પાખષ્ઠ ભકતિ નહીં,
જિનધર્મ પાખઈ મુગતિ નહીં
૧૭ નવકુલ પાખઈ નાગ નહીં,
તારા પાખઇ તાગ નહીં
ભાણેજ માટી ભાગ નહીં,
કંઠ વિઠ્ઠણ રાગ નહીં,
પર્વત પાખઈ સાગ નહીં,
વિમલાગિરિ ઉપર કાગ નહીં
૧૮ ભાગી પાખ૪ ભાગ નહી”,
વ્રતી વિષ્ણુ યેાગ નહી
૧૯ વડલાનું તુ ફુલ નહી,
ચિંતામણ્િનુ` મૂલ નહી’
૨૦ જવહરતુ તુ તાલ નહીં,
ચઊદષ્ટ સાન” છેલ નહી'
મઢિયા વિઠ્ઠણુ ઢાલ નહીં,
લંપટ માણસ ખેાલ નહીં ૨૧ ગજધર પાખઈ ખાટ નહીં,
કુંભાર પાખઇ માટે નહીં
જૈનયુગ
**સારા પાખઇ ત્રાટ નહી,
સાની પાખઈ લાટ નહી
ગરથ પાખઈ હાટ નહીં,
ગુરૂ પાખઇ ધર્મની વાટ નહી ૨૨ વડપણુનું જાયું, ઢીંકુઆનુ પાયું, પાંગલાનું ધાયુ, ફ્રુટાનું વાયું.
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
૨૭ મિર હાલૂનું વઢિઉં, હાલીનુ પઢિલ, જલકાસનુ મઉિં, ઉટનું િ ૨૪ નિધનનું જંગ,વયરીતુ રંગ પાવનુ સંગ, ગાહિમ લીંડાંનુ ભંગ ૨૫ માતાની વાડ, જવાસાની વાડિ સઇની ધાડિ.
૨૬ સિરાઢીનું દાતણુ, રાખનું સીરામણુ ઉટનુ જામ, હાથીનું દામણુ ૨૭ વહીનું પઢીગણું, સૂપડાનું ઉદ્દીંગણું આકડાનું ઊટીપણું, પાવનું માટીપણું ૨૮ ખાઆનુ તેજ, મંત્રેશ્વનું હેજ ખડસલાની સેજ, ટીંબાનુ ભેજ ૨૯ કાટાનુ લાગ, માનુ ભાગ રન્નાદેનુ જાગ, સુકર્ડ માહિં સાગ ૩૦ આંધલાની આસ, ગાદહિડાની લાસ વયરાલા માહિં વાસ, વેશાનુ દાસ ૩૧ આભાં તણી છાંડ, કુપરિસ તણી બાંહ ૩૨ આકતણુ' તૂર, નદી તણું પૂર ૩૩ રાખનું ધ્રુ, ભુંડનું ભુ
ખાલકનું હું, કાલાનુ કહુ ૩૪ દાસીનુ સનેહ, પાવ નુ વેડ
કૈાઢીનું દેહ, પાણીનુ અવલેહ ૩૫ ખમણુાનું દેખણું, ખાલકનું પેખણું, મૂરખનું લખણું, ટીંટાતુ' લખણું ૩૬ નીસાણીનું નાણું, ધાણીનું ખાણું ભાગું ભાણું, ગહિલીનું ગાણું ૩૭ વલહટીઆનુ હાટ, ખેાબડુ ભાટ વગડાની વાટ, અનુ પાટ
.
આમાં ૧ થી ૩૭ એ સંખ્યા અમેએ પ્રાસ પ્રમાણે સગવડતા ખાતર મૂકી છે, મૂળમાં સળગ લખાયેલ છે, છેલ્લે અર્કનું પાટ ' એટલું લખી પ્રત અધૂરી મૂકાષ્ટ લાગે છે. આ ઉખાણાં જોડકણાં જેવાં લાગે છે. અમે અંગ્રેજી ભણતા ત્યારે આવાં અંગ્રેજીમાં ઊખાણાં ખાલાતાં–જેવાં કે No knowledge without College (કેાલેજ વગર જ્ઞાન નહિ) No life without wife (શ્રી વિઠ્ઠણું જીવન નહિ ) વગેરે. તી.

Page #11

શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ
તેને ઈતિહાસ અને તેની ગુર્જર સાહિત્યમાં ઉપગિતા. આખા જીવનમાં સાહિત્યની સેવા કરનાર અને ત્યાં વ્યપાર સારો હતો. અત્યારે અમદાવાદ જીલ્લાન સાથે ગુજરાતના બે મહાન રાજાધિરાજોના આખા તાબામાં છે. એમની માતા જૈન ધર્મ પાળતી હતી. સમયમાં અનેક પ્રકારે રાજકીય બાબતોમાં ભાગ પિતા જૈન હતા પણ ધર્મ શ્રદ્ધામાં એમની માતા લેનાર અને તેની સાથે ધર્મસામ્રાજ્યની પ્રબળ જેટલા મજબૂત હોય એમ લાગતું નથી. શ્રીદેવચંદ્ર ભાવના વ્યવહારૂ રીતે સિદ્ધ કરનાર શ્રીમાન હેમ. આ નાના બાળકનું સુંદર ભવિષ્ય એની મુખમુદ્રા ચંદ્રાચાર્યનું “કળિકાળ સર્વજ્ઞ”નું બિરૂદ સ્થાને છે અને બીજા લક્ષણથી જોઈ જાણી ભવિષ્યના મહાન એમ જ્યારે તેઓશ્રીની અનેકદેશીય પ્રવૃત્તિ જોઈએ સેવા કરનાર તરીકે એને પીછાની ભક્તિભાવવાળી છીએ ત્યારે લાગ્યા વગર રહેતું નથી. એમને સાહિ- માતા પાસે એ બાલનની માગણી કરી અને ત્યનું એક પણ ક્ષેત્ર ખેડયા વગર છોડયું હોય એમ આખરે સંવત ૧૧૫૦ ના મહા સુદ ૧૪ શનિવારે લાગતું નથી અને તે બાબતની પ્રતીતિ તેઓને ખંભાતમાં દીક્ષા આપી અને અભ્યાસ શરૂ કરાવ્યો. લભ્ય ગ્રંથસંગ્રહજ આપે તેમ છે. અન્ય પ્રસંગે એ એ વખતે એનું નામ સોમચંદ્ર રાખ્યું. પ્રાકૃત ભાષા મહા ત્યાગી અને સરસ્વતીના અનન્ય ભક્તના આખા તત્ત્વજ્ઞાન અને ન્યાયને અભ્યાસ પૂરો થતાં એમને જીવનની રૂપરેખા પર વિચાર કરવાનો પ્રસંગ હાથ સંવત ૧૧૬૬ માં બાવીસ વર્ષની વયે આચાર્યપદ ધરશું. એક નાના નિબંધમાં એ વિવિધતાથી ભરપૂર આપવામાં આવ્યું અને સંપ્રદાય પ્રમાણે તે વખતે જીવનને ન્યાય આપવાનું કાર્ય બનવું અસંભવિત તેમનું નામ ફિરવી હેમચંદ્રસૂરિ અથવા હેમચંદ્રાચાર્યું લાગવાથી આપણું ગુજરાતી સાહિત્ય પર સીધી રાખવામાં આવ્યું. અસર કરનાર તેમની પ્રાકૃત ભાષાની સેવા અને
સિદ્ધરાજ સિંહ, તેને અંગે ઉપલબ્ધ થતી હકીકતેનો અને સંગ્રહ કરવાનું તેથી પ્રાસંગિક ધાર્યું છે. આ નિબંધમાં આવી રીતે તૈયાર થયેલ અને બાળવયથી અસામુખ્યત્વે કરીને તે મહાપુરૂષના પ્રાકૃત-વ્યાકરણની ધારણ બુદ્ધિવૈભવ ધરાવનાર વ્યક્તિ જ્યારે તૈયાર રચનાના પ્રસંગ ઉપર ખાસ કરીને અને આનુષંગિક થતી હતી ત્યારે ગુજરાત દેશમાં તે વખતે જયસિંહ વિષય તરીકે આખા વ્યાકરણની રચના ઉપર અને સિદ્ધરાજની આણ વર્તતી હતી. મહારાજા કર્ણદેવના તેને સુવ્યવસ્થિત બતાવનાર અને એતિહાસિક બોટ મરણ વખતે ઘણી નાની વયમાં સં. ૧૧૫૦ ના પૂરી પાડનાર ગ્રંથની બાબત ઉપર જે હકીકત મળી છે પિષ વદ ૩ ને રોજ એને પટ્ટાભિષેક થશે. આપણે તેને સાર આપ્યો છે અને બહુ જરૂરી આજુબાજુની જે વ્યાકરણ સંબંધી આજે વિચાર કરીએ છીએ હકીકત ઉપર સહજ દષ્ટિપાત કર્યો છે.
તેને મહારાજા સિદ્ધરાજની સાથે ઘણે નીકટનો શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્ય..
સંબંધ હોવાથી એને લગતી કેટલીક હકીકત અત્રે વિક્રમ સંવત ૧૧૪૫ ના કાર્તક સુદ પૂર્ણિમાની પ્રસ્તુત છે. નાનપણથી અતૂલ પરાક્રમી આ ગુર્જરરાત્રીએ આ મહાત્માને જન્મ ધંધુકા (કાઠીઆવાડ) ધીષ પિતાની આણને વિસ્તાર વધારતા હતા ત્યારે માં થયો. એનું નામ ચંગદેવ, એના પિતાનું નામ શ્રી સોમચંદ્ર અભ્યાસમાં વધારે કરતા હતા. ન્યાય, ચાચિગ અને માતાનું નામ પાહિણી. જ્ઞાતીએ મઢ છંદ, કાવ્ય, અલંકારાદિ સર્વ સાહિત્યમાં કુશળતા મેળવાણીઆ. એ વખતે ધંધુકા મોટું શહેર હતું અને વવાને પાયો આ વખતે નખાતો હતો.
મુંબઈની આઠમી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદુ સમક્ષ વાંચેલે નિબંધ, લેખક મે. ગિ. કાપડીઆ,

Page #12

જેનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ સુરિશાર્દૂલ અને રાજાધિરાજ પરિચય, અને પ્રસંગાનુરૂપ બેલાયેલી પદ્યરચનાથી સિદ્ધરાજ
બહુ પ્રસન્ન થયા અને દરરોજ બપોરે રાજાના પ્રમોદ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના ચરિત્રને અંગે સાધારણ
સારૂ રાજમહેલે પધારવા સૂરીશ્વરને વિનતિ કરી જે રીતે માલૂમ પડે તે કરતાં જુદા જ પ્રકારની મુશ્કેલી
તેમણે સ્વીકારી. આ પ્રથમ પરિચય થયો. ત્યારપછી છે. સાધારણ રીતે કઈ પણ ગ્રંથકર્તાનું ચરિત્ર લખવું
સૂરિમહારાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહ પાસે અવાર નવાર હોય તે કશાં સાધન મળતાં નથી ત્યારે આ પ્રબળ
જવા લાગ્યા. માળવાના રાજા યશવમ પર મહાન પ્રતાપી બુદ્ધિભવશાળી વિદ્વાનના અનેક ચરિત્ર
વિજય મેળવી રાજાધિરાજ સિદ્ધેશ્વર અણહિલપુર મળે છે અને તેમના જીવનને પ્રવાહ, દેશસ્થિતિ,
પાટણમાં પેઠા તે વખતે તેને આશિર્વાદ આપવા રાજ્યસ્થિતિ, સમાજસ્થિતિ, લોકવ્યવહાર કેવા સર્વ દર્શનીઓ મળ્યા હતા, તે વખતે હેમચંદ્રાચાર્ય હતા તે માટે વિસ્તીર્ણ સાધનસાહિત્ય પ્રાપ્ત થઈ તેને આશીષ આપી તે સર્વમાં પ્રથમ પંકિતએ ગણાઈ. શકે છે. એ આખા ચરિત્રને બારીકીથી અન્ય તેમણે તે વખતે કહ્યું કેઃ “સિદ્ધરાજ પૃથ્વી જીતીને પ્રસંગે વિચારશું. અત્રે તે પ્રાકૃત વ્યાકરણને અંગે આવે છે માટે અ કામદુધા ગાય ! તમે તમારા ટલી જરૂરી વાત હોય તેટલીજ કરવી આવશ્યક ગોમય રસ વડે ધરતીનું સીંચન કરે; અહી સમુદ્ર * ધારી છે અને તેમાં પણ સમયને સંકેચ હોવાથી તમે મોતીના સાથીઆ પૂરે; અહે ચંદ્ર તમે તમારા ખાસ મુદ્દાની વાતેજ કરશું. ઉકત મહાન આચાર્યના પૂર્ણ તેજથી પ્રકાશ કરો; અહે દિશાના હાથીઓ! ચારિત્રનો ઘણો આધાર લેવા લાયક ગ્રંથ તે તેમના તમે તમારી સુંઢા વડે કલ્પવૃક્ષનાં પાંદડાનું તારણ સ્વર્ગગમન પછી એક શતકમાં લખાયેલ શ્રી પ્રભા- ધારણ કરે.”ર સૂરિના આ આશિર્વાદથી સભાવક ચરિત્ર છે. એ પ્રભાચંદ્રસુરિની કૃતિ સં. ૧૩૩૪ રંજન બહુ થયું અને રાજેશ્વર બહુ ખુશી થયા. માં લખાયેલી છે અને ઘણી આધારભૂત હકીકત ત્યાર પછી એક પ્રસંગ બન્યો તેને આપણે જે વ્યામુદ્દામ રીતે પૂરી પાડે છે. એ ઉપરાંત મેરૂતુંગાચાર્યને કરણને વિચાર કરીએ છીએ તેની રચના સાથે ઘણે પ્રબંધ ચિંતામણિ અને રાજશેખરને પ્રબંધકોશ અતલગને સંબંધ ધરાવે છે. અથવા ચતુર્વિશત પ્રબંધ શું. ઉપરાંત ફાર્બસની
યાકરણ રચના પ્રસંગ રાસમાળા તથા ડો. પીટરસનનું એ વિષય પરનું ડકન કોલેજનું ભાષણ અને ડે. બુલરના જર્મન ભાષાના એક વખતે મહારાજા સિદ્ધરાજને અવંતી
The Life of Jain monk Hemchandra” (ઉજજન)માં રહેલા પ્રધાન પુરષોએ લક્ષણશાસ્ત્ર ને પુસ્તકને અવારનવાર ઉપયોગ કરવામાં આવશે. વ્યાકરણનું પુસ્તક બતાવ્યું. એ શું છે એમ રાજાએ
પૂછતાં ભાજરાજનું બનાવેલ એ શબ્દશાસ્ત્ર છે એમ પ્રભાવક ચરિત્રના બાવીશમાં રંગમાં કહેવા પ્રમાણે એક વખત મહારાજા સિદ્ધરાજની સ્વારી ૨ વાર કસર સિદ્ધતિરાડમરારિવાતિના રાજમાર્ગ ઉપર જતી હતી તે વખતે રાજાધિરાજે કહ્યરતુ શિક જિ તૈમeaધતા જતઃ | સૂરિને દુકાનમાં ઉભેલા જોઈ પોતાના હાથીને અંકુ ૨ મfÉ કામારિ રામામૈદifda શથી ખડો કર્યો અને “કાંઈક બેલ-કહો' એટલું
रत्नाकरा, રાજા સૂરિ તરફ બેલ્યા એટલે તત્કાળ સૂરિ બોલ્યા મુરતિવમાતનુ વડુ વંppt મકા “સિદ્ધ ! તારા હાથીને કોઈ જાતની શંકા વગર આગળ પૂરવા વપતાર્યાનિ શાળા ચલાવ. ભલે દિગજ ત્રાસ પામી જાઓ. એમાં શી
स्तोरणा અડચણ છે ? કારણકે આ દુનિયા તે તારા વડેજ ગાયત્ત રજાિિારા નર્ત નતિ રક્ષાયેલી-ઉદ્દત થયેલી છે” ૧ આ તત્કાળ રચાયેલી
सिद्धाधिपः।

Page #13

શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ તેને જણાવ્યું. વળી તેઓએ જણાવ્યું કે એ ભેજ આયુષ્ય નાનાં હોવાથી અગાઉના વિસ્તીર્ણ શાસ્ત્રોને રાજા માળવાને રાજા હતા, વિક્રશિરોમણિ અભ્યાસ થઈ શકે તેમ નહોતું અને વચ્ચેના હતો અને શબ્દ અલંકાર નિમિત્ત અને તર્કશાપર વખતમાં દેષસ્થાને અને ન સમજાય તેવી શુંચગ્રંથ તેણે બનાવ્યા છે, તેમજ ચિકિત્સા વૈદ્યક વાસ્તુ વણો એટલી વધી ગઈ હતી કે વિદ્વાનોએ એ સિદ્ધશુકન સામુદ્રિક વિગેરે વિષય પર ગ્રંથો લખ્યા છે. હૈમ વ્યાકરણ જોયું એટલે એને પ્રમાણભૂત ગણી રાજાએ કહ્યું કે અમારા ભંડારમાં શું આવું શાસ્ત્ર સ્વીકાર્યું. એ રાજદરબારમાં સ્વીકારાયેલા ગ્રંથને અંગે નથી? શું આવા વિશાળ ગુર્જર દેશમાં કોઈ વિદ્વાન દરેક પાને અંતે એક એક પ્રશસ્તિને ક ગ્રંથ. નથી જે આવો વ્યાકરણનો ગ્રંથ લખી શકે? રાજાના કાર મૂક્યો છે અને છેવટે ૪ એક મૂક્યા છે. એ આ ઉદગાર સાંભળી સર્વે હેમચંદ્ર સામું જોઈ રહ્યા પાંત્રીશ કમાં મુળરાજ સોલંકી અને તે પછીના જેનો ભાવ એ હતો કે એ કાર્ય કરવા સમર્થ તે છે. રાજાઓની અને મહારાજા સિદ્ધરાજની પ્રશંસા કરરાજાએ શબ્દશાસ્ત્ર વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર તૈયાર કરવા શ્રી વામાં આવી છે. આ ક્ષેકના નમુના પ્રાકૃત વ્યાક હેમચંદ્રસૂરિને પ્રાર્થના કરી અને જણાવ્યું કે અત્યારે રણને અંગે આપણે આગળ જોશું. એ વ્યાકરણ જે વ્યાકરણ મળે છે તે કાં તે બહુ ટુંકા છે, અધુરા ઉપર ગ્રંથકર્તાએ પોતે ટીકા લખી છે તે પણ મુદ્દામ છે અથવા જીર્ણ છે. અત્યારે પ્રવર્તતા શબ્દલક્ષણ અને જરૂરી છે. ગ્રંથ પૂરા થતાં રાજસભામાં એ શાસ્ત્રની બહુ જરૂર બતાવતાં સૂરિએ સાધને પૂરાં વાંચવામાં આવ્યા. વસ્તુદર્શનની સ્પષ્ટતા સરળતા પાડવામાં આવે તો એ કામ હાથ ધરવા સંમતિ અને સંપૂર્ણતાને અંગે એની એક અવાજે પ્રશંસા બતાવી. મુદામ માણસો મોકલી કાશ્મીર દેશના પ્રવર થઈ અને મહારાજાએ ત્રણ-લહીએ નામના નગરેથી ભારતી સરસ્વતી દેવી પાસેથી આઠ ગ્રંથની કોપી કરવા બેસારી દીધા. દુર દેશમાં અને જીના વ્યાકરણો મંગાવ્યા. સરસ્વતી દેવીના પ્રસાદથી ભ્યાસીઓને એની પ્રત પહોંચાડી. કયા કયા દેશોમાં એ પુરૂષો જલદી પાછા આવ્યા અને એ શ્વેતાંબર એની પ્રતે મોકલી તેનાં નામ આ પ્રમાણે પ્રભાચંદ્રહેમચંદ્રને માટે શારદા દેવીને કેટલું ઊંચું માન છે તે સૂરિ આપે છે:–અંગ (ભાગલપુર), વંગ (પૂર્વ બંગાળ), પણ જણાવ્યું.
કલિંગ (દક્ષિણ એરીસા) આંધ્ર, લાટ (નર્મદા પશ્ચિમ આવા વિદ્વાન નરરત્નને પિતાના દેશમાં રાષ્ટ્ર પ્રદેશ), કર્ણાટક, કેકણુ, મહારાષ્ટ્ર, સૌરાષ્ટ્ર, વત્સ, વાનું અહોભાગ્ય પ્રાપ્ત થવાથી રાજા પ્રસન્ન થયા અને કચ્છ, માલવ, સિંધુ સૈવીર (સિંધ), નેપાલ, પારવ્યાકરણ સર્વ દિશામાં તૈયાર કરવા હેમચંદ્રાચાર્યને સીક (ઇરાન), મુરંટક, ગંગાપાર, હરિદ્વાર, કાશિ, બહુ ખુશીથી આદેશ આપ્યો. શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્યે ચેદિ (બુદેલખંડ), ગયા, કુરુક્ષેત્ર, કન્ય કુન્જ, ગેડ ત્યાર પછી “શ્રી સિદ્ધહેમ” નામનું વ્યાકરણશાસ્ત્ર (ઉત્તર બંગાલ), કામરૂપ (આસામ), સપાદલક્ષ, જાબનાવ્યું. એના બત્રીશ પાદ–પ્રકરણે પાડયાં, આઠ લંધર, ખસ, સિંહલ, મહાબોધિ, બેડ, કૌશિક અધ્યાય-વિભાગ થયા. એમાં ઉણુદિ પ્રત્ય, ધાતુ (દરભંગા) વિગેરે વિગેરે. વિભાગ, લિંગ વિભાગ, જાતિ સૂત્ર અને વૃત્તિ એ સર્વ એની વીસ પ્રાંત કાશ્મીર દેશમાં સરસ્વતી મંદિહકીકત આવી એટલે એ પંચાંગી વ્યાકરણ બન્યું. રમાં મોકલી જે ત્યાં રાખવામાં આવી એટલે દેવી એની સાથે એમણે બે કશ બનાવ્યા. એનાં નામ:
- શારદાએ એનો સ્વીકાર કર્યો અને એને પ્રમાણભૂત નામમાલા અને અનેકાથેકેશ. એના આઠમાં અધ્યા- ગ્રંથ તરીકે ગ. યમાં પ્રાકૃત વ્યાકરણ લખ્યું તે પર આગળ વિવે
વ્યાકરણ પ્રસાર ચન થશે. વ્યાકરણના વિષયે,
એ ઉપરાંત કાકલ અથવા કકલ નામના એક પ્રભાવક ચારિત્રકાર આગળ લખે છે કે અત્યારે કાર્યરથ વિદ્વાન જેણે આઠે વ્યાકરણને અભ્યાસ કર્યો

Page #14

જેનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
હતો. તેને ખાસ અભ્યાસ કરવા માટે પાટણમાં રાજા બાબતેને બહુધા એક સ્થાનકેજ ખુલાસો મળી તરફથી રોકવામાં આવ્યો. તે સર્વને વ્યાકરણને જાય એવી એમાં ગોઠવણ રાખી છે. અભ્યાસ કરાવે અને તેની જાહેર પરીક્ષા દરેક આ વ્યાકરણને એક રીતે મૌલિક ગ્રંથ તરીકે માસમાં શુકલ પક્ષની પાંચમે થવા માંડી. જેઓ એ કહી શકાય અને બીજી દષ્ટિએ જોઈએ તે એને શાસ્ત્રની પરીક્ષામાં પસાર થતા તેમને રાજા તરફથી સંગ્રહપુસ્તક (Compilation) તરીકે પણ લેખી ભારે વસ્ત્રો અને સોનાનાં ઘરેણાંની ભેટ આપવામાં શકાય. શ્રી પ્રભાવક ચરિત્રકાર એ પુસ્તક તૈયાર આવતી હતી અને તેમને બેસવા માટે પાલખી અને કરવાને અંગે કારમીરથી આઠ વ્યાકરણના પુસ્તકા માથે છત્ર આપવામાં આવતા હતા. એ પ્રમાણે મંગાવવાનું લખે છે તેનો ભાવાર્થ એમ સમજાય છે વ્યાકરણની પ્રસિદ્ધિ કરવામાં આવી.
કે જે કાર્ય શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યને કરવાનું હતું તે જુની આ પ્રમાણે હકીકત મુદ્દામ રીતે શ્રી પ્રભાચ વાતન સુત્ર રૂપે ગુથી નવા આકારમાં રજુ કરવાનું પ્રભાવક ચારિત્રના શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ નામના રર માં હતું અને વ્યાકરણુકાર-વૈયાકરણીય એટલુંજ કરી શૃંગમાં આપેલ છે. એક (૧૩-૧૧૫)
શકે તે તેની મૌલિકતા છે. વ્યાકરણ કરનારને પ્રદેશ
ભાષામાં પ્રચલિત શબ્દધનનો કેવી રીતે ઉપયોગ આ સંબંધમાં અન્ય ગ્રંથકાર શું કહે છે તે થાય છે અને તે કેવી રીતે ગોઠવી શકાય અને તે જેવા પહેલાં એ વ્યાકરણની આખી રચના જોઈ
શબ્દોની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થઈ વિગેરે બાબતની ચર્ચા જઈએ, ખાસ કરીને પ્રાકૃત વ્યાકરણના સંબંધમાં એ
કરવાનું હોય છે. એને સાહિત્ય ઉત્પન કરવાનું આપણા ગુજરાતી સાહિત્યને કેટલું ઉપયોગી કાર્ય છે.
હેતું નથી પણ સાહિત્યમાં વપરાતાં શબ્દભંડળને તે પર વિચાર કરી લઈએ.
છણવાનું કાર્ય કરવાનું હોય છે. સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ. શબ્દાનુસાશન ,
વ્યાકરણ વિષય તદ્દન શુષ્ક છે. એમાં નથી
આવતી કલ્પના કે નથી પડતે રસ, એમાં આ વ્યાકરણનું આખું નામ “શ્રી સિદ્ધહેમ હૃદયભેદક રસ નથી કે મર્મવેધી પ્રસંગો નથી, ચંદ્ર શબ્દાનુસાશન” છે. એના સંસ્કૃત વ્યાકરણ ગચ્છામિ ગચ્છાવથી માંડીને એ આરીસ્ટ વિભાગના સાત અધ્યાય છે અને દરેક અધ્યાયના અને બેસીડીટીવ સુધી અથવા દેવ: દેવોથી ચાર ચાર પાદ છે એટલે સંસ્કૃત વિભાગના કુલ માંડીને અનહુ જેવા અનિયમિત રૂપે, તેમજ ૨૮ વિભાગો થાય છે. વ્યાકરણના મુખ્ય પાંચ તદ્ધિત કૃદંત અને કારકના અટપટા પ્રયોગો ધારણ અંગે છે. એમાં સૂત્રો, પ્રત્યય ઉણાદિ, ધાતુના કરવા, સમજવા, છૂટા પાડવા, પ્રથક્કરણ કરવા, ગણે, ધાતુના અર્થો અને નામની જાતિઓને સમા- ગોઠવવા અને સર્વગ્રાહી થાય તેમ સમજાવવા અને વેશ થાય છે. એના અંતરમાં દશગણે, પરસ્મ આ- તે કાર્ય તદ્દન નવીન એ, નવીન પધ્ધતિએ, ટુંકામાં ત્યને અને ઉભયપદી ધાતુઓ, તેના કાળો, નામના અને મુદ્દામ રીતે કરવું એ અસાધારણ બુદ્ધિવૈભવ, રૂપે અને તેની અનિયમિતતાઓ, તદ્ધિત, કારક ભાષાપરને સર્વગ્રાહી કાબુ અને પ્રૌઢ સમન્વય વિગેરે અનેક બાબતોને સમાવેશ થાય છે. આ શક્તિ, સંગ્રાહક શક્તિ અને સંદર્શન શક્તિને અદ્દસિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણ એવા પ્રકારનું બનાવ્યું છે કે ભુત સોગ બતાવે છે. એ કાર્ય આ ચરિત્રનાયકે એના અભ્યાસીને વ્યાકરણને લગતી કોઈ પણ બાબ- ફતેહમંદીથી કર્યું એ એમના ગ્રંથને તેમના વખતમાં તમાં શંકા જેવું કાંઈ રહે નહિ. એ ઉપરાંત એ જે સ્થાન મળ્યું તે પરથી જણાય છે, અને ત્યાર વ્યાકરણની મેટી ખૂબિ એ છે કે એમાં સૂત્રોને પછી એ ગ્રંથે જે સ્થાન વ્યાકરણ ગ્રંથમાં જાળવી સહેલાં કરીને લખ્યા છે એટલે મગજ પર વધારે રાખ્યું છે તે એ ગ્રંથની અદભુતતા અને વિશાળપડતે બેજ ન પડે અને ટુંકામાં સર્વ વ્યાકરણની તાને અચૂક પુરાવે છે. ત્યાર પછીના સમયમાં

Page #15

શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ એક પણ મોટું સંસ્કૃત વ્યાકરણ જેમાં ઉપરના પાંચે પ્રાકૃત વ્યાકરણપરના કુલ સાત લોક આગળ વિચાઅંગેનો સમાવેશ થતો હોય એવું બન્યું નથી એટલે રવામાં આવશે. જેમ અનેક સાહિત્યના વિષયો જેવાં કે સાહિત્ય
જૈન આર્ષભાષા. ( મર્યાદિત અર્થમાં કાવ્યનું વિજ્ઞાન ), કોશ અને ન્યાયમાં તેમણે છેલ્લો શબ્દ કહે છે તેમાં શબ્દાનુ
જૈન ગ્રંથે પછી મૂળ સિધ્ધાન્ત ગ્રંથ “પ્રાકૃત શાસન વ્યાકરણમાં પણ તેમણે છેલ્લો ઉલ્લેખ કર્યો ભાષામાં લખાયેલા છે. તેની રચના કરનાર તીર્થકરના છે. ત્યાર પછી વ્યાકરણની નાની નાની પ્રક્રિયા બની મુખ્ય શિષ્યને ઉદ્દેશ એવો હતો કે બાળ સ્ત્રી મંદ છે પણ મોટા સર્વદેશીય પંચાંગી વ્યાકરણને અંગે અને સાધારણ સમાજ સહેલાઈથી સમજી શકે અને કઈ પણ વિદ્વાને કાર્ય હાથમાં ધર્યું હોય તેવું જાણ- ઉચ્ચારી શકે એવી ભાષામાં જે ગ્રંથરચના થઈ વામાં નથી અને તેટલું છતાં તેમને સદર વ્યાકરણ
હોય તે તે સર્વને ઉપયોગી થાય. સંસ્કૃત ભાષામાંથી ગ્રંથ જૈન અને જૈનેતર વિધાનમાં અત્યાર સુધી પ્રાકૃત નીકળી કે પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત એક સાથે
સમાજ અને અત્યારે પણ મુખ્ય સ્થાન ભોગવે છે એ બલાતી હતી એ ઘણો વિકટ પ્રશ્ન છે. આ સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસને નવું જાણવાનું રહ્યું. એક વખતે વાતચીત અને ગૃહવ્યવહાર કે વ્યાપાર નથી. કેઈ પણ સારી ટીકા વાંચતાં કુત્તિ જ સંસ્કૃત ભાષામાં કરી શકતા હોય એ લગભગ અર્સઅથવા તિ શ્રીમચંદ્રાચાર્યો: અનેક પ્રસંગે
ભવિત લાગે છે. એની સંસ્કારિતા અને અનિય
- મિતતા એટલી સુંદર અને ઝીણી છે કે આમ વર્ગની ન આવે એવું બનવું લગભગ અશક્ય છે. આ ;
એ ભાષા હાવી ઘણાને સંભવીત લાગતી નથી. ઘણા તેમની સર્વસંગ્રાહક અને સર્વદેશીય પ્રવૃત્તિ બતાવે
વિઠાને એવો અભિપ્રાય છે કે-રસિક માણસે છે અને તેટલે અંશે તેમને માટે માન ઉત્પન્ન
અને ખાસ કરીને ઊંચા વર્ગના વિદ્વાન સંસ્કૃતમાં
વાતચીત કરતા હશે. તેઓની દલીલ એવી છે કે એ “શબ્દાનુશાશન” આ ગ્રંથ સૂત્રે રૂપે “સંત” શબ્દજ એવા પ્રકારને છે કે એને છે. અસલના ગ્રંથે પિકી વ્યાકરણના ગ્રંથા સૂત્રની અર્થ “સંસ્કાર પામેલી' સુધરેલી અથવા સુધારાના પતિપર રચાયેલા હોય છે. “સૂત્ર” એવી પદ્ધતિથી અનયાયીની એ ભાવ એમાં ઝળકી ઉઠે છે. એની લખાય છે કે એમાં બહુ ભાવ આવી શકે અને સાથે “પ્રાકત શબ્દ વિચારીએ તો એને અર્થ ચાલુ યાદ રાખવામાં ઘણી સગવડ પડે. એના ઉપર કવિ અથવા “પ્રકૃતિનુ”- “સ્વભાવસિદ્ધ થાય છે. એ દૃષ્ટિએ રાજે પોતે “પ્રકાશિકા” નામની ટીકા કરી છે જે પ્રાકૃત ભાષા અસલ અથવા સ્વભાવ સિદ્ધ લાગે બહુ સુંદર અને સંસ્કૃત ભાષામાં રચાયેલી છે. એના છે અને તેમાંથી સંસ્કાર પામીને શિષ્ટ પુરૂષો માટે સાત અધ્યાયના ૨૮ પાદ અને આઠમા અધ્યાયના થયેલી ભાષાને સંસ્કૃત ભાષા કહેવામાં આવે છે. પ્રથમ ત્રણ પાદમાં એક એક મળી ૩૧ લોક શ્રી આ વિષય ઘણે ઝીણવટ છે અને તે સંબંધી હેમચંદ્રાચાર્યો પિતે લખ્યા છે. એમાં મુળરાજ સોલં. નિર્ણય આપવો ઘણો મુશ્કેલ છે, કારણકે એ સંબંધી કીના વખતથી માંડીને સિદ્ધરાજના સમય સુધીનું વિચાર કરતાં એમાં અસલ રૂપે અને તેના અપવર્ણન કર્યું છે. એના આઠમા અધ્યાયના ચોથા પાકની વાદો પર બહુ ચર્ચા કરવી પડે છે આટલા નાના આખરે ચાર શ્લોક આપ્યા છે. આ પાંત્રીશેક લેખને યોગ્ય લાગે નહિં. પણ આ ચર્ચામાંથી એક ઐતિહાસિક છે અને ખાસ યાદ કરવા જેવા છે. અત્રે વાત તો ચોક્કસ લાગે છે કે સંસ્કૃત ભાષા સવા વિસ્તાર ભયથી એ કે આપ્યા નથી પણ ઇતિ- કે સાર્વત્રિક કોઈ કાળે હેય એ વાત સંભવીત જણાતી હાસના રસિક સજજને એ લોકો પર જરૂર લક્ષ્ય નથી. વિદ્વાનોની-સંસ્કારીઓની એ ભાષા પ્રચલિત ખેંચશે એટલું જણાવવા ગ્ય લાગે છે. એના હશે ત્યારે તેની સાથે આમ વર્ગની ભાષા તે “પ્રાકત”

Page #16

જૈનયુગ,
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
અને તેમ હાય તા ઉપર જે અનુમાનથી સંસ્કૃતભાષાનું એકદેશીયપણું અને પ્રાકૃતનું સર્વગ્રાહીપણું બતાવ્યું છે તેને ટેકા મળે છે. સસ્કૃત ભાષાના નાટકામાં સ્ત્રી અને હલકા પાત્રો પ્રાકૃત કે માગધી ભાષા વાપરે છે એ આપણા વાંચનના વિષય છે. એની સાથે રાજા કે પ્રધાન વાત કરે તે તેઓ સંસ્કૃતમાં ખેલે અને આ આમવર્ગીય પાત્રા પ્રાકૃતમાં ખેલે તે રાજા વિગેરે સમજી શકે, છતાં રાજાએ જેમ બને તેમ સાદું સંસ્કૃત ખેલવું પડે છે-એ સર્વને નિષ્કર્ષ
જૈન ગ્રંથામાં પ્રાકૃતનું સ્થાન,
મળી આવે છે. તેઓએ અસલ પ્રાકૃત ભાષાના ઉપયોગ કર્યાં તે તેની સર્વગ્રાહક વિશાળતા બતાવે છે. એક મહાન ટીકાકાર લખે છે કે ખાળ શ્રી મંદ મૃખ અને ચારિત્રની અભિલાષાવાળા પ્રાણીએ ઉપર ઉપકાર કરવાની સુધ્ધિથી તત્વજ્ઞ વાતાએ જૈન સિદ્ધાન્ત પ્રાકૃત ભાષામાં બનાવ્યા છે. આ સર્વવ્યાપી ઉપકાર દષ્ટિ બતાવે છે.
જૈન સ`પ્રદાયમાં આ વિષય પર ઘણા ઉલ્લેખાએ નીકળે છે કે આમ ભાષા પ્રાકૃત હેવી જોઇએ અને વિદ્વાનની સંસ્કારી ભાષા સંસ્કૃત હાવી જોઇએ. સસ્કૃતના ઉપયેગ ગ્ર'થ લેખન ચર્ચા કે એવા વિશિષ્ટ પ્રસંગે થતા હાવા જોઇએ અને ચાલુ વ્યવહાર સર્વ પ્રાકૃત ભાષામાં થતા હોવા જોઇએ. આવી પરિસ્થિતિ હાય અને તે દશમી સદ્દીમાં જાણીતી હોય તાજ સસ્કૃત ભાષા વાપરનારને “દુર્વિદગ્ધ” નું ઉપનામ શ્રી સિદ્ધવિંગણિ જેવા પ્રભાવશાળી લેખક આપી શકે.
સિદ્ધહૈમના આઠમા અધ્યાય
આ ચર્ચા ધણી લંબાવી શકાય તેમ છે. એમાં એક અને ખીજી બાજુએ બહુ વિચારવાનુ` પ્રાપ્ત થાય તેમ છે. એ ચર્ચા અહીં અટકાવી મારા કહેવાના ભાવ છે તે રજુ કરૂં છું અને તે એ છે કે જૈન પ્રાચીન પુરૂષોએ પ્રાકૃત ભાષાના ઉપયોગ આમ વર્ગના ઉપકાર માટે ઇરાદા પૂર્વક પ્રથમથી કર્યાં છે અને ઘણી તેહમંદીથી કર્યો છે. એટલા ઉપરથી પ્રાકૃત ભાષા એ જૈનાની “આષ” ભાષા કહેવાય છે. મહા વૈયાકરણીય પ્રાણિનિએ જેમ આઠમા અધ્યાય વેદના વ્યાકરણના લખ્યા તેમ આર્યભાષાના ઉપયેાગી વિભા
આઠમા અધ્યાયના વિષય તરીકે અને આખા વ્યાકરણના અંગ તરીકે શ્રી હેમચ'દ્રાચાર્યે પ્રાકૃત વ્યાકરણ વિભાગને ગુથ્યા અને તે કાર્ય તેઓશ્રીએ કેવી સફળતાથી કર્યું છે તે અત્રે વિચારીએ.
૯૪
સ્વભા
હાવીજ સભવે છે. અત્યારે જેમ શહેર અને ગામ ડાની ભાષામાં ફેર દેખાય છે, સંસ્કાર અને સિદ્ધતા જૂદા જૂદા આકારમાં બન્ને સ્થાનામાં અનુક્રમે અનુભવાય છે તે પ્રમાણે એક સાથે બન્ને ભાષા પ્રચલિત હોય એમ અનુમાન થાય છે. ભાષા શાસ્ત્રના આ અતિ વિકટ પ્રદેશમાં અત્રે તે પ્રવેશ માત્ર થઇ શકે તેવું છે.
ચંચુ
શ્રી ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચા કથાગ્રંથના ક શ્રી સિદ્ધર્ષિગણિ સંવત ૯૬૨ માં લખે છે કે સંસ્કૃ ત અને પ્રાકૃત ભાષાએ પ્રાધાન્યને યાગ્ય છે. તેમાં પણ ગવાળા દુર્વિદગ્ધ મનુષ્યના હૃદયમાં સંસ્કૃત તરફ વલણ હાય છે. ખાળ જીવાને સદ્ભાધ કરાવનારી અને કાનને બહુ મનેાહર લાગે તેવી ભાષા તો પ્રાકૃતજ છે. પણ એ વિદગ્ધ પ્રાણીઓને તેવી લાગતી નથી. ઉપાય હાય તો સર્વાંનાં મનનુંરજન કરવું ચેાગ્ય છે તેથી તેઓની ખાતર આ ગ્રંથ સંસ્કૃત તમાં રચવામાં આવે છે. '' આવા વિચાર વિક્રમની દશમી સદ્દીમાં બતાવવામાં આવ્યા છે તે બહુ ધ્યાન ખેંચનારા છે. સંસ્કૃત ભાષા વિદ્વાન વર્ગમાં વપરાતી હતી એમ જે ઉપર વિચાર બતાવ્યેા તેને આગને વિચારથી ઘણા ટેકા મળતા હાય એમ જણાય છે. અત્યારે સાદી ભાષાના શોખીના જેમ જડખાતેાડ
અથવા સાક્ષરી ભાષાના સંબંધમાં વિચારા બતાવે
છે તેવી અસલ સંસ્કારી અને આમ ભાષાને અંગે વિચારણા ચાલતી હશે એમ આ પરથી લાગે છે 'बालखी मंदमूर्खाणां तथा चारित्रकांक्षिणां । उपकाराय तत्त्वज्ञेः सिद्धान्तः प्राकृतः कृतः॥
આ પ્રાકૃત વ્યાકરણ વિભાગ ભાષાના અભ્યાસીને બહુ ઉપયાગી છે. અત્યારે વપરાતી ગુજરાતી ભાષા અથવા સામાન્ય રીતે હિંદી મરાઠી કે બંગાળી તેના આધુનિક સ્વરૂપમાં કેવી રીતે આવી તે જાણુ

Page #17

શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ વાને ઉપાય પ્રાકૃત ભાષાના વ્યાકરણનો અભ્યાસ ખેદકારક બીના છે. શેઠ ભીમશીના દેહવિલયથી છે. શબ્દની વ્યુત્પત્તિ જાણવામાં આવે ત્યારે તેને એમ થયું સંભવિત લાગે છે. એના ટ્રસ્ટીઓની અંદરનો આશય અને તેના વપરાશની યોગ્યતા સમ ખાસ ફરજ લાગે છે કે આ મુદ્રણમાં અધુરો રહી જાય છે. શબ્દને બરાબર ભાવ સમજવા માટે અને ગયેલો ઉપયોગી ગ્રંથ જરૂર પૂરો કરે. મારી આ ખાસ કરીને એના Connotation દર્શન ભાવ પ્રાર્થનામાં આપ સર્વ સંમત થશો એવી આશા છે. અને Denotation-(નિર્દેશ-ઉપલક્ષણ-) જાણવા
પ્રશસ્તિ શ્લોકો માટે એ ક્યાંથી આવે છે એનું જ્ઞાન બહુ જરૂરી પ્રથમ યાદને અંતે એક લોક પ્રશસિત રૂપે છે. શ્રી હેમચંદ્ર પ્રથમ સંસ્કૃત વ્યાકરણ લખ્યું એટલે શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય મૂક્યો છે તેમાં તેઓ લખે છે કે એ વ્યાકરણના સાત અધ્યાયને ભૂમિકા-(basis)- “હે સિદ્ધરાજ મહારાજ! ભુજ દંડમાં કુંડળાકાર તરીકે રાખીને તેમાં કેવા ફેરફાર પ્રાકૃતમાં થાય છે કરેલા ધનુષ્ય વડે તમારા શત્રુઓ પાસેથી તમે ડોલતે આઠમા અધ્યાયમાં બતાવ્યા છે.
રને પુષ્પ જેવું ઉજજવળ યશ ખરીદ કર્યું છે. એ
તમારા યશે ત્રણ જગતમાં ભમી ભમીને થાકી જઈ પ્રથમ પાદ,
આખરે માળવાની સ્ત્રીઓનાં પાંડુરંગનાં સ્તનમંડળપ્રથમ પ્રાદમાં સંસ્કૃત સંધિને નિયમ પ્રાકૃત પર અને ધોળા ગંડસ્થળપર સ્થિતિ કરી છે, અર્થાત ભાષામાં વિકલ્પે લાગે છે એમ બતાવી દીધું છે. થાકીને આખરે ત્યાં બેસી ગયું છે. આ સુંદર ભાવની આથી ગુજરાતી ભાષામાં ઘણીવાર મતભેદ પડે છે અતિહાસિક કિમત છે તે અન્ય પ્રસંગે વિચારાશે. કે બે સ્વર સાથે આવે ત્યાં સંધિ કરવો કે નહિ અને તેની કાવ્યચમત્કૃતિ લક્ષમાં રાખવા યોગ્ય છે. એ ઈંચ નીકળી જાય છે. એ ઉપરાંત સંસ્કૃત શબ્દના
દ્વયાશ્રય-સંસ્કૃત પ્રાકૃત, જે લિંગમાં ફેરફાર થાય છે તે સર્વ પ્રથમ પાદમાં મળ સૂત્ર અને પ્રકાશિકા ટીકા તથા પ્રશસ્તિબતાવ્યા છે અને પ્રાકૃતના ચોક્કસ રૂપે થાય છે તે ને સદર લોક શ્રી કુમારપાલ ચરિતં નામના પ્રાકૃત આખા સૂત્ર અને ટીકામાં બતાવ્યા છે. આથી લગ- દયાશ્રય કાવ્યમાં શ્રીયુત શંકર પાંડુરંગ પંડિત એમ. ભગ દરેક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ જાણવાનું બની આવે એ. એ બેબે સંસ્કૃત સીરીઝ નં. ૬૦ માં સરકાર છે. એ પ્રથમ પાનાં ૨૭૧ સૂત્રો છે. દરેક સૂત્ર ઉપર તરફથી છપાવી બહાર પાડેલ છે. કુમારપાળ ચરિત્ર શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે પોતે પ્રકાશિકા નામની ટીકા લખી એ કેવા પ્રકારનો ગ્રંથ છે એ અત્રે ખાસ પ્રસ્તુત છે અને તેમાં સૂત્રના ખુલાસા બહુ વિગતવાર જણ હોવાથી તે પણ અહીં પ્રસંગનુસાર જોઈ લઈએ.
છે. સત્ર યાદ રાખવા માટે છે અને ટીકા સમ. આખું વ્યાકરણ સાત અધ્યાય અને અઠાવીશ પારે જવા માટે છે. એ સૂત્ર અને ટીકા ઉપર “હુંઢિકા” સૂરિરાજે લખ્યું તેના સૂત્રોનાં દષ્ટાન્ત આપવા સારૂ નામની ઘણા વિસ્તારવાળી ટીકા છે જે ઘણી ઉપયોગી “દયાશ્રય” નામનું મહા કાવ્ય પણ તેમણે જ છે. એને વિદ્વાન રચનારે અનેક ખુલાસાઓ ઐઢ રચ્યું. એ દયાશ્રય કાવ્યમાં બે પ્રકારની ગોઠવણ છે? સંસ્કૃત ભાષામાં વિગતવાર કર્યા છે અને તેનું દળ ? જ રોમveઇguaઝીતિધનુર્વરેન પણ ઘણું મોટું છે. એ વ્યાકરણના બે પાદ સૂત્ર
सिद्धाधिपः ટીકા અને દ્રઢિકા સાથે અને વળી ગુજરાતી ભાષાં
क्रीतं वैरिकुलात् स्वया किलदलत्कुन्दाતર સાથે શા. ભીમશી માણેકે છપાવી બહાર પાડયા
વાર્ત યશઃ છે એટલે અરધું પ્રાકૃત વ્યાકરણ સંપૂર્ણ વિગત भ्रान्त्वा त्रीणि जगन्ति खेदविवशं तन्मा. સાથે છપાઈ બહાર પડયું છે. એ ગુજરાતી ભાષાંતર
लवीनां व्यधा. સાથેનો અપૂર્વ ગ્રંથ સં. ૧૯૬૦ માં બહાર પડયા
मण्डले च धवले गण्डस्थले પછી બાકીના અધેિ ભાગ બહાર પડે નથી એ
ર રિથતિમ |

Page #18

જૈનચુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
કાશ્મીરના ઇતિહાસની રાજતર`ગિણી વિના પ્રાચીન ઐતિહાસિક પુસ્તક એક પણ મળી આવતું નથી. મધ્ય પ્રાચીન સમયમાં જૈન લેાકેાએ કેટલાંક કાવ્ય પ્રબંધ રાસા આદિથી ઘણી ઐતિહાસિક બાબા નાંધી રાખેલી છે, તે જો કે તેમના ગ્રંથ બહુ ભરાસાદાર નથી॰ તે પણ ધણા ઉપયેગના છે. હેમાચાર્યે જે ઇતિહાસ યાશ્રયમાં આપ્યા છે તે એટલા બધા અગત્યના છે કે તેને આધારે પ્રખ્યાત સર એલેકઝાન્ડર કન્લાક ફારબસે પેાતાની રાસમાળામાં તેને પણ કેટલાક ભાગ લખ્યા છે. ’
૯૬
એક બાજુ ચાલુક્ય ચુડામણિ મૂળરાજથી માંડીને સિદ્ધરાજ જયસિંહ સુધીના ચાલુ રસિક ઇતિહાસ છે. એના વીશ સર્ગ છે. આખા ગ્રંથ એ સમયના ગુજરાત અને મહાગુજરાતના ઇતિહાસ ઉપર ધણે! પ્રકાશ પાડે છે. મૂળ ગ્રંથ ઉપર અભયતિલક ગણિતી સંસ્કૃત ટીકા છે. મુંબઇ સરકારે એ ગ’થ સપૂર્ણ છાપવાનું કાર્ય શ્રીયુત આવ્યાછ વિષ્ણુ કાથાવાટે ખી.એ. ને સાંપ્યું હતું, પ્રથમ વિભાગ દશ સર્વાંમાં બેબ સ’સ્કૃત સીરીઝના ન". ૬૯ તરીકે બહાર પાડયા પણ તે બહાર પડવા પહેલાં શ્રીયુત કાથાવટે ગુજરી ગયા. બીજો વિભાગ ત્યાર પછી બહાર પડયા છે. એ બન્ને વિભાગ અને તેટલા શુદ્ધ કરીને છપાવવામાં આવ્યા છે અને વ્યાકરણના દૃષ્ટાંતા માટે બહુ ઉપયાગી છે અને ઇતિ હાસના મૌલિક સાધન તરીકે તે અદ્વિતીય છે. પ્રે. કાથાવટે એની પ્રસ્તાવના લખી શકયા નહિ એ દીલગીરી ભરેલું છે પણ એમની સાધક અહિં બહાર પડેલા ગ્રંથના પૃષ્ટ પૃષ્ટમાં જણાઈ આવે છે. સદર ગ્રંથમાં દૃષ્ટાન્તની એવી યેાજના છે કે વ્યાક રણુ અને ભાષાના અભ્યાસીને બહુ રસ પડે. નામના અનિયમિત રૂપે। લે તેા બધા તેના રૂપો આવી જાય અને સંપૂર્ણ ભૂતકાળ કે એએરીસ્ટ કાળ લે તે તેનાં રૂપે ચાલ્યાં આવે. સદરહુ પ્રેાફેસરે બધા રૂપાની નીચે લીટીઓ દોરી ( અ ંદર લાઈન કરી ) એ ગ્રંથનું મહત્વ વધાર્યું છે અને ઉપયેાગિતા દશ્યમાન કરી છે અને ટીકાકાર અભતિલક ગણીએ એને સ’પૂર્ણ સુંદર રીતે સ્પષ્ટ કરેલ છે. ભાષાસાહિત્યમાં અને ઇતિહાસ વિભાગમાં આ ગ્રંથ અદ્વિતીય છે. દ્વાશ્રય ભાષાંતર,
સદર ગ્રંથનું ગુજરાતી ભાષાંતર શ્રીમંત ગાયકવાડ સરકારની આજ્ઞાથી સાક્ષર શ્રી મણીલાલ નભુ ભાઇ દ્વિવેદીએ કરી સં. ૧૯૪૯ માં બહાર પાડયું છે. હાલ તે ભાષાંતર લભ્ય નથી પણ ઉપયેાગી છે. એ ગ્રંથના સાર આપ્યા પછી સદરહું સાક્ષર કેટલુંક વિવેચન કરે છે તેમાંના ઉપયેાગી કરા જોઇ લઇએ,
"
“ સંસ્કૃત ભાષામાં ખરી ઐતિહાસીક કીંમતના પુસ્તકા નથી એમ કહેવામાં ઝાઝી ભુલ નથી. કેમકે
“ ગુજરાતી અથવા અણુહિલવાડના રાજ્યની સીમા બહુ વિશાલ જણાય છે. દક્ષિણમાં છેક કાલાપુરના રાજા તેની આણુ માને છે તે ભેટ માકલે છે, તે ઉત્તરમાં કાશ્મીરથી પણ ભેટા આવેલી છે, તે પૂર્વમાં ચેદી દેશ તથા યમુના પાર્ અને ગંગા પાર મગધ સુધી આણુ ગયેલી છે. પશ્ચિમે સૌરાષ્ટ્ર તે ગુજરાતને તાબે હતું, અને સિંધુ દેશ તે સિંધ અને પજાબના કેટલેાક પ`ચનદ આગળના ભાગ એ પણુ ગુજરાતને તાબે હતા. એ સિવાય ઘણાક દેશ ને રાજાનાં નામ આવે છે, પણ એમને એળખવાનાં આપણી પાસે હાલ સાધન નથી. ’'
આ સિવાય સાક્ષર શ્રી મણીલાલભાઇએ તે વખતની સમાજ વ્યવસ્થા, ધાર્મિક સ્થિતિ, લેફ્રાની રહેણી કરણી વગેરે પર ભાષાંતર અનુસાર પ્રકાશ પાડવા એ પ્રસ્તાવનામાં પ્રયાસ કર્યો છે અને છેવટે જણાવ્યું છે કે “યાશ્રય શબ્દના અર્થ છે આશ્રય એટલે આધાર એટલેાજ થાય છે, ને વ્યાકરણ અને ઈતિહાસ એ આધાર જેને રચવામાં લીધેલા તેવા ગ્રંથ તે યાશ્રય. એમાં પાતે રચેલી અષ્ટાધ્યાયીના સુત્રનાં પાદવાર ઉદાહરણ છે, તે ગુજરાતના ઇતિહા સના અર્થ તેમાંથી નીકળતા ચાલે છે. તે યાશ્રય
૧. આ ટીકા માત્ર ટીકા ખાતરજ થઈ હાય એમ લાગે છે. એમ લખવાનું પ્રમાણ તેમણે આપ્યું નથી. તેમનુ જૈન ગ્રંથા તરફનું દુર્લક્ષ્ય પણ અક્ષમ્ય જણાય છે કારણ તેઓ કુમારપાળ ચિરતની હયાતી પણ જાણતા નથી અને છતાં વિાદ માટે કે પૂર્વીબદ્ધ વિચારથી ટીકા કરવા દ્વારા ગયા હોય એમ અનુમાન થાય છે,

Page #19

શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ કાવ્ય આ પ્રકારે ભારવિના ભ િકાવ્યને મળતું તરફથી બહાર પાડેલ ગ્રંથમાં પ્રત્યેક દષ્ટાંતની નીચે આવે છે. પણ ફેરફાર એટલો છે કે ભારવિએ જ્યારે લીટી દોરી એની મુખ્યતા બતાવી આપી છે. એ પાણિનીની અષ્ટાધ્યાયીનો કમ યુથાર્થ સાચવ્યો ગ્રંથ ઉપર અભયતિલકગણિની સંસ્કૃત ટીકા ઘણી છે. ત્યારે બે આશ્રયથી લખેલે આ ગ્રંથ બહુજ સુંદર છે અને તે પણ સરકારી ગ્રંથમાં પ્રગટ થઈ કઠિન થઈ ગયું છે, ને ટીકાની સહાય વિના તે છે. આ કુમારપાળ ચરિત્ર પ્રાકૃત વ્યાકરણને અંગે સમજ પણ મુશ્કેલ પડે તેવો છે.”
દૃષ્ટાન્નનું કાર્ય કરે છે અને ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિએ અપૂર્વ આ દયાશ્રય ગ્રંથનું સુંદર સરળ ગુજરાતી ભાષા
છે. શ્રીયુત શંકર પાંડુરંગે સદર ગ્રંથમાં આખું પ્રાકૃત
છે. ચાલુ કર પારગ ૧ તર સવને લાભ થાય તેવા આકારમાં બહાર પાડ- વ્યાકરણ સૂત્ર અને પ્રકાશિકા ટીકા સાથે છાયું છે વાની ખાસ જરૂર છે. એ દયાશ્રય કાવ્યના સોળમા અને ૧૨૪ પૃષ્ટનો પ્રાકૃત કેશ છાપ્યો છે જેમાં સગેથી કુમારપાળ રાજાનો ઇતિહાસ શરૂ થાય પ્રાકૃત શબ્દ તેના સંસ્કૃત પર્યાય સાથે અને સર્ગ છે. એમાં આન રાજા સાથેની લડાઈની વાત એકની સંખ્યાના નિર્દોષ પૂર્વક રજુ કરી એક અતિ અને ઋતવર્ણન આવે છે અને વીશમાં સમાં મહત્વની જરૂરીઆત પૂરી પાડી છે. પ્રાકૃત ભાષાના હિંસા અટકાવવાના પ્રબંધો અને છોકરા વગરના મરણ પામનારની મિલકત રાજ્યમાં જપ્ત થતી હતી , રોતા ભાષાની જેને વિજ્ઞાનિક અભ્યાસ કરવા હોય તે ઠરાવ રદ કર્યાનો ઇતિહાસ રજુ કરી સંસ્કૃત કયા-
યા. અને ભાષાશાસ્ત્રી થવું હોય તેને માટે આ ગ્રંથ અપશ્રય ગ્રંથ પૂરે કર્યો છે.
રિહાર્ય છે. પ્રાકૃત વ્યાકરણના અભ્યાસ વગર ગુર્જરી
ગિરાના અંદરના આશયને સમજી તેને ઉપયોગ પ્રાકૃત દ્વયાશ્રયની વસ્તુ,
થાય એ અતિ મુશ્કેલ બાબત લાગે છે અને શબ્દની સંત દયાશ્રયમાં જ્યાંથી વાત મૂકી ત્યાંથી કુમા- વ્યુત્પત્તિ અને અર્થધટનાને અંગે તે એના વગર રપાળ ચરિત્ર નામના પ્રાકૃત યાશ્રયમાં વાત ચાલુ નભી શકે તેવું નથી એમ જણાય છે. કરી છે. એમાં આઠ સર્ગ છે. પ્રથમના પાંચ સર્ગમાં
મૂળ પ્રાકૃત વ્યાકરણના પ્રથમ પાટની વાત કરતાં પાટણની પ્રભુતાનું વર્ણન કર્યું છે. એના રાજાની
MિL આપણે આટલી પ્રાસંગિક વાત વિચારી ગયા. હવે ભવ્યતા અને ધનાઢયતા, જૈન મંદિરોની મહત્તા, સદર વ્યાકરણના બીજા પાદમાં શી હકીકત આવે છે મહત્સવ પૂર્વક રાજા એના દર્શને જતા તે વખતની તેના ઉપર દષ્ટિક્ષેપ કરી જઈએ. એની વિશિષ્ટતા, રાજાની ભગવાનની મૂર્તિ તરફ ભક્તિ અને સંબંધે તેનું ઔદાર્ય, રાજઉદ્યાનું
દ્વિતીય પાદ સંદર્ય, રાજાઓ અને પ્રજાને વૈભવ અને વિલાસ
સદર પ્રાકૃત વ્યાકરણના બીજા પાદમાં કુલ ૨૧૮ અને રૂતુઓનાં વર્ણન. આ હકીકત છઠ્ઠા સર્ગમાં પણ સૂવે છે, એના પ્રથમના ૧૧૫ સત્રમાં જોડાક્ષરોનાં ચાલુ છે. છઠા સર્ગના બાકીના વિભાગમાં કુમાર- પ્રાકૃતમાં કેવાં રૂપ થાય છે તે બતાવ્યાં છે. તેમ પાળ રાજા અને મલ્લિકાર્જુન વચ્ચેની લડાઇની વાતે ક્રમ એવો રાખે છે કે કયા કયા જોડાક્ષરોના ફેર કરે છે અને અન્ય સહયોગી રાજા સાથે તેને થાય તે પ્રથમ બતાવ્યા છે. ત્યાર પછી એ ક્રમા સંબંધ દર્શાવાય છે અને છેલ્લા બે સર્ગમાં મૃતદે. પ્રમાણે ચાલ્યા છે. એમાં વિકલ્પ રૂપે કેવી રીતે વીએ રાજાને આપેલ નીતિબોધ બહ મનનીય છે. થાય છે તે પણ સાથે બતાવ્યા છે એ પ્રકાશિકા આ વસ્તુ કુમારપાળ ચરિત્રમાં છે. એના પ્રત્યેક ટીકામાં અને હૂંઢિકા ટિકામાં તેને ખૂબ વિસ્તારલેકમાં પ્રાકૃત વ્યાકરણનાં દૃષ્ટાંત છે અને સરકાર પૂર્વક સ્ફોટ કર્યો છે. દાખલા તરીકે “શકત” સંસ્ક
૧. આમાં ગેરસમજુતી છે. ભદિકાવ્યમાં પાંડવ અને તનું સt અથવા તો રૂપ થાય છે, “મુક્ત” રામ ચરિત્ર છે એટલે એમાં ઇતિહાસ ચાલુ જ છે, સંસ્કૃતનું મુન્નો અથવા મુત્ત રૂપ થાય છે. અને

Page #20

જનયુગ.
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ ઇને રને ર થાય છે. એની સાથે એક જ શબ્દ થાય છે તે બતાવ્યું છે. હેસ્વ અને દીર્ધતા ફેરફારો
જૂદા જૂદા અર્થમાં વપરાતો હોય ત્યારે તેના કેવા રૂ૫ પ્રાકૃતમાં કયા નિયમને અનુસરે છે તે અને બહુ પાકતમાં થાય છે તે ૧૧૫ પછીના બાકીના સૂ. વિસ્તારથી બતાવ્યું છે. જાતિમાં કેટલા ફેરફારો થાય ત્રમાં બતાવ્યું છે. આ આખો વિભાગ ભાષાશા- છે તે પણ વિસ્તારથી બતાવ્યા છે અને રૂપમાં કે સ્ત્રીને માટે અતિ ઉપયોગી છે. કેટલીકવાર અક્ષરોનો ફેરફાર થાય છે તે પણ આ પાદમાં બતાવ્યું છે. વ્યત્યય થાય છે તે પણ બતાવ્યું છે. “કરેણુ” સંસ્કૃત શબ્દના જુદા જુદા આદેશ પણ અહીં બતાવ્યા છે. રૂપ વિકલ્પ જ થાય છે. “વારાણસી” નું વા- આમાં સર્વનામનાં સૂત્રો પર બહુ વિવેચન છે જે નારણ થાય છે. વ્યુત્પત્તિના અભ્યાસીને આ આખો ખાસ મનન કરી વિચારવા યોગ્ય છે. ૧૩૦ મા પાદ ઘણો ઉપયોગી છે. “દષ્ટ્રા” નું તાદા રૂ૫ સૂત્રમાં કહે છે કે પ્રાકૃત ભાષામાં દિવચન નથી, થાય છે. “બહસ્પતિનાં કેટલાં સૂત્ર લાગીને માટે એને સ્થાને બહુવચન થાય છે. ચતુથી વિભક્તિ રણ માળ, મથcmછું રૂપ થાય છે એટલે થાય છે. ત્યાર પછી સંસ્કૃત વિભક્તિમાં પ્રાકૃતિને અપભ્રંશ દ્વારા એનું “ભેસ્પતિ” રૂપ કેમ થયું હશે
અંગે કેટલા ફેરફાર થાય છે તે માટે ઘણાં સૂત્રો એનો ખ્યાલ આવે છે. એવી જ રીતે સર્વ નામનાં બતાવ્યાં છે. સૂત્ર ૧૩૧૧૪૧ સુધીના વિભકિતને “યુષ્યદીય”નું તુ અને “અમદીય” નું
માટે જ લખાયેલાં છે. પરર્મપદ અને આત્માને મvat રૂપ થાય છે. આતે બહુ સાદા દાખલા
ાખવા પદના ધાતુનાં રૂપમાં પ્રાકૃતમાં કેવા આદેશ થાય
, આપ્યા છે, પણ એ આખો વિભાગ મનન કરીને છે તે હકીક્ત ત્યાર પછી આવે છે અને એ સામાસમજવા યોગ્ય છે. શદ્ધ ગુજરાતી શબ્દોનું મૂળ ન્ય નિયમનાં વ્યકિતગત ધાતુમાં પાછા અપવાદે શોધવા માટે આ વિભાગ અતિ મહત્વનો છે અને થાય છે તે પણ સૂત્ર અને ટીકામાં બતાવ્યા છે. વિશુદ્ધ ભાષા લખનારને અને ખાસ કરીને જોડણીના આ તતીય પાદના કુલ સુત્રે ૧૮૨ છે. સિદ્ધરાજને પ્રશ્નનો નીકાલ કરવાને માટે આ વિભાગનો અભ્યાસ ઉદ્દેશીને પ્રશસ્તિમાં લખે છે કે “પૃથ્વીના રાજાઓના ખાસ આવશ્યક છે. એ બીજા પાને છે. પ્રશસ્તિના મુકુટમણિ! તારી કીર્તિ ઊંચે સ્વર્ગભૂવનથી પણ દર શ્લોકમાં સૂરીશ્વર લખે છે કે “ત્રણ ભુવનમાં અદિ. ભમે છે અને નીચે પાતાળના તળીએથી પણ વધારે તીય વીર સિધ્ધરાજ ! શત્રુઓના નગરને ચૂર્ણ કરવાના નીચી જાય છે અને દરિયાની પણ પેલી પાર જાય વિનોદના કારણભૂત થયેલા તમારા જમણા હાથમાં
છે. સ્વભાવને સુલભ એવા એના આવા પ્રકારના શંકરના જમણા હાથ કરતાં એટલો તફાવત છે કે
ઊંચા નીચા ચપળ સ્વભાવને લઈને એણે વાણી એ કામ એટલે મનોરથને દૂર કરતો નથી. શંકરને
ઉપર સંયમ રાખનારા મૂનિઓને એમના મૈનવૃતથી હાથ કામ (કામદેવ)ને હઠાવે છે ત્યારે તમારા જમણા
મુકાવી દીધા છે.”૨મતલબ એ છે કે તમારી હાથમાં એટલી વિશેષતા છે કે એ કામ ઇચ્છા
વિસ્તૃત કીતિને મુનિઓ પણ ગાઈ રહ્યા છે. આવી મનોરથને દૂર કરતો નથી.
રીતે પ્રાકૃત વ્યાકરણના ત્રીજા પાદમાં હકીક્ત આવે છે. તૃતીય પાદ પ્રાકૃત વ્યાકરણના ત્રીજા પાદમાં ધાતુઓના ચોથા અને છેલ્લા પાદમાં સવથી વધારે સૂત્રો પ્રત્યયમાં અને નાના રૂપમાં કેવા ફેરફાર ૨ કુદઈ દાનિતના િત પાતા१ द्विषत्पुरक्षोदविनोदहेतार्भवादवामस्य
मूलादपि ___ भवद्भुजस्य । त्वकीर्तिभ्रमति क्षितीश्वरमणे पारे पयोधेरपि। ___ अयं विशेषो भुवनैकवीर परं न यत्काम तेनास्याःप्रमदास्वभावसुलभैरुच्चावचैश्चापलै
म पाकरोति ॥ स्तेवाचंयमवृत्तयोपि मुनयो मौनव्रतत्याजिताः॥
ચતુર્થ પાદ,

Page #21

શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણે છે. એની સૂત્ર સંખ્યા ૪૪૮ છે અને એ વિભાગે સરખાવી શકાય તેવો પૃથ્વીપતિ શ્રી જયસિંહ દેવ સર્વથી વધારે કઠીન લાગે છે. એમાં પ્રથમ ધાતુના થયે જેણે પિતાના વંશ રૂપી સૂર્ય ઉપર અમૃત આદેશ આવે છે. પ્રત્યેક ધાતુના જુદા જુદા અર્થમાં રશ્મિચંદ્ર જેવું બીજું નામ “શ્રી સિદ્ધરાજ” એવું કેવા આદેશ થાય છે તે અને સાથે ઉપસર્ગ સાથે લખાવ્યું. ૨. હોય ત્યારે જાદા જૂદા આદેશો કેવા થાય છે તે “ એ ચતુર રાજાએ સારી રીતે ( સામ દામ આ પાદમાં વિસ્તારથી બતાવ્યું છે. એ હકીકત દંડ ભેદ રૂ૫ ) ચારે પ્રકારના ઉપાયોનું સારી રીતે ૨૫૯ સૂત્ર સુધી આવે છે અને ધાતુની સમજણું સેવન કર્યું. ચાર સમુદ્રને જેને કંદોરે છે એવી અને તેમાં થતા ફેરફારો સમજવા માટે ઉપયોગી એટલે ચાર સમુદ્રની સિમા સુધીની પૃથ્વીને ભોગવી, છે. પછી શૌરસેની ભાષામાં કેટલા ફેરફાર થાય છે એણે ચાર પ્રકારની વિદ્યા ( આવીક્ષિકી, ત્રયી, તે બતાવ્યા છે. એ પ્રાકૃત ભાષાનો એક પ્રકાર છે. વાર્તા અને દંડનીતિ ) ના અભ્યાસથી પિતાની એને માટે સત્રો ૨૬૦-૨૮૬ છે. ત્યાર પછી પ્રાક- બુદ્ધિને વિશેષ નમ્ર બનાવી અને આત્માપર વિજય તના એક વિભાગ માગધી ભાષાની હકીકત આવે મેળવ્યો અને એણે ચારે પ્રકારના પુરુષાર્થ (ધર્મ છે. એમાં કેવા ફેરફારો થાય છે તે હકીકત ૨૮૭ અર્થ કામ અને મેક્ષ ) ને અંગે તે પરાકાષ્ટાં સૂત્રથી માંડીને ૩૦૨ સુધીમાં આપી છે.
કરી દીધી, ૩. ત્યાર પછી પૈશાચી નામની એક પ્રાકૃત ભાષામાં “શબ્દ સંબંધી વિસ્તૃત જ્ઞાન ઘણું પુસ્તકમાં થતાં ફેરફાર બતાવ્યા છે તેમાં સત્ર ૩૦૩-૩૨૮ વહેચાયેલું અને તે ગ્રંથો મળવાની મુશ્કેલીવાળું રોકાય છે.
અને છૂટું છવાયું અહીં તહી પડી રહેલું જોઈને - સૂત્ર ૩૨૯ થી અપભ્રંશ નામની પ્રાકૃત ભાષામાં
એના મનમાં ઘણે ક્ષોભ થશે. એની માગણીને કેટલા ફેરફારો થાય છે તે બતાવ્યું છે તે લગભગ
| સ્વીકારીને મુનિ હેમચંદ્ર આ શબ્દાનુશાસન ગ્રંથ આખર સુધી ચાલે છે. અને છેવટે સત્ર ૪૪ માં કોઈ પ્રકારના પાપ કે વાંધા વગરનો વિધિપૂર્વક કહે છે કે રોઉં તરતવરિત એટલે પ્રાકૃત "
બનાવ્યો. ૪.૨ ભાષા સંબંધી જે વાત અષ્ટમ અધ્યાયમાં ન લખી ૧. આન્વિક્ષક: ન્યાય. ત્રયીઃ ત્રણ વેદ. વાર્તાઃ કથા હોય તે સંસ્કૃત પ્રમાણે છે એમ સમજવું. ટૂંકામાં ચરિત્ર. દંડનીતિ: વ્યવહાર શાસ્ત્ર, ધર્મ શાસ્ત્ર. કહીએ તે પ્રથમ પાદમાં સંધિના નિયમો, બીજા ૨ આજનીદિશા તરભુત્રવતુમુદાંપાદમાં જોડાક્ષરના ફેરફાર, ત્રીજામાં ધાતુના રૂપમાં
कितक्षितिभरक्षमबाहुदण्डः। ફેરફારો અને ચોથા પાદમાં આદેશે તથા પ્રાકતના શ્રી સ્મૃષિ તિ સુધેffમmટોરવર્ડ પ્રકાર૫ર વિવેચન છે. એ ચોથા પાદની છેવટે પ્રશ
- शुचिचुलुक्यकुलावतंसः ॥१ સ્તિના ચાર લોકે આપ્યા છે તે અનેક રીતે બહુ તથા સમ નિ પ્રવરતાતિનgતિ ઉપયોગી છે. તેને ભાવ નીચે પ્રમાણે છે –
ક્ષિતિપતિદાદા येन स्ववंशसवितर्यपरं सुधांशौ श्रीसिद्ध.
राज इति नाम निजं व्यलेखि ॥२. “પૂર્વકાળમાં શત્રુઓને પતિ અને હદ વગરના રજા નિવેદા રતુશ્વતુ ગુvયાન ચાર સમુદ્રની સિમાથી અંકિત થયેલ પૃથ્વીના ભારને નિરકtvમુકઇ રમુ વસ્તુષિાવાળુ વહન કરવાની શક્તિવાળા મજબૂત બાહુવાળે ચા- વિશાવાઇfજનાતકર્તાáતારમr #rgલુકથકુળના આભૂષણ જે ભયંકર શત્ર રૂપ હાથી
____ मवाप पुरुषार्थचतुष्टये यः ॥३ એને સિંહસમાન શ્રી મૂળરાજ નામનો રાજા થયેલ.૧ તેartતરિતૃતદુરામવિકાદાનું તેના કુળમાં પ્રબળ પ્રતાપમાં સૂર્યની સાથે
શાસનધૂરાર્થના
પ્રશસ્તિ,

Page #22

૧૦૦
જૈનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
પ્રશ્નધ ચિંતામણિમાં વ્યાકરણના ઉલ્લેખ
શબ્દાનુશાસનની કૃતિના સંબધમાં મેરૂતુંગાચાર્ય પ્રબંધચિંતામણિ ગ્રંથમાં કહે છે તે વાત
જરા વિચારી લઇએ. તેઓશ્રીના ગ્રંથ સં. ૧૩૩૧ માં પૂરા થયા છે એટલે શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યની નજીતેા એ ગ્રંથ કહેવાય અને વળી તેઓએ જે વાત પૂર્વેપુષો પાસેથી સાંભળી તે લખી નાખી છે
એમ છેવટે જશુાવ્યું છે તેથી આધારભૂત ગણાય. તેઓ આ બનાવને ધારાનગરીના યોાવર્માંતી જીત પછી મૂકે છે. એ છત વખત જૂદા જૂદા પંડિત શ્રી સિદ્ધરાજને સંપ્રદાય પ્રમાણે આશીર્વાદ આપવા આવ્યા તે વખતે શ્રી હેમચદ્રાચાર્ય પણ આવ્યા અને તેમણે સૂમિ હ્રામવિ વાળા ઉપર લખ્યા છે તે શ્લાક કહ્યો જેથી સિદ્ધરાજ બહુ પ્રસન્ન થયા. શ્રી મેત્તુંગાચાઆર્યંના કહેવા પ્રમાણે શ્રી સિદ્ધરાજ જયસિંહ અને શ્રી હેમચંદ્રસૂરિના આ પ્રથમ મેળાપ હતા. ખીજા ઐતિહાસિક પુરાવાથી ધારા નગરીની જયસિંહની જીત સ. ૧૧૯૪ માં થાય છે, તે। ત્યાર પછીના છેલ્લા પાંચ વર્ષમાં વ્યાકરણની કૃતિ થઇ હાય એમ અનુમાન થાય છે. આ ખાખતપર નિર્ણય કરવા વિશેષ સાધનાની હજી અપેક્ષા છે તેથી છેવટના નિર્ણય થતા નથી. આ કૃતિ સિદ્ધરાજના સમયની છે એ નિર્વિવાદ છે અને સિદ્ધરાજના સમય સં. ૧૧૫૦ થી ૧૧૯૯છે એ પણ નિર્ણીત ખાબત છે. હું આ કૃતિને સંવત ૧૧૮૦ થી ૧૧૯૦ લગભગમાં મૂકુ છું.
આચાર્યના ચાતુર્યભરપૂર આશીર્વાદથી રાજા બા
જ પ્રસન્ન થયા એટલે એની પ્રશંસા સહન ન કરનાર બ્રાહ્મણા ખેલ્યા કે એતા અમારા વ્યાકરણ
ભણી પતિ થયા છે વિગેરે. એના જવાબમાં હેમચંદ્રાચાર્યે કહ્યું કે પોતે શ્રી વીર ભગવાનનું બનાવેલ અને દ્રવ્યાકરણ ભણેલ છે એટલે વળી એ બ્રાહ્મણેાએ એ વાતને ગપ્પ તરીકે ગણાવી અને કૈા આધુનિક વૈયાકરણીય જૈનમાં હાય તા બતાવવા કહ્યું. હેમચંદ્રાચાર્યે કહ્યું કે મહારાજ સિદ્ધરાજ સહાય કરે તેા પાતે નવીન પચાંગી વ્યાકરણુ બનાવે. રાજાએ સર્વ પ્રકારની મદદ આપવાનું માથે
ગ્રંથપર વિચારો.
આ પ્રમાણે લખેલી પ્રશસ્તિ ઉપરથી જણાય છે કે શ્રી સિદ્ધરાજ જયસિંહ મહારાજની પ્રાર્થનાથી
આ ગ્રંથ લખાયલા હતા, એ ગ્રંથમાં શબ્દશાસ્ત્ર સબંધી કાઇ પશુ વાત બાકી ન રહે એવી એની
યોજના હતી અને અનેક જૂદા જૂદા ગ્રંથામાં શબ્દ સંબંધી વાતો હતી તેને વિધિ પૂર્વક-નિયમ
સર ગાઠવવાની એમાં ખાસ ગેાવણુ. હતી. અનેક જગાએ જે હકીકત મેળવવા જવું પડતું હતું તે આ ગ્રંથમાં એકત્ર કરવામાં આવી અને વ્યાકર્ણુના સબંધમાં આ છેલ્લાજ ગ્રંથ થયા એમ કહી શકાય. ત્યાર પછી છૂટાછવાયા પ્રક્રિયા ગ્રંથા થયા છે પણ મેાટા પાયા ઉપર અને સર્વ હકીકતને એક સ્થાને લઇ આવે એવા વિસ્તૃત ગ્રંથ આ છેલ્લેાજ છે અને પ્રાકૃત ભાષાની વિચારણાને અંગે તે ગ્રંથ પહેલા અને છેલ્લેાજ છે.
છેલ્લી પ્રશસ્તિની પહેલાં તેઓ લખે છે કેઃ इत्याचाय श्री हेमचन्द्रविरचितायां सिद्ध हेमचन्द्राभिधान स्वोपज्ञशब्दानु
सशिनवृत्तावष्टमास्याध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः अष्टमोध्यायः
समाप्ता चेयं सिद्ध हेमचन्द्र शब्दानुसाशन वृत्तिः प्रकाशिका नामेति. આટલા ઉપરથી પ્રકાશિકા નામની ટીકા પણ તેમની પેાતાની રચેલી છે એમ જણાય છે. આ ગ્રંથ આચાર્યપદપ્રાપ્તિ પછી લખેàા જણાય છે. ખત્રીશે પાદમાં પ્રશસ્તિના શ્લકા જે રીતે મૂકયા છે તે પરથી તે પછવાડેથી લખાયા હાય એમ જણાય છે. સમાસ કરવા સબંધી સર્વ હકીકત આવી ગયા પછી એ ક્ષેાકેા લખાયા છે. એ સંબંધી એક વાત અન્યત્ર લખાયલી છે તે હવે પછી જોવાશે.
अभ्यर्थितो निरवमं विधिवद्वयधत्त शब्दानुशासनमिदं मुनिहेमचंद्रः ||४

Page #23

શ્રી હેમચ`દ્રાચાર્યનુ... પ્રાકૃતવ્યાકરણ
૧૦૧
આ બન્ને વાતાનું દોહન કરી શકાય તેવાં સાધના પણ પ્રાપ્ત થયાં છે. એ બધી હકીકતના સાર કાઢતાં છેવટે કહે છે કે પ્રભાવક ચરિત્રમાં સદર ગ્રંથ રચન
અંગે જે હકીકત આવેલ છે તે વધારે અંધબેસતી જણાય છે. તે માને છે કે આ ગ્રંથ ઉપરના પ્રશસ્તિના ક્ષેાકમાં લખે છે તે પ્રમાણે રાજાની માગણીથી લખાયલેા છે કારણ કે રાજાને આવા ગ્રંથથી પેાતાના રાજ્યને અમર કરવાના પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયેલા જણાય છે અને ભેાજનું વ્યાકરણ વાંચીને એનામાં કાંઇક ઈર્ષ્યા ઉત્પન્ન થઈ હાય અને પેાતાના વખતનાં સારામાં સારા વિદ્યાન Scholar) ને એ કાર્ય કરવા તેણે સંપૂર્ણ મદદ કરી હાય એ તદ્દન બનવા જોગ છે. ગ્રંથમાં હેમચદ્રાચાર્ય પોતે ખીજા ગ્રંથાના આધાર લે છે અને તેના સંબધમાં ડા. કીટ્લાન−(Dr. Kielhorn)લખે છે કે પ્રથમના પાંચ પાદમાં પદરથી વધારે આધારા લેવાયા છે અને આખા ગ્રંથમાં એથી બહુ મેાટી સખ્યામાં આધારા અપાયા છે. ડા કીલ્હાનના મત પ્રમાણે સંસ્કૃત વ્યાકરણ મુખ્યત્વે કરીને શાકટાયન અને કાત...ત્રના વ્યાકરણ પર રચાર્યું છે. વૈયાકરણીયા કહે છે કે એની રચનાપતિ તદ્દન મૌલિક છે અને સહેલાઇથી યાદ રહે તેવી છે અને આખા ગ્રંથ સાથે પરિપૂર્ણ છે. વ્યાકરણ ગ્રંથનાં સાધના તે વખતે પ્રાપ્ત થયેલા આજુબાજુના અનેક વ્યાકરણ ગ્રંથા જોઇને વપરાયેલ જણાય છે. કાશ્મીરમાંથી સરસ્વતી દેવીના મદિરમાંથી વ્યાકરણ ગ્રંથે। આવ્યા એ હકીકત પ્રભાવકચરિત્રકાર કહે છે તેના કરતાં મેરૂતુંગાચાર્યે દેશદેશથી વ્યાકરણા સિદ્ધરાજ મહારાજે મંગાવી આપ્યા એ હકીકતને વધારે ખ'ધ ખેસતી ગણવામાં આવે છે. કકકલ નામના પતિને એ. વ્યાકરણુ શીખવવા માટે મહા રાજાએ શયા અને દર પ`ચમીએ પરીક્ષા અણુહીલપાટણમાં થતી હતી તે હકીકતને વધારે મજ ભૂતી ખીજી બાજુએથી મળે છે. દેવસૂરિના શિષ્ય
વ્યાકરણને અંગે ડા. ક્યુલર.
ડા. જી. મુલરે “ લાઇક એક્ જૈન મન્ક હેમચંદ્ર ” નામનું પુસ્તક જ`ન ભાષામાં લખ્યું છે તે આ બન્ને ગ્રથામાં વ્યાકરણ રચના સંબંધી હકીકત આપી છે તેનેા ઉલ્લેખ કરી છેવટ જણાવે છે કે એ બન્ને ગ્રંથા ( પ્રભાવક ચરિત્ર અને
પ્રબંધ ચિંતામણિ ) માં જે વ્યાકરણ રચનાની હકી-ગુણું, “તત્વપ્રકાશિકા'' અથવા હેમવિભ્રમ”
કત લખી છે તેના સંબંધમાં ખીજી ધણી હકીકત ત્યાર પછીનાં ચિરત્રાથી મળી આવી છે અને તેથી
નામની વિશેષ ટીકા લખી તે જણાવે છે કે એ ટીકા એમણે કક્કલ નામના પંડિતના હુકમથી લખી
લીધું. દેશ દેશ પડિતા માકલી વ્યાકરણના ગ્રંથા મગાવ્યા અને હેમાચાર્ય પાસે “ શ્રી સિદ્ધહેમ ’નામનું સવા લાખ શ્લોકનું પચાંગી વ્યાકરણ એક વરસ માં તૈયાર કરાવ્યું. તે પુસ્તકને રાજાને બેસવા યેાગ્યનાને હાથી ઉપર મૂકી શ્વેત છત્ર તેના પર ધારણ કરાવી બે ચામર સાથે હેમાચાર્યના સ્થાનેથી રાજમ`દિરમાં લાવવામાં આવ્યું. રાજાએ એની પૂજા કરી અને એને પુસ્તકાલયમાં સ્થાપ્યું. રાજાના હુકમથી એ પુસ્તકના વ્યાકરણ તરીકે અભ્યાસ ચાલુ થયા અને અન્ય પુસ્તકા બંધ થયા.
એ વખતે વળી કાઇએ મસરથી રાજાને ભ’ભે↑ કે એમાં તમારૂં તેા નામ પણ નથી. રાજાને એ તે મોટા અંધેરની વાત લાગી. હેમાચાર્યે રાતેારાત અત્રીશ શ્લાક બનાવી ખત્રીશ પાદને અંતે મૂકી દીધા અને બીજે દિવસે સવારે વાંચતાં રાજા બહુ પ્રસન્ન થયા.
આ હકીકતમાં દેશદેશથી વ્યાકરણા મંગાવ્યા તે હકીકત બહુ ઉપયોગી લાગે છે. ગમે તે કારણુથી પણ ખત્રીશ નહિ પણ પાંત્રીશ પ્રશસ્તિના ક્ષેાકેા પછવાડેથી શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે તે દાખલ કર્યાં છે અને તેનું જે કારણ મેરૂતુંગાચાર્ય આપે છે તે વિચારવા યેાગ્ય છે. રાજાએ વિદ્યાનાને ખેલાવી સહાય કરી કાવ્યના કે ખીજા વિશિષ્ટ વિષયના ગ્રંથા લખાવતા હતા અને લેખકા તેની અર્પણા રાજાને કરતા અથવા રાજાનું નામ ગ્રંથ સાથે જોડતા એવું અનેક પ્રસંગે પૂર્વ કાળમાં બનેલ છે. કક્કલ નામના પંડિતને રાકી પાટણ નગરમાં વ્યાકરણના અભ્યાસ શરૂ કરાવ્યા એમ જે હકીકત પ્રભાવક ચરિત્રકારે લખી છે તેને મેરંતુંગાચાર્યે ઉક્ત ઉલ્લેખથી ટેકા આપે છે.

Page #24

.
૧૦૨ - જેનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ હતી. આ કકલ, કક્કલ અને કાલે એ સર્વ સંસ્કૃત ગુર્જર સાહિત્યમાં વ્યાકરણ જ્ઞાનની જરૂર શબ્દ “કર્ક (કુંભ) નો અપભ્રંશ છે. આથી પ્રભા- હેમચંદ્રાચાર્યના અનેક ચરિત્રો લભ્ય છે. મારી વક ચરિત્રમાં વ્યાકરણને જે જાહેરાત મળી કહેવામાં પાસે તેના સંસ્કૃત ચરિત્ર અને ગુજરાતી રાસઆવી છે તે વાતને સંપૂર્ણ ટેકો મળે છે અને
મોજુદ પણ છે. તે સર્વના આ વ્યાકરણનો અંગે. કલ” ઐતિહાસિક પુરૂષ હતું એમ જણાય છે.
ઉતારા આપી આપનો વખત લેવા ઇચ્છતો નથી.
એ વ્યાકરણનો ઇતિહાસ રજુ કરી તે દ્વારા તમને અને અત્યારે કોલેજમાં જેમ પ્રોફેસર (-અધ્યાપક-)
મારે એટલું બતાવવાનો ઇરાદો હતો કે ગુજરાતી હોય છે તેને મળતું તેનું સ્થાન હોય એમ જણાય છે.
ભાષાશાસ્ત્રી થવા માટે, શબ્દના સાચા પ્રયોગ કરવા - આ વ્યાકરણ ક્યારે લખવામાં આવ્યું તે સંબંધી
માટે, જોડણીના ઘુંચવણીઆ પ્રશ્નના નિકાલ માટે ડો. મ્યુલર ઘણી તપાસ કરે છે. પ્રભાવક ચરિત્રકાર
એ પ્રાકૃત વ્યાકરણનું જ્ઞાન અનિવાર્ય છે અને સમય આપતા નથી પણ બહુ થોડા વખતમાં વ્યા- અત્યારે મારા જાણવામાં તો એ એકજ સાધન છે, કરણ પૂરું થયું એટલું જ કહે છે. મેરૂતુંગાચાર્ય એક એ વ્યાકરણ એક જૈન ગ્રંથ છે અને આ લેખક વર્ષમાં તૈયાર થયું એમ કહે છે. સૂરિ મહારાજ જન છે એ વિચાર આપ ભૂલી જશે. અત્યાર સુધી સાથે પ્રસંગ પહેલે અથવા બીજે માળવાના વિજય માં જન શબ્દોચ્ચાર સાથે જે અનિચ્છા દર્શાવાતી પછી મળે છે, એ વિજય સંવત ૧૧૯૪માં થાય છે મેં અનુભવી છે તેથી મને ખેદ થાય છે. ભાષાની તે બીજી અનેક રીતે સંભવિત છે. પ્રશસ્તિના ૨૩ સમૃદ્ધિ જે જન કવિઓએ કરી છે તે ભારે જબરી માં શ્લોકમાં યાત્રાનું વર્ણન છે તે યાત્રા દયાશ્રય છે, તમારી કલ્પનામાં ન હોય તેવી જબરી છે. કાવ્ય પ્રમાણે એકજ વાર થયેલી છે અને તેનો સંવત એ આખો વિભાગ માત્ર સાહિત્યની નજરે જોવા પ્રાથે ૧૧૯૪ આવે છે. એ સર્વ હકીકત મેળવતાં જે છે, સાહિત્યનો ઈતિહાસ પૂરો કરવા માટે એ વ્યાકરણને સંવત ૧૧૯૭ લગભગ જણાય છે. આ ખાસ જોવા જ પડશે એમાં મને શંકા નથી. એ ઐતિહાસિક દષ્ટિએ ચર્ચા છે. એમાં હજુ વધારે સાહિત્યની સીમા બહુ દૂર છે, બહુ વિશાળ છે,
એની સેવા જન્મભરના સંસાર ત્યાગીઓએ અને સાધને દ્વારા વિચાર કરવાને અવકાશ છે.
વિશિષ્ટ ત્યાગી ગૃહસ્થોએ કોઈ પણ પ્રકારની અપેક્ષા 34 આ વ્યાકરણને મળેલી ફતેહને પરિણામે શ્રી
વગર કરી છે અને એક એક વિષયો લ્હાદક હેમચંદ્રાચાર્યો દેશી ભાષાના અને સંસ્કૃત ભાષાના બોધક અને રમણીય છે. પ્રેમભાવે, નેહભાવે, સકે બનાવ્યા. એમાં “અભિધાન ચિંતામણિ” અને હાનુભૂતિથી એના અભ્યાસ તરફ વલણ દાખવવાની નામમાળા” બહુ પ્રખ્યાત ગ્રંથ છે. ત્યાર પછી એક ગુર્જર સાહિત્યની દષ્ટિએ બહુ આવશ્યકતા છે. • શબ્દના અનેક અર્થ બતાવનાર “અનેકાર્થ” રો.
આ પ્રાકત વ્યાકરણની રચના વિજ્ઞાનની દષ્ટિએ ગુજરાતી ભાષાના અભ્યાસીને આ ત્રણે ગ્રંથે બહુ જોઈએ તે બહુ પદ્ધતિસરની છે. એક શબ્દ જેવો ઉપયોગી છે.
હોય તે તેનો ખુલાસો કયાં મળશે એ ગ્રંથ પદ્ધતિ . . શ્રી રાજશેખરના ચતુર્વિશતિ પ્રબંધ અથવા
જાણ્યા પછી તુરત ખ્યાલમાં આવી શકે તેમ છે અને
આખા પ્રાકૃત વિભાગની કોઈ પણ વાત તેમાં બાકી પ્રબંધ કેશમાં આ પ્રાકૃત વ્યાકરણને અંગે બહુ :
રહેવા દીધી હોય એમ લાગતું નથી. એ ગ્રંથની ટુંકાણમાં હકીકત છે. જરૂરી હકીકત ઉપર આવી
ટીકા અને દ્રટિકા ટીકા સાથે વધારે ફેલાવો કરી જાય છે તેથી તેને જુદો ઉલ્લેખ કરવાની જરે તે દ્વારા ગુજરગિરાની સમૃદ્ધિમાં વધારે કરશે એટલી રહેતી નથી. વળી એ ગ્રંથ પ્રમાણમાં પ્રભાવક ચરિત્ર વિજ્ઞપ્તિ કરી અત્ર વિરમીશ. અને પ્રબંધ ચિંતામણિથી આધુનિક છે તેથી તે
મેતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડીઆ, વધારે બારિકીથી તપાસવાની જરૂર રહેતી નથી.
બી. એ. એલ એલ. બી. એ ગ્રંથમાં હેમસૂરિને પ્રબંધ દશમે છે.
સેલિસિટર,
. સાહિત્યને એમાં મને * વિશાળ છે,
-
-

Page #25

પાટણમાં ચૈત્યપરિપાટી.
પાટણ ચૈત્યપરિપાટી.
[ શ્રી. લલિતપ્રભસુકૃિત પાટણ ન'. ૨૮ તરીકે પ્રસિદ્ધ થઈ ગઇ છે
ચેત્ય પરિપાટી અમદાવાદની શ્રી 'સવિજયજી જૈન ટ્રી લાયબ્રેરી ગ્રંથમાલા તેની કિંમત છ આના છે, તેની પ્રસ્તાવના સાક્ષર મુનિશ્રી લ્યાણવિજયજીએ. લખેલી છે તે અતિ ઉપયાગી અતિહાસિક વિગતા પૂરી પાડનારી હાઇ તે અમે પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી હંસવિજયજીની આજ્ઞાથી અત્ર આપીએ છીએ.] ત'ની.
સ્વભાવથીજ ભારતવર્ષના પ્રાચીન વિદ્વાન એ ઇતિહાસ લખવા તરફ થોડું લક્ષ્ય આપેલું છે. અને જે કંઇ લખાયું હતું તેનેા પણ ઘણા ખરા ભાગ રાજ્યવિપ્લવાના દુઃસમયમાં નાશ પામી ગયા છે, માત્ર વ્યાખ્યાનિક સાહિત્યમાં ઉપયોગી થતા કેટલાક જન ઐતિહાંસિક સાહિત્યના અશ વ્યાખ્યાનરસિક જૈન સાધુઓના પ્રતાપે બચવા પામ્યા છે. પણ તેમાં ઐતિહાસિક કરતાં ઉપદેશતત્ત્વને મુખ્ય સ્થાન આપેલું હાવાથી તેવા ચિત્ર પ્રબન્ધાદિ ગ્રન્થો પૈકીના ધણા ભાગ ઔપદેશિક સાહિત્યજ ગણી શકાય, માત્ર કેટલાક રાસાએ અને પ્રબન્ધા ઉપરાંત શિલાલેખા, પ્રશસ્તિ, ચૈત્યપરિપાટીએ તથા તીર્થમાલાએજ આધુનિક દૃષ્ટિએ પ્રાચીન અતિહાસિક સાહિત્યમાં ગણવા યાંગ્ય છે.
ઐતિહાસિક સાહિત્યમાં ચૈત્યપરિપાટીઓનુ
સ્થાન.
જો કે ચૈત્યપરિપાટી વા તીર્થમાલાએ તરફ ઘણા થાડા વિદ્યાતાનુ લક્ષ્ય ગયું છે અને ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ તેની ખરી કીંમત આંકનારા સાક્ષરા તે તેથીયે થેાડી સંખ્યામાં નીકલશે, એટલું છતાં પણ ઋતિહાસની દૃષ્ટિએ ચૈત્યપરિપાટી એ ઘણું ક’મતી સાહિત્ય છે, એના ઉંડાણમાં રહેલા તાત્કાલિક ધામિક તિહાસના પ્રકાશ, ધર્મની રૂચિ તથા પ્રવૃત્તિનું દર્શન અને ગૃહસ્થાની સમૃદ્ધ દેશાનું ચિત્ર ત્યાદિ અનેક ઇતિહાસના કીમતી અંશા ચૈત્યપરિપાટિએના ગર્ભમાંથી જન્મે છે કે જેની કીમત થાય તેમ નથી.
ચૈત્યપરિપાટીઓના ઉત્પત્તિકાલ
ચૈત્યપરિપાટીએ ક્યારથી રચાવા માંડી તેને નિશ્ચિત નિર્ણય આપી શકાય તેમ નથી. ચૈત્યપરિયાડીએ તીર્થમાલા અથવા એવાજ અર્થને જણાવનારા રાસાએ ધણા જુના વખતથી લખાતા આવ્યા
૧૦૩
છે એમાં શંકા નથી, પણ એવા ભાષાસાહિત્યની ઉત્પત્તિના પ્રારંભકાલના નિર્ણય હજી અંધારામાં છે, કારણ કે આ વિષયમાં આજ પર્યન્ત કાઈ પણ વિદ્યાને ઊહાપાતુ તક કર્યાં નથી, છતાં જૈન સાહિત્યના અવલાકનથી એટલું તેા નિશ્ચિત કહી શકાય કે જેનામાં ચૈત્ય વા તીર્થયાત્રા કરવાના અને તેનાં વર્ણના લખવાના રિવાજ ધણેાજ પ્રાચીન છે. તીર્થયાત્રાએ કરવાના રિવાજ વિક્રમની પૂર્વે ચોથી સદીમાં પ્રચલિત છે. તીર્થયાત્રાએ કરવાના રિવાજ વિક્રમની પહેલી વા ખીજી સદીમાં પ્રચલિત હતા એમ ઇતિહાસ જણાવે છે, જ્યારે તેનાં વહુને લખવાની શરૂઆત પણ વિક્રમની પહેલી વા ખીજી સદી પછીની તા ન જ હાઈ શકે; એ વિષયને વિશેષ ખુલાસા નીચેના વિવે. ચનથી થઈ શકશે—
જૈન સાહિત્યમાં સર્વથી પ્રાચીન સૂત્ર આચારાંગની નિયુક્તિમાં તાત્કાલિક કેટલાંક જૈન તીર્થીની નોંધ અને તેને નમસ્કાર કરવામાં આવ્યા છે. નિ શીથસૂણિ'માં ધર્મચક્ર દેવનિર્મિત રતૂપ, જીવિતસ્વામિ પ્રતિમા, કલ્યાણભૂમિ આદિ તીર્થોની નોંધ કરવામાં
આવી છે.૨
છેદત્રાના ભાષ્ય અને ટીકાકારા લખે છે કે અષ્ટમી ચતુર્દશી આદિ પર્વ દિવસેામાં સર્વ જૈન દેવરાસરાની વંદના કરવી જોઇયે. ભલે તે ચૈત્ય સંઘનું
૧. અઠ્ઠાવય ઉજ્જિતે ગયગ્ગપએ ય ધમ ય. પાસરહાવત્તનગ' વમપાય ચ વન્દ્વામિ.
..
*
ગજાગ્રપદે દશાણ કૂટવર્તિનિ તથા તક્ષશિલાયાં ધર્મચક્રે તથા અહિચ્છત્રાયાં પાર્શ્વનાથસ્ય ધરણેન્દ્રમહિમા સ્થાને. ” આચારાંગનિયુક્તિ પત્ર ૪૧૮,
૨. ઉત્તરાવહે ધમ્મચક્કે, મથુરાએ દેવણિસ્થિએ મા, કાસલાએ જિયતસામિપડિમા, તિર્થં’કરાણ વા જમ્મુભૂમિએ, —નિશીથસૂણિ પત્ર ૨૪૩–૨,

Page #26

* ૧૦૪
જેનયુગ
કારતક-માગશર ૧૮૩ હેય કે અમુક ગચ્છની માલિકીનું હોય તે પણ તેની ન પસી જાય એટલા માટે મૃતધર પૂજ્ય આચાર્યોએ યાત્રા કરવી, વખત પહોંચતું હોય તે સર્વ ઠેકાણે નિયમ ઘડ્યો કે આઠમ ચઉદશે તે સર્વ ચાની સંપૂર્ણ ચૈત્યવંદન-વિધિ કરવી જોઈએ અને વખત વંદના કરવી જ, અને જે સાધુ કે વતિ ગૃહસ્થ આ ન પહોંચતો હોય તે એક એક સ્તુતિ વા નમસ્કાર નિયમ પ્રમાણે ન વર્તશે તે તે દંડને ભાગી થશે. જ કરે પણ ગામનાં સર્વ ચિત્યની યાત્રા કરવી. આ પ્રમાણે નગર યા ગામનાં સર્વ ચેત્યોની યાત્રા તે
ચેઇઅપરિવાડી જતા” (ચિત્યપરિપાટિયાત્રા) કહેવ્યવહાર સૂત્રના ભાષ્ય અને ચૂર્ણિમાં લખ્યું છે
વાતી. અને એ પ્રવૃતિ વિશેષ પ્રચલિત થતાં ઉતાકેર આઠમ ચૌદશ આદિ પર્વ-તિથિદિમાં ગામનાં
વલને લીધે “યાત્રા” શબ્દ નિકળી જઈને “ચેત્યપરિસર્વ દેહરાઓમાં રહેલી જિનપ્રતિમાઓ અને પિતાના તથા બીજા ઉપાશ્રયમાં રહેલા સર્વ સાધુઓને પર્યા
પાટિ' શબ્દ જ પ્રાથમિક મૂળ અર્થને જણાવવામાં
રૂઢ થઈ ગયે. વખત જતાં ચિત્યપરિપાટી-ત્યપરિલઘુ સાધુઓએ વંદન કરવું જોઈએ, જે ન કરે તે
વાડી-ચત્યપ્રવાડી-ચૈત્રપ્રવાડી ઇત્યાદિ અનેક પ્રકારના તે સાધુ પ્રાયશ્ચિત્તને ભાગી થાય.
ચેઈઅપરિવાડીજાના સ્થાને સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને મહાનિશીથ સૂત્રમાંથી પણ ચિત્યતીર્થ અને તીર્થોમાં અપભ્રંશ શબ્દ ઢ થયા, જે આજ પર્યત તે ભરાતા મેલાઓની સૂચના મલે છે. આ સર્વ જોતાં અર્થને જણાવી રહ્યા છે. એટલું તે નિશ્ચિત છે કે જેમાં તીર્થયાત્રા અને
ઉપરના વિવેચનથી એ વાત સ્પષ્ટ થઈ કે પ્રતિમાપૂજાનો રિવાજ ઘણોજ જૂને પુરાણે છે,
ચૈત્યપરિવાડી” એ નામ એક પ્રકારની યાત્રાનું છે, તીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલ સ્થાનમાં ભાવિક જેને
અને ઉપચારથી તેવી યાત્રાનું વર્ણન કે વિવેચન ઘણું દૂર દૂરના દેશે થકી સંઘ લઈ જતા અને
કરનાર પ્રબન્ધ વા સ્તવને પણ ચિત્યપરિવાડી ના તીર્થાટન કરી પિતાની ધાર્મિક શ્રદ્ધાને સફલ કરતા, તાના ગામ નગરનાં ચેત્યોને તે હમેશાં ભેટતા, માર્ગમાં એક સ્વાભાવિક ઘટના છે.
નામથી ઓળખાવા લાગ્યાં કે જે બનાવ સાહિત્યચો અધિક વા ઓછો સમય મલતાં નગરનાં સર્વ ચોની યાત્રા નિત્ય ન થતી તે છેવટે આઠમ ચઉ- તીર્થમાલા અને ચૈત્યપરિવાડિયાને દશ જેવા ખાસ ધાર્મિક દિવસમાં તે પૂર્વોકત યાત્રા
વાસ્તવિક ભેદ, અવય કરતાજ, કાલાન્તરે આ પ્રવૃત્તિમાં પણ મંદતા
યદ્યપિ તીર્થમાલા વા તીર્થમાલા સ્તવને અને ૧. નિસ્સકડમનિસ્ટકડે ચેઇએ સાવહિં થઈ તિત્રિ, ચિત્યપરિવાડી વા ચૈત્યપરિવાડી સ્તવનમાં સામાન્ય વેલ વ ચેઇઆણિ વનાઉં ઈક્રિકિઆ વા વિ. રીતે ભેદ નથી ગણવામાં આવતો તથાપિ તેનાં નામ
–ભાષ્ય અને લક્ષણે તપાસતાં તે બન્ને પ્રકારની કૃતિને ૨ અમી-ચઉસીસું ચેઈય સવાણિ સાહણે સવે. વાસ્તવિક ભેદ ખુલ્લો જણાઈ આવે છે. વધેયવા નિયમો અવસેસ-તિહિસુ જહસત્તિ. એએસુ ચેવ અમાદીસુ ચેઇયાઈ સાહણે વા જે તીર્થમાલા સ્તવનનું લક્ષણ એ હોય છે કે પોતે
ભેટેલાં વા સાંભળેલાં કે શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલાં નામી વસહીએ ઠિઆ તે ન વંદંતિ માસલહ, નામ તીર્થોનાં ચૈત્ય વા પ્રતિમાઓનું વર્ણન, તેને
-ન્યવહારભાષ્ય અને ચૂર્ણિ. માચો વા કલ્પિત ઇતિહાસ, તેને મહિમા અને તે ૩. અહનયા ગાયમાતે સાહણે તે આયરિયં ભણુતિ જહાણું જઈ ભયકં તમં આણહિ તો હું અહેહિં
સંબંધી બીજી બાબતેનું વર્ણન કરવા પૂર્વક તેની તિર્થીયત્ત કરિ(ર)યા ચંદષ્પહસામિયં વંદિDયા ધમચક સ્તુતિ વા પ્રશંસા કરવી. આચારાંગનિર્યુક્તિ અને ગંતૂણમાગુચ્છામો,
નિશીથચૂર્ણિમાં થયેલી તીર્થોની નેંધ તે આજકાલની –મહાનિશીથ ૫–૪૩૫. તીર્થમાળાઓ અને તીર્થંકલ્પનું મૂલ બીજક સમ

Page #27

પાટણ ચૈત્યપરિપાટી
૧૦૫ જવું જોઈએ. સિદ્ધસેનસૂરિનું સકલતીર્થ સ્તોત્રમ- સગપણની ગિરિનારપરિવાડી, સિદ્ધપુર ચિત્ય પરિહેન્દ્રસૂરિનું તીર્થમાલાસ્તવન, જિનપ્રભસૂરિની શા- વાડી, નગાગણિની જાલોરચત્યપરિવાડી વિગેરે
તાશાશ્વત-ચૈત્યમાલા, વિવિધતીર્થકલ્પ વિગેરે સંખ્યાબંધ ચૈત્યપરિવાડિઓ ઉપર જણાવેલ લક્ષણ સંસ્કૃત પ્રાકૃત અપભ્રંશ અને લોકભાષામાં લખાયેલા સુવાલી આજે વિદ્યમાનતા ધરાવે છે. પ્રસ્તુત “પાટઉપર્યુક્ત લક્ષણવાળા સ્તવનની કેટિના અનેક પ્રબન્ધ સુત્યપરિપાટી” પણ એજ બીજી કટિને નિબંધ છે. આજે દષ્ટિગોચર થાય છે. '
આટલા વિવેચન ઉપરથી સમજાયું હશે કે તીર્થ ચિત્યપરિપાટી-સ્તવનનું લક્ષણ એ થયા કરે છે ચૈત્યયાત્રાઓ અને નગર ચૈત્યયાત્રાઓ કરવાને કે કોઈ પણ ગામ કે નગરનાં યાત્રાના સમયમાં ક્રમ- રિવાજ જેમાં ઘણુજ પ્રાચીન કાળથી ચાલ્યા વાર આવતાં દેહરાસરોનાં નામ, તે તે વાસોનાં નામ, આવે છે. આ રિવાજોની પ્રાચીનતા ઓછામાં તેમાં રહેલી જિનપ્રતિમાઓની સંખ્યા વિગેરે જણ ઓછી બે હજાર વર્ષની હોવી જોઈએ એમ વવા પૂર્વક મહિમાનું વર્ણન કરવું અને તેની સ્તુતિ પૂર્વે સૂચવેલ શાસ્ત્રવાક્યોથી સિદ્ધ થાય છે, કરવી. વિજયસેનસૂરિને રેવંતગિરિરા, હેમહં. અને એ ઉપરથી તીર્થમાલાસ્તવન અને ચૈત્ય પરિ
- પાટીસ્તવને લખવાની રૂઢિ પણ ઘણું પ્રાચીન હોવી ૧. આ સંસ્કૃત સ્તોત્ર પાટણમાં સંઘવીની શેરીના
જોઈયે એ વાત સહેજે સમજી શકાય તેવી છે, છતાં તાડપના પુસ્તક ભંડારમાં છે, એના કર્તા સિદ્ધસેન સૂરિ ક્યારે થયા તેને નિશ્ચય નથી, છતાં સંભવ પ્રમાણે પણ એટલું તે સખેદ જણાવવું પડે છે કે આ પ્રવૃતેરમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં થઈ ગયેલા સિદ્ધસેન જ એના ત્તિના પ્રાચીનતાના પ્રમાણમાં તના
ત્તિની પ્રાચીનતાના પ્રમાણમાં તેના વર્ણનગ્રન્થ તીર્થ કર્તા હોવા જોઇએ.
માલાસ્તવને અને ચિત્યપરિપાટી-સ્તવને તેટલાં ૨. આ પ્રાકૃત સ્તવન પણ તેરમી સદીમાં જ બનેલું મા સંભવે છે. મહેન્દ્રસૂરિ નામના બે આચાર્ય થયા છે–૧
૧. હેમહંસગણિ પ્રસિદ્ધ આચાર્ય મુનિસુંદરસૂરિના લા પૂર્ણતલગચ્છીય પ્રસિદ્ધ આચાર્ય હેમચંદ્રજીના શિષ્ય જે ૧૨૧૪ માં વિદ્યમાન હતા. ૨ જા નાણકીયગચ્છીય જે
શિષ્ય હતા, તેઓ સોળમી સદીના પ્રથમ ચરણમાં વિદ્યસં. ૧૨૨૨ માં વિદ્યમાન હતા. આ સ્તવનના કર્તા આ
માન હતા, આરંભસિદ્ધિવાર્તિક, ન્યાયમ– તુષા વિગેરે બેમાંથી કયા તેને નિશ્ચય થતો નથી.
અનેક વિદ્વત્તાપૂર્ણ ગ્રન્થ એમણે બનાવ્યા છે. આ ચૈત્ય
પરિવાડી તેમણે ક્યારે બનાવી તે જણાવ્યું નથી, પણ ૩ આ ચિત્યમાલા અપભ્રંશ ભાષામાં છે, એના કર્તા સાળમી સદીની શરૂઆતમાં જ બનાવી લેવાનો સંભવ છે. જિનપ્રભસૂરિ જે ૧૪ મી સદીમાં થઈ ગયા છે, જેમણે
૨. આ ચૈત્યપરિવાડીના કર્તા કે સમયને પત્તા લાગે અનેક ચરિત્ર અને રાસે અપભ્રંશમાં લખેલા છે. જેટલી અપભ્રંશની કવિતા પાટણના ભંડારોમાં એમની મળે છે, '
નથી. પરિવાડી જૂની હેવાને સંભવ છે. તેટલી બીજા કોઈ પણ કવિની નથી મળતી.
૩. આ ચૈત્યપરિવાડી સં. ૧૬૫૧ ના ભાઠવા વિધિ
૩ ને દિને જાહેરમાં બની હતી, એના કર્તા નગા વા ૪ સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતમાં બનેલા આ તીર્થકલ્પ નગર્ષિગણિ આચાર્ય શ્રી હીરવિજયસૂરિના શિષ્ય કુશલવપ્રસિદ્ધ છે. એના કર્તા જિનપ્રભસૂરિ ખરતરગચ્છની લધુ- સગિના શિષ્ય હતા. શાખામાં થઈ ગયા છે. તેમણે આ તીર્થકલ્પસંગ્રહ વિક
૪. સ્વ. આચાર્ય શ્રી વિજયધર્મસૂરિજીએ સંપાદન કરીને મની ૧૪ મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં બનાવ્યું છે.
ભાવનગરની શ્રીયશવિજય જૈન ગ્રન્થમાલા દ્વારા પ્રાચીન ૫. આ રાસે પ્રાચીન ગુજરાતી ભાષામાં લખાયેલ તીર્થમાલા સંગ્રહ’ને પ્રથમ ભાગ બહાર પાડે છે, જેમાં છે, એના કર્તા વિજયસેનસૂરિ નાગેન્દ્રગચ્છમાં પ્રસિદ્ધ મંત્રી જુદા જુદા કવિઓની કરેલી ત્યપરિવાડિએ, તીર્થ માલાવસ્તુપાલના સમયમાં અર્થાત વિક્રમની તેરમી સદીના એ અને તીર્થ સ્તવને મળીને ૨૫ પ્રબળે છે. એ સિવાય ઉત્તરાર્ધમાં થઈ ગયા છે. વસ્તુપાલના સંધ સાથે ગિર- પણ સંખ્યાબંધ તીર્થમાલાઓ અને ચિત્યપરિવાડીએ જેના નારની યાત્રા ગયા તે સમયે તેમણે આ રાસ બનાવ્યા હતા. ભંડારેમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે.

Page #28

જૈનયુગ
૧૦૬
કારત–માગશર ૧૯૮૩ પાટણ,
પાટણમાં જણાઈ આવતું હતું. ધર્મવીર અને યુદ્ધવીર પ્રસ્તુત પરિવાડી જેના નામ સાથે બંધાયેલી
જનોની વ્યવસ્થા અને આબાદીથી પાટણ એક છે, તે પાટણ નગરનો આ સ્થલે સંક્ષેપમાં પરિચય વખત પૂરી જાહોજલાલી ભોગવતું થયું હતું. વિક્રમ આપવો ઉપયોગી ગણાશે.
સંવત ૮૦૨ ના વર્ષમાં પહેલ પ્રથમ “અણહિલવાડ”
વા “અણહિલપાટણ એ નામથી પાટણ વસ્યું, અને પાટણ” એ ગુજરાત દેશની રાજધાની-હિન્દુ- દિવસે દિવસે ઉન્નતિ કરતું ચાવડાવંશના રાજાઓની સ્થાનના પ્રાચીન અને પ્રસિદ્ધ શહેરોમાંનું એક છે,
છે દાજધાની તરીકે પ્રસિદ્ધ થયું. એનું વાસ્તુસ્થાપન જૈન મંત્રથી થયું હતું, એને
ચાવડાવંશના કુલ ૭ સાત રાજાઓએ રાજ્ય વસાવનાર “વનરાજ' નામને ચાવડાવંશનો એક
કર્યા બાદ પાટણની રાજ્ય લગામ ચાલુક્ય વંશના બાહોશ શુરવીર રાજપુત્ર હતા. તે નાગેન્દ્રગચ્છના
રાજાઓના હાથમાં ગઈ, આ વખતે પણ પાટણ જૈન આચાર્ય શીલગુણસૂરિના પરમ ભક્ત જૈન ઉપા
પૂરી જાહોજલાલીમાં હતું. એટલું જ નહિં પણ સક હતા.'
પાટણના ચૌલુક્ય રાજાઓએ આસપાસના દેશો જીતી વનરાજ પતે, તેના રાજકારભારિયાનું મંડલ પિતાની રાજસત્તાને વિશેષ વધારો કરવા માંડયો અને તેની પ્રજાને અધિક ભાગ જૈનધર્મી હોઈ પાટણ જે કુમારપાલ સુધી ચાલુ રહે, કુમારપાલ જે ચુસ્ત શહેર એ તે વખતમાં ગુજરાતના જૈનોના ધાર્મિક જૈનધર્મી હતા, તેણે પોતે પણ અનેક લડાઈઓ સામ્રાજ્યની રાજધાની બની ગયું હતું. જેનામાં કરી ઉત્તર મારવાડ, કાંકણ વિગેરે અનેક દેશના ચાલતા તે સમયના સર્વ ગચ્છ અને માતાનું અસ્તિત્વ રાજાઓને છતીને ગુજરાતના મહારાજાધિરાજ તરીકે
૧ વનરાજને બાલ્યકાલમાં જ ઉક્ત શીલગુણસૂરિએ પિતાની સત્તા સર્વોત્કૃષ્ટ બનાવી હતી, પરંતુ ગુજ. આસરે દીધું હતું, તેથી કૃતજ્ઞ પ્રકૃતિના વનરાજે પાછળથી રાતની ઉન્નતિની આ છેલ્લી હદ હતી, એ પછીના પિતે રાજા થતાં જૈનધર્મની કીમતી સેવા બજાવી હતી. ગુજરાતના રાજાઓએ પિતાની સત્તા વધારી હોય
એટલું જ નહિ બલકે પાટણમાં નામી જૈન મંદિર બનાવ- ' એમ ઈતિહાસ જણાવતો નથી. આ તે રાજ્યસત્તાની રાવી પોતાની કીર્તિને વિશેષ અમર કરી હતી. વનરાજનું વાત થઈ પણ ગુજરાતમાં અને ખાસ કરીને પાટબનાવેલું આ “વનરાજવિહાર' નામનું વૈત્ય સં. ૧૩૦૧
ણમાં જનધર્મની પ્રબલતા પણ ઓછી ન હતી, માં વિદ્યમાન હતું એ વાત નીચેના શિલાલેખ ઉપરથી
ચાવડાવંશના તમામ રાજાઓ જૈનધર્મના પાલનારા જણાશે –
નહિં તે ઉપાસક તે અવશ્ય હતા, મંત્રિમંડલ સંવત્ ૧૩૦૧ વર્ષે વિશાખ શુદિ ૯ શુકે પૂર્વમર્ડ
અને બીજા રાજકર્મચારિયે પણ પ્રાયઃ જેને હેઈ લિવાસ્તવ્ય મોઢજ્ઞાતીય નાગેન્દ્રા, સુત શ્રેટ જાલ્હેણુપુણ છે. રાજકુક્ષિસમુદ્ભવેન ઠ૦ આસાન સંસારાર... પ્રજાને અન્યધમ વગ પણ જનધર્મને પૂજ્ય દષ્ટિથી
પાર્જિતવિરેન અસ્મિન મહારાજશ્રીવનરાજવિહારે જેતે; આ સ્થિતિ ચૌલુક્ય પહેલા ભીમ સુધી ચાલતી નીતિવલીવિસ્તાર.........વિસ્તારિત તથા ચ ઠ૦ રહી. ભીમના વખતમાં તેના વીર દંડનાયક વિમલ આસાકસ્ય મૂર્તિરિય સુત ઠ૦ અરિસિંહેન કારિતા પ્રતિ- અને રાજા વચ્ચે વૈમનસ્ય ઉત્પન્ન થતાં પાટણની ષિતા ...સમ્બન્ધ ગણે પંચાસરાતીર્થે શ્રીશીલગુણ-
જિન પ્રજાને કંઈક ધકકે પહોચ્યો હોય તે બનવા રિસંતાને શિષ્ય શ્રી.....દેવચન્દ્રસૂરિભિઃ છે મંગલ
જોગ છે. એમ કહેવાય છે કે દંડનાયક વિમલને મહાશ્રી: |
વિષે રાજા ભીમના મનમાં કંઈક વિપરીત ભાવ (પાટણમાં પંચાસરાપાર્શ્વનાથના મંદિરમાં રહેલી વનરાજ ની મૂર્તિ પાસેની ઠ૦ આસાકની મૂર્તિને
ઉત્પન્ન થયે, ચતુર અને માની વિમલને રાજાના શિલાલેખ)
મનની સ્થિતિનું જ્ઞાન થતાં દિલગીરી અને દયાનું ૨ પાટણની રાજગાદી ઉપર નીચેના આઠ ચાવડા- ૧ વનરાજ, ૨ યોગરાજ, ૩ રત્નાદિય, ૪ વૅરિસિંહ, વિંશી રાજાઓ થયા છે
૫ ક્ષેમરાજ, ૬ ચામુંડરાજ, ૭ રાહડ, ૮ સામંતસિંહ,

Page #29

પાટણ ચૈત્યપરિપાટી
૧૦૭
પાત્ર ન બનતાં તે ગુપ્તપણે પાટણનો ત્યાગ કરી ચાલી પડ્યું હશેજ, પરંતુ આ બનાવ સાચો હોય તે પણ નિકળ્યો, અને તેણે આબુના દક્ષિણ કટિભાગમાં તેની વિશેષ સ્થાયી અસર થઈ જણાતી નથી, કારણ વસેલી ચંદ્રાવતી નગરીમાં આવીને નિવાસ કર્યો, ચંદ્ર- કે તે પછીને ચૌલુક્ય રાજા કર્ણદેવ, સિદ્ધરાજ, વતીને પ્રથમ રાજા વિમલના આગમનથી ડરી કુમારપાલ વિગેરેના રાજ્યકાલમાં પણ લગભગ તમામ જઈ ભાગી જતાં વિમલ ત્યાં રાજા થઈને રહ્યા. રાજ્યકારભાર જન મંત્રિઓના હાથમાં જ હતો,
રાજાની નારાજગીથી જૈન સમાજને માન્ય એટલું જ નહિં પણ સિદ્ધરાજ કે જે શિવધર્મ હતો. પુરુષ વિમલ પાટણ છોડીને ચાલ્યો ગયે, એ વાત છતાં જૈનધર્મ અને અને જનધર્મીઓને ઘણું જ જાહેર થતાં પાટણનો જન સંધ રાજા ઉપર ભારે માન દેનારો અને જન વિદ્વાનને પૂજનારો હતે. ગુસ્સે થયે, એટલું જ નહિ, પણ સેંકડો જૈન કુટુંબો એ ઉપરથી સમજાય છે કે પાટણમાં જૈનધર્મની વિમલનું અનુસરણ કરી પાટણ છોડી ચંદ્રાવતીમાં પ્રબલતા ઘણા લાંબા કાલ સુધી ટકી રહી હતી. જઈને વસ્યાં. જે ઉપરની હકીકત સાચા ઇતિહાસમાં કહેવાય છે કે એક સમયે પ્રસિદ્ધ આચાર્ય શ્રીહેમખપતી હોય તે કહેવું જોઈએ કે પહેલા ભીમદેવના ચન્દ્રસૂરિનું પાટણમાં આગમન થયું ત્યારે ૧૮૦૦ વખતમાં પાટણની જૈન વસતિમાં કંઈક ભંગાણ અઢારસો કોટિધ્વજ શેઠિઆઓ તેમના નગરપ્રવેશ- ૧ આ રાજાનું નામ કયાંઈ જણાવ્યું નથી, કોઈ પર
મહોત્સવમાં એકઠા થયા હતા. આ એકજ દાખલા માર વંશીય રાજા હતા, ધારને ધંધુક તે ન હોય? ઉપરથી પાટણના જનોની સંખ્યાનો અને તેમની
૨ વિમલ ચદ્રાવતીનો રાજા થયાની હકીક્ત વિમલ સમૃદ્ધિને ખ્યાલ આવી જશે. કુમારપાલ પછી પાટપ્રબન્ધમાં જણાવેલી છે.
ણના જનની અને સાથે જ રાજ્યની અવનતિને ૧ ૩ કુમારપાલના સમકાલીન હરિભદ્રસૂરિ મન્દીશ્વર પાયો નંખાણે. અજયપાલે ઘણુંખરા જુના જૈન પૃથ્વીપાલની પ્રાર્થનાથી રચેલ ચન્દ્રપ્રભસ્વામિચરિત મંત્રિઓને પદભ્રષ્ટ કર્યા અને કેટલાકને ભયંકર (પ્રા.) ની પ્રશસ્તિમાં જણાવે છે કે વિમલ દડનાયક શિક્ષા કરી. ખાસ કરીને કુમારપાલના મરજીદાન ભીમદેવ રાજાના વચનથી સકલ શત્રુના વૈભવને ગ્રહણ મનુષ્યને અજયપાલે ભારે ત્રાસ આપો, કુમારકરી પ્રભુપ્રસાદથી પ્રાપ્ત થયેલ વફાવલી (ચન્દ્રાવતી) પાલનાં પુણ્યકાર્યોને તેણે બને તેટલે નાશ કર્યો, વિષયને ભેગવત હતું, જુઓ તે ઉલ્લેખ:--
પણ આવાં અધમ કામે ઘણા કાલ સુધી કરવાને * સિરિભીમએવરાજે નેહે ત્તિ મહાઈ પઢમે છે તે જભ્યો ન હતો, રાજ્યાભિષેકને ત્રીજે જ વર્ષ
બીઓ ઉ સરયસસરનિર્માલગુણરયણમંદિરમુદાર અજયપાલને તેના એક નેકરના હાથે ખુન થયું નિયયપહાપરિયતરણું વિમલ ત્તિ દંડવઈ છે અહ ભીમએવનરવઇવયણેણ ગહીયસયલરિવિડવા અને ત્યાર પછી ધાર્મિક વિપ્લવ બંધ થયો. રાય. વાવલ્લીવિસયં સ પહવલદ્ધ તિ ભુજ તો ” કારભાર પણ પાછા નિયમિત થઈ ગયો પણ સિદ્ધ–(વિ. સં. ૧૨૨૩ માં લખાયેલી પાટણના સંઘ
રાજ અને કુમારપાલે જે ગુજરાતના રાજ્યની હદ વીના પાડાના જૈનભંડારની તાડપત્ર પ્રતિ ). આ અભિ- વધારી ચૌલુક્ય રાજાઓની સાવભીમ સત્તા સ્થાપન પ્રાયને અનુસરતા માલધારી રાજશેખરસૂરિ વિ. સં. કરી હતી, તે લાંબો કાલ શકી નહિ. જે ક્રમથી ૧૪૦૫માં રચેલા પ્રબલ્પષમાં–વસ્તુપાલપ્રબન્ધમાં– પ્રાગ્વાટવંશે શ્રીવિમલે દડનાયકઅભવતા સ ચિરમ. ૧ આ હકીક્ત હિન્દી કુમારપાલ ચરિતની પ્રસ્તાવબુંદાધિપત્યમભુનક ગૃજરેશ્વરપ્રસન્તઃ ” અર્થાત “ગૂર્જરેશ્વર (ભીમદેવ)ની પ્રસન્નતાથી વિમલે લાંબા સમય સુધી ૨ હેમચન્દ્રસૂરિના શિષ્ય રામચન્દ્ર, મંત્રી પદ આબુ ઉપર આધિપત્ય ભેગવ્યું હતું’ એમ જણાવે છે. આદિ હેમચન્દ્ર અને કુમારપાલના માનીતા પુરૂને
આ ઉલ્લેખ જોતાં વિમલને ભીમદેવ સાથે વૈમનસ્ય અજયપાલે કેવી ભયંકર શિક્ષા કરી હતી તે પ્રબન્ધથવાના વૃતાન્ત માટે સÈહ રાખવો પડે છે. –લા. ભ. ગાંધી] ચિન્તામણિમાં ચૌલુક્ય રાજાઓને ઈતિહાસ જેવાથી જણાશે.

Page #30

૧૦૮
જેતયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ પાટણ અને તેના રાજાઓની સત્તા દિવસે દિવસે પ્રાચીન પાટણના સ્થાનમાં આજે એક બે કુઆ વધી હતી તે જ ક્રમથી ઘટવા લાગી. અજયપાલના વાવડી કે બે ચાર પ્રાચીન મકાનોનાં ખંડહરે વખતથી પાટણના રાજ્યકારભારમાંથી જૈન ગૃહસ્થાને સિવાય જંગલી ઝાડ અને ઘાસ ઉગેલાં નજરે પડે હાથ નિકલવા લાગ્યો હતો, પ્રસિદ્ધ પોરવાલ વીર છે. જે સ્થાન લાખો મનુષ્યોની વસતિથી રળીયામણું જેન મંત્રી વસ્તુપાલ અને તેજપાલના સમયમાં હતું તે આજે સિયાળ અને વરુ જેવાં જંગલી જા
ડાક વખતને માટે ગુજરાતની ઝાંખી પડેલી કીર્તિ નવરોની લીલાભૂમિ બની રહ્યું છે ! પાછી ઉજજવલ બની હતી. જો કે અજયપાલના વખતથી ગુજરાતની રાજ્યસત્તા મંદ થવા માંડી હતી
નવું પાટણ, તે પણ વાઘેલા ચાલુક્ય સારંગદેવ પર્યન્ત ગુજરાત મુસલમાનોના હાથે નષ્ટ ભ્રષ્ટ થયેલું પાટણ દેશ અને તેને રાજાઓએ પિતાનું મહત્ત્વ ઠીક ઠીક ફરિથી કયારે આબાદ થયું તેને ચોક્કસ સમય કયાંઈ ટકાવી રાખ્યું હતું, પણ છેલ્લા રાજા કરણ વાઘેલાના મલતો નથી. છતાં કેટલાક બનાવો ઉપરથી એમ સમયમાં પાટણ અને ગુજરાતના ઉપર હમેશાને કહી શકાય કે વર્તમાન પાટણ વિક્રમ સંવત ૧૩૭૧ માટે પરાધીનતાનો દંડ પ.૧
ની વચ્ચે વસેલું દેવું જોઈએ. પાટણની જૈન મંદિવનરાજથી ઉગેલ, સિદ્ધરાજ અને કુમારપાલથી રાવલી'ની પ્રસ્તાવનામાં તેના લેખકે જણાવેલું છે કે, ઉન્નતિની છેલ્લી હદે પહોંચેલ પાટણની કીર્તિવણી “અલ્લાઉદ્દીનના વખતમાં પ્રાચીન પાટણનો નાશ થતાં કરણ વાઘેલાના વખતમાં સદાકાલને માટે કરમાઈ ગઈ. સં. ૧૪૨૫ ના વર્ષમાં આ વર્તમાન પાટણ ફરિથી
આ પ્રમાણે વનરાજ, ભીમદેવ, સિદ્ધરાજ, કમા- વસ્યું છે. ” રપાલ જેવા યુદ્ધવીરોના પરાક્રમોથી, જાબ, ચંપક, પણ આમાં જણાવેલી સાલ ખરી હેવામાં શંકા વિમલ, શાંતુ, ઉદયન, બાહડ, સંપકર, વસ્તુપાલ છે. સંવત ૧૩૫૩ માં નાશ પામેલું નગર બે પાંચ તેજપાલ જેવા બાહેશ મુસદ્દીઓની કાર્યકુશલતાથી વર્ષમાં પાછું ન વસતાં લગભગ અર્ધસદીથી પણ ઉન્નતિના શિખરે ચઢેલું પાટણ, ગુજરાતનું રાજ્ય- અધિક સમય પછી વસે એ વાત સાચી માનવામાં કર્ણવાઘેલાની સ્ત્રીલંપટતા અને માધવ અને કેશવ જરા સંદેહ રહે છે. જે પ્રાચીન નગર સર્વથા નાશ જેવા ઝેરીલી પ્રકૃતિના નાગર કારભારિયાના પાપે પામી ગયું હોય અને નવેસર વસવા જેવી સ્થિતિ એકવેલા સ્વર્ગીય નગર બનેલું પાટણ સંવત ૧૩૫૩ ઉભી થઈ હોય ત્યારે તે તે તરત જ વસવું જોઈયે, ના વર્ષમાં અલાઉદીનના સેનાપતિ મલિક કારના અને જે મુસલમાનોના હાથે એટલું બધું નુકશાન હાથે જમીનદોસ્ત થયું, એક વેલા જે સ્થળે હજારો ન થયું હોય કે જેથી ફરિને શહેર નવું વસાવવું પડે કેટિધ્વજ શ્રેષ્ટિની હવેલીઓ શોભી રહી હતી, તે તે ત્યાર બાદ સાઠ સિત્તેર વર્ષમાં જ એવું શું
૧ પાટણની રાજગાદી ઉ૫ર ચૌલુક્ય અને એ જ કારણે આવી પડયું હશે કે મુસલમાનોના હાથે જેવંશની વાઘેલા શાખાના રાજાઓ નીચેના ક્રમ પ્રમાણે ખમાયેલ પાટણમાં ૬૦ વર્ષ પર્યન્ત રહીને ફરિથી થયા છે–ચૌલુક્ય રાજા એડ-૧ મૂલરાજ (૧), ૨ ચામુંડ- નાગાર
નાગરિકોને નવું પાટણ વસાવવું પડયું હોય? રાજ ૩ વલ્લભરાજ ૪ દુર્લભરાજ ૫ ભીમદેવ (૧) ૧ પ્રાચીન પાટણના અવશે તરીકે આજે “રાણકી ૬ કર્ણદેવ (૧) ૭ જયસિંહદેવ (સિદ્ધરાજ) ૮ કુમારપાલ વાવ” અને “દામોદર કુએ” એ બે મુખ્ય ગણાય છે, & અજયપાલ ૧૦ મૂલરાજ (૨) ૧૧ ભીમદેવ (૨) એના સંબંધમાં લોકોમાં કહેવત છે કે રાગી વાવ ૧૨ ત્રિભુવનપાલ.
ને દામોદર કુએ, જે નહિ તે જીવતો મૂઓ. ” એ વાઘેલા રાજાઓ-૧ ધવલ ૨ અર્ણોરાજ ૩ લવણુ- સિવાય એક મેટું મકાનનું ખંડેર ઉંચી ચટ્ટાનપર આવેલું પ્રસાદ ૪ વરધવલ ૫ વીસલદેવ ૬ અર્જુનદેવ ૭ સારંગ- છે, લોકો તેને “રાજમહેલ' કહે છે. બીજી પણ પરચુરણ દેવ ૮ કર્ણદેવ.
નિશાનીએ ત્યાં સેંકડે મલે છે,

Page #31

પાટણ ચિત્યપરિપાટી
૧૦૮ અમારા અનુમાન પ્રમાણે તે આધુનિક પાટણ ભગ ત્રણસો વર્ષ જેટલા લાંબા ગાળામાં પ્રસ્તુત સં. ૧૪૨૫ માં નહિં પણ ૧૩૭૦ ની આસપાસમાં નવીન પાટણમાં સેંકડો દેહરાં અને હજારો પ્રતિવસેલ હોવું જોઈએ, કારણ કે પાટણ ભંગના વખ માઓ બની ચુકી હતી. લીલું ઝાડ પ્રચ૭ પવનના તથી પાટણમાં બનતાં જૈનમંદિર અને પ્રતિમાની ઝપાટાથી પડી જતાં તેના જ મૂલમાંથી છૂટેલા પ્રતિષ્ઠાઓ એકદમ બંધ પડે છે અને તે સં૦ ફણગા કાલાન્તરે મૂલવૃક્ષનું સ્પ ધારણ કરે છે, તે ૧૩૭૯ ના વર્ષમાં પાછી શરૂ થતી દેખા દે છે અને જે રીતે પ્રાચીન પાટણ અલાઉદ્દીનના અન્યાયને તે પછીના વખતમાં તે પ્રવૃત્તિ દિવસે દિવસે વધતી ભોગ થઈ પડતાં તેના જ સીમાપ્રદેશમાં નવું વસેલું જતી જણાય છે, સંવત ૧૩૭૯ અને ૧૩૮૧ ની પાટણ કાલાન્તરે એક સમૃદ્ધ નગર બની પોતાની સાલમાં ખરતરગચ્છ સંબધી શાતિનાથ વિધિ પૂર્વ ખ્યાતિને તાજી રાખવા સમર્થ થયું. પ્રસ્તુત ત્યમાં જિનકુશલસૂરિના હાથે અનેક જિનબિઓ અને ચૈત્યપરિવાડી તે આ બીજા પાટણની સમૃદ્ધ દશાના આચાર્યમૂર્તિની પ્રતિષ્ઠાઓ થાય છે, આ શાંતિનાથ સમયમાં બનેલી તાત્કાલિક જૈનમંદિરની નેધ વા વિધિચૈત્ય આજે પણ ખરાખોટડીના પાડામાં સુધ- ડિરેકટરી’ સમાન છે. રેલ દશામાં વિદ્યમાન છે. સંવત ૧૪૧૭, ૧૪ર૦
કર્તા અને સમય-નિશિ. અને ૧૪૧૨ ના વર્ષમાં પણ પાટણમાં પ્રતિષ્ઠા થયાના લેખે ત્યાંની મૂર્તિઓ ઉપરથી મળી આવે આ પરિવાડીના કર્તા કોણ છે અને તેમણે છે, તેથી આ વાત નિશ્ચિત થાય છે કે પ્રાચીન પા- આ પરિવાડી ક્યારે બનાવી ઇત્યાદિ હકીકત તેમણે ટણના ભંગ પછી સંવત ૧૩૭૮ ના વર્ષ પહેલાના પિતે જ સમાપ્તિ લેખમાં જણાવા દીધી છે, જેને કઈ પણ વર્ષમાં આધુનિક પાટણ વસી ગયું સાર આ પ્રમાણે છેહેવું જોઈએ.
પૂનમિયા ગની ચન્દ્ર પ્રધાન) શાખામાં
ભુવનપ્રભસૂરિ થયા, તેમની પાટે કમલપ્રભસૂરિ અને ઉપર પ્રમાણે ચૌદમી સદીના છેલ્લા ચરણમાં
કમલપ્રભની પાટે આચાર્ય શ્રી પુણ્યપ્રભસૂરિ થયા, ફરિથી વસેલ નૂતન પાટણે પણ દિવસે દિવસે ઉન્નતિ
પુણ્યપ્રભના પટ્ટધર વિદ્યાપ્રભસૂરિ થયા, વિદ્યાપ્રભકરવા માંડી અને વખત જતાં તે પોતાની પ્રાચીન
સૂરિના પટ્ટધર શિષ્ય શ્રીલલિતપ્રભસૂરિ થયા, તે કીર્તિને જાલવી રાખવાને યોગ્ય થઈ ગયું, અલાઉ
લલિતપ્રભસૂરિએ વિક્રમ સંવત ૧૬૪૮ ના આજ દ્દિીનના જુલ્મથી ત્રાસ પામેલા, મુસલમાનોના નામથી વદિ ૪ અને રવિવારને દિવસે અણહિલ પાટણમાં પણ ભડકતા હિન્દુઓનાં હદ તુગલક ફિરોજશા- આ પાટણની ચપરિવાડી બનાવી.” હની સરદારીના વખતમાં કંઈક શાંત પડ્યાં, મુસ
ઉપરની ધ સિવાય પરિવાડીકાર લલિતપ્રભસૂલમાનના ભયની શંકાથી નવીન દેરાસરો બનાવ વામાં સંકેચાતા હિન્દુઓ ફિરોજશાહના વખતમાં
રિના સંબંધમાં વિશેષ હકીકત જાણવામાં આવી નિર્ભય થયા અને ફરિથી નવીન ચિત્ય બનાવવામાં
નથી. તેમની કૃતિ ઉપરથી તેઓ સારા વિદ્વાન પ્રવૃત્ત થયા. આપણા આ પાટણમાં પણ આ વખ- ૧ સં. ૧૬૧૭ ના કાર્તિક સુદિ ૭ ને શુક્રવારને તથી માંડીને જ નવાં દેહરાં અને નવી પ્રતિમાઓ દિવસે પાટણમાં ઉપાધ્યાય શ્રીધર્મસાગરજીને સંધબહાર વિશેષ પ્રમાણમાં બનવા લાગી કે, જે પ્રવૃત્તિ લગભગ કરનાર જુદા જુદ્રા ગચ્છના ૧૨ આચાર્યોમાં આ વિદ્યાસત્તરમી સદીના છેડા પર્યત ચાલુ રહી. આ લગ. પ્રભસૂરિ પણ સામેલ હતા.
- ૨ પ્રસ્તુત લલિતપ્રભસૂરિએ વિ. સં. ૧૬૫૪ માં ૧ વિ. સં. ૧૩૭૧માં શત્રુંજયતીર્થને ઉદ્ધારક સંઘ- પ્રતિષ્ઠિત પંચતીથી (સમ્સવનાથ બિમ્બની મુખ્યતાવાલી) પતિ દેસલ અને સમરા સાહ પાટણમાં વસતા હતા, એટલે ધાતુપ્રતિમા ચાણસમા ગામમાં જિનમન્દિરમાં વિદ્યમાન તે સમયે પાટણ હયાત જ હતું. લા. ભ, ગાંધી, છે. (ાઓ જૈનધાતુપ્રતિમાલેખસંગ્રહ ભા૧, ૧૦૧)

Page #32

૧૧૦
જૈન યુગ
કારતક-માગશર ૧૯૯૩ હેવાને દાવો કરી શકતા નથી, પરંતુ આ પ્રસ્તુત વાતનાં સાચાં અનુમાન કરવાનું આ ચિત્યપરિવાડી કૃતિ તેમની સંગ્રહશીલતાને સારો પરિચય આપે છે. ઉપરથી બની શકે તેમ છે. ગ્રંથકાર પોતે પુનમગછના આચાર્ય હાઈ ટેરવા- ચૈત્યપરિવાડી યાત્રાનો સાચે સાચા ઢગ લેખકે ડામાં રહેતા હતા, અને તેથી જ પ્રસ્તુત પરિવાર આ પરિવાડીમાં બેઠવ્યો છે, જાણે કે પોતે સંઘની ડીની શરુઆત તેમણે ટેરવાડાના ચોથી જ કરેલી સાથે નગરની ચિત્યયાત્રા કરવા નિકળ્યા છે અને ક્રમજણાય છે. તેમના પછી લગભગ ૮૦ વર્ષે બનેલી વાર વચ્ચે આવતાં તમામ દેહરાઓને વાંદતા જાય બીજી પાટણત્યપરિવાડીની શરૂઆત પંચાસરાના છે. સંધ જે વાસમાં જાય છે તે વાસનું નામ પિતે ચિત્યોથી થાય છે, કારણ કે તેના કર્તા હર્ષવિજય પ્રથમ સૂચવે છે, પછી તેમાં કેટલાં દેહરાં છે તેની તપગચ્છીય યતિ હતા અને તપગચ્છના યતિનું સંખ્યા જણાવે છે, પછી ભૂલનાયકેનાં નામ અને મુખ્ય આશ્રયસ્થાન પંચાસરામાં હતું. આ પ્રમાણે છેલ્લે તેમાંની પ્રતિમાઓની સંખ્યા-આ ઢંગ લેખકે જુદા જુદા કર્તાઓની પરિવડીઓ જુદા જુદા સ્થા- લગભગ આખી પરિવારમાં જાળવી રાખ્યો છે, પણ નથી શરૂ થતા વાસના અનુક્રમમાં ઘણો ઘોટાલે
3 શતા વાગતા અતધ્યમાં ધ વે પ્રતિમાઓની સંખ્યા જણાવવામાં જરા ઘોટાલો કરી થઈ જાય છે, અને તેમ થતાં એકની સાથે બીજી દીધા છે, તે એવી રીતે કે કેટલેક ઠેકાણે તે પોતે ચૈત્યપરિવાડીનું મિલાન કરવામાં કેટલી મુશ્કેલીઓ મુલનાયકનું નામ
શ્રી મલી મુલનાયકનું નામ લખી “ અવર પ્રતિમા” “ અવર નડે છે, તેને ઠીક ઠીક અનુભવ આ પ્રસ્તાવનાના જિનવર” ઇત્યાદિ ઉલેખોની સાથે બિંબોની સંખ્યા લેખકને થયો છે.
જણાવે છે કે જેનો અર્થ મૂલનાયક સિવાયની પ્રતિ
માઓની સંખ્યા જણાવનારો થાય છે, જ્યારે ઘણે. પરિવાડીને પરિચય.
ઠેકાણે “અવર” કે “અન્ય” કંઈ પણ શબ્દપ્રસ્તુત ચિત્યપરિવાડી કવિતા-સાહિત્યની દૃષ્ટિએ પ્રયોગ કર્યા વગર પ્રતિમાસંખ્યા લખી દીધી છે તેથી વિશેષ ઉપયોગી ન હોવા છતાં પુરાતત્ત્વની દૃષ્ટિએ તેવાં સ્થળામાં એ શંકા રહી જાય છે કે આ સંખ્યા ઘણી ઉપયોગી છે. પરિવાડીકારે તે સમયમાં પાટણ મૂલનાયક સહિતની જાણવી કે ભૂલનાયક સિવાયની નાં તમામ જિનમંદિરોનાં નામ, તેમાં રહેલી પ્રતિ- પ્રતિમાઓની? આને ખુલાસો મૂલનાયક સહિત માઓની સંખ્યા, તેના બનાવનારાનાં નામ, જે જે ગણતાં થતું નથી, તેમ મૂલનાયક સિવાયની પ્રતિ વાસમાં જે જે ચિત્યો આવેલાં છે તે તે વાસને માઓની સંખ્યા ગણતાં પણ થતો નથી, કારણ કે નામ નિર્દેશ ઈત્યાદિ હકીકત જણાવવાને જે મહાન બેમાંથી કઈ પણ રીતે ગણતાં આખરી બિમ્બસંખ્યાપરિશ્રમ ઉઠાવ્યો છે તે આપણે માટે ઘણો ઉપયોગી ને સરવાળો મલતું નથી. એથી એ વાત સહેજે નિવડયો છે. આજથી સવા ત્રણ વર્ષ ઉપર પાટ જણાઈ આવે છે કે ગ્રન્થકારે જણાવેલી તે તે ચૈત્યોણમાં કેટલાં દહેરાં હતાં, તે સર્વેમાં કેટલી પ્રતિમાઓ ની પ્રતિમા સંખ્યા કેટલેક ઠેકાણે તે મૂલનાયક હતી, દેહરો બનાવનારા શેઠિઓએનાં શાં શાં નામો સહિતની છે અને કેટલેક સ્થળે તે સિવાયની છેપણ હતાં, તે વેળાના પાટણના ભાવિક જૈન ગૃહસ્થમાં સહિતની કયાં અને રહિતની કયાં તેને ખુલાસો થવો ધર્મશ્રદ્ધા કેવી હોવી જોઈએ. સાથે તેમના પાસે અશક્ય છે. દ્રવ્યબલ પણ કેટલું હોવું જોઇએ ઇત્યાદિ અનેક ગ્રન્થકારે જેમ પ્રત્યેક વાસનાં દેહરાઓની સંખ્યા લલિતપ્રભસૂરિએ વિ. સં. ૧૬૫૫ માં અણહિલ-
ય અને તેની પ્રતિમા સંખ્યા જણવી છે, તેમ આખા
આ પાટણમાં ઢંઢેરવાડાના ઉપાશ્રયમાંજ શ્રીચંદકેવલિચરિત નગરનાં સર્વે દેહરાએાનો આંકડો અને સર્વ પ્રતિમા (રાસ) રચ્યો છે.
–લા. ભ. ગાંધી. એની સંખ્યાનો આંકડો પણ તેમણે જણાવી દીધા છે. - ૧ આજે પણ ઢંઢેરાવાડામાં પૂનમગચ્છની ઉપાશ્રય પરિવાડીકાર પ્રતિમાં સંખ્યા જણાવતાં પહેલાં બૈજુદ છે.
દેહરાઓને બે વિભાગમાં વહેંચી દિયે છે, હેટાં

Page #33

પાટણ ચૈત્યપરિપાટી
જિનમદિરાને પોતે “ ચૈત્ય '' અને ‘દેહરા' કહે છે અને તેની સખ્યા ૧૦૧ એકસા ને એક જણાવે છે, છેટાં વા ધરમદિને દેહરાસર' નામથી ઉલ્લેખે છે.૧ અને તેની સંખ્યા ૯૯ નવાણું હોવાનું કહે છે, પહેલા દાનાં ચૈત્યાની પ્રતિમાસ ખ્યા ૫૪૯૭ પાંચ હજાર ચારસાને સત્તાણુંની જણાવે છે; ખીજા પ્રકારનાં જિનમદિરા-ધરમદિરાની કુલ પ્રતિમાસ`ખ્યા ૨૮૬૮ બે હજાર આઠસા ને અડસઠ એટલી જણાવે છે.
એજ પ્રસંગે પ્રતિમાઓની નોંધ કરતાં પરિવાડીકાર લખે છે કે પાટણમાં ૧ પ્રતિમા વિક્રમ-પ્રવાલાની છે, ૨ સીપની અને ૩૮ અડત્રીશ રત્નની પ્રતિમાએ છે, ૪ ચ્યાર ગૌતમ સ્વામીનાં બિંબ છે અને ! ચ્યાર ચતુર્વિશતિપટ્ટા છે.
આટલું વિવેચન કર્યાં બાદ પરિવાડીકાર અન્વે પ્રકારનાં ચૈત્યાની પ્રતિમાએાની કુલ સખ્યાના ૮૩૯૪ એ આંકડા જણાવે છે, પણ પૂર્વે જણાવ્યા પ્રમાણે અત્ર પણ સખ્યાતા સરવાળા મલતા નથી, બન્ને પ્રકારનાં ચૈત્યાની પ્રતિમાએના સરવા ૫૪૯૭+૨૮૬૮ =૮૩૬૫ આઠ હજાર ત્રણસે ને પાંસઠને થાય છે, અને જો રત્નાદિની પ્રતિમા જુદી ગણીને તેની ૪૧ એ સખ્યા આમા ઉમેરીએ તા સરવાળા ૮૪૦૬ એ આવે છે, પણ પરિવાઢીકારે આપેલ ટાટલ મલતું નથી, એનું કારણ તેમની ગફલત નહિ, પણ તેમની માનસિક અપેક્ષા છે. એટલે કે આપેલી છેલ્લી સંખ્યા પૂર્વીક્ત એ સ ંખ્યાઓના માત્ર સરવાલેાજ નહિં પણ તે સખ્યામાં કેટલીક પરચુરણ સ`ખ્યા વધારીને જણાવેલી સખ્યા છે, પણ આ અપેક્ષા નિબન્ધકારે શબ્દ દ્વારા વ્યક્ત કરી નથી.’
૧ બીન ચૈત્યપરિવાડીકારોએ પણ મ્હોટાં મંદિર વા
જિનપ્રાસાદોને માટે ‘હરૂં ’અને છેટાં ધરમ દિશને માટે ‘દેરાસર ’ શબ્દ વાપયા છે. જીએ- દેહરાસર તિહાં દેહરા સરખું ’’ (હર્ષવિજયકૃત પાટણ ચૈત્યપરિવાડી) “ જિનજી પંચાણને માત્રને શ્રીજિનવરપ્રસાદ હી ×× દેહરાસર શ્રવણે સુણ્યા પંચ સયા સુખકાર હા ” ( હર્ષવિ॰પા૰ચ્॰પરિ॰ ) “ સુરતમાહે ત્રણ ભૂયરાં દેહરા દેશ શ્રીકાર દાય સચ પણતીસ છે દેહરાસર મનેહાર (લાધાશાહકૃત સુરતચૈત્યપરિવાડી–પ્રાચીન તીર્ચમાલાસંગ્રહું ભા॰ ૧ ૪૦ ૬૭)
.
૧૧૧
પાટણ શહેરની ચૈત્યપરિવાડી પૂરી કરીને તેને પાટણની આસપાસનાં ન્હાનાં મ્હોટાં લગ ભગ ૧૨ ગામડાઓની ચૈત્યપરિવાડી પણ આ સાથે જોડી દીધી છે.
લગતી
આ ૧૨ ખારી ગામાનાં ચૈત્યાની સંખ્યા ૨૫ અને પ્રતિમા સ`ખ્યા ૧૨૦૭ જેટલી થાય છે. આ સંખ્યા પૂર્વોક્ત પાટણની પ્રતિમાસ`ખ્યામાં જોડીને પરિવાડીકારે આ પ્રમાણે સખ્યા જણાવેલી છે-૯૫૯૮ નવ હજાર પાંચસાતે અઠાણું. આ સંખ્યામાં પણ ૩ ના ફરક આવે છે.
પરિવાડીકારની જણાવેલી પાટણની ભિખસખ્યાના ૮૩૯૪ એ આંકડા અને બહારગામનાં ચૈત્યાની ભિખાની સંખ્યાના આંક જે ૧૨૦૭ ને થાય છે, એ એને ભેગા કરતાં ૮૩૯૪+૧૨૦૭=૯ ૬ ૦૧ નવ હજાર્ છ સેા તે એક થાય છે, જ્યારે પરિવાડીકારે આપેલી સંખ્યા ૯૫૯૮ છે.
એજ રીતે આપણે પ્રત્યેક મહેાલ્લાનાં ચૈત્યાની પ્રતિમાઓની સખ્યા તારવીને તેને જોડી દેતાં જે સખ્યા આવે છે તેની સાથે પરિવાડીકારે જણાવેલી પાટણની પ્રતિમાસ પ્યા મલતી નથી. તેનું કારણ પણ લેખકની સખ્યાપ્રતિપાદક પદ્ધતિનું નિશ્ચિતપણુંજ હાઇ શકે, વલી બે ચૈત્યાની પ્રતિમાસ ખ્યા પરિવાડીકારે મુદ્દલ જણાવી નથી, તેથી પણ તેમની સંખ્યા આપણી તારવેલી સંખ્યા સાથે નહિં મલતી હાય તા બનવા જોગ છે.
પરવાડીના પિરિશષ્ટરૂપે જણાવેલી ૧૨ ગામેાની ચૈત્યપરિવાડીમાં રૂપપુરની ચૈત્યસ`ખ્યા ધ્યાન ખેચનારી છે, તેમાં કુલે ૧૦ જિનમદિર અને ૩૬૭ જેટલી પ્રતિમા જણાવી છે. રૂપપુર પૂર્વે કેવડું મ્હાલું હાવું જોઇયે તે વાત આ વર્ણન ઉપરથી જણાઈ આવે છે. જે વેળા રૂપપુરની એ દશા હતી, તે વખતે ચાણુસમામાં માત્ર એક મંદિર અને ૩૪ પ્રતિમાએ હતી. આજે રૂપપુરમાં માત્ર એક મદિર ૨૯ પ્રતિમા છે અને શ્રાવકાનાં ૩-૪ ત્રણ ચ્યાર ઘર છે, જ્યારે ચાણસમામાં ૮–૧૦ મંદિર જેવડું વિશાલ ચૈત્ય છે, અને અનેક પ્રતિમાઓ છે, જૈનવસતિ પણ

Page #34

જૈનયુગ
:
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ ઘણી છે. એમ લાગે છે કે રૂપપુરની વસતિ તૂટવા- પ્રતિમાસંખ્યાનું કાષ્ટક આ નીચે આપવામાં આવે થીજ ચાણસમાની વિશેષ આબાદી થઈ હશે. કાલા- છે. એની નીચે સં. ૧૭૨૯ ના વર્ષમાં બનેલી ચેતરે શહેરનાં ગામ અને ગામનાં શહેર કેવી રીતે ત્યપરિવાડીમાં જણાવેલ વાસ, ચૈત્ય અને બિંબની બને છે, તેને આ પ્રત્યક્ષ પૂરાવો છે.
સંખ્યાનું કેષ્ટિક અને તે પછી વર્તમાન સમયના પા- પરિવાડીકારે કઈ ઠેકાણે એ વાતનો ખુલાસે ટણના વાસ અને ચેત્યસંખ્યા જણાવનારું કોષ્ટક નથી કર્યો કે પોતે જે પ્રતિમા સંખ્યા જણાવે છે તે આપવામાં આવશે, જે ઉપરથી સં. ૧૬૪૮ માં કેવલ પાષાણુમય પ્રતિમાઓની છે કે ધાતુ, પાષાણુ પાટણની શી દશા હતી. ૧૭૨૯ માં તેમાં કેટલે અને રત્ન વિગેરે સર્વ પ્રકારની પ્રતિમાઓની? પરંતુ ફેર પડે અને વર્તમાનમાં પાટણના ચૈત્યોની કેટલી પરિવાડીકારના આ મૌનને ખુલાસે પરિવાડીના સંખ્યા છે-એ સર્વ જાણવાનું ઘણું સુગમ થઈ પડશે. પરિશિષ્ટના એક ઉલ્લેખ ઉપરથી સ્વયં થઈ જાય સં. ૧૬૪૮ માં બનેલી પ્રસ્તુત ચૈત્યપરિવાડીને છે-મરગિરિના બીજા ચિત્યની સંખ્યા જણાવીને અનસારે શ્રીપાટણ-ત્ય-પ્રતિમાકેષ્ટક ૧ તે “પીતલ પડિમા ચારસે વલી, છનું ઉપર મન- નં૦ વાસનામ
ચૈ૦ પ્ર હરૂ !” આવો એક નવો ઉલ્લેખ કરે છે, યદ્યપિ
૧ ઢંઢેરવાડે
૧૧ ૫૫૬ એ ઉલ્લેખને અર્થ એવો પણ લઈ શકાય કે “ચત્ય
૨ કોકાનો પાડો
૩ ૨૬૬ ની પ્રતિમા–સંખ્યા જણાવ્યા બાદ આ પીતલમય
૩ ખેતરપાલનો પાડો પ્રતિમાઓની સંખ્યા ગણાવવાથી બીજે સર્વ સ્થલે
જ જશુપારેખને પાડે ૨ ૧૫ બતાવેલી સામાન્ય પ્રતિમાસંખ્યા પાષાણની પ્રતિમા
૫ પહેલી ખારી વાવ એની જ હોવી જોઈએ,’ પરંતુ ગ્રન્થકારના અભિ
૬ બીજી ખારી વાવ ૧ ૧૩ પ્રાયને વિચાર કરતાં આ કલ્પના ટકી શકતી નથી,
૭ નાગમત એ વાત ખરી છે કે ગ્રન્થકારે કઈ ઠેકાણે પીતલને
૮ પંચાસર કે ધાતુની પ્રતિમાઓને જુદે ઉલ્લેખ કર્યો નથી,
૯ ઉંચી શેરી માત્ર આ એકજ સ્થલે કર્યો છે અને તે પણ જો
૧૦ ઓશવાલ મહોલ્લો છતાં તે સંખ્યા તેમણે પ્રતિમાઓની કુલ સંખ્યામાં
૧૧ પીપલાનો પાડે સામેલ કરી છે. જે પાટણના ર૦૦ બસો દેહરાઓ
૧૨ ચિંતામણિને પાડે
૧૫ ની ધાતુમય પ્રતિમાઓને ગણનામાં ન લીધી હોય
૧૩ ખરાકોટડી
૩૮૪ તે કુમરગિરના એકજ દેહરાની પીતલની પ્રતિમાઓને
૧૪ ત્રાંગડી આપાડો ભેલી ગણવાનું કોઈ કારણ ન હતું. એ ઉપરથી ખુલ્લું
૧૫ મણિહથ્રિપાડો સમજાય છે કે પરિવાડીકારે હરેક ચૈત્યની જે પ્રતિમાને
૧૬ માંકા મહેતાનો પાડો સંખ્યા બતાવી છે, તેમાં ધાતુની પ્રતિમાઓ પણ
૧૭ કુંભારીયાપાડા
૨ કર સામેલ સમજવાની છે-હરેક ઠેકાણે તેને જુદો ઉલ્લેખ
૧૮ તંબોલીવાડ
૬ ૩૫ર ન કરવાનું કારણ વિસ્તાર થઈ જવાને ભય હતું,
૨૯ ખેજડાનો પાડો અને કુમરગિરમાં જુદે ઉલ્લેખ કરવાનું કારણ ધાતુ
૨૦ નંબડાવાડા પ્રતિમાઓની બહુલતા બતાવવી એજ હોઈ શકે.
૧ “ખરાટડી” ને અર્થ ખરતરગચ્છવાલાઓની કિયા વાસમાં કેટલાં દેહાં અને કેટલી પ્રતિ- એક એવો સંભવ છે, કારણ કે ત્યાં ખરતરગચ્છવાલામાઓ છે. તે પ્રત્યેકની તેમ જ સર્વની સંખ્યા અને જો હો, આજે પણ ત્યાંના રહેવાસીયામાંના પરિવાડીના સારમાં તે તે સ્થળે જણાવી દીધી છે. કેટલાક પિતાને ખરતરગચ્છીય તરીકે ઓળખાવે છે. એટલું છતાં પણ વાસના નામની સાથે ચય અને ૨ આજે એ વાસ “મણિયાતી પાડે” કહેવાય છે,
૩૭૫

Page #35

૨૧ વઢી પાસાલના ૧પાડા
૨૨ સાહના પાડા
૨૩ કસારવાડા
૨૪ ભલાવૈદ્યના પાટા
૨૦ ભેંસાતવાડા
૨૬ સહાવાડા
૨૭ સગરકુઇ
૨૮ હેબતપુર
૨૯ માઢેરના પાડા
૩૦ નાર્ગાપાડા
૩૧ સેાનારવાડા
૩૨ ફાલીવાડા ૩૩ જોગીવાડા
૩૪ મક્લીપુર
૩૫ માલીવાડા
૩૬
માંડણુતા પાડા
३७
ગદા વદાના પાડા
૩૮ મલ્લિનાથના પાડા
૩૯
૪૦
ભાણાના પાડા સમુદ્રફડીએ ૪૧ ચોખાવટીના પાડા
૪૨ અલીયાનેા પાડા
૪૩
અબજી મહેતાના પાડેાર ૪૪ કુસુંભીયા પાડે
૪૫ નાકર મેાદીને પાડે
४७
૪૬ માલુ સંધવીનું સ્થાન લટકણુના પાડા ૪૮ ભંડારીના પાડા
૪૯ ભાભાનેા પાડા
૫૦ લીંબડીના પાડા
૫૧ કરણશાહના પાડા પર ખાંભણવાડા ૫૩ ખેતલવસહી૪
૫
ર
૫
૧
૧
ર
૩
૧
૧
ર
ર
૧૧
૩
૧
૧
૩
૩
૧
૧
૧
૨
૧
ર
४
*
૩
૧
૧
*
3
પાટણની ચૈત્યપરિપાટી.
૭૫
૧૫૭
૭
૩
૩૬
૬૯૭
૮૩
૧૦૫
४
૨૭૪
૧૫
૨૯૫
૬૪
૧૨
૨૪
૮૯
૯૦
૧૭૬
૯૮
૧૯
૧૮
૧૧
७
૬૮
૧૯૬
33
૧૨
૫
૧૫૭
૪ર
૯
૨૮૦
'
૩
૧ २४७
૧ હાલના ઝવેરીવાડા ’ એ જ વડીપેાસાલના પાડાછે. ૨ આ વાસના બે ચૈત્યોમાંના એકની પ્રતિમા સખ્યા જણાવી નથી.
૩ હાલમાં એ વાસ ‘નાશાના પારા' કહેવાય છે. ૪ આજ કાલ એ સ્થાન · ખેતરવસી ' એ નામથી
પ્રસિદ્ધ છે.
·
૫૪ લટકણુના પાડા
૫૫ કુપાદેશીના પાડા
૫૬
વીસાવાડા
૫૭ સરહીઆવાડા
૫૮ દાશીવાડાપ
૫૯ શાંતિનાથના પાડા
૬૦ કટકીઆ વાડા
૬૧ આનાવાડા
૬૨ સાલવીવાડે–ત્રસેરીએ
૬૩ કુરસીવાડા
૬૪ કઆવાડા
૬૫ કલ્હારવાડા
૬૬ દૃાયગવાડા
૬૭ ધાંધેલી પાડા
૬૮ ઉંચા પાડા
૬૯ સત્રાગવાડા
૭૨ પુન્નાગવાડા
૭૧ ગાલ્ડવાડ
૭૨ ધેાલી પરવ
૭૩ ગેાડના પાડા
૭૪ નાથાશાહના પાડા
૭૫ મહેતાના પાડા
૧ વાડીપુર ૨દાલતપુર ૩ કુમરગિર
૪ વાવડીઙ
૫ વડલી
પરિશિષ્ટ.
૧૧૩
૫ ૨૦૦
૨. ૩૦
૫ ૧૦૧
૧
૨૩
૧
૫
૧૨૮
ર }e
૧
૨ ૧૬૨
૧
૨
૧
૧
૧
૧
૧
૧
૩
४
૧
૧
૨
-
, ૬ = •
2
3
. ૧૦
૧૨૫
૧૨૨
૨૩:
} ૩૬૯
૨૨૩
ર
૧
૧૮૫
૧
૧૮
ર ૪૧
૫ અહિંના શાંતિનાથના દેહરામાં કેટલી પ્રતિમા હતી તે જણાવ્યું નથી.
૬ નબર ૧, ૨, ૩, ૬, ૭ એ ગામાના હાલ પાર્ટણુની નજીકમાં પતા નથી.
૭ પાટણથી દક્ષિણમાં ૩ ગાઉને ઈંટ વાવડી છે, હાલમાં ત્યાં દેરૂં નથી.
- પાટણથી પશ્ચિમે ત્રણ કાશને છેટે વડલી ગામ છે.

Page #36

૮૪
૧૦૧
૧૧૪ : - નરમ, '
કારતક-માગશરે ૧૯૮૩ નં. વાઇ ચ પ્ર૦ ૧૭ સાવાડ
૨ ૬૦૪ ૬ નગીને
૧૮ ભેંસાતવાડે
૧ ૬૭ ૭ નવો નગીને
૧૮ સગર કૂઈ
૧ ૩૫ ૮ કતપુરા
૨૮ ૨૦ વલિયા રવાડે ૯ રા૫પુર
૧૦ ૩૬૭ ૨૧ જોગીવાડે
• ૯૫ ૧૦ ચાણસમા
૨૨ મહિનાથને પાડો ૨ ૩૧૮ ૧૧ કંબોઈ" ૧ ૨૧ ૨૩ લખીયારવાડ.
४४७ ૧૨ મુંજપુર
૨૪ ન્યાયશેઠનો પાડે
૨૫ ચોખાવટીને પાડો ૧ ૪૭ સંવત ૧૭૨૯ ના વર્ષમાં રચાયેલી ચિત્યપરિ
૨૬ બલીયા પાડો
૧ ૧૫૧ વાડીના અનુસાર શ્રીપાટણ-ચૈત્યપ્રતિમા-કેષ્ટકર
૨૭ અવજી મહેતાનો પાડે નં૦ વાટ
ચ૦ પ્ર. ૨૮ કસુંબિયાવાડે ૧ પંચાસર
૫ ૧૮૦ ૨૯ વાયુદેવને પાડે ૨ ઉંચી શેરી
૧ ૫૧ ૩૦ ચાચરીયે - ૩ પીપલાને પાડે
૩૧ પદમાપારેખની પોલ ૧ ૩૨ - ૪ ચિંતામણિપાડો
૩૨ સારવાડે ૩૩ ખેજડાને પાડો
૧૩૮ ૫ સગાલકેટલી
૩૪ ફેફલીયાવાડ.
૩ ૪૬૮ * ૬ ખરાખોટડી
૩૦૮ ૩૫ ખજુરીને પાડો
૧ ૧૫૮ . છ ત્રાંગડીઆવાડે
૪૦૪ ૩૬ ભાભાને પાડો
૧ ૪૦૧ ૮ કંસારવાડે
૩૭ લીંબડી પાડે - ૧ ૩૦૭ ૮ સાહને પાડે
૨૮૨
૩૮ કરણસાહનો પાડે ૧૦ ‘વડીપાસાને પાડો
૬૩૮ ૩૯ સંધવી પોલ
- ૧ ૧૩૩ ૧૧ ત્રભેડાવાડ ૫૭૧ ૪૦ ખેતલવસહી
૨ ૩૭૯ ૧૨ તંબલીવાડ
૧૩૦ ૪૧ અજુવસાપાડો
૧ ૭૭ ૧૩ કુંભારીયાવાડ
૪ર કુંપાદોશીનો પાડો ૧૪ માંકા મહેતાનો પાડો
૪૩ વસાવાડો,
૧ ૨૨૮ ૧૫ મણીયાહી
૧ ૪૧ ૪૪ દેસીવાડે ૧૬ ૫ખાલી (વાડ ?)
૪૫ અબાસીને પાડે ૧ ૧૬ ૪૬ પંચેટડી
૧ ૧૨૦ ૧-૨ આને 'પત નથી.
૪૭ ઘીયાપાડા
૧૩૬ ૩ પાટણથી દક્ષિણમાં ૨ કાશ છેટે ૨૫પુર પાસે કતપુરા આવેલ છે.
૪૮ કટકીઓ
૪૮ ધેલી પરંવ ૪ ૫પુર અને ચાણસમા પાટણથી દક્ષિણ પૂર્વે
૫૦ જગુપારેખને પાડે
૩૪ ૬, ૭ કેશ ઉપર છે. ૫ કઈ ૨ બે છે, ૧ લી એલંકીની ગઈ ૫૧ કિયાવહારને પાડે
૧
પર ક્ષેત્રપાલને પાડે પૂર્વ દક્ષિણમાં, ૨ જી કાકચીની કઈ પશ્ચિમ દક્ષિણના
૨૯૧ ખૂણા તર૬ ૬ ગઉ ઉપર છે. -
૫૩ કેકાન પાડે
سه . مم
૪૫૩
૧૦૭
• સક

Page #37

૩૬૫
પાટણની ચૈત્યપરિપાટી
૧૧૫ ૫૪ ઢઢેરવાડો
૨૭૩ થે શકય હોય તેમ લાગતું નથી, કદાચ એમ હાઈ ૫૫ મહેતાને પાડે
શકે કે પ્રથમની જ ૧૩પ૭૩ એ સંખ્યા બીજી ૫૬ વખારનો પાડો
વેલા સામાન્યપણે તેર હજાર તરીકે લખી હોય અને ૫૭ ગોદડનો પાડો
૧ ૯૬ દેરાસરની ૫૦૦ એ સંખ્યા પૂર્વે જણાવેલ ૯૫ ૫૮ ત્રસેરીઓ
૨ ૫૧ ચિત્ય અને ઘરમંદિરો સર્વ ભેલાં ગણીને જણાવી ૫૯ કલારવાડો
૫૩ હોય તે બનવા જોગ છે, અને તેમ જ હોવું જોઈયે, ૬. દણાયગવાડો
કારણ કે પરિવાડીકારે પોતે પણ સર્વ ઘરમંદિરો ૬૧ ધાધલ
૨૬૪ ગણ્યાં નથી પણ તેમણે “શ્રવણે સુણ્યાં છે, મતલબ ૬૨ ખારી વાવ
૧ ૧૩ કે ઘરમંદિરની સંખ્યા ચોક્કસ નથી, છતાં એટલું આ બીજી ચત્યપરિવાડીના લેખક હર્ષવિજયે તો નક્કી છે કે ૧૬૪૮ પછી પાટણમાં ઘરમંદિર પાટણનાં કુલ છોટાં મોટાં ચઢ્યો અને તેમાંની અને પ્રતિમાઓને ખાસ ભલો વધારો થયો હતો. પ્રતિમાઓની સંખ્યા નીચે પ્રમાણે જણાવી છે– સં. ૧૭૨૯ થી માંડીને સં. ૧૮૬૭ ના વર્ષ“જિન” પંચાણુનઈ માઝને શ્રીજિનવર પ્રાસાદ હો. પર્યન્ત પાટણની સ્થિતિ કેટલી હદે નબળી પડી અને જિન ભાવ ધરી મસ્તકે વંદીએ મકો મન દેહરાની ખાસ કરીને ઘરદેરાસરોની સંખ્યા કેટલી
વિખવાદ હો જિ. બધા ઓછી થઈ ગઈ તેને ખ્યાલ ઓ નીચેના જિનછ જિનબિંબની સંખ્યા સુણે માઝને તેર કાષ્ટક ઉપરથી આવી જશે.
. હજાર હે . સં. ૧૯૯૭ માં પ્રગટ થયેલી પાણતાં જિનાજી પાંચસે બહેતર વંદીએ સુખ સંપત્તિ દાતાર હે જિનમંદિરની મંદિરાવેલી પ્રમાણે પાટણ જિનછ દેહરાસર શ્રવણે સુણ્યા પંચસયા સુખકાર હાલ ચિત્યસંખ્યા કેષ્ટક ૩. જિન તિહાં પ્રતિમા સલીયામણું માઝને તેર
નં૦ વાટ હજાર હે ” ૧ પંચાસર
૧૩ ઉપર જણાવેલાં ૫ જિનપ્રાસાદ નામ ઠામની ૨ કેટાવાલાની ધર્મશાલા . ૧ સાથે પરિવાહીમાં જણાવી દીધાં છે, બીજાં ઘરમં- ૩ કેકાને પાડે દિરો જેને ઘણુ ખરા પરિવાડીકારો “દેહરાસર એ ૪ ખેતરપાલને પાડો નામથી ઓળખાવે છે તેની સંખ્યા ૫૦૦ પાંચસોની
૫ ૫ડીગુંદીને પાડે જણાવી ને તેમાં ૧૩૦૦૦ તેર હજાર પ્રતિમાઓ - ૬ ઢડેરવાડો હોવાનું જણાવે છે. પ્રથમ ૧૩૫૭૩ એ સંખ્યા પણ ૭ મારફતિયા મહેતાનો પાડો જણાવેલી છે. પરિવાઢીકારતા કહેવાનો આશય એવો ૮ વખારનો પાડો
: હોય કે “પાટણમાં ૯૫ મહેતાં અને ૫૦૦ ન્હાનાં ૯ ગોદડને પાડો જિનમંદિર હતાં અને તેમાં અનુક્રમે ૧૩૫૭૩ અને ૧૦ મહાલક્ષ્મીને પાડે ૧૩૦૦૦ પ્રતિમાઓ હતી.' પરંતુ આવો અર્થ કરવા ૧૧ ગોલવાડની શેરી જતાં વિચાર એ આવે છે કે સં. ૧૩૪૮ માં પા- ૧૨ નારણજીનો પાડે ટણમાં ન્હાનાં હેટાં ૨૦૦ મંદિર અને ૮૩૬૫ ૧૩ ધાંધલ પ્રતિમાઓ હતી તેના સ્થાનમાં સં. ૧૭૯ માં : આ મંદિરાવલી” શ્રી પાટણ જનતામ્બર ૫૯૫ મંદિર અને ૨૬૫૭૩ પ્રતિમાઓનું હોવું સંધાલુની સરભરા કરનારી કમીટી તરફથી બહાર પાડવામાં મન કબુલ કરતું નથી, ૮૦ વર્ષમાં ઉપર પ્રમાણે વધારે આવી છે.

Page #38

- જિનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
م
૪
م
૨
فی می
میم می
و
مر مر
૧
مر
مر
م
مم
مم
૧૪ કલારવાડો ૧૫ તરસેરીઆનો પાડે ૧૬ કટકીયાવાડ ૧૭ ઘીયાનો પાડો ૧૮ વાગોલનો પાડો ૧૯ પચેટીનો પાડો ૨૦ વસાવાડ ૨૧ અદુવસાને પાડે ૨૨ ખેતરવસીનો પાડો ૨૩ બ્રાહ્મણવાડે ૨૪ કનાસાનો પાડો . ૨૫ લીંબડીને પાડે ૨૬ ભાભાને પાડો ૨૭ ખજુરીને પાડે ૨૮ વાસુપૂજ્યની ખડકી ૨૯ સંધવીને પાડે ૩૦ કસુંબીયાવાડ ૩૧ અબજી મહેતાને પાડો ૩ર બલીયા પાડો ૩૩ ચેખાવટીઆને પાડો ૩૪ કેશુશેઠને પાડો ૩૫ નિશાલનો પાડો ૩૬ લખીયારવાડ ૩૭ મલ્યાતને પાડો ૩૮ જોગીવાડે ૩૯ ફેફલીઆવાડો ૪૦ સોનીવાડો ૪૧ મણીઆતી પાડે ૪૨ ડંક મહેતાને પાડો ૪૩ કુંભારીયાપાડા ૪૪ તંબોલીવાડે ૪૫ કપુરમહેતાને પાડો ૪૬ ખેજડાનો પાડો ૪૭ તરભેડાવાડે ૪૮ ભેંસાતવાડ, ૪૯ શાહવાડો ૫૦ સાને પાડે
م
૫૧ વડીપાસાનો પાડો પર ટાંગડીઆવાડ ૫૩ ખરાખોટડીને પાડો ૫૪ અષ્ટાપદજીની ખડકી
ઉપરના કેષ્ટક ઉપરથી જણાશે કે વર્તમાન સમયમાં પાટણના ૫૪ ચોપન વાસોમાં કુલ ૧૨૮ ની સંખ્યામાં જનમંદિરે વિદ્યમાન છે. જેમાં મુખ્ય મંદિરો વા દેહરાઓની સંખ્યા ૮૫ પંચાશીની છે અને બાકીનાં ૪૪ આશ્રિત ચલે ને દેહરાર છે કે જેમાં ઘણે ભાગે ઘર મંદિરનો પણ સમાવેશ થઈ જાય છે, આ ઉપરથી ઘરદેરાસરો કેટલાં બધાં ઉડી ગયાં છે તેને ખ્યાલ આવી જશે.
આ ઘટાડાનાં ત્રણ કારણે માની શકાય. ૧ જનસમાજમાં ધર્મશ્રદ્ધા અને દેવપૂજા-ભક્તિનું કમી - થવું, ૨-શ્રાવકેની વસતિને ઘટાડે, ૩-શ્રાવકેનું વિશેષે કરીને પરદેશમાં રહેવું.
ઉપર જણાવેલાં સં. ૧૬૪૮, સં. ૧૭ર૯ અને સં. ૧૯૬૭ ની સાલમાં વિદ્યમાન ચેત્યોની સંખ્યાનાં ત્રણે કેષ્ટક ઉપરથી પાટણની ચડતી પડતીનાં અનુમાનો થઈ શકશે. - યદ્યપિ આજે પણ પાટણ એક ભવ્ય શહેર ગણાય છે, હજારોની સંખ્યામાં અસ્તિત્વ ધરાવતા પ્રાચીન ગ્રન્થના સંગ્રહો-ભંડારોના દર્શન નિમિતે અનેક ભારતીય અને પૂરેપીય વિદ્વાનોનું ધ્યાન પાટણ પિતાની તરફ ખેંચી રહ્યું છે, શ્રીમંત અને ધર્મનિષ્ટ જનધર્મી મનુષ્યની લગભગ ૫-૬ હજાર જેવડી હેટી સંખ્યાથી પાટણ હજી પણ પિતાનું “ જનધર્મની રાજધાની” એ પ્રાચીન માનવંતુ નામ કેટલેક અંશે નિભાવી રહ્યું છે, એટલું છતાં પણ પાટણની તે પ્રાચીન શ્રેષ્ઠતા, પ્રાચીન ભવ્યતા, પ્રાચીન સમૃદ્ધિ આજના પાટણમાં રહી નથી, તે શ્રેષ્ઠતાઓ આજે તેની પ્રાચીન સ્મૃતિમાં જ નજરે પડે છે; કૃતિમાં નહિ.
ઉપરના સંક્ષિપ્ત વિવેચનથી પ્રસ્તુત પરિવાડીની એતિહાસિક ઉપયોગિતા વાંચકગણુના ધ્યાનમાં આવ્યા વગર રહેશે નહિ.
س
م
م
م
م
م
૬ ૧
س
م
ه
م
م مي مي س
ع
૨

Page #39

હરિયાલી
આ પ્રસ્તુત પરિવાડી। શબ્દાનુવાદ ન કરતાં તેના સારાંશમાત્ર તારવીને શરુઆતમાં આપી દીધે છે કે જે ઉપરથી પરિવાડીની સર્વ જ્ઞાતવ્ય વાતા જાણી શકાશે, અને આશા છે કે એકવાર એ ‘સાર' વાંચ્યા પછી પરિવાડી વાંચનારને તેમાં ન સમજાય તેવી કંઈ પણ ખાખત જણાશે નહિં.
આ પ્રસ્તુત ચૈત્યપરિવાડી તેના લેખકે કુલ ૨૩ ઢાલા, એક ચૌપાઇ અને ૨૦૪ ગાથાઓમાં પૂરી
કરી છે.
જે પ્રતિ ઉપરથી એની પ્રેસ-કાપી કરવામાં આવી છે, તે મૂલ પ્રતિ સં. ૧૬૪૮ ના પેષ વિદ ૧ ના દિવસે લખેલ છે. એટલે કે રચાયા બાદ માત્ર
૧૧૭
ત્રણ મહિનાની અંદર જ લખેલ હેાઇ પિરવાડી પેાતાના મૂલ રુપમાં જલવાઇ રહી છે. પ્રાચીન ગૂર્જર સાહિત્યના સમાલાયકાતે તેનું ખરું સ્વરુપ જણાઇ આવે ઍટલા માટે તેમાં કંઇ પશુ ભાષાફેર ન કરતાં તેને પાતાના મૂલ સ્વરુપમાં જ કાયમ રાખી પ્રકટ કરવા ઉચિત ધાર્યું છે.
કદરદાન વાચકગણું પઠન-પાઠન દ્વારા આ ચૈત્યપરિવાડીથી લાભ હાંસિલ કરી લેખક અને પ્રકાશકના ઉદ્દેશને સફલ કરેા એવી શુભાકાંક્ષા સાથે વિરમીએ છીએ.
—મુનિ કલ્યાવિજય,
હરિયાલી [ એક પ્રાચીન સમસ્યા–કાવ્ય ]
[ કર્યાં ધર્મસમુદ્ર—વિ૦ સેાળમું શતક ] ચ'પકવત્રી ચતુરપણું! 'ક દીઠી રૂષિ રસાલી દેસ વિદેસ પ્રસિધ્ધી ખાલી મૂઢ મૂખ઼િ સા ટાલીજી.
બાલ ક્રૂ'આરી નારી સાહઈ કાજલ સારી તિસરી સિરિ વરિ દાદર અતાપમ દીસઈ સા સિણુગારીજી. ત્રિણિચરણ દૂણી તસ નાસા, પણિ ભીંતર અતિ મઈલી, તાઇ વિચક્ષણ સેવઈ હિલી, રાજવટંગ વલી હિલીજી. અચરજ એક અનાપમ મેટઉં, કહતાં મન ન સમાઈ સ્ત્રી સ્ત્રી ભાગ કરતાં, જોએ જામારઉ જાઈજી, સંધલી વરણુ જાતિ ઉતપતિનું, થાનક તેહજ લહી તેહનુ ભાલઉ કઈ ન સહીઈ, વલી કુંડલણી કહી જી. વાચક ધરમસમુદ્ર પય પઈ, હષિત એહ હીયાલી. દાહણ પાસિ રમઈ રલીયાલી, ભલી યગી લટકાલીજી,
ખાલ પદ
માલ ૨
માલ
માલ
માલ
3
४
૫

Page #40

કારતક-માગશર ૧૯૮૩
જૈનયુગ . પ્રાચીન જૈન પરિષ,
[ વસન્ત’ નામના પ્રસિદ્ધ માસિકના કાર્તિક ૧૯૭૨ ના અંકમાં આ લેખ પ્રકટ થયે તેને આજ ચાર વર્ષ થયાં. છતાંય તે આ અંકમાં ઉપયોગી નિવડશે એમ આશા રાખી અત્ર પ્રકટ કર્યો છે. તંત્ર]
લોકપ્રિય “ગુજરાતી' સાપ્તાહિક પત્રના ૪ થી રંગ ઘાટીy (ાહારતે વિસ્ત્રોડમિજતા જુલાઈ ૧૯૧૫ ના અંકમાં ૧૧૭૧ મે પૃષ્ટ પંચમ જાણવાનો રાજારાતા રાણા ગૂજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખના ભાષણનું જે તતiાન શ્રી
સ ત્તા | અવલોકન એક વિદ્વાનના હસ્તથી લખાયેલું છે તેમાં વારનિમિત્તા તથવિઝિચિંતનાતા જૈન પરિષદુ સંબંધે તેમણે જે લખ્યું છે તે સંબંધમાં
પરિશિષ્ટ પર્વ સર્ગ ૯ પૃ. ૮૮ કંઈક શુદ્ધિઓ કરવી ઘટે છે તેથી તે જણાવવાનું
સ્થલિભદ્ર (વરાત ૧૧૬ થી વીરાત ૨૧૫)ના મારું કર્તવ્ય સમજી આ સ્પષ્ટીકરણ કરું છું.
સમયમાં મગધાધિપ ચંદ્રગુપ્ત મતાધિરાજ કે જેને તે વિદ્વાન લેખક મહાશય જણાવે છે (૧) “જન રાજ્યાભિષેક વીર નિર્વાણથી ૧૫૫ વર્ષ થયા હતા પરિષદ પ્રથમ મગધમાં મળી હતી તેનું કંઈ પ્રમાણે તેના સમયમાં અને ભદ્રબાહુ સ્વામિના સ્વર્ગવાસ નથી (આવા વિષયમાં “વિમલ પ્રબંધ'ના પ્રકાશકના
(વીરાત ૧૭૦ વર્ષો પહેલાં, જ્યારે બાર વર્ષ દુકાળ ઉપધાતને પ્રમાણરૂપ લેવો એ અગ્ય છે.) વલભી
પડયો હતો ત્યારે “જન સાધુઓને સંધ સમુદ્ર તીરે અને મથરાની એ બે જ પરિષદો મળી હતી. ” (૨) નિર્વાહાથે ગયા. તે વખતે સાધુએને મૃતના પાઠ આ મંડળનું નામ પરિષદુ નહતું; સંધ હેમને
મન કરતાં વિસ્મૃતિ થતી જણાઈ, કારણ કે અભ્યાસ કહેતા હતા.” એ પણ ભ્રમયુક્ત છે. તેનું નામ
' વગર વિદ્વાનનું ભણેલું પણ નાશ પામે છે. આથી વાચના હતું.” (૩) “સંદ એ ભિક્ષ વર્ગની સામાન્ય-સમૂહ વાચક સંજ્ઞા હતી. કાર્યવિશેષથી એક
છે તે દુષ્કલને અંતે પાટલિપુત્રમાં આ સાધુસંધ
મળે અને તેમાં જેને મેઢે (સૂત્ર-આગમ) નાં સ્થળે મળેલા તેવા એક ભાગનું નામ તે નહોતું, જે
અધ્યયનો, ઉદ્દેશ (chapters) ઈત્યાદિ હતાં તે કે પાછળથી તે શબ્દ વ્યાપક અર્થમાં વપરાવા લાગ્યો.”
તેણે કહી આપ્યાં અને તેથી અગિયાર અંગ સંધે આ સમગ્ર કથનમાં ત્રણ બાબત જણાવેલી છે અને તે દરેક સંબંધે જે ખુલાસે કરો એગ્ય છે નિમિત્તે કાંઈક વિચારમાં પડયા.”
એકત્રિત કર્યો, પરંતુ બારમા દષ્ટિવાદ નામના અંગ તે આ પ્રમાણે છે –
સં. ૧૩૨૭ માં ગચ્છાચાર્યપદે આવેલા ધર્મોષમગધ પરિષદુ
પ્રથમ જૈન પરિષદુ મગધમાં મળી ન હતી એ સૂરિના રચેલા ઋષિમંડલ પ્રકરણ પર સં. ૧૫૫૩ કહેવું અયથાર્થ છે, અને તે મળવાનાં “વિમલ પ્રબંધ
માં પદ્મમંદિર ગણિએ રચેલી વૃત્તિમાં પણ સ્થવિસિવાય પ્રમાણ નથી એ કહેવું પણ અયોગ્ય છે.
રોનાં વૃત્તાંત આપ્યાં છે ત્યાં સ્થૂલભદ્રને વૃત્તાંત પ્રમાણે અનેક છે. વિ. સં. ૧૧ માં રિપદ આપતાં આ પાટિલપુત્રમાં મળેલી પરિષહ (સંધ)ને પામેલા પ્રસિદ્ધ હેમચંદ્રાચાર્ય પિતાના પરિશિષ્ટ પર્વ - ૬ શ્રી મહાવીર પાતે તા. નામના ગ્રંથમાં નીચે પ્રમાણે જણાવે છે – ઘર ઉવારા ચંદ્રગુcતોડવનૃપ इतश्च तस्मिन्दुका कराले कालरात्रिवत् ।
–૦ ૦ રિણાઈ સાપુરંદરતા ની નિયt I
, આચારાંગ, સુત્રકતાંગ, સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ, ભગITUEાને તું તા રાષ્ટ્રનાં વિકૃતિ કૃતમાં વતિ, જ્ઞાતૃધર્મકથા, ઉપાશકદશાંગ, અંતકૃત દશાંગ, અનુત્તનગરજતો નરારાધીત ધમતાનrs (૧દ્દા રે૫૫ાતિક, પ્રશ્નવ્યાકરણ અને વિપાકસૂત્ર,

Page #41

પ્રાચીન જૈન પરિષદ
ઉલ્લેખ સ્પષ્ટ કર્યાં છે; અને આ ગ્રંથના ઉપયોગી ભાગાના સાર ડાકટર ભાંડારકરે ઇ. સ. ૧૮૮૩-૮૪ ના સંસ્કૃત હસ્તલેખાની શોધ વિષેના રિપોર્ટમાં અંગ્રેજીમાં ઉતાર્યો છે તેમાં આ સબંધે પૃ. ૧૩૪ મે નીચે પ્રમાણે ઉપલી બીનાને બરાબર મળતું વચન છેઃ—
was a
On one occasion there dreadful famine of 12 years in the land, The Siddhantas were forgotten for want of revision, for which the search after food left no time. At the end of the period the Sadhus assembled in Pataliputra and each one repeating what he remembered they succeeded in recovering the eleven Angas but the Drisltivada was forgotten. So they sent Sthula bhadra and others to Nepal to learn it from Bhadrabahu, Sthulabhadra alone persevered in studying it steadily and learnt 8 Purvas in as many years. After he had learnt :ten Purvas with the exception of 2 Vasts,
he came back with Bhadrabahu to Pataliputra.
સ. ૧૪૨૦ માં આચાર્ય પદ પામેલા યાનંદ સૂરિ પોતાના‘સ્થૂલભદ્ર ચરિત્ર '+ માં ઉપયુક્ત હકીકત જણાવે છે કેઃ—
સમિશાલ તથામૂલૢ વુડાજો દારાદિક नग्मुर्मुमक्षषस्तेन तटे बाद्धेरितस्ततः ॥ ५८६ ॥ तत्रातिक्रम्य दुष्कालं करालं ते महर्षयः । सुभिक्षसंभवे भूयः पाटलीपुत्रमाययुः ॥ ५८७ ॥ गुणनाभावतस्तेषां सिद्धान्तो विस्मृतस्तदा । ચાને સ્વામિનિ નું ન ચેય જ્ઞાયતે ચતઃ૧૮૮
+ પ્રકાશક દેવચંદ લાલભાઈ પુસ્તકાષ્ઠાર ફ્રેંડ મૂલ્ય
માત્ર એ આના. હવે મળતું નથી.
૧૧૯
માર્માર્ં વાયËજારચાંની ચત્તિને। यत्नतो मेलिता यस्मादनिर्विण्णं श्रियः ॥ ५८९ ॥
જૈન ધર્મીપ્રસારક સભા (ભાવનગર) એ પ્રસિદ્ધ કરેલ ચરિતાવળીમાં આપેલા સ્થૂલભદ્ર ચરિત્ર કે જે ઉપરના સંસ્કૃત ગ્રંથનું ભાષાંતર છે તેમાં ઉપરના શ્લોકાનુ` ભાષાંતર આ પ્રમાણે આપ્યું છેઃ
આ સમયે ખાર વરસના વિષમ દુકાલ પડયા હતા તેથી સર્વે સાધુએ સમુદ્રના કાંઠા તરફ વિહાર કરી ગયા. તેઓ સુભિક્ષ થયા પછી પાટિલપુત્ર નગરને વિષે આવ્યા. ભણવાના અભાવથી સાધુઓ સિદ્ધાંતને વિસરી ગયા, શાસ્ત્ર, રાજા અને સ્ત્રીને વિષે સ્થિરતા હેાતી નથી. ધણા ઉદ્યમથી તે મુનિએએ અગ્યાર અંગ તા મેળવ્યા ’( પરાવર્ત્તન કરી સ†ભારી સંભારીને )
વિ. સં. ૧૫૦૯ માં શુભશીલ મુનિએ રચેલા ભરતેશ્વર બાહુબલિ વૃત્તિ નામના ગ્રંથમાં સ્થૂલભદ્રની કથા આપેલી છે તેમાં પણ એજ વાત આવે છે. તે માટે જુએ તેનું ગુજરાતી ભાષાંતર પૃ. ૭૮:
“ હવે એકદા ખાર વર્ષ સુધી દુકાળ પડયા, તે વખતે સાધુઓના સધ સમુદ્રવારે શ્રી ગુરૂની પાસે આવ્યા. આવે વિષમ સમય થવાથી સાધુએ ક્ષુધાથી પીડાતા હોવાથી ભણતા ગણતા બંધ થયા, તેથી સૌ સિદ્ધાંતા વિસરી ગયા. તે ઉપરથી પાટિલપુત્ર નગરમાં સધ મળ્યા. ત્યાં જેને જેને જે જે સૂત્ર આવડતાં હતાં, તે તે એકઠાં કરીને અગીઆર અંગ પૂર્ણ કા ત્યાર પછી શ્રી સંધે ખારમા દૃષ્ટિવાદ અંગ માટે એ
સાધુને શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામી પાસે મોકલ્યા. ’
આ રીતે આપણે સં. ૧૧૬૬ થી સ. ૧૫૦૯ સુધીમાં થયેલા પ્રસિદ્ધ ગ્રંથકારા હેમચંદ્રાચાર્યથી માંડીને શુભશીલ મુનિ જે જણાવે છે તે પરથી સ્પષ્ટ માલૂમ પડે છે કે મગધના પાટનગર પાટિલપુત્રમાં પ્રથમ જૈન પરિષદ્ (સંધ) મળી હતી. આથી પણ પ્રાચીન પ્રમાણુ આની સખળતા માટે જોઈતું હાય તે। વિક્રમં સંવત્ ૫૮૫ માં સ્વર્ગસ્થ થયેલા શ્રીમાન્ હરિભદ્રસૂરિના પ્રાકૃત ભાષાના ઉપદેશપદ નામના ગ્રંથ છે. તેમાં ગાથામાં જણાવેલું છે કેઃ—

Page #42

૧૨૦
જનયુગ
કારતક-માગશરે ૧૯૯૩ કામ ચારિક રજણ તુટ્ટો દોર ચરર શ્રાવિકાને-વિશેષે કરી શ્રાવકને સમુદાય એ થાય
સિકિા છે, જ્યારે તેથી પર એટલે સાધુને ઉપયોગી કાર્ય - નવો રાહુageો નો સગો નહિતીસુ | અર્થે મળેલા “સંધ' નો અર્થ સાધુનું સંમેલન એવો તદુકામે તો પદ્ધિપુરે સમાજમો થાય છે. પરંતુ “સંધ એ ભિક્ષુ વર્ગની સામાન્ય
વિહિયા | સમૂહ વાચક સંજ્ઞા હતી, જો કે પાછળથી તે શબ્દ સંઘેof Fવિતા ચિંતા Éિ થિરિ | વ્યાપક અર્થમાં વપરાવા માંડ્યો ”—એવું કથન ઉક્ત જ કરત સંહિતા અવલોકનકારનું થાય છે તે યોગ્ય નથી. तं सव्वं एक्कारय अंगाई तहेव ठषियाई॥
વલભી અને મથુરાની પરિષદને અવલોકનકાર –“ આ વખતે બાર વર્ષ દુકાલ પડે તેથી
સ્વીકાર કરે છે એટલે તે સંબંધે પ્રમાણ આપવાની સાધુઓને સમૂહ સમુદ્ર તીરે ગયા. બાદ દુકાલ
જરૂર રહેતી નથી, પરંતુ તેમાં એટલું જણાવવાનું મટતાં તેઓ ફરીને પાટલિપુત્ર નગરમાં આવ્યા.
કે તેમાં પણ સૂત્રો એકત્રિત કર્યા તે સાધુઓને એકઠા એટલે સર્વે સંધ મળીને તપાસ કરી કે તેના પાસે કયું શ્રુત રહ્યું છે. હવે જેના પાસે કાંઈ ઉદ્દેશ તથા
કરીને, અને તે સાધુ સમૂહનું નામ “પરિષદ્' આ
પવામાં નહોતું આવ્યું, એટલું જ નહિ પરંતુ તે અધ્યયન યાદ હતાં તે સર્વે એકઠાં કરી અગ્યાર અંગ સ્થાપિત કર્યા. ”
મંડળને “વાચના” એ નામ આપવું એ તે કેવલ
ભ્રમ છે, અને તે આગળ જતાં આ લેખમાં સિદ્ધ આ ઉપરથી સમજાશે કે જેનના પવિત્ર ગ્રંથ
કરવામાં આવશે. આગમ-સૂત્ર-અંગેને એકત્રિત કરવા અર્થે આખો સાધુ-સંધ પાટલિપુત્રમાં મળ્યો હતો અને બાર પરિષદ્ અર્થ. અંગમાંથી અગ્યાર અંગ એકત્રિત કરી શક્યો હતો.
જૈન પરિભાષામાં “તીર્થકરને ઉપદેશ સાંભળવા આને સમય વીરાત ૧૭૦ થી ૧૭૫ લગભગ મૂકી
અર્થે બેઠેલા મંડળને “પરિષદુ, પર્ષદ, પર્ષદા એ નામ શકાય એટલે ઇ. સ. પૂર્વે ૩૫૬ થી ૩૫૧. આ સર્વ
આપવામાં આવતાં હતાં. સામાન્ય રીતે પર્ષદા એ હકીકતમાં “પરિષદ” એવો શબ્દ બિલકુલ વપરાયે
નામ હતું અને તે પરથી અપભ્રંશ “પરખદા” એમ નથી. પરંતુ “સંધ’ મળ્યો હતો એમ જ જણાવ
ઘણા પ્રાકૃત જૈને બેલે છે. તીર્થંકરના “સમવસરણીમાં વામાં આવ્યું છે.
બાર પર્ષદા (સભા) હોય છે તેમાં (૧-૪) ચાર પ્રકાસંધને અર્થ,
રની દેવીઓની અને (૫) સાધ્વીઓની એ પાંચ પર્વદા “સંધ” ને ઉપર્યુક્ત કથામાં “સાધુસમૂહ” એ ઉભી થકી પ્રભુની “દેશના” લે છે, તથા (૬-૯) અર્થ થાય છે. તેથી ઉક્ત લેખક મહાશય જણાવે ચાર પ્રકારના દેવતાની-(૧૦-૧૧) મનુષ્ય, પુરૂષ અને છે તે જ પ્રમાણે અંગ એકત્રિત કરવા અર્થે મળેલા સ્ત્રી એટલે શ્રાવક શ્રાવકાની અને (૧૨) સાધુઓની મંડળનું વિશિષ્ટ નામ સંઇ નથી પરંતુ કોઈ પણ એમ સાત પર્ષદા બેસીને શ્રવણ કરે છે એવું સમવઅગત્યનું અને સમસ્ત મંડળને ઉપયોગી કાર્ય કરવા સર પ્રકરણ અને આવશ્યક સૂત્રની વૃત્તિમાં જણાવ્યું અર્થે ભેગા મળેલા સમૂહને “સંધ એ નામ જ છે, જ્યારે આવશ્યક સૂત્રની ચૂણિમાં એમ જણાવેલું અપાતું. સંધમાં સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા એ છે કે સાધુઓ ઉત્કટ આસને શ્રવણુ કરે છે, સાધ્વીચારેનો સમાવેશ થાય છે. અને તે કેટલીક વાર ખાસ એ અને વૈમાનિક દેવીઓ ઉભી રહે છે. બાકીની કરી જણાવવા માટે “ચતુર્વિધ સંધ” એમ વિશિષ્ટ નવ પર્ષદા બેસીને જ જ્ઞાનભાનુની દેશના સાંભળે છે; નામ આપવામાં આવે છે. પરંતુ સામાન્ય રીતે એમ વિનયવિજય ઉપાધ્યાયે સં. ૧૭૦૮ માં રચેલા સાંસારિક કાર્ય માટે મળેલા “સંધ’નો અર્થ શ્રાવક- લોકપ્રકાશમાં જણાવેલું છે?

Page #43

પ્રાચીન જન પરિષદુ
૧૨૧. શ્ચિતુષf green rāga ળા પરથી પંચાયતનું નામ અત્યાર સુધી ચાલ્યું આવ્યું લેવા સર્વે નરારા નિવિદાઃ મજાકતથr | છે. જેટલી હિંદુ જાતિ પ્રાચીન છે તેટલી પંચાયતી કુત્તાવાર સાથે વોરિવારજ: પ્રથા પુરાણી છે એટલે કે એમ પણ કહી શકાય કે
ઇતિ શાષકો દાદાને માનવાન વેદ જેવી અનાદિ છે. સારા જીવંતિ સેનામાવરમાવતાં . “સમયે સમયે સમિતિ તંત્રથી નીચે લખેલી પદાળ્યા પુત્તિ તર તુ તરવવતુ II સંસ્થાઓનો ઉત્પત્તિ થઈ છે.
આવી રીતે ઉપદેશનું જન પારિભાષિક નામ (ક) વિદ્યાધ્યયનને માટે “ચારણ” અથવા “પરિષદ' દેશના’ છે અને ગ્રતા મંડળનું નામ “પદા” છે. (ખ) ન્યાય અને વ્યવહારને માટે ન્યાય-સભા” હમણાં પણ પર્ષદા શબ્દ સાધુઓ ઉપદેશ આપતી (ગ) રાજ્ય કાર્યને માટે સચિવોની “મંત્રિ-પરિષત' વખતે થતા તા મંડળને અપાય છે.
(૧) આર્થિક જીવનમાં “સંભૂય સમુત્થાન” “એટલે
વણિક જનોની કંપનીઓ, તથા કાર્યકારોની - પ્રાચીન શોધખોળ કરતાં પૂર્વ સમિતિ-તંત્ર કેવું
શ્રેણિયે” હતું તે ઘણી સારી રીતે જાણી શકાય છે. “પ્રાચીન
() પારમાર્થિક જીવનમાં ભગવાન બુદ્ધ મહાવીર સમાજમાં સર્વથી વધારે મહત્વપૂર્ણ તંત્ર હિંદુરાજ્ય
પ્રભાતિના ધર્મ-સંધ” કે જે આધુનિક - શાસ્ત્ર(ક્ષાત્રધર્મ, દંડનીતિ, અર્થશાસ્ત્ર, રાજધર્મ,
મઠ-તંત્રમાં વિહારમાં ચાલ્યા આવ્યા છે. રાજનીતિ, નય, નીતિ આદિ અનેક નામ છે) માં
(ચ) ગ્રામ્યજીવનમાં વૈદિક ગામણિ-તંત્ર કે જેથી સમિતિ તંત્ર હતું. સમિતિને ઘણું સંસ્થાઓની માતા
સાંપ્રત ગ્રામપંચાયત ઉદ્દભવેલાં છે. ' કહી શકાય તેમ છે.
(છ) નાગરિક જીવનમાં એકી-સભા. વેદના સમયમાં જનસમૂહને વિશ' કહેવામાં જો રાયજીવનમાં ગણતંત્ર યા સંધ રાજ્ય. ' આવતે કે જેમાંથી વૈશ્ય' શબ્દની ઉત્પત્તિ થઈ છે. આ વિશઃ (વિ) “જનોમાં વિભક્ત હતા. સાર્વજ
વાચનાને ખરે અર્થ, નિક વાતો પર વિચાર કરવા માટે સંપૂર્ણ વિશ
વાચનાનો અર્થ કદી પણ પરિષદુ કે એવું મંડળ એકત્રિત થતા હતા. આને “સમિતિએ નામ આપ- થતું જ નથી અને જૈનની પરિભાષામાં પણ તે વામાં આવતું હતું. (જૂઓ ઋક ૧,૫,૮:૯,૯૨,: અર્થે નથી, પરંતુ સામાન્ય અર્થે વાંચન (Reading) ૧૦,૧૬૬,૪ ઇત્યાદિ). સમિતિથી ઘણી નાની સંસ્થા છે તે જ જેનેએ પિતાની પરિભાષામાં સ્વીકારેલો ૧૦ ક. ૧૫ વિશેની એક બીજી સંસ્થા હતી કે જેને
છે. આના પ્રમાણમાં ઉતરતાં આપણને મૂળ મગધ સભા” એ નામ આપવામાં આવ્યું હતું. અથર્વવેદના પરિષદુંની ઉપર જણાવેલી વાતને લંબાવવી પડશે. એક મંત્રમાં સમિતિ અને સભા બે બહેન હતી
તે પરિષદુ (સંઘ) માં બારમું અંગ (દૃષ્ટિવાદ) એમ કહેવામાં આવ્યું છે (૭,૧૨). એમ જણાય છે. કોઈની પાસેથી પ્રાપ્ત થયું નહિ તેથી નેપાલમાં કે સમિતિની તરફથી સભા સાર્વજનિક બાબતનો
ધ્યાનાર્થે સ્થિત થયેલા ભદ્રબાહુ સ્વામીને તે પ્રબંધ કરતી હતી. સમિતિ અને સભામાં વાગ્મી
સમગ્ર અંગ કંઠસ્થ હોવાથી તેમને સંઘે કહેવરાવ્યું કે વક્તા હોવાની લાલસા બધાને રહેતી હતી. અથર્વ
અહીં આવી દષ્ટિવાદની વાચના દેવી પડશે; પણ વેદમાં આ સંબંધે મંત્ર આપેલા છે (૨,૨૭;૭,૧૨).
તેઓએ બાર વર્ષ ચાલે તેવા મહાપ્રાણ નામના પૂર્વેલિખિત “જો પ્રારંભમાં કેવલ પાંચ હતા
ધ્યાનનો આરંભ કર્યો હતો તેથી બની શકશે નહિ કે જે સમષ્ટિ રૂપે “પંચજના' કહેવાય છે. આ પાંચે એમ કહેવરાવ્યું, આથી સંઘની “ઉદધાટન' એટલે જન એક જ જાતિનાં અંગ હતાં અને સર્વ પિતાને જ શ્રીયુત કાશીપ્રસાદ જયસવાલ એમ. એ. બારઆયર કહેતા હતા, “પંચજના:' ના સમિતિ તંત્ર ઍટ-લેંના એ લેખ પરથી.

Page #44

૧રર
જૈનયુગ..
કારતક-માગશર ૧૯૮૭
સધ બહારની શિક્ષા પેાતાને થાય એવું જણાયું ત્યારે શિયાન દ્રષયનું પ્રાજ્ઞાન પાચચરાટો ચથા । તેમણે કહેવરાવ્યું કેઃ~~ श्री जिनाशेव संघाज्ञा मान्या मानवतामपि ॥૧૬॥ संज्ञाभूम्या गतत्स्थेका मेकां मिक्षाक्षणागतः । कालवेलाक्षणे चोभे तिस्त्रश्चावश्य के तथा ॥ ५९७ ॥ एवं सप्ताहि दास्येऽहं वाचनाः शिष्यसंहतेः । ध्यानमध्येsपि येनोक्तः परार्थः स्वार्थतोऽधिकः
||૨|
मयि प्रसादं कुर्वाणः श्री संघः प्रहिणोत्विह । शिष्यान्मेधाविनस्तेभ्यः सप्त दास्यामि वाचनाः || ૬૭ || तत्रैकां वाचनां दास्ये भिक्षाचर्यीत आगतः । तिसृषु कालवेला तिस्रोऽन्या वाचनास्तथा || ૬૮ || सायाह्नप्रतिक्रमणे जाते तिस्रोऽपरा पुनः । सेत्स्यत्येवं संघकार्यं मत्कार्यस्याविबाधया ॥ ६९ ॥ -પરિશિષ્ટ પર્વ.
–જો મારા પર કૃપા કરી વિદ્વાન શિષ્યાને સધ મારી પાસે મેાકલાવે તે હું તેને સાત વાચના · આપીશ. તેમાંની એક વાચના ભિક્ષાચર્યાં કરી આવ્યા પછી, ત્યાર પછીની ત્રણ કાલવેલાએ ખીજી ત્રણ વાચના, અને સવાર સાંજના પ્રતિક્રમણ (દૈવસિક અને રાત્રિક) કરવાની વખતે ખીજી ત્રણ વાચના કરી આપીશ કે જેથી મારા કાર્યને બાધા થયા વગર સંધનું (અભીષ્ટ) કાર્ય પણ થશે. ’
આ પછી સંઘે સ્થૂલભદ્રાદિ પાંચસે। સાધુને મેાકલ્યા કે જેને,
(तान् सूरि बीचयामास तेऽप्यल्पा वाचनाइति । . . उभज्येयुर्विजं स्थानं स्थूलभद्रस्त्ववास्थितः ॥ ૭૨ ||
—સૂરિએ અલ્પ વાચના વાંચી, આથી તે ઉદ્વેગ પામી નિજ સ્થાને ગયા, જ્યારે સ્થૂલભદ્ર ત્યાં જ-તેમની પાસે જ રહ્યા, અને તે (બારમા અંગમાં અંતગત) દશ પૂર્વ શીખ્યા (જ્યારે અંગમાં કુલ ચાદ પૂર્વ છે) વગેરે...
આ જ પ્રમાણે જયાનંદસૂરિના ચરિત્રમાં છે. જેમ કેઃ—
—( ભદ્રબાહુએ કહ્યું ) · મને સંધ બહાર નહિ કરા, પણ જે સારી બુદ્ધિવાળા–મેધાવી સાધુ હાય તેમને અહીં મેાકલાવા તેા હું મારા ધ્યાન પર્યંત દરેાજ સાતવાર તેમની પૃચ્છાના જવાબ (પ્રતિકૃચ્છા)' આપતા રહીશ. એક પ્રતિકૃચ્છા ભિક્ષાએથી પાછા ફરીને કરીશ, બીજી મધ્યાન્હની કાલવેલાએ કરીશ, ત્રીજી સ`જ્ઞાના ઉત્સર્ગે કરીશ, ચેાથી સાંજની કાળવેળાએ કરીશ, અને ખાની ત્રણ સૂતી વખતે કરીશ, ત્યારે સધે સ્થૂલભદ્ર વગેરે પાંચસે બુદ્ધિમાન સાધુઓને ત્યાં મેાકલાવ્યા. તેમના પાસેથી પ્રતિસ્પૃચ્છા વડે વાચના લેવા લાગ્યા. તેઓસ્થૂલભદ્રમાંના ઘણાએ એકવાર એવાર તથા ત્રણવાર સાંભ જ્યાં છતાં અવધારી શક્યા નહિ.
•
વગેરે વગેરે.
અને આ સંબંધે પ્રાચીન પ્રમાણ તરીકે ઉપદેશપદમાં હરિભદ્ર સૂરિ પ્રાકૃત ગાથામાં જણાવે છે કેઃमा उग्वाडह पेसह साहुणो जजुया सुमेहाए । दिवसेण सत्त पडिपुच्छणाओ दाहामि जा झाणं ॥ एगो भिक्खाउ समागयस्स दिवस काल वेलाए | बीआ तझ्या सण्णा वो लग्गे काल वेलाय ॥
વિગલ્સ માયળીઓપસ્થિના માલવ પત્તિન્નિ તો શૂમમુદ્દા મેદાવાળું સાવંત્ર पत्ता तस्स समीवे पडिपुच्छार य वायणं लिंती । एक्कसि दोहिं तिहि वा न तरंतव धारिडं जाहे ॥
भीतोऽवकू सोपराधं मे संघोऽमु क्षाम्यतु भुवम् । उत्तमानां यतः कोपाः प्रणामान्ताः प्ररूपिता: ॥૧૧॥
[ ત્યાર પછી બધા ચાલ્યા જાય છે, અને સ્થૂલભદ્ર રહી તેમની પાસેથી દશ પૂર્વથી કફ ન્યૂન જેટલું શીખે છે એ વાત આવે છે. ]

Page #45

પ્રાચીન જન પરિષદ
૧૨૩. * વાચના આપનાર “વાચનાચાર્ય' કહેવાય છે. થયું. પછી ગુરૂ મહારાજ પધાર્યા અને શિષ્યોને આ સંબંધે વજસ્વામી કે જેને જન્મ વીરાત ૪૯૬ પૂછ્યું “કાંઈ અધ્યયન થયું કે કેમ ? તેઓએ વર્ષે થયો હતો તેના સંબંધની ટુંક કથાને ભાગ કહ્યું “અધ્યયન બહુ સારી રીતે થયું, થોડા દિવસમાં નીચે આપવામાં આવે છે –
ઘણા અભ્યાસ થયે; માટે હવે પછી આ વજ' ' “બાલ્યાવસ્થામાં પદાનુસારિણી લબ્ધિના બળથી સ્વામીજ અમારા વાચનાચાર્ય થાઓ.” એ પ્રમાણે સાધ્વી મુખે સાંભળીને અગ્યાર અંગનું જેણે અધ્યયન સાધુઓએ અરજ કરવાથી ગુરૂએ જ મુનિને કર્યું છે, અને જેને આઠ વર્ષની ઉમરે ગુરૂ ( સિંહ- આચાર્ય પદ આપ્યું અને વાચનાચાર્ય તરીકે સ્થાપ્યા” ગિરિ ) એ દીક્ષા આપેલી છે એવા વાસ્વામી –ઉપદેશમાળા ભાષાંતર પૃ. ૧૫૪–૧૫૫. ગુરૂની સાથે વિહાર કરતા હતા. એક દિવસ વજ. વાચનાચાર્ય સંબંધે પરિશિષ્ટ પર્વમાં ઉપર્યુક્ત સ્વામીને ઉપાશ્રયમાં મૂકી સર્વ સાધુઓ ગોચરીએ વજીસ્વામીના સંબંધેનું નીચે પ્રમાણે કથન શ્રી હેમ(ભિક્ષાર્થ) ગયા હતા. અવસરે વજીસ્વામીએ સઘળા ચંદ્રાચાર્ય કરે છે – મુનિઓની ઉપધિઓ ( આસન વિગેરે ઉપકરણો)ને દુલ્હાવા હિમવર્ષા સાથેચ્છોડશથતિ હારબંધ ગોઠવી તેમાં મુનિઓની “સ્થાપના કરીને સાદા જ્ઞામમf fa=ાઉં તત્ર ઃ રિથતિઃ | (મુનિઓ બેઠા છે એમ માનીને) પોતે વચમાં બેસી ઇનિzgFTહું જાતિપન્ન રાધા મેટે સ્વરે આચારાંગાદિની વાચના આપતા હોય માનવાવનાવાતા મવતિય તેમ બોલવા લાગ્યા. તે અવસરે સ્થિડિલ ભૂમિથી “#tવો વાવનારા મતે વિરાટ (દીર્ધ શંકા કરી) આચાર્ય આવ્યા. ઉપાશ્રયનાં મરણારવિવાર અથવા તે તથા ! બારણાં બંધ જોઈને ગુરૂએ ગુપ્ત રીતે અંદર જોયું તે “પ્રાતઃસ્થ રાયણ વાવના પ્રëormહિના વજીસ્વામી સર્વ મુનિઓની “ઉપાધી ને એકઠી કરી શકું તે રાધat a સિરથાણાં વાચના છાત્રબુદ્ધિથી ભણાવતા હતા. ગુરૂએ ચિંતવ્યું કે
વગેરે. જે હું એકદમ બારણું ઉઘડાવીશ તે તે શકિત વળી વિશેષમાં જૈન તત્ત્વજ્ઞાન જેમાં સૂત્રબદ્ધ થશે” એમ વિચારી મેટ સ્વરે “નિસિાહ’ એ પ્રમાણે સમાવ્યું છે અને તેથી જેમાં જૈન પરિભાષા સર્વ ત્રણવાર શબ્દચ્ચાર કર્યો. એ સાંભળી ગુરૂ આવ્યા આવી જાય છે એવા તત્વાર્થ સૂત્ર (રચનાર શ્રીમદ્ છે એમ જાણી વજીસ્વામીએ લઘુલાઘવી કલાએ ઉમા સ્વાતિ કે જે વીરાત ૨૪૫ માં દેહત્સર્ગ કરએકદમ દરેક ઉપધિને તેને સ્થાને મૂકી દઈને બારણું નાર આર્ય મહાગિરિના શિષ્ય થતા હતા) માં ઉઘાડ્યું. ગુરૂએ વિચાર્યું કે “આ પુરૂષ રનમાં આટલું કર્મને નાશ કરનાર તપને જણાવેલું છે, પછી તે બધું જ્ઞાન છે, માટે આનું જ્ઞાન અજાણપણામાં ન તપ બાહ્ય અને અંતરંગ એમ બે પ્રકારે જણાવી જાઓ એવું વિચારી બીજે દિવસે સિંહગિરિ અંતરંગ તપના છ પ્રકારમાં સ્વાધ્યાયને એક પ્રકાર આચાર્ય કઈ કાર્યનું મિષ કરીને બીજે ગામ જવાને ગણાવી તે સ્વાધ્યાયના પાંચ ભાગમાંથી પહેલા ભાઉઘુક્ત થયા. તે વખતે સાધુઓએ પૂછયું કે “હે ગને વાચના કહેવામાં આવેલ છે. સ્વામી ! અમને વાચના કોણ આપશે ?’—ગુરૂએ વાવાઝનક્ષrદનાથ પ t : કહ્યું કે “આ જ નામના લઘુ મુનિ તમને વાચના
દાયઃ ૧ સૂત્ર | ૨૬ આપશે.” તેઓએ કહ્યું “તહત્તિ (એટલે તથતિ, બહુ આના પર ભાષ્ય એ છે કે – સારું). તે વખતે “આ બાલક અમને શું વાચના ઘણા વંવિધા તથા વારના આપી શકશે?” એવી શંકા પણ તેઓએ કરીનહિ. ગુરૂ બીજે ગામ ગયા. શિષ્યોએ સિદ્ધાંતની વાચના વમુનિ પાસે લીધી. અધ્યયન બહુ સારી રીતે તત્ર વાવને શિધ્યાધ્યાયના છને પ્રસ્થા

Page #46

જૈનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
આમાં સામાન્ય રીતે અ જણાવીએ તા સ્વાધ્યાયના પાંચ પ્રકાર છે. (૧) વાચના, પઠન, શાસ્ત્રા ધ્યયન (Reading), (૨) પૃચ્છના પૃષ્ઠન એટલે ગ્રંથના અર્થોં તથા પાને પ્રશ્નપૂર્વક સ ંદેહ દૂર કરવા અર્થે પૂછવા (Inquiry) (૩) પરાવર્ત્તના-આશ્રય
જણાવે છે કે—
निरवद्यग्रंथार्थी भयप्रदानं वाचना । संशयच्छेदाय निश्चित बलाधानाय वा परानुयोगः प्रच्छना । अधिगतार्थस्य मनसा
અને તે પરની સર્વાસિદ્ધિ નામની ટીકા એમ શીખેલું સ’ભારી જવું (Recollection, revision, recapitulation) (૪) અનુપ્રેક્ષા-અર્થચિંતન; ગ્ર થના અર્થ ઉપર મનનેા અભ્યાસ-મનનું ચિંતવન— એકાગ્ર મનથી વિચાર કરવા તે ( Pondering over the meaning, reflection)-41 2112 સ્વાધ્યાયમાં વાચન, મનન અને નિદિધ્યાસના સમાન
સ્વાસોડનુત્રેક્ષાયો શુદ્ધ પવિત્તનમાન્નાયાવેશ થાય છે. શ્રવણના સમાવેશ જો કે પૃચ્છનામાં
અલ્પાંશે થાય છે છતાં તેના ખાસ વિશિષ્ટ રીતે
धर्मकथाद्यनुष्ठानं धर्मोपदेशः । स एष पंचવિષઃ સ્વાધ્યાયઃ શિમર્થ:। જ્ઞાતિય प्रशस्ताध्यवसायः परमसंवेगस्तपोवृद्धिरतिचारविशुद्धिरित्येवमाद्यर्थः ॥
સમાવેશ કરવા સ્વાધ્યાયના પાંચમા પ્રકાર કહેલા છે તે (૫) ધમ્મપદેશ—( અર્થીપદેશ, વ્યાખ્યાન, અનુયોગવર્ણન, ધર્મકથા ) એટલે ધના વ્યાખ્યાનનું શ્રવણુ કરવું.
ઉક્ત ઉમાસ્વાતિ કૃત પ્રશમતિ નામના ગ્રંથની ટીકામાં જણાવ્યુ` છે કે—
૧૨૪
1
र्थयोः । अनुप्रेक्षा ग्रंथार्थयोरेव मनसाभ्यासः। आम्नाय घोषविशुद्धं परिवर्त्तनं गुणनं रूपदानमित्यर्थः । अर्थोपदेशो व्याख्यानमनुयोगवर्णनं धर्मोपदेश इत्यप्यार्थान्तरम् ॥
.
स्वाध्यायः पंचधा - वाचना पृच्छना अनुप्रेक्षा आम्नायः धर्मोपदेशश्च । तत्र वाचना आलापकदानं, संजात संदेह पृच्छनं (पृच्छना ), अनुप्रेक्षा मनसा परिवर्तनमागमस्य, आम्नाय આત્માનુયોગથન, ધમ વેશ ાક્ષેપની વિક્ષેપળી સર્વેની નિવૃત્તી વૃતિ થા धर्मोपदेशः ।
દેવગુપ્તાચાર્ય પ્રણીત નવતત્ત્વ પ્રકરણ પરની ટીકામાં કથન એ છે કે
આ પરથી સમજાયું હશે કે પરિષ કે એકત્રત થયેલા મ`ડળનું જૈત પરિભાષિક નામ વાચના’ હતું એમ કહેવું એ ભ્રમયુક્ત છે. તેના વાસ્તવિક અર્થી તેની વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે વાંચન ( Reading ) પઠન, શિષ્યાને શિખવવું,—ગ્રંથના પાઠ અને અર્થ એમ. બંને આપવા,——આલાપક એટલે આળાવા
(સત્રના ખા) એક પછી એક શિખવતી વખતે શિષ્યને આપવા વગેરે ઉપર જણાવેલા આધાર પ્રમાણે છે. આની વિશેષ પુષ્ટિમાં ‘વાચના' એજ
અર્થમાં ઘણે થળે વપરાયેલ છે, પણ વિસ્તાર ભયથી ઉદાહરણે। આપવાનું યેાગ્ય નથી ધાર્યું.
આ સાથે ઉમેરવાનું પ્રાસ'ગિક છે કે ઉપર્યુક્ત પાટલિપુત્રમાં અંગ નિમિત્તે સધ (પરિષ) મળ્યા ત્યાર પછી તેજ નિમિત્તે મથુરામાં તેમજ વલભહાથળનોવાય મચ્છનમ્ । પરાવર્ત્તના પૂર્વાધી-પુરમાં સંધ મળ્યા હતા અને તે બંનેની · વાચના ’
વારના શિવ્પાળાં યાજિTMોજાહિસૂત્રાપાજાપ મતાનમ્ । મન્છના સૂત્રાર્થસંરે
પ્રકારમાં સ્વાભાવિક રીતે કંઇ ન્યૂનાધિક હોય તેથી
તગ્રંથનુંળના અનુનેલા પુરાવાયત્ત્વ મનમાડમ્પલનું ચિન્તનમિત્યર્થઃ । ધર્મ યા धर्मप्रतिबद्धसूत्रार्थकथनं व्याख्यानमिति ॥
તે બંનેનાં વાંચનને ‘માધુરી વાચના’ અને ‘ વાલભી વાચના' અનુક્રમે કહેવામાં આવે છે, જો કે ત્યાર પછી તે બંનેનુ' સ`મિશ્રણ થઇ એક વાચના થઇ

Page #47

મધ્યકાલીન સાહિત્ય પર સાક્ષર શ્રી કૃષ્ણલાલભાઈ ૧૨૫ હતી, એટલે બધાના પાઠ એક સરખા કરવામાં આત્મ પ્રબંધનું ભાષાંતર . ૮૪) . " આવ્યા હતા.
આમ ત્યારે (૧) “મગધની પરિષદ્' (૨)સંઘ' ' ઉપર્યુક્ત વલભીપુરમાં દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણે અને (૩) “વાચના” એ બાબતમાં ગુજરાતી પત્ર (વીરાત ૮૮૦ અથવા ૯૯૩) સાધુનું સંમેલન માંના વિદ્વાન અવલોકનકારને ભ્રમ જણાશે. ભરી જૈન સુ-અંગને લેખારૂઢ કર્યા હતા એમ પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ મુંબાઈ. મેહનલાલ દલીચંદ, તે સંબંધી જણાવવામાં આવ્યું છે. (સં. ૧૮૩૩ના પર્યુષણપર્વ તા. ૯-૯-૧૫
દેસાઈ
મધ્યકાલીન સાહિત્ય પર સાક્ષર શ્રી કૃષ્ણલાલભાઈ
ઉપોદઘાત [ આનંદકાવ્ય મહોદધિનું સાતમું મૌક્તિક છપાઈ ગયાને એક વર્ષ થઈ ગયું છે પણ હજુ પ્રકટ થયું નથી. તેમાં વિક્રમસેત્તરમા સૈકામાં થયેલા ત્રણ જૈન કવિઓ નામે કુશલલાભ કૃત મારૂલા ચેપ અને માધવાનલ કામકુંડલા પઈ, જયવિજય કૃત શુકન ચોપાઈ અને સમયસુંદર કૃત ચાર પ્રત્યેક બુદ્ધરાસ આવેલ છે. કાવ્ય અને કવિઓ સંબંધી વિગતવાર વિવેચન અમેાએ કર્યું છે અને તે પર વિદ્વત્તાયુક્ત ઉપાધ્યાત સાક્ષર શ્રી કૃષ્ણલાલ.' મેહનલાલ ઝવેરીએ કૃપા કરી લખી આપેલ છે તે સર્વ નવેંબર ૧૯૨૫માં છપાઈ ગયેલ છે. હવે તુરત જ પ્રસિદ્ધકર્તા શેઠ જીવણચંદ સાકરચંદ ઝવેરી પોતાના બે બોલ લખવાના હોય તે લખીને પ્રસિદ્ધ કરી જનસમક્ષ મૂકશે એવી આશા રાખીશું. આ ઉપોદુધાતને બહાર આવવામાં બહુ વિલંબ થયો છે તેથી વધુ વિલંબ થાચ તે અંતવ્ય ધારી તેમને ઉપયોગી ભાગ અમે અત્ર પ્રકટ કરીએ છીએ. તંત્રી. ]: - .
' , , , ગુજરાતી સાહિત્યના મધ્ય યુગ અને તેની પણ કારણ હજુ જૈન ભંડારોમાં અને જૈનેતર વ્યકિતપૂર્વના યુગ માટે આજથી પચ્ચીસ વર્ષપર જે જે એનાં કબજામાં એટલા બધા અપ્રસિદ્ધ લેખો પછી અભિપ્રાય બંધાએલા તે, નવાં નવાં પુસ્તકે હાથ રહેલા છે કે તે જેમ જેમ પ્રસિદ્ધ થતા જશે તેમ લાગવાથી કાલક્રમે બદલાતા ગયા છે. દાખલા તરીકે તેમ હાલ બાંધેલા અભિપ્રાય પણ ફેરવવા પડશે નરસિંહ મહેતાને આદિ કવિનું સ્થાન આપવામાં આપણા જૂના સાહિત્ય સંબંધે હાલને જમા ' આવતું, અને સાથે સાથે એ પણ અભિપ્રાય અનિશ્ચિતપણાને-transitional period ને છે આપવામાં આવતો કે નરસિંહ મહેતાના સમય પહેલાં અંગ્રેજીમાં Chaucer અને spenser નાં તેમજ ગુજરાતી સાહિત્ય હતું જ નહિ; તેને આરંભ નર- તેમના વખતના બીજા નાના કવિઓનાં કાવ્યો સિંહ મહેતાનાં કાવ્યોથી જ થયો. એ અભિપ્રાય ભૂલ સઘળાંજ પ્રસિદ્ધ થઈ ગએલાં હોવાથી જૂના અંગ્રેજી ભરેલો માલમ પડે છે. વળી વાર્તાના સાહિત્ય માટે સાહિત્ય વિષે નિશ્ચયપૂર્વક અભિપ્રાય બાંધી શકાય; સામળભટ્ટને મુખ્ય પદ આપવામાં આવતું તે પણ રૂદકી અને એવા જ બે ચાર બીજા કવિઓની કૃતિ
ગ્ય ન હતું એમ સમજાય છે. ખુદ પ્રેમાનંદનાં સંપૂર્ણપણે બહાર આવેલી હોવાથી અસલી ફારસી કાવ્યોનું વસ્તુ પણ એના પુરગામી કવિઓની કૃતિ- સાહિત્યના ગુણદોષ વિશે નક્કીપણે વિચાર દર્શાવી એમાંથી મળી આવે છે. ઘણાં પ્રાચીન કાવ્યો છે. શકાય; પરંતુ જૂના ગુજરાતી તેમજ મધ્યકાલીન અકસિદ્ધ પડી રહેલાં તે પ્રસિદ્ધિમાં આવવાથી જૂના ગુજરાતી સાહિત્ય વિશે તેમ કહેતાં હવે ખેંચાવું પડે. અભિપ્રાય ફેરવી નવા બાંધવામાં આવ્યા છે, અને છે. તેનું કારણ દિવસે દિવસે અજવાળામાં આવતાં હાલ જે અભિપ્રાય બંધાયા છે તે પણ સ્થાયિ નથી, નવાં નવાં સાધન. નરસિંહ, સામળ, પ્રેમાનંદની

Page #48

૧૨૬
જૈનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ બાબતમાં, આવાં સાધનને અભાવે બાંધેલો આપણે જોઈએ. ખરું જોતાં તે વખત એવો આવી લાગ્યો મત એટલે તે જડ ઘાલી બેઠેલે છે કે, તે ફેરવતાં છે કે જુના ગુજરાતી સાહિત્યનું ખરું ભાન કરાવવા આજે પણ ઘણાના અંતઃકરણને આઘાત થતો હશે. માટે સાહિત્યમાં રસ લેતા અભ્યાસિને જેટલું નેવિજ્ઞાનશાસ્ત્ર અને બીજા શાસ્ત્રીય વિષયોની બાબતર વર્ગના આચાર, વિચાર અને ધર્મનું જ્ઞાન હોવું તમાં પણ એમજ થાય છે. નવી શેધને આધિન જોઈએ તેટલું જ જનોના આચાર, વિચાર તથા ધર્મનું થઈ જૂના સિદ્ધાંત ફેરવવા પડે છે. મધ્યયુગ તથા હોવું જોઈએ. એ પરિચય આવશ્યક છે. એ ન હોય તેની પૂર્વની ગુજરાતી સાહિત્યની ખરેખરી સ્થિતિથી તે દ્રષ્ટિબિંદુ ખોટું રહેવાનું (this perspective હજુ હાલ આપણે સંપૂર્ણ રીતે જ્ઞાત નથી, એવું would be false) અને સાહિત્યના ચિત્રપર પડતું હવે કહેવું જ પડશે. એ સ્થિતિનું ખરું ચિત્ર આલે- તેજ, (Light) અથવા તેને ઢાંક્તી, ઝાંખું દેખાખવા માટે આપણે ધારીએ છીએ કે આપણી પાસે હતી તેજહીનતા (Shades) બરાબર સમજાવાના પૂરતાં સાધન છે, પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ તેમ નથી, એમ નહિ. ઢાલની એક બાજુ અત્યાર સુધી જોવામાં લાગે છે, કારણ કે અમુક વિષય માટે આપણે આવતી. હવે બે બાજુ જોવી પડે છે ને પડશે. એ એવું ધારી બેસીએ કે તે સંબંધી કૃતિ છે કે બીજી બાજુ જેવાનાં સાધન આનંદકાવ્ય મહેદધિનાં
નેતર લેખકનીજ છે, અને તે કોઈ અપ્રસિદ્ધ ઐક્તિક પૂરાં પાડે છે, અને તેટલે દરજજે તે ઘણે લેખ એવો નિકળી પડે કે જે કઈ સમર્થ જૈન કીમતી મદદ કરે છે, એ નિઃસંશય છે. લેખકને હાથે લખાય હાય. માધવાનળ કામકંદલાની સાતમા મૈક્તિકના કવિયોના સમયની, તેમના લોકકથાનો પ્રથમ પ્રબંધ ભરૂચ પાસે આમદના જીવનની, તેમની કૃતિઓની માહીતી રા. મોહનલાલ કાયસ્થ કવિ નરસી જીત ગણપતિએ સંવત ૧૫૭૪ દલીચંદ દેસાઈએ પોતાના નિવેદનમાં આપી છે. એ માં બનાવેલો, અને જ્યાં સુધી આ કૃતિ પ્રસિ- લેખ ઘણી મહેનત અને કાળજીથી તેમજ ઘણા સંશોહિમાં નહિ આવેલી ત્યાં સુધી માત્ર એ લોકકથા ધનબાદ એમણે તૈયાર કર્યો છે, તેની સાબિતી લીટીસંબંધે એ એકજ ગ્રંથ લખાયેલો સમજાતે. જૂના લીટીએ દેખાઈ આવે છે. એ વિસ્તારપૂર્વક લખાએલા ગુજરાતી સાહિત્યના બંધારણુમાં તથા તેના વિકા- લેખને લીધે ઉપઘાત લખનારની મહેનત ઘણે સમાં બ્રાહ્મણ, વાણીઆ, શ્રાવક અને જૈન સાધુ. દરજે એછી થઈ છે, પ્રસ્તુત કવિઓને લગતી ઓએ મુખ્ય ભાગ લીધેલ છે, એટલે કે જનેતર લગભગ સંપૂર્ણ માહીતી એમાંથી મળી આવશે. તેમજ જૈન એ બને કેમેએ સાહિત્યને ખીલવવામાં મદદ કરી છે. એ બેમાંથી એકજ કેમે એવો દાવો ખરી રીતે તે આ કાવ્ય (માધવાનલ કામ કર કે એ સાહિત્ય હમારા વડે જ જીવતું રહ્યું છે કુંદલા ચોપઈ) તેમજ બીજા કાવ્ય માટે માત્ર તે કેવળ પ્રમાદ છે. જૂના ગુજરાતી સાહિત્યનો સિલ- પાઠાંતર બતાવીજ પ્રસિદ્ધ કર્તાઓએ સંતોષ માનસિલાબંધ સંબદ્ધ (connected) ઇતિહાસ લખવો વાનો નથી. પરંતુ તેને સટીક બનાવવા જોઈએ. હેય તે જેથી જૈનેતરની કૃતિ તરફ અને જેને- [critically edit કરવાં જોઈએ.] શબ્દાર્થ આપવો તરથી જેનોની કૃતિ તરફ દુર્લક્ષ થઈ શકે નહિ. જોઈએ. જે એ બધી ક્રિયાઓ તેને સંબંધે કરવામાં અમુક વિષય સંબંધે બંને કેમેએ એકજ નદીના આવે તે જ એ “મતિ”ની ઉપયોગીતા, એની મૂળમાંથી પાણું લીધેલું; એટલે કે સંસ્કૃત ગ્રંથપર કીંમત, એનું “પાણી” વધે. બાકી કેવળ text આધાર રાખેલો. અમુક બાબતમાં વિચારની પરસ્પર છાપવાથી તે કાળે લોકપ્રિય તે નહિ જ થાય. જૈન આપ લે થએલી. (they acted and reacted. સાધુત સંપૂર્ણ અંશે પાળવા છતાં સંસારનું જ્ઞાન on each other) એટલે ખરા ઈતિહાસની રચ. સંસારીઓને પણ ટપી જાય એવા ઉડા પ્રકારનું નામાં તે એ બંને કેમની કૃતિની અચના થવી બતાવે છે. કુશલલાભિની શગારસની જમાવટ એ

Page #49

૧૨૭
માહીતીની એક સાબિતી છે, વેશ્યાની રહેણી કરણી, વેશ્યાના આચાર વિચાર, વગેરેનું પ્રકરણ જાણે અંગત માહીતીનું પ્રતિબિંબ હૈાય એમ લાગે છે, જો કે
ચેનું ઝીણામાં ઝીણી તપસીલ સાથેનું વિવેચન સસ્કૃત ગ્રંથામાં મળી આવે છે, અને કવિએ માત્ર તેનું અનુકરણુ કીધેલું, તેને આધાર લીધેલા.
પામેલા; કેટલાક સાધુએ તા ડેડ કાશ્મીર સુધી ખાદશાહ સાથે ગએલા. અકબરના પુત્ર જડાંગીરે પશુ એ રીવાજ એટલે કે જૈન સાધુઓને પેાતાના ૬વિશેષ વિચાર કરતાં એમ જણાશે કે એ બધા વિષ-ખારમાં ખેલાવવાની રીત ચાલુ રાખેલી. ફારસી ખેાલતા માગલોના માત્રા ગાઢ સંસર્ગમાં આવવાથી સાધુએ જે સાહિત્યરસિક હતા તેમની, ભાષા પર તેની અસર થયા વગર રહે નદ્ધિ, અને તે થઈજ અને તેથી જો કે તે હતા તા મ્લેચ્છ ભાષાના શબ્દ, છતાં તે વડે દર્શાવવાના ભાવ તે ખરાખર દર્શાવી શકતા હતા તેથી તેને સત્કાર આપી પોતાની ભાષામાં સાંકળી લીધા. બાગ, મેવા, સેાદાગર, ખવાસણુ, ઇતબાર, કાજ, સમજ (ફ્રા. લીલું ), નેજા ( ફ઼્રા; ભાલા ), વગેરે ખીજા ધણા શબ્દો એ કવિઓની કૃતિમાંથી જડી આવે છે.
એક શૃંગારિક ગીત
X
આ યુગના જૈન સાહિત્યમાંનાં ારસી શબ્દોને ઉપયેગ જોકે ઘણી છૂટથી નહિ તે પણ મધ્યમ અ'શે જોવામાં આવે છે. આ અરસામાં જૈન સાધુથી હીરવિજય સૂરી અકબર બાદશાહ પાસે ઘણા જતી સાધુ વગેરેના સાથ લઇ ગયેલા અને ત્યાં અતિ માન
X
એક શૃંગારિક ગીત.
[ કર્તા—જૈન કવિ ડુંગરસી, સંગ્રાહક-સ્વ, મણિલાલ કારભાઈ વ્યાસ. ] રાગ મલ્હાર ।
૧ બાપીયઉ = અપૈયા,
દાદર માર મહુર સર ખાલઇ, વરસતિ ચિહુસિ ધારા;
હિનસિ અનંગ તાપઇ હેાવલિ’ભ, પાવસ પ્રેમ પીરા ।। ॥ દ્રુપદ ॥ પ્રીઉપિર આંગણુઈ જાન ન દેસું, શવગુણુ કરી લાલણુ લેસું રાયંતા મુઝ રયણુ વહાણી, નયણે નીદ ન આઈ; બાપીયડઉં મુઝ સબક સુણાવ', વિહંણી વિરહ જગાવઇ । ભતિ નલહરરાયાં તન્ન, પદમની પ્રાણ આધાર, કસ્તુરાદિ રાણી વર સેજિ સભોગિક, ડૂંગરસી પઉદારા ।।
“ ઇતિગીત.
પ્રીંઉ ॥૧॥
--
પ્રીઉ॰ ||રા
પ્રીઉ॰ ||3It

Page #50

૧૨૮
Oral you
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ The Genealogy of the Jagat Seths of Murshidabad.. : TA paper submitted by Babu Puranchand Nahar M. A. L.L. B. of 48 Indian Mirror Street Calcutta, before the Fifth Indian Historical Records Commission, Calcutta 1923: ]
The object of this paper is to he had been to collect all the supply a more or less complete and available materials from the India authentic genealogical table with a brief Office for the compilation of a comnote on that Indian Family the fame plete and accurate history of the of whose wealth had become almost family. At his request I prepared a mythical. The record of the services genealogical tree mainly from mateand the cordial relation of the ances. rials then with me. Mr. Little was tors of the family with the British only too eager to accept my table as Government at the beginning of their more complete and correct than other administration in Bengal, are facts existing ones and to revise his comtoo well-known and we find a good pilation accordingly as will be seen deal of information from the records from his letter dated the 16th January, already published, dealing with the 1916. (Ex. A); but unfortunately his doings and the History of the Jagat short but promising career suddenly Seths, both in their relation to the came to a close by his untimely death. Mahomedan Rulers of the Province Consequently the genealogical table as well as the British Power. Dur .prepared by me could not be incoring my search for unpublished Jain in- porated in his work. I, however, take scriptions and manuscripte, buried in this pleasant opportunity to bring to Bhandars or with other private indivi: light the result of my researches duals, I came across a genealogical from materials not easily accessible table with notices of the various mem- to non Jain scholars. bers of this most interesting family. The Jagat Seths belong to the The latest account of the House of Oswal Sect of the Jains. It will re. Jagat Seth has been published in Vols. quire a whole volume to trace the XX & XXII of “Bengal, Past and history of the Sect which means Present" a journal of the Calcutta history of conversion of the Rajput Historical Society, compiled by late clans of Marwar, following Vedic reMr. J. H. Little, Headmaster of the ligion, to Jainism. It will do for the Nizamut Madrassa at Murshidabad. purposes of this paper to say that the It is now some six years ago in Sect derived its name from the place 1916 when I visited this gentleman of its first conversion, still known as after his return from England where Osian in Jodhpur State, an account

Page #51

The Genealogy of the Jagat Seths of Murshidabad. 28 of which may be found in the Arch of Shah Hiranand that we find a aeological Survey of India Reports correct genealogy from Hiranand down .P. II. for 1908-09 (pp. 100-115). to his sons and grandsons. The Ms. The gotra name of the family is is not dated but supplies us names Gelhra and the tradition is that one in order of seniority which is not Girdhar Singh of Guhlot (Khichi) found even in the Hindi Note-book clan of the Rajputs, was converted to preserved in the family and translat. Jainism by Acharya Jina Hansa Suri ed by Mr. Little in Appendix II of towards the beginning of the 16th his article. Another Ms. (Ex. C) also century and the family gotra was named written for the use of the said Manik after Gelaji, son of Girdhar Singh, The Devi, is dated V. S. 1777 (1720 A.D.) members belong to Parswanath ? Pars in the month of Falgun, second day achandra, Gachcha of the Jain church. of the new moon, Friday. Of the ancestors, we find mention of source of information like the afore. Sing Raj. his son Akhay Raj and said note-book is a brief account of his grandson Karam Chand in the the family, collected together and writgenealogical tree (App. I of “The ten in Nagri character by a relation House of Jagat Seth" by Mr. Little) of late Jagat Seth Indra Chand with without any other information regard- dates both in Hijri and Samvat eras. ing them. Next we find Shah Hira. It was handed over to me by my nand, an inhabitant of the town of late father Rai Setab Chand Nahar Nagore in Marwar, leaving his native Bahadur, but I have presented the place to seek his fortune in the East. same to his descendant, keeping a copy He reached Patna in the Hijci year of it myself (Ex. D). 1042 corresponding to Vikram Samvat . As regards inscriptions, Hunter's 1709 (1652 A. D.) on the 3rd day Statistical Account of Bengal", IX, of the full moon of the month of Bai. P. 264, quoted by Mr. Little, mentions sakh. He settled there and breathed names of Shugol Chand and Hoshiyal his last in the year 1768 V, S. (1711 Chand. But this is not correct. The A, D.) on the fourth day of the full images and the foot.prints on the moon of the month of Magh. He left Paresnath Hills bear the name of behind him seven sons and one dau. Khusal Chand Birani, a member of ghter. It is only from the colophon the same gotra as Manik Devi. Also of an illustrated Ms.--"Bhupal Cha. I have not come across the inscripturvinsatika" Kavya (Ex. B) written tion dated 1816 with the name of at the instance of Manik Devi, first Rup. Chand Jagat Seth as mentioned wife of Seth Manik Chand, fifth son by Hunter. Except the Firmans as

Page #52

૧૩૦
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
mentioned below, granted in the names the same date, is found on a stone of the Jagat Seths as head of the foot-print in a temple on the Rajgir Jain Community in Bengal in con- Hills being No. 260 of my volume. nection with their sacred places, there This mentions both the name of the does not exist any image or foot- gotra of the family as well as the print on Paresnath Hills with Prakrit names of Jagat Seth Fateh Chand, his or Sanskrit inscription mentioning the son Anand Chand and his grandson names of any of the Jagat Seths. My Mahatap Rai with his wife Jagat Seresearch, however, has revealed the thani Sringar Devi, the donor. There name of that religious lady, Manik is another slightly earlier inscription Devi, in the pedestal of a silver image (No. 86) of V. S. 1811 (1754 A. D.) preserved in the family temple of the It gives names of three generations Jagat Seths at Mahimapur with the from Sabha Chand of Gokhru gotra name of her husband Seth Manik
Manik
to Muhkam si
to Muhkam Singh, ancestors of late Chand. This inscription is dated V.S. Raja Shiva Prashad, C. S. I. of 1776 (1719 A. D.). It is published Benares. Sabha Chand is son of Rai as No. 76 in my valume of " Jaina Udai Chand of Agra, father of the Inscriptions"-P. I, (P. 19). Two first Jagat Seth Fateh Chand, taken inscriptions Nos. 59 & 60 (Ex. E & in adoption by his maternal grandF) bearing the same date V. S. 1830 father. Seth Manik Chand. Udai Chand (1774 A. D.) are from the pedestals married Dhan Bai the only sister of of two beautiful massive Jaina images Seth Manik Chand and daughter to of black stone, worshipped in Kirat Shah Hiranand who first settled in bagh temple, about a mile north of Patna. I have seen his charming resiTiagani in the District of Murshid. dence and Kuthi (place of business) abad Both of them mention names of situated on the bank of the river Lagat Seth Fateh Chand of Gelrha Ganges at Patna. His son Seth Manik gotra, his son Seth Anand Chand and Chand who removed from Patna with his daughter Ajabo Bai who is mar- his adopted son, Fateh Chand, open
ried to Udai Chand, son of Kamal ed his firm at Dacca in V. S. 1757 · Nayan of Gandhi gotra. Two other
li gotra. TWO other (1700 A. D.) and with the change of inscriptions Nos. 61 & 62 (Ex. G &
04 (EX. G & capital finally settled at Mahimapur H) of the same date are from foot- in Murshidabad. With the transfer of prints in the same temple and give the seat of Governmint from Murshidnames of Kamal Nayan, Udai Chand abad to Calcutta, the Seths had their and Ajobo Bai only. The next im firm opened in Calcutta in the centre portant inscription (Ex. I) also of of business at Barabazar and the

Page #53

The Genealogy of the Jagat Seths of Murshidabad.
230
place is still popularly known as Jagat being holy places of worship to the Seth's Kuthi in Khengrapati Street. Jain Swetambars to which sect they
The next historical records of the belong. These are in the possession family are the Firmans granted at of the manager of Paresnath Hills times by the Delhi Emperors begin- and their translations are published by ning from Furrackshyar conferring me in the « Epitome of Jainism” in the title of "Seth" and "Jagat Seth” App. B (h, i & i). These supply to members of the family at different
names of Jagat Seth Mahtaub Rai, dates. There are other Firmans and Jagat Seth Khusal Chand and Sukhal Parwanas issued by the reigning sove. Chand with dates, reigns of Delhi in connection with the grant of certain places of pilgri- With these materials mainly I have mage including the whole mountain prepared the following genealogical of Pareshnath Hills to the Jagat Seths table :

Page #54

GÉNÉALOGICAL TABLE OF
Singhraj
Akhayraj
Karam Chand
Shah Hiranand
Gordhandas
Malukchand
Sadanand
Gulal Chard D. Bhaoti
Seth Manik Chand m. to (1) Manik Devi
(2) Sohag Devi
Ami Chand Some Chand
Sewada 3
Lalji
Rup Chand m. to Devkuru
Ramjivan Tarihi
Ramjivan Jagjivan Gyan Chand
m.io, pevkuru
Mahanand
Udyot Chand
I. Jagat Seth Puran Chand Fateh Chand
(adopted) m. to Super Devi
Udaibhan Nandkisore Pranballav
Seth Anand Chand
Seth Daya Chand Maharaj Sarup
Chand
Daughter m. to Nainsukh
Gandhi
Daughter .m. to Mansing · Samdarhia
11. Jagat Seth d. Ajabo Bai
Mahatap Raim. to Udai Chand m. to Sringar Devi Gandhi
Seth Mehet
Chand
Maharaj Udwant Chand Seth Abhai Chand
Seth Dhokat Chand Seth Sukhal Daughter
Chand
111. Jagat Seth Khusal Chand
Jagadindra Seth Gulab Chand
Seth Sumer
Chand
Seth Gokul Chand
Harak Chand (given in adoption)
IV. Jagat Seth Harak Chand (adopted)
Seth Gulal
Chand
Daughter m. to Harak Chand Satea
V. Jagat Seth
Indra Chand n), to daughter of Rai Sing Singhee
Seth Bissen Chand Seth Kissen Chand
Jagat Seth Govind Chand
m. to Prankumari daughter of Haiak Chand Raka
Daughter m. to Kissen Chand
Golecha
Maharaj Gopal Chand
(adopted)
Jagat Seth Gopal Chand
(adopted)
Seth Udai Chand
Jagat Seth Fateh Chand (Present Head)
Daughter Basant Kumari m. to Nabakumar Sing
Dudharia

Page #55

THE JAGAT SETHS.
Dip Chand
Daughter Dhan Bai Married to Rai Udai Chand Gokhru [Agra]
Dharam Chand Mehar Chand Alak' Chand
Kirti Chand
Mitra Sen Sobha Chand
Amar Chand
Fateh Chand , Rai Sing (given in adoption)
Muhkam Sing
Raja Dal Chand
(Benares)
Raja Uttam Chand
m. to Ratan Koer daughter of Raja Bachchraj
of Lucknow
Gopi Chand
Raja Siva Prasad, C.S.I.,
Daughter Goumati Bai
Raja Sachit Prasad
Raja Anand Prasad
Raja Satyanand Prasad
(Present Head)
Raja Nityanand Prasad
Daughter m. to Raj Sing Nahar
K. Priyanand
K. Krishnanand
Prepared by Puran Chand Nahar,
1923.

Page #56

नयुग . કારતક-માગશર ૧૯૮૩ Ex. A.
clan, caused the auspicious image NAWAB BAHADUR'S INSTITUTION. of the twenty-four Jinas to be made
Murshidabad. May It be ever victorious and may
16th January 1916. it bring prosperity and goodness. Dear Mr. Nahar.
Ex. E. Many thanks for your kindness
(No. 59). in sending me an impression of the
Text. inscription in the temple at Bhagul- L. 1. श्री सं. १८३० माघ शुक्ल ५ चन्द्रे pore. I shall incorporate it in my book श्री पार्थचन्द्र गच्छे ३० श्री हर्षचंदजी on the family of Jugat Seth as soon
नित्यचन्द्रजीत्कानामुपदेशेन । as the head of the family arranges for the publication of the book, I shall be very glad to receive a copy of
कमल नयनजी तत्पुत्र सा० उदय the genealogical tree which you very
चन्द्रजी तत्धर्मपत्नी तथा ओस वं० kindly intend to send me. With best wishes for the success of your anti
गहलडा गोत्रे जगत्सेठजी श्री फतेquarian and literary labours on behalf चन्द्रजी तत्पुत्रसेठ । of the Jain Community and with kind
__L. 3. आणन्द चंद्रजी तत्पुत्री बाइ अजबोजी regards. Yours sincerely,
श्रीमत्पार्श्वनाथ विवं कारापितं । पति(Sd.) J. H. Litile. ष्ठितं च वि० सूरिभिः श्री भानुचन्द्रेINSCRIPTIONS.
णेति आचंद्रार्कचिरं नन्दतात् भद्रं (No. 76) Text.
Translation. सं. १७७६ वैशाख शुक्र ५ तिथौ ।
In the auspicious Vikram year आशवाल वशाय श्रष्ठ श्री माणिकपणा 1830, on Monday the 5th day of the ओशवाल वंशीय श्रेष्ठ श्री माणिकचंदजी 1 स्वधर्म पत्नी माणिक देवी प्रतिष्ठितं श्रीमत् full.moon of the month of Magh, at चतुर्विंशति जिनवि चिरं जयतात् ॥ श्रेयो- the advice of Upadhyaya Shri Harsha स्तुः ॥ भद्रं भवतुः॥
Chandraji and Nityachandraji of the
Parswa Chandra Gachcha, Bai AjaTranslation
boji. wife of Shah Udai Chandraji, In the Vikram year 1776, on the son of Shahji Shri Kamalnayanji of 5th day of the full-moon in the month the Gandhi gotra of Osa (Oswal) clan of Baisakh, Manik Devi, wife of and daughter of Seth Anand Chan. Seth Shri Manik Chandji of Oswal draji, son of Jagat Seth Shri Fateh
भूयाच्च श्रियं ।
ution

Page #57

Text.
The Genealogy of the Jagat Seths of Murshidabad. 934 Chandraji of Gahalara gotra of Osa dhi gotra of Osa (Oswal) clan and (Oswal) clan, caused the image of the daughter of Seth Anand Chandraji
Parswanath to be made and son of Jagat Seth Shri Fateh Chanduly consecrated by Shri Bhanuchan- draji of gahalara gotra of Osa (Oswal) dra Suri. May it ever bring hap. clan caused the image of the venepiness till the sun and the moon last rable Vasupujya consecreated by Shri and may it bring goodness and pros- Bhanu Chandra Suri. May it ever perity.
- bring goodness and welfare. Ex. F.
Ex. G. (No. 60).
(No. 61). Text. L.1. श्री सं. १८३० माघ शुक्ल ५ चन्द्रे L. 1. सं. १८३० वर्ष माघ शुक्ल ५ चन्द्र. . श्री पार्श्वचंद्र गच्छे उ० श्री हर्षचंद्रजी बासरे ओस वंशे गांधी गोत्रे सा० श्री नित्यचन्द्रजी कानामुपदेशेन ।
कमल नयन जी तत्पुत्रो सा०। L. 2. ओस 40 गांधी गोत्रे सा० श्री L. 2. उदयचन्द जी तद्भार्या बाई अजबो
कमल नयन तत्पुत्र सा० उदय चंद्रजी . जीकेन श्री प्रथम आर्यदिन्न गणधर. ..तधर्मपत्नी तथा ओस वंशे गहलडा... पादुका कारापितं ॥ गोत्रे ।
- Translation. L. 3. जगत्सेठ श्री फतेचंद्र जी तत्पुत्र सेठ In the Vikram year 1830 on Monआनन्दचन्द्र तत्पुत्रो बाइ अजबोजी day the 5th day of the full-moon of
___the month of Lagh, Bai Ajabojo, wife श्री वासुपूज्य बिंब कारपितं प्र० मूरि
of shah Udai Chandji, son of Shah श्री भानुचन्द्रेणेति भद्रं भूयाच्छिवं Shri Kamalanayanji, of the Gandhi सदा॥
gotra of Osa (Oswal) clean, caused Translation.
the foot-print of Aryadinna, first
Ganadhar (of Shri Parswanath.) _In the auspicious Vikram year 1830.. on Monday the 5th day of the fullmoon of the month of Magh, at the
(No. 62). advice of Upadhyaya Shri Harsha
Text. Chandraji and Nitya Chandraji of the
_L. 1. स. १८३० वर्षे माघ शुक्ल ५ सोमे Parswa Chandra Gachcha, Bai Ajaboji wife of Shah Udai Chandraji, son of
. गांधी गोत्रे सा० श्री कमल नयन shahji Shri Kamalnayanji of the Gan- जी तत्पुत्र सा०
. (Ex. H).

Page #58

Text.
જૈનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ L.2, श्री उदयचन्द्र जी तत्धर्मपत्नी बाइ the foot-print of the eleventh Gana
dhar to be made and placed on Vai. अजबोजीकेन श्री वासुपूज्य प्रथम
bhar Hills in city of Rajgir. सुभूम गणधर
(No. 86). L; 3. 9rpit freifgå
Text. Translation.
___ओं भगवते नमः ॥ सम्बत अठारहसै In the Vikram year 1830, on Monday the 5th day of the full-moon ग्यारह (१८११) कृष्ण द्वादशी भृगु वैशाख । of the month of Magh, Bai Ajaboji, staat goes To that starta wife of Shah Udai Chandji, son of gue ata II 197 ST9 ga Shah Shri Kamalanayanji. of the Gandhi gotra of Osa (Oswal) clan,
तिन सुत मुहकम सिंह सुनाम । तिनके धाम caused the foot-print of Subhoom, first Ganadhar (of Shri Vasupujya).
Translation. Ex. I.
Om. obeisance to the Almighty. (No. 260 ).
In the Vikram era 1811 on Friday
the twelvth day of the new-moon of L. 1. spt TTT CROyu t - the month of Baisakh, Muhkum
वंशे गहलड़ा गोत्रे जगत्सेठ जी श्री singh of good repute, son of Amar Yoda poft tegar os seue Taquit
Chand, son of Sabha Chand of Gokhru gotra of Oswal clan, follow
Chana तत्पुत्र जगत्सेठ
ing the teachings of the auspicious L. 2. of sit #gara tant agricant Jain religion, built this house of
FUSHTETUTTGTT A BOTTEET &ft- peace, situate on the bank of Bhagi. SANGET TOTETT TETT Artford i rathi.
FIRMANS. स्था० राजगृह नगरोपरि वैभार गिरौ।
(h) Translation,
(Firman of Emperor Ahmed Shah, In the auspicious Vikram year 1830 dated 1752 A. D., fifth year of his on Monday the 5th day of the full reign). moon of the month of Magh, Jagat
In the name of the Purest, Sethani Shri Sringardevi, wife of
Highest in Station. Jagat Sethji Mahatab Raiji, son of
Seal. Seth Anand Chandji, son of jagat Sethji, Shri Fateh Chandji of Gaha- . Be it known to the Officers and lara gotra of Osa (Oswal) clan, caused Managers of the present and future

Page #59

'The Genealogy of the Jagat Seths of Murshidabad,
9369
affairs of the Province of Bengal and himself for the welfare and prosperthe other Provinces under dominion, ity of the State and; no one should that Jugut Sett Mahtaub Roy repre offer opposition respecting the sented to us the high in dignity that mountain Parsenath and the Cotee at mountain Paresnathjee, situate in the Mudhoobun. country of Bengal, the place of wor. Knowing this to be a very urgent ship according to the Jain Setamburee matter, let them act as directed. Finis. religion also the Cotee at station The whole of mountain Paresnath Mudhoobun, on a rent-free (lakheraj) situate in the country of Bengal. ground, butted and bounded by four Three hundred and one Beeghas boundaries belong to the followers of of Lakhraj land of Mudhoobun situate the Jain Setamburee religion and that in the country of Bengal, butted and he, the devoted supplicant is a fol- bounded by four boundaries specified lower of the Jain Setamburee religion below. and that he therefore, is hopeful of the On the West-the water course of Royal bounty that the mountain and of Joyporiah, alias Jaynugger. the Cotee aforesaid, be bestowed by . On the East-the old water-course. the resplendent Huzoor on that obe (nala). dient supplicant, so that, composed On the North—the koond or 'rein mind, he may devote himtelf to servoir (called) Julhurrey prepared by pray according to that religion. the (followers of the) Jain Setumburee Whereas the person aforesaid deser. religion. ves Royal favour and bounty, also as On the South-the base of Moun. it appears that the property he asks tain Paresnath. for has a particular connection with Written on the 27th day of the him, and (as) it appeared on inquiry month of Jemadeeoolawal, the fifth year instituted by this High in Dignity of the King's reign. (On the back) that mountain Paresnath and the The Khan of Khans Kumirooddeen Cotee aforesaid have from a long Khan Bahadur, Victorious in War. time appertained to the (followers of The Vizier of Territories, Managers the) Jain Setamburee religion, there- of affairs, Noblest of Nobles, the Head fore the whole of the mountain and of the country, Commander-in-Chief, the Cotee at Mudhoobun butted and a faithful friend and servant of the bouuded by four boundaries, are bes. King Ahmud Shah, the Hero, towed by the Royal Court on the A true translation of the annexed aforesaid person. It is required that Persian Document for Baboo Pooran he should always devote to pray Chund,

Page #60

૧૩૮
જૈનયુગ
(Sd) Shamachurn Sircar, Chief Interpreter and Translator, High Court, Original Jurisdiction. The 19th March 1868. (i) (Sunnud of Aboo Áli Khan Bahadur, dated the third year of reign) Aboo Ali Khan Bahadur Emperor and Champion of Faith-Seal.
To
The Motsuddees of the present time and of future of Pergunnah Bissoonpore Pachrookhy in the province of Behar.
Take notice that
Since Mouzah Palgunge in the aforesaid Purgunnah has een as hereto fore exempted from all liabilities in the name of Raja Padman Singh as a charitable endowment to all the tem
ples of Paresnath made by Juggut Sett, the same is therefore upheld and confirmed in the year 1169 Fusli. (1755 A. D.) You shall raise no objection and offer no opposition in any way whatever in respect of the said Mouzah and shall release and leave it to the use and possession of the abovenamed Rajah so that he may apply the profits thereof to necessary purposes and continue to pray for the welfare of the empire to last for ever. Written on the 27th day of Jamadius sani in the third year of reign.
True Translation, (Sd) Iswaree Persad. (j) (Parwana of Jaggat Sett Khushal
21. 1. 89.
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
Chand, dated 1775 A. D.) Jaggat Sett Khoshull Chand 1187Seal.
High indignity Baboo Sookhul Chand Sahoo and Boola Sahoo, Managers of the temples of Jain Situm. bury, i.e., on the hills of Pareshnath. jee alias Somed Shekhurjee, be of good cheer.
A long time ago since the reigns of the Emperors, the hills of Pareshnathjee, being considered the holy place of the persons of Jain Situmbry religion, were made over to my father, because we were also of the religion of Jain Situmbury. But owing to my having been charged with various affairs, and the said holy place being situate at a great distance I could not manage the affairs thereof. I therefore having appointed you as the manager of the affairs write to you that you should most carefully manage all affairs so that the pilgrims might with perfect ease travel there and return therefrom. This hill and the holy place have been in the possession of
the
persons of Jain Situmbury. No other person has anything to do with it. Therefore this Perwanah or order is written to you that you should act accordingly. If any of the authorities or landholders set up opposition in any way, you should produce this Perwanah. Dated the 16th of the month of Zakund 1189 Hijri.
True translation
(Sd) Jadub Chander Mitter.

Page #61

શ્રી બહુણ કવિકૃત ચાર પંચાશિકા અર્થાત્ શશિકલા કાવ્ય श्री बिल्हण कविकृत चौर पंचाशिका अर्थात् शशिकला काव्य.
( અનુવાદકઃ કલાધર )
અદ્યાપિ ગૌરી પ્રીત ચ'પકમાળ જેવી, મુખે ઝુલે કમળ તે–જરી રામ પ`ક્તિ; નિદ્રા ત્યજેલી, મદ આલસ વિલાંગી, વિદ્યા પ્રમાદર્થી ગલી સ્મરું એમ એને.
અદ્યાપિ ચન્દ્રમુખાઁને નવયૌવનાને, ગારી, ધનસ્તન, કદી કરીંથીજ જોઉં; અંગે પીડાતી મકરધ્વજ-ખાણુથી જો, હાવાં કરૂં સકળ ગાત્રજ શીત શાન્ત. અદ્યાપિ જો કમળદી દેશી ફરીથી, દેખાય ભારી સ્તન ભારથી પીડિતાએ; સમી બહુયુગથી કરૂં મુખપાન, ઉન્મત્ત જૅમ કમલે ભ્રમરેા થૈચ્છ.
અદ્યાપિ જે સુરત શ્રાન્તિ સહિષ્ણુ અંગે, ગાલે પીળા અલક ભંગ સમા છવાઈ; છાનુંજ પાપળ ધારતી જે અરેરે, કર્ણા મૃત્યુ ભુજલતા પડી તે સ્મરું છું.
અદ્યાપિ જે સુરત જાગરણેજ ઘેરી, આડું વળે, ચપલતારક દીર્ધનેત્રા; શૃંગાર સાર કમલાલય રાજહંસી, લજ્જાથી નમ્રવદના સુમુખી સ્મરું તે.
અદ્યાપિ જો કમળદીર્ધદશી કીથી, દેખાય દીર્ધ વિરહે ખળી કાય—યષ્ટિ; આલિંગોં અંગથકી તેા અતિ ગાઢ તેને, ઉંધાડું ના નયનને ન તાં કદાપિ.
અદ્યાપિ તે સુરતનર્તન સૂત્રધારી, પૂર્ણેન્દુ શું રુચિર આસ્ય મદે ભરેલી; તન્વી વિશાલ જધન સ્તનભારનશ્રા, ડાલન્ત કુણ્ડલ કલાપનાઁ તે સ્મરૂં છું.
૧
ર
3
४
પ્
૬
७
અદ્યાપિ સ્નિગ્ધ ધટ ચન્દન લેપમિશ્ર, કસ્તૂરિકા પરિમલે અતિ ગંધ સારી; અન્યાન્ય આપુટ ચુમ્બન લગ્ન પદ્મયુગ્મે સ્મરું સુનયને શયને પ્રિયાના.
અદ્યાપિ સુચ્છિત રતે, મધુલિપ્ત એષ્ઠા, એ પાતરી, ચપળ દીર્ઘ સુનેત્રવાળી; કુકુમ કસ્તુરીથી ચાપડ્યું. અંગ જેનું, કપૂરી પાન થી પૂર્ણ મુખી સ્મરું છું.
અદ્યાપિ કાંચન શું ગૈાર વિલેપનીને, પ્રસ્વેદબિંદુ ભરીનેજ-પછી પ્રિયાના; અન્તે સ્મરૂં છું. રતિ ખેદી લેાલનેત્ર, રાહુ ગ્રહેથી પરિમુક્ત શું ચન્દ્રબિમ્બ ! અદ્યાપિ તે મમ મને હજીએ વસે છે, છિયા હુંજે રજનીમાં-પણ રાજકન્યા; કાપેથી મ'ગળ વચ ત્ય જીવ” એમ, ખેલ્યા વિના કનક પત્ર રચ્યું સ્વકર્ણે. પ્રિયા–મુખે કનકકુણ્ડલસ્પષ્ટ ગાલે, આજે સ્મરું છું. ઉલટા રતિયેગમાં તે; આન્દોલન શ્રમ થકી ધન સ્વેદ-બિન્દુ, મેાતીની રાશિ વિખરાય શું, એમ ભાસે.
અદ્યાપિ તે પ્રણયવક્ર કટાક્ષપાત, તેની રતે સ્મરું સંવિભ્રમ અ’ગભ`ગી; આર્તોજ પાલવ સર્ચે સ્તન સુન્દરેતે, ધારૂં છું દતૅક્ષત ભૂષિત એષ્ટ ચિત્તે.
રાતીબુજે હજી અશોક સુપલ્લવેાશી, મેાતીની માળ થાઁ ચુમ્મિત જે સ્તનાગ્રે; આન્તસ્મિતે વિકસી જે અય ! ગાલપીવે, તે હ‘સગામિની સ્મરૂં ધીમાઁ વલ્લભાને,
૧૩૯
21
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪

Page #62

,
૧૪૦
અદ્યાપિ કાંચન રજે ધન ઉરુ દેશે, ચિહ્નો સ્મરું નખતાં, સર્યું સાથે તેનું, સાનેરી તે રુચિર ચીર ઉઠેલીનુંને, લાખળે પછી જતાં, ર્યું નિજ હસ્તે.
અદ્યાપિ અજિત અતીવ વિશેાલ નેત્રા, પૃથ્વી પુલે ગ્રથિત કેશ કલાપની જે;
સિન્દૂર રાળિત શું માક્તિક દતવાળી, સેાના કડાં ધરતી તે સ્મરે ગુપ્ત હુંતા.
અદ્યાપિ અન્ય સરતાં સહુ કેશ છૂટયાં, સ્મિતા મૃતે મધુર ઓખી મુક્તમાલ્યા; ઉંચાં ધનસ્તન યુગે ચુમતી સલીલે, મુક્તાવલી-મચ્છું ગુપ્ત વિલેાલનેત્રા.
અદ્યાપિ ત ધવલમ'દિર-રત્નદીપ, માલાતાં કિરણ નાશિત અધકારત્યાં આવી ગુપ્ત મુજ સન્મુખ દર્શનાર્થે, લજ્જાવિમુક્ત નયના સ્મરું આજ તેતે. અદ્યાપિ તન્વી વિરહાગ્નિથી તાપિતાંગી, જે એક ચાગ્ય સુરતે મૃગલેાચની જે; નાના પ્રકાર રચી ભૂષણ ધારતી જે, મુજુ રાજહ’સ ગતિ તે સ્મરૂં રમ્યદ'તી.
અઘાપિ તે સુરતેં શ્રાન્તિી વિજ્ઞાનાં, અસ્ક્રુટ કીરરવશાં વચનેજ ચાઢું; લીલાશતે ઉચિત અર્થ થકી ભરેલાં, સંકીર્ણ વર્ણ થકી રમ્ય મરૂં પ્રિયાનાં
૧૫
અદ્યાપિ તે સુરત ચી` પ્રપુલ્લ નેત્રા, છુટેલ દેશ ભરની લથડેલ કાયે; શ્રૃંગાર રૂપ જલ પદ્મવને શ 'સી, મૃત્યુસમે-અવર જન્મ વિષે સ્મરું છું.
૧૬
૧૭
૧૨
અદ્યાપિ રમ્ય હસતી, સ્તનભારનશ્રા, મેાતી સમૂહ વતી ઉજ્જવલ કંદેશા; વિલાસ મદરગિરિ પર કામના, તે, કાન્તા, ધ્વજા રુચિર ઉજ્જવલ યાગ્ય ધારૂં. ૨૦
૧૯
૨૧
૨૨
જેનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
અદ્યાપિ તે પ્રયિતી મૃગ ખાલનેત્રા, પીયૂષ પૂર્ણ યુગલ સ્તન કુલધારી; જોઉં કદાપિ કરી હું પ્રિયને દિનાન્તે, તા સ્વર્ગ મૃત્યુ નરરાજ્ય સુખે ત્યાં હું,
અદ્યાપિ જે ક્ષિતિતલે સહુ સુન્દરીમાં, સર્વાગસુન્દર ખતી પ્રથમાંક રેખા; શ્રૃંગાર નાટક સુપાત્ર શિરામણિ જે, તેને સ્મરું કુસુમબાણથી ખિન્ન ચિત્તે.
જાણે ન કેમ હજી વજ્રજ અંગ લાગ્યું, પ્રાઢ પ્રતાપી મદનાગ્નિ વડે સુતપ્તા; ખાલા અનાથ શરણા અનુકમ્પતીયા, પ્રાણાધિકા ક્ષણ ન ભૂલું અરે કાપિ.-
અદ્યાપિ શ્રેષ્ઠ મનમોહક સુન્દરીમાં, સ્નેહે ભર્યું ભ્રમરયુક્ત અનન્ય પાત્ર; હાહા જતા ! વિરહ-વતિણે! અસહિષ્ણુ, ચિન્તુ પ્રિયા પ્રતિક્ષણે નિજ શાન્તિ અર્થે.
અદ્યાપિ દેવ સહુ છેાડી ચળેજ ચિત્ત, પ્રિયાપ્રતિ બહુ કરી બળ હા કરૂં શું? જાણું સમીપજ પળે પળ અન્તકાળ, તેાયે રહેતી લગની મુજ વલ્લભામાં.
અદ્યાપિ તે “ગમન આવી પડયુંજ હારૂં' શુંણી ભયાકુલ મૃગીસમી લેાલનેત્રા, અશ્રુ ભર્યા નયનને અચકાતી વાણી શાકે પડેલ મુખની હૃદયે સ્મરું છું.
અદ્યાપિ શાધન બહુ કરતાં ન ભાળી, તેનાં સમી નિપુણુ વાણી વિલાસવાળી; સાન્દર્યથી રતિ અને શિકાન્તિ-હારી, કાન્તાગુણે વિમળ જે અતિ તે સ્મરૂં હું.
અદ્યાપિ તે ક્ષણ વિષેગથી વિષ જેવી, સયેાગમાં અમૃત ધાસમી ફરીથી; કામાતપે થઇ સુત્ર શી પ્રાણધારી, ભારી સુકેશભરધારી સુતી સ્મરું છું.
૨૩
૨૪
૨૫
૨૪
૨૭
૨૮
૨૯
૩૦

Page #63

શ્રી બિહુણ કવિકૃત ચાર પંચાશિકા અર્થાત્ શશિકલા કાવ્ય
અદ્યાપિ તે ભવનથી મુજને હરતા, દુર્વાર ભીષણુ દ્યૂતા ચમ દૂત જેવા; શું શું ન કીધું બહુ રીત મદર્ભ ત્યારે, સાથે મને નયનના કતાંજ કેમ.
અદ્યાપિ રાત્રિદિન તે હ્રદયેજ સાથે, પૂર્ણેન્દુ રમ્ય મુખ જે મમ વલ્લભાનું, લાવણ્યથી અમૃતધામ શશી જિતે; દેખાયના પ્રતિક્ષણે કરીને કરી હા !
એકાગ્ર આણી હજુયે મન કેરી શક્તિ, ધારૂં હદે રમણી તે મમ જિવતાશા; નાભુત જે કદીય ચાવન ભાર હારી, જન્માંતરે પણ ગતિ મમ તેજ થાઓ.
અદ્યાપિ તે વદન પંકજગંધ લુબ્ધ— ઊડયાં અતિકુલથી ચુમ્મિત ગડ દેશે; ઉડેલ કેશ લટ હસ્તવડે રચ’તા, માહે અતિ હૃદયને ધ્વનિ ક'કણાના.
કીધા નખક્ષત વળી સ્તનમડળે જ્યાં, હેના હાઁય મધુપાનથી મેાહ પામી; જાગી ઉઠી સકલ રામ ખડાંજ થાતાં; ચામેર જોતી વળી રક્ષી તે સ્મરૂં હું.
અદ્યાપિ રાષભરી ઇચ્છતી તે જવાને, વાતા વિષે ન જરી ઉત્તર દેતી મુખે; રાતી ચુમી લઇ પગે પડીને હું કહેતા, હારા હું દાસ પ્રિય હૈ ભજને સ્મરીશ, અદ્યાપિ ત્યાંજ મન દોડતું શું કરૂં હું, સાથે સખી સહુ વસે નિજ વાસ તે જ્યાં; કાન્તાંગ સંગ વળી હાસ્ય વિચિત્ર નૃત્ય, ક્રીડા થકી સુખદ કાળ હું એમ ગાળુ
અદ્યાપિ જાણું નહિ ઋશ તણી ઉમા કે, શાપે પડી શીઁ સુરેશની કૃષ્ણુ-લક્ષ્મી; બ્રહ્મેજ શું ધડી હશે જગમેાહનાર્થે, સ્રરત્ન સુંદર નિરીક્ષણ લાલસાથી.
૩૧
૩૨
૩૩
૩૪
૩૧
૩૬
૩૭
૩૮
અદ્યાપિ વર્ણવી શકે જગમાં ન કાઇ, મ્હારી પ્રતિકૃતિ અષ્ટ શી સુન્દરીતે; બેઉ સમું કી ખરે રૂપ હાય જોયું, ના અન્ય કે। સુરપતિ વિષ્ણુ સંભવે તે.
અદ્યાપિ કાજળથી નેત્ર પ્રકાશતાં તે, હાંસી કરે શું જઇ કહ્યુ` સમીપમાં છે; અત્યુચ્ચ ગાળ ધન જે સ્તનયુગ્મ ભારેસ્ત્રીની કટિ કૃશ અતિ થતી દાષ શાને અદ્યાપિ શારદ શશી સૌં સ્વચ્છ ગારી, દેખી ચળે મુનિતણું મન કાણુ હું ત્યાં! પામું સુધામય હું જો મુખ સુન્દરીનું, પાઉં ચુમી સુમીં અમી ન ગળેજ બિન્દુ ! અદ્યાપિ હા ! કમલરેણુ સુગન્ધ ગાન્ધ, તે પ્રેમવારિ મકરધ્વજ પાન યાગ્ય; પામું હું જો સુરત ઉત્તમ તીર્થ નિશ્ચે, પ્રાણા ત્યાં ફરી મળે પ્રિય એજ હેતુ.
અદ્યાપિ લક્ષ જગતે રમણી વસતી, નાના ગુણ્ણા અધિકને આધકે ભરેલી; કાઈ ન તેનું ઉપમાન થવાજ યાગ્ય, એવું સ્વરૂપ હૃદયે મમ એમ ભાસે.
અદ્યાપિ તે ક્રીં મળે નિલની વને જો, રામાંચવીચિથી સુહાી પ્રસન્નચિત્તા; કા'બ કેશર સમી મમ બંધ નેત્રે ! શ્રાન્તિ હરે તનુતણી પ્રિય રાજહંસી.
અદ્યાપિ તે નૃપતિશેખર રાજકન્યા, સંપૂર્ણ` ચૈાવન મદાલસ લેાલનેત્રા; ગર્વ યક્ષ સુર કિન્નર નાગકન્યા— સ્વર્ગેથી શું ઉતરી આવીજ ચિન્તુ એમ. અદ્યાપિ અંગ થકી જે ખની વેદી-મધ્ય, ઉંચા સુધા કલશ યુગ્મ સમા સ્તનાની, નાના પ્રકાર શણગાર વડે સજેલી; ઉઘી ઉઠેલ કદી ભૂલ ન રાતદિન.
ન
૧૪૧
૩૯
૪૦
૪૧
૪૨
૪૩
૪૪
૪૫

Page #64

૧૪૨ અદ્યાપિ તે મદભરેલ સુવર્ણ કાન્તિ, લજજાતુર બહુ નમી કરતી સુચેષ્ટા; પ્રસંગ સંગ વળી ચુમ્બન મેહલીન, સંજીવની હૃદયની પ્રમદા સ્મરું છું. અદ્યાપિ તે સુરતયુદ્ધ વિષે પરાસ્ત, બધેપબલ્વ પતનેસ્થિત શુન્ય હસ્ત; દંતક્ષતે વળી નખક્ષતરક્તસિક્તા, તેની સ્મરું કઠિનતા રતિયુદ્ધાગ્ય.
જનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ અદ્યાપિ શ્રેષ્ઠ સુભગા વન વિયેગ, કેમે ન હું સહી શકું વિધિ અન્યથી તે; મૃત્યુજ ભાઇ ચહું દુઃખની શાન્તિ અર્થે, વિજ્ઞાપના કરું તમેય હણે ત્વરાથી. ૪૯
મૂકે ન શંકર હજુ પણ કાલકૂટ, ધારેજ કૂર્મ ધરણું ધરી નિજ પીઠે; ધારેજ દુસહ મહોદધિ વાડવાગ્નિ, * સ્વીકાર્યું તે સુકૃતિઓ પરિપૂર્ણ પાળે.
૪૮
૫૦
[ આ વસંતતિલકા છંદમાં સમશ્લોકી અનુવાદ છે. મૂળને ભાવ કાયમ રાખવા અનુવાદકે બનતે પ્રયત્ન કર્યો છે. હમણાં રા. નાગરદાસ ઈ. પટેલે કરેલે સમશ્લોકી ગુજરાતી અનુવાદ “ચાંદની' પત્રમાં છપાઈ ગયા પછી જૂદા પુસ્તકાકારે પ્રગટ થયેલો છે ને તેના પર સમાલોચના જુદે જુદે સ્થલે આવી છે. અમે તે પુસ્તક જોયું નથી તેથી તેને અને આને મુકાબલો કરી શકીએ તેમ નથી, વાચકે બંનેની સરખામણી કરી જશે. આના અનુવાદક એક જૈન છે, અને તેથી તેના આ અનુવાદને અહીં સ્થાન આપ્યું છે. આને ગુજરાતી અનુવાદ પધમાં જૈન સાધુ નામે જ્ઞાનાચાર્યે વિક્રમ સોળમા શતકમાં તેમજ સારંગ કવિએ ૧૭મા શતકમાં કરેલ છે કે જેને ઉલ્લેખ અમારા “જૈન ગૂર્જર કવિઓ ભાગ ૧ લો, એ નામના પુસ્તકમાં જોઈ શકાશે. તંત્રી. ]

Page #65

અમારા સત્કાર
અમારે
લવા
જૈન યુગ [ જૈન શ્વે॰ કાન્ફરન્સ ખાસ અંક] તંત્રી-મેાહનલાલ દલીચંદ દેસાઇ, ખી. .એ., એલ એલ. ખી., વકીલ હાઈકા, મુંબઇ; વાર્ષિક જમ રૂા. ૨, હવેથી રૂા. ૩. ] બાર માસથી આ માસિક જૈનજાતિની ઉત્તમ સેવા, તે સાહિત્યની દૃષ્ટિએ તેા સૌની સેવા, ખજાવી રહ્યું છે. આ ખાસ એક શ્વે કાન્ફરન્સ સંબધના છે. ઉંધતા ખેંગાળસિંહને લાડ કર્ઝને લાત મારીને જગાડયા હતા તે એમ કરી અંગાળમાંજ નહિ પણ આખા ભારતમાં જીવનપ્રાણ પુક્યા હતા, તેમ આજે જૈનતીર્થં રાજ શત્રુંજયના જાત્રાળુ ઉપર કર નાખવાને લેાભે એક વાર જૈનસ'ધના રખાપા પણ આજે શેઠ થઇ બેઠેલા પાલીતાણાના દરબારને પક્ષે ઉભા રહી મી. વાટ્સને હડહડતા અન્યાય ભર્યાં ફૈસલેા આપી સખ્ત લાત લગાવીને એ જાતિમાં પ્રચંડ જીવનપ્રાણ પુકયા છે કાન્ફરન્સના અહેવાલની લીટીએલીટીએ અને અક્ષરે અક્ષરે એ જીવનપ્રાણ તરવરી રહ્યા છે. સમસ્ત હિંદીપ્રજા એ પ્રાણે જીવતી થઇ ગઇ છે, એમ કેાન્યુરન્સમાં હાજર રહેલા જનેતર ભાઇઓના પ્રાળ શબ્દોથી જણાઈ આવે છે. આ પ્રાણ સદૈવ જાગતા રહે એવી વ્યવસ્થા જૈનનેતાએ કરશે, શિથિલતાને કંઇક અપવાદ પામેલી શેઠ આણુંદજી કલ્યાણુજીની પેઢી પણ તેમાં સહૃદય જોગ દેશે એવી આશા છે. મી. વાટ્સન તે ચુકાદો આપી ઘેર ચાલતા થયા છે, પણ પાલીતાણાના દરબારની લેાભવ્રુત્તિ છેડાવવી એ જમાના હાથમાં છે. જાત્રાનિષેધથી તે એ દરબારને આજ સુધી રૂા. ૧૫૦૦૦ મળતા તે અંધ થશે; જાત્રાળુઓના વેપારથી એમની પ્રજાને લાભ થતા તે પણ બંધ થશે; પણ અભિમાની દરબાર એ
૧૪૩
સત્કાર.
બન્ને હાનિ સહી લેવા પણ તૈયાર થશે એથી આ વિકટ ધ પ્રશ્નને નિવેડા આવવાના સભવ નથી, માટે અહિંસક જૈનપ્રજાએ અહિંસક સત્યાગ્રહ કરીને જ એના નિવેડા લાવવેા પડશે. જાત્રાએ જવું, મુંડકી વેશ ના આપવા, દરબારના કેદખાનામાં જવું. અંગ્રેજ સરકારની જૈનપ્રજાને આવાં દુ:ખ આપતાં દરબારે પાછું જોવુંજ પડશે, નહિ જુએ. તે। અંગ્રેજ જેવા ધણી ખેડા જ છે. જનસિંહ, હવે તેા આમાં ધાર્યાં નિકાલ આણ્યા વિના પાછે ખાંડમાં પેસતા પાટીદાર—આસા ૧૯૮૨ જૈનયુગ—શ્રી. જૈન શ્વેતામ્બર કાન્ફરન્સ
જ ના.
ખાસ અ’ક.
પ્રસ્તુત અંકમાં ગયા જીલાની ૩૧ મી તારીખે મળેલી જૈન શ્વેતામ્બર ફ્રાન્સની ખાસ બેઠકના વિગતવાર હેવાલ, પ્રમુખાનાં ભાષા, પરિષદના રાવે। આદિ સાથે આપ્યા છે. ઉપરાંત કાન્ફરન્સને લગતા કેટલાક ફોટા પણ આપ્યા છે. જૈનયુગે” આ પવિત્ર શત્રુંજયગિરિ સંબધી એકત્રિત હકીકત આપીને આ પ્રસંગે જૈન કામની સેવા ઉઠાવી છે, તે માટે બેશક તે ધન્યવાદને પાત્ર છે.
ગુજરાતી તા. ૧૭-૧૦-૨૬. જૈનયુગ—શ્રી મહાવીર નિર્વાણુ-દીપાસવી ખાસ અંક—
પ્રસ્તુત અંકમાં શ્રી મહાવીરના જીવનને લગતા વિવિધ પ્રસંગાના ધણા નાના મેાટે લેખા આપેલા છે, તેમાં મહાવીર Super-manને લેખ ખાસ મનનીય છે.
ગુજરાતી તા. ૧૪-૧૧-૬.

Page #66

૧૪૪
જૈનયુગ
મારી કેટલીક નોંધા.
૧. શૃંગારશાસ્ત્ર દ્રાદિત્ય—દ્રભટ્ટે શૃંગારતિલક ત્રણ પરિચ્છેદમાં રચ્યા છે તેની સુંદર મરાડના સાફ અક્ષરેમાં એક જૈન મુનિના હસ્તથી સ’. ૧૭૦૧ માં લખાયેલી પ્રત મુંબઇ માંડવીપર શેઠ હીરજી ખેતશીના માળામાં રહેતા શ્રાવક શેઠ વર્ધમાન રામજી પાસે છે. તે લેખકની પ્રશસ્તિ નીચે પ્રમાણે છેઃ—
૨ ગિરનાર.
ગિરનાર' પર ‘નિલતીકાન્ત' રચેલી કવિતા વસન્ તેના શ્રાવણ (૧૯૮૧)માં પ્રકટ થઈ છે તેમાં નીચેની કડીએ પણુ છેઃ
રચાયાં ભન્ય જૈન મન્દીર, ગગનને ચૂસ્ખતાંરે લાલ ! પથમાં એ ભારતવીર લક્ષ્મી વેરતાં રે લોલ !
શ્રી અંચલ ગચ્છાધિરાજા પૂજ્ય ભટ્ટાર્ક શ્રી ૫ શ્રી કલ્યાણુસાગર સૂરયસ્તેષાં ગચ્ચે વાચક શિરા-પુણ્ય મણિ વા॰ શ્રી ૫ શ્રી સત્યશેખર ગય તેમાં શિષ્યા વા૦ શ્રી ૫ વિવેકશેખર ગણુય સ્વેષાં શિષ્યા પતિ ચક્રચૂડામણુયા ૫૦ શ્રી ૫ શ્રી ભાવશેખર
—ન્હાના ન્હાના ડુંગરડાની મધ્ય, ગિરીવર રાજતા રે લેાલ !
ઉભાં જ્યાં મનગમતાં મહાલય, વસ્તુપાલનાં રે લોલ ! રચાયાં મન્દિર નમુના રૂપ, સ'પ(પ્ર)તિ રાયનાં રે લાલ ! ગણુા સ્વેષાં શિષ્યા વાચ્ચાતુરી તુરી સીતાતીતાતીભર્યું છે સમીપ નિર્મલ નીર, સપ્ત શિલા મહીં રે લોલ !. તાંશુતાંશપ્રકારપ્રવહીરચીરચમકૃતાશેષગત નિશે પ્રભુતા અતુલ જૈન મન્દિર, વિભૂતિ વિશ્વની રે લોલ ! ષતઃ સ્તા સુસામસૌમ્યાંગાકૃતિ પ્રાજ્ઞ યતિતપ્યાં તપ નેમિનાથ ભગવાન, સીતાવન જ્યાં વસ્યાંરે લાલ ! તતીન સજ્જતાચાર મુનિશ્રી ૧ શ્રી ભુવનશેખર ગણિતલ્લધુભ્રાતા મુનિ પદ્મસાગરેણુ લિખિતમ્ ॥ શૃંગારતિલક નામ શૃંગાર શાસ્ત્ર નાં સંવત્ ૧૭૦૧ વર્ષે કાર્ત્તિક માસે શુકલ પક્ષે પચમ્યાં તિથી ગુરૂવાસરે શ્રી ભુજનગર મધ્યે યદુવંશ શંગાર હાર મહારાય શ્રી ભેાજરાજજી વિજય રાજ્યે ॥ શ્રી રસ્તુ ! કલ્યાણું વિપુલ` ભૂયાત્ ॥
છેવટમાં તે ગિરનારને ઉદ્દેશી જણાવેલું છેઃ— નિર'તર ભારતનાં નર નાર, સ્થલ સ્થલ વિચરે રે લેાલ ! સનાતન પુણ્યભૂમિ ગિરનાર, સઉ તુને નમે રે લોલ !—— અવિચળ શાશ્વત આ ગિરિરાય ! શ્રવણ કર એટલું રે લોલ ! લઇ જા ઉન્નત જીવનરીંગ, સફલ કર જીવવું રે લોલ !-- દુઃખી આ ભારતનાં સન્તાન, આધિ વ્યાધિમાં રે લોલ ! પ્રભેા ! એ તન મનનાં ૐ દુઃખ સહ્યાં સહેવાય ના રે લોલ !—— અવિચળ શાશ્વત એ મહારાય !, પ્રન્તજન રક્ષજે રે લોલ ! ગ્રહી તુજ કરમાં માનવબાલ, વેગે ઉલ્હારજે રે લોલ ! ૩ પ્રાચીન દ્વારકાપુરી,
แ
આ પરથી જણાય છે કે જૈન સાધુએક ગંગા શાસ્ત્રદિકના અભ્યાસ કરતા હતા, પછી તે જૈન કે જૈનેતર કૃત દ્વા. અને જનેતર શાસ્ત્ર લખી લખાવી તેને સાચવી રાખતા. આ શૃંગારતિક્ષકના લખનાર પદ્મસાગરે કચ્છના ભુજ નગરમાં તે ગ્રંથ સ. ૧૭૦૧ માં લખ્યા છે તે વખતે ભાજરાજજી કચ્છના રાવ હતા અને તે ‘રાવ' શબ્દ રાય-રાજ પરથી થયેલ છે તે તે માટે તે ભેાજરાજજીની આગળ ‘મહારાય' એ શબ્દ મૂકેલા છે. આ પ્રતિમાં ૧૦ પાનાં છે અને તેમાં પહેલા પાના પર શ'કરનું કુશસ્થલી નામનું ગામ નૂના વખતમાં હશે. પછી જરાસ’તેમજ નવમા પાના પર પુરૂષ અને સ્ત્રીનુ' એમ એ ધની બીકથી યાદવાને જ્યારે મથુરા છેાડીને પશ્ચિમમાં રંગીન ચિત્રા છે કે જે વિક્રમ સત્તરમી સદીમાં ચિભાગવું ત્રકળા કેવી હતી તેને .નમુના પૂરા પાડે છે. દરેક પાનામાં ૧૯ પક્તિ છે. આ પ્રત ગત આમી ગૃજ
‘પ્રાચીન દ્વારકાપુરી એ નામને રા. દુર્ગાશંકર કેવળરામ શાસ્ત્રીના નિબંધ ‘પુરાતત્ત્વ'ના પાષ-ચૈત્ર (૧૯૮૨)ના અંકમાં પ્રસિદ્ધ થયા છે તે ખાસ વિચારવા જેવા છે. મહાભારતાદિમાંથી ઉતારા લઇ બતાવ્યું છે કેઃ—
મહાભારતમાંથી કરેલા ઉપરના ઉતારાએ ઉપરથી
એટલું
સ્પષ્ટ લાગે છે કે કાઠીઆવાડમાં રૈવતક પર્વત પાસે
પડયું ત્યારે તેઓએ આ કુશસ્થલીને સુશોભિત, સુરક્ષિત શહેર બનાવ્યુ` તથા રૈવતક પર્વત-ગિરનાર ઉપર
કીલ્લા બાંધ્યા. ’
રાતી સાહિત્ય પરિષદ્ના પ્રદર્શનમાં અમારા તરફથી મૂકવામાં આવી હતી.

Page #67

મારી કેટલીક બેંધ
૧૫ અને પછી સમુદ્રકાંઠે દ્વારકા આવેલાની વાતને બીજું તેમની “અધ્યાત્મ ગીતા' નામની ગૂજજેમાં ઉલ્લેખ છે તે કેમ થયો તે વગેરે બતાવી છેવટે રાતી ભાષાની પદ્ય કૃતિ છે તે પર તપગચ્છીય જિનરા. શાસ્ત્રીએ જણાવ્યું છે કે,
વિજય શિષ્ય ઉત્તમવિજયનાં શિષ્ય અમીવિજયના “આ રીતે આધુનિક દ્વારકા ઘણું કરી ગુપ્તકાલીન શિષ્ય કંવરવિજયેએ સં. ૧૮૮૨ સાઢ વદિ ૨ વિષ્ણુ મંદિરની આસપાસ પાછળથી વસેલું ગામ છે અને ગુરૂવારે શ્રી મારવાડ મધ્યે શ્રી પાલીનગરે શ્રાવિકા પ્રાચીન દ્વારકા ગિરનારની તળેટીમાં જૂનાગઢની આસપાસ બાઈ લાડબાઈને શીખવાને અર્થે હેતુ ઉપદેશને કારણે હેવું જોઇએ !”
બાલાવબોધ રચ્યો છે. સંવત આપી છેવટે જણઆ આખો લેખ વાંચી, પછી જન સાહિત્ય વેલું છે કે – નેમિનાથના ચરિત્રમાં તેના પિતકભાઈ શ્રી કૃષ્ણ સંવેગીમાં જે સિરદાર, તેના ગુણુ કહિતા નહિ પાર, વાસુદેવની દ્વારકા સંબંધમાં શું શું જણાવે છે, તે
સમ સંકટ દૂરે ટલે, સેવ્યાથી શિવસંપદ મલે. ૧ વર્ણને જૈનેતર સાહિત્યનાં વર્ણન સાથે બંધ બેસે
જિન ઉત્તમ પદ પંકજ રૂ૫, તેહને સેવે સુરનર ભૂપ,
જ છે કે નહિ એ પર જનમુનિ મહારાજે યા કે
અમી કુયર કહે નિજરૂપ, એ અધ્યાત્મ ગીતાને જૈન વિદ્વાને પ્રકાશ પાડવા મથશે તે તેમને માટે
સ્વરૂપ. ૨ એક યોગ્ય વિષય છે.
અલ્પ બુદ્ધિ મેંરચના કરી, શુદ્ધ કરો પંડિત જન મલી, ૪ શ્રી દેવચંદ્રજી
ભણે ગુણે વલિ જે સાંભળે, તસ ઘર લકી લીલા કરે. ૩ આ ખરતરગચ્છમાં એક અધ્યાત્મરસિક પંડિત આ પ્રત ઋષિ હુકમચંદે પાલી મળે સંવત થઈ ગયા છે. તેમને જન્મ સં. ૧૭૪૬ અને સ્વર્ગ- ૧૮૮૫ ના વર્ષ શાકે ૧૭૫૧ પ્રવર્તમાને માસોત્તમ વાસ સં. ૧૮૧૨ માં થયેલ છે. તેમનું જીવનચરિત્ર માસે ચૂત માસે શુકલપક્ષે ૭ તિથી ભગુવારે લખી સુભાગ્યે તેમના સ્વર્ગવાસ પછી તેમના શિષ્યના કહે છે. પાનાં ૯૩ છે ને તે દરેકમાં ૯ પંક્તિ છે. આ વાથી કોઈ કવિયણે સં. ૧૮૨૫ માં કવિતામાં દેવ- પ્રત ઉપરોક્ત ભંડારમાંથી જ જોવામાં આવી છે. . વિલાસ” એ નામથી રચેલું મળી આવ્યું છે અને તે ૫ દેવચંદ્રજી કૃત અપ્રકટ સ્તવને શ્રી બુદ્ધિસાગર સુરિ ગ્રંથમાલા ગ્રંથાંક ૧૦૩-૧૦૪
(૧) અષ્ટાપદ તવન. માં છપાયેલું છે. તે પર ૬૪ પાનાની આલોચના
શ્રી અષ્ટાપદ ગિરિવર ઉપર, જિનવર ચેત્ય જુહારે, વિવેચન અને ઉહાપોહ સહિત “અધ્યાત્મરસિક પંડિત હરિ
ભરતભૂપ કૃત મુખ સુંદર, શિવસુખ કારણું ધારે. ૧ દેવચંદ એ મથાળા નીચે અમોએ લખેલી છે તે મેટા શિવસખ કારણ કાજિ, ભવિજન એ તીરથને, • તેમાં પ્રકટ થયેલ છે. તે વિચારપૂર્વક વાંચી જવાથી મેટા માહ અનાદિ ભવ ભવના સંકટને. ભેટ૨ તે અધ્યાત્મરસિકનો પરિચય વિશેષપણે થઈ શકશે. બહુ ભવસંતતિ કર્મ સહિ, પિણું જે ભેટે એ ઠામ, આ પંડિતજીની કૃતિઓ “શ્રીમદ દેવચંદ્રજી” (બે ભાગમાં) ક્ષેત્ર નિમિત્ત શુચિ પરિણામે, પામેં નિજગુણુ ધામ. ૩ એ નામના પુસ્તકમાં ઉક્ત ગ્રંથમાલાના ૪૯ અને ઋષભ જિનેસર પરમ મહદય, પામ્યા ઇણગિરિશગે, ૫૭ મા મણકામાં પ્રસિદ્ધ થયેલ છે.
ચિદાનંદ ઘન સંપતિ પૂરણ, સીધા બહુ મુનિસંગે. ૪ હમણાં તાજેતરમાં તેમની ચોવીશીની ૧૬ પાનાની
ભરત મુનિસર આતમસત્તા, સકલ પ્રકટ ઇહાં કીધ, એક હસ્તલિખિત પ્રત રાજકેટના ગોકળદાસ નાનજી
ઇણ પરિ પાટે અસંખ્ય સંયમી, સર્વ સંવર પદ લીધ. ૫
જે જિન સત્તા તત્વ સરૂપે, ધ્યાન એક લય ધ્યા, પાસેના મુનિશ્રી વિનયવિજયજીના ભંડારમાં જોવામાં
અનેકાંત ગુણ ધર્મ અનંત, થાર્ચે નિર્મલ ભાવેં. ૬ આવી તેમાં છેવટે “સં. ૧૭૮૮ ના વર્ષે પિસ સુદિ
કે તેનું કારણ આત્મગુણ ત્રય, તસ કારણુ જિનરાજ, ૧૪ વાર શુકે રાજનગરે' એમ લખ્યા મિતિ અને
તસ બહુ માન ભાન હેતુથી, તિણ એ ભદધિ પાજ. ૭ સ્થળ જણાવેલ છે તે પરથી સિદ્ધ થાય છે કે તે મિથ્યાહ વિષય રતિ ધીઠી, નાસે તીરથ દીઠે, પહેલાં તેની રચના થઈ છે,
તત્ત્વરમણું પ્રગટે ગુણ શ્રેણુિં, સકલ કર્મદલ નઠે. ૮

Page #68

જૈનગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
મળી આવી હતી તેમાં તેમને આનધન ખાવીસી પર બાલાવખાધ એ પણ એક ગ્રંથ છે. તે હજુ પ્રાપ્ત થયા નથી. વિશેષમાં બીજા ખાલાવમેધ જ્ઞાનવિમલ સૂરિએ અને જ્ઞાનસાર મુનિએ કર્યો છે; પણુ તે બંનેના જુદા જુદા ખાલાવખાધ છપાયા નથી. જ્ઞાનવિમલ સૂરિ કૃત ખાલાવખેાધની એક હસ્તલિખિત પ્રતમુનિ વિનયવિજયજીના ગ્રંથ સંગ્રહમાં હા. રા. ગાકુળદાસ નાનજી ગાંધી રાજકેટમાં જોઈ, તેમાં ઢાલ–ખેડલે ભાર ઘણા છે રાજ, વાતાં કિમ કરો ! એ દેશી. શ્રી આન ધનજી કૃત બાવીસ જિનનાં સ્તવન પર બાલાવષેધ આપી પછી તે સૂરિએ એ જણાવેલું છે કેઃ—
દેવચંદ્ન સેવે... તે પામે, અક્ષય પરમાણુંદ. (૨) સમેતશિખર સ્તવન.
જખદ્વીપ દાણ વર ભરત”, પૂરવદેશ મઝાર; શ્રી સમેતશિખર અતિસુ’દર, તીરથમે' સરદાર. ભેટયા ભાવ કિર મે' આજ.
૧
૧૪૬
ઢવણા ભાવ નિક્ષેપ ગુણીનેા, સમ આલ’બન જાણી, ઠવણા ખષ્ટાપદ તીરથવર, સેવા સાધક પ્રાણી. ભવજલ પાર ઉતારણ કારણ, દુખ વારણ એ શંગ, મુગતિ રમણીના દાયક લાયક, નિત વ ંદે મન રંગ. તીરથ સેવન શ્િચ પદ કારણ, ધરી આગમ સાખે', શ્રદ્ધા આણી જે તીરથ પૂજે તે શિવ સુખને ચાખે. ૧૧ સાધ્ય દૃષ્ટિ સાધનની રીતે’, સ્વાાદ ગુણ વૃંદ,
૧૦
૯
૧૨
૨
૩
૪
૫
એ તીરથ ગુણ ગિફ્યા. ભેટયા વીસ જિણેસર શિવપદ પાંમ્યા, ઇંણુ પરવતને શગ, નામ સંભારી પુરૂષાત્તમના, ગુણ ગાવેા મનર’ગ. ઇંમ ઉત્તર દિશ અરવત ખેત્રે, શ્રી સુપ્રતિષ્ટ નગેંદ્ર, શ્રી સુચ'દ્ર આદિક જિનનાયક, પામ્યા પરમાણુ દ. ઈમ દસ ખેત્રે વીસે જિનવર, ઇક ઈક ગિરિવર સિદ્ધા, તિસ્થુ‘ગાલિ યના માંડે, એ અક્ષર પરસિધ્ધા. એ તીરથ વિટ્ટ સિવ વદ્યા, જિનવર શિવપદ ઠામ, વીસે ટુંક નમે. સુભ ભાવે, સંભારી પ્રભુ નામ. તરીકે જેહના સ`ગ ભવેાદધિ, તીન રતન જહાં લહીયે', જે તારે નિજ અવલંબનથી, તેહને તીરથ કહીયે. શુધ્ધ પ્રતિત ભગતથી એ ગિર, ભેટ્યાં નિર્મલ થઇયે, જિનતતિ ફરસભૂમિ દરસણથી,નિજ દરસણ થિર કરીયે’૭ સૂત્ર અર્થ ધારી પિણુ મુનિવર, વિચરે દેશ વિહારી, જિન કલ્યાંણુક થાંનક દેખી, પછી થાયે પદ્મ ધારી. શ્રી સુપ્રતિષ્ટ સમેત શિખરની, ત્રણા કરી જે સેવે', શ્રી સુરાજ પર તીરથ લ, ઈહાં બેઠાં પણ ક્ષેત્રે તસુ આકાર અભિપ્રાય તેહને, તે બુધે તસ કરણી, કરતાં ઠવણા શિવલ આપે, ઈમ આગમમે વરણી જિષ્ણુ તે તીરથ વિધિસ્યું ભેટયા, તે તે જગ (જ)સ લહીજે, તે ઢવણા ભેટત અમે પિણ, નરભવ લાહા લીજે, ૧૧ દશ ખેત્રે ઈક ઇક ચાવીસી, વીસ જિનેશ્વર (સીએ) સિધ્ધ ખેત્ર બહુ જિનના દેખી, માહરા મનડા રીઝે. ૧૨ દીપચંદ્ર પાઠકના વિનયી, દેવચંદ્ર ઈમ ભાસે, જે જિન ભગતે લીણુ ભવિજન, તેહને શિવસુખ પાસે. ૧૩ ૬. શ્રી આન ધનજીનીચાવીશી કે બાવીશી.
૯
૯
૧૦
શ્રી યશોવિજય ઉપાધ્યાયજી કૃત પુસ્તકાની ટીપ પાટણના ભંડારમાં એક હસ્તલિખિત પાના પર
‘ લાભાનંદજી કૃત તવન ખેતલા ૨૨ દિસે છે. યદ્યપિ હસ્યું તેહી આપણે હાથે' નથી આવ્યા. હિવે જ્ઞાનવિમલજી કૃત ૨ તવન લખાઈ છે.'
આ પછી જ્ઞાનવિમલસૂરિના સ્વકૃત એ સ્તવનેા મૂકવામાં આવ્યાં છે. આ પરથી પ્રાયઃ જણાય છે કે યશવિજયજી અને જ્ઞાનવિમલસૂરિ કે જે બંને આન ધનજી ઉર્ફે લાલાનંદજીના સમયમાં અને તે સમયની આસપાસ અનુક્રમે થઈ ગયા તેમને ૨૨ સ્તવનજ હાથ લાગ્યાં હાય. માટે ખરાં આનંદધનજીનાં સ્તવન પહેલાથી ૨૨ મા જિન સુધીનાં પ્રકટ થયાં છે તે છે. પછીનાં એપાર્શ્વ સ્તવન ‘ધ્રુવપદ રામી હૈ। સ્વામી માહરા' અને મહાવીરસ્તવન વીરજીને ચરણે લાગ્યું, વીરપણું તે માગું રે' એની છેવટે અનુક્રમે ‘પૂરણુ રસિયા હૈ। નિજગુણ પરસને, આનંદધન મુજમાંહિ અને ‘અક્ષય દર્શન જ્ઞાન વિરાગે, આનદધન પ્રભુ જાગેરે' એમ ‘આનદુધન’ નામ સહિત આવે છે તે ખુદ આન ધનજીકૃત નથી એમ લાગે છે. શ્રી આનંદધનજી કૃત લાગતાં ૨૩ મા શ્રી પાર્શ્વ જિન અને ૨૪ મા શ્રી મહાવીર જિન પરનાં સ્તવને અમે આ પત્રના ગત ભાદ્રપદ અને આશ્વિનના શ્રી મહાવીર નિર્વાણુ દીપોત્સવી ખાસ અંક ' માં પ્રકટ કર્યા છે. શ્રી યશોવિજયજીએ તે શાશનહિતઅર્થે મૂકી દીધાં પશુ હોય.
›
હવે આપણે જ્ઞાનવિમલસૂરિએ એ સ્તવન આન બનકૃત સ્તવને સાથે ચેાવીસ પૂરાં કરવા જોડયાં છે તે અત્ર તેના પોતાના ખાળાવો।ધ સહિત મૂકીશું.

Page #69

મારી કેટલીક ને
૧૪૭
પાશ્વ સ્તવન
'ઇતિ ૨૪ દંડક ભ્રમણ રૂપ ટાલ્યા , જેનું ઢાલ-કેણી કરણી સુઝ વિણ સાચે, કેઈ ન દેખે ગીરે. આઉખું પંચ વિસ ચોખું એટલે એક શત
એદેશી. વર્ષનું છે. ૨ પાસ પ્રભુ પ્રણમું સિરનામી, આતમ ગુણ અભિરામીરે,
કુધાતુ લોહ તેહને કંચન કરે તે પારસ પાષાણુ પરમાનંદ પ્રભુતા પામી, કામતદાતા અકામ. ૧ પા.
છે, યદ્યપિ જડ છે તેહિ પણ તુમહારું નામ પારસ વીસીમાં છે તેવીસા દુર કર્યા તેવીસરે,
કહેવાઈ છે એ નામનો મહિમા છે-કેવલ નામ ઢાલ્યા જિણ ગતિ થિતિ ચોવીસા આયુ ચતુષ્ક પણું વીસરે, ?
૨ પાઠ નિક્ષેપને. ૩. લેહ કુધાતુ કરે જે કંચન, તે પારસ પાષાણેરે,
ભાવ નિક્ષેપાને ભાવે ભાવ મિલતાં આત્મભાવે નિર્વવેદ પિણ તુમ નામે, એ મહિમા સુપ્રમાણે રે. 3 પા૦ એક પણે મિલતાં ભેદ તે કિમ રહે, અભેદ પણું ને ભાર્થે ભાવનિક્ષેપે મિલનાં, ભેદ રહે કિમ જાંણેરે,
થાયેં. તાન તાંન મિલે તિહાં અંતર ન રહે એ તાને તાન મિલે સ્ટે અંતર, એહ લોક ઉખાણે રે.૪ પાત્ર પરમ સ્વરૂપી પારસ રસસું, અનુભવ પ્રીત લગાઈ રે,
લોકને ઉખાણ જાય. ૪ દેષટલ્ય હાય દષ્ટિ સુનિર્મલ, અનુપમ એહ ભલાઈરે. ૫ પા પરમ સ્વરૂપી પાર્શ્વ પરમ રસસ્તું પરસ અનુભવ કુમતિ ઉપાધિ કુધાતુને તજીર્થે, નિરૂપાધિક ગુણુ ભજિયેરે, પ્રીતિ જિવારે લાગે એકમય થાયે, તિવારે દેષ
પાધિક સુખદુઃખ પરમારથ, તે લહે નવિરંજિયૅરે. ૬ પા૦ મિથ્યાત્વાદિ સંસારીક દેષ સર્વ ટટટ્યું અને દૃષ્ટિ જે પારસથી કંચન થાવું, તેહ કુધાતુ ન હારે,
દર્શન ખુલેં-નિર્મલ થાઈ, અનેપમ-અદ્દભૂત પ્રધાન તિમ અનુભવરસ ભારે ભે, શુદ્ધ સ્વરૂપે જોવેરે. ૭ પાત્ર
એહ લાભની ભલાઈ. ૫ વામાનંદન ચંદન શીતલ, દર્શન જાસ વિભાસેરે.
તે માટે કુમતિ રૂપ ઉપાધિ રૂપ દુધાતુ કુમલન જ્ઞાનવિમલ પ્રભુતા ગુણુ વાધે, પરમાનંદ વિલાસૅરે.૮ પાઠ હિવે ૨૪ પૂર્ણ થાઈ તે માટે વન ૨ પૂવને
ધાતુ વિભાવ સ્વરૂપને તજી, નિરૂપાયિક પુગલિક
ભાવ રહિત તે ગુણજ્ઞાનાદિકને ભજી-સેવીયે, અને (પૂરવીને-પૂરાં કરીને) લખ્યા છે.
સપાધિક સુખ પુણ્ય પ્રકૃતિજનિત સુખ તે પરમાર્થે શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુને પ્રણામ શિર નાખીને
દુબજ જાણવું.તે પામ્યાથી મનમાં રાજી-રાચીઈ નહીં.૬ ત્રિકરણ જેગે. શ્રી પાર્શ્વનાથ કેહવા છે ? આત્મ
જે પારસથી લેહ જાત કંચન કરે તે ફરી ગુણે કરી મનહર છે-અભિરામી છે. પરમાનંદ
કુધાતુ ન થાઈ તિમ જે પરમાત્મા ધ્યાન પારસથી પ્રભુતા પામી છે-અનંતાષ્ટકમય છે. વલી કેહવા જે અનુભવ કંચન થયું તે શુદ્ધ સ્વરૂપે જેછે? કામિત–વાંછિતદાતા છે, અને સ્વ-પિતે એકામી નિરખું તત્વજ્ઞાનેં કરીનં. ૭ છે-અપ્રાર્થક છે.
હે શ્રી વામાનંદન–વામાં રાણીના પુત્ર ચંદન વર્તમાન ચોવીસમાં તમેં ત્રેવીસમા છે–દૂર કર્યા
શીતલ દર્શન આકાર તથા દર્શન-શુદ્ધિ-સમક્તિ છે ત્રીવીસ ૨૩ શબ્દાદિક વિષય જેણે વીસ - જેનું વિશેષે ભાળ્યું છે તેથી જ્ઞાન કરી વિમલહનીય કર્મની બંધ ઉદય સત્તા સ્થાનકથી ઉપશમ
ગુણની પ્રભુતા વાધે; અને પરમાનંદ વિલાસ લીલા ગુણુ ટાણે ચઢાઁ ચઢતે ટાલે તેહને વિચાર ૬ કર્મ
પામી જે. ૮. ઇતિ શ્રી પાર્શ્વજિન સ્તવન સંપૂર્ણ.' ગ્રંથ કર્મપયડી (માંથી) જાંબુ. વિલિ ચોવીસગતિ થિતિ દંડકરૂપ તે ટાલ્યા છે જેણે, ગતિ ૨૪
વીર સ્તવન, દંડક રૂપા
રાગ મારૂણી ધન્યાસરી નેરઇયા ૧ સુરાઇર,
ગીરમાં ગરે ગરૂઓ મેરૂગર વડેરે એ દેશી. પુઠવાઈ ૫ વેદિયાદઓ ૩ ચેવ
કરૂણ કલ્પલતા શ્રી મહાવીરની રે ત્રિભુવન મંડપમાંહે ગભય તિરિય ૧ મણસા ૧
પસરી રે, મવ્યંતર ૧ ઇસિયા ૧ માણી ૧ મિસરીરે પર મીઠી અભય કરી રે,

Page #70

૨
૧૪૮
જેનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૯૩ શ્રી જિન આણું ગુણઠાણે આરોપતાં રે,
પ્રમુખ મીઠા દ્રવ્યથી પણિ અધકી મીઠી છે અભયવિરતિપણે પરિણામ પર રે,
દાન રસે કરીને. ૧ અવને અનિ હિં અમાન્ય સભાવથી રે.
તે કરૂણા તે અમૃતવેલ જિમ જિન અજ્ઞાને ગુણ સર્વ સંવર ફલેં ફલતી મિલતી અનુભવેં રે,
ઠણે શ્રદ્ધાન ગુણઠાણું તે સમક્તિ રૂપ ગુણઠાણે શુદ્ધ અનેકાંત પ્રમાણે ભલતી રે,
આરોપીઈ, વિરતિતણું પરિણામ શુભ પવને કરી દલતીરે સંશય ભ્રમના તાપન રે.
પરણમાવી. તેવડી અવને કહેતાં રાખવું, ચેકરી ત્રિવિધ વીરતા જિર્ણ મહાવીરે આદરી રે, દીન ૧ જુધ્ધ ૨ તપ ૩ રૂપ અભિનવે રે,
થાઇ અમાય-નિકપટ રૂપ જે સહજ ભાવ થકી. ૨ ભવ ભવિંરે દ્રવ્ય ભાવથી ભાષિયે રે.
તે વેલડી સર્વ સર્વ સંતરૂ રૂ૫ ફલે કરી ફલતી હાટક કેડ દેઈ દારિદ્ર નસાડિયેરે
છે અનુભવરસે મિલતી છે. શુદ્ધ નિર્દુષણ અને ભાવે અભયનું દાન દેરે,
કાંત સ્યાદવાદ પ્રત્યક્ષ પરોક્ષ પ્રમાણદિકમાં ભિલતી કેઇ રે લઇને સુખીયા થયા રે.
પ ઇંતે વલી કેહવી છે? સંશયભ્રમ રૂપ તાપ તેહને રાગાદિક અરિ ભૂલ થકી ઉખેડિયા રે,
લતી, ૩. લહી સંજામ રણુ રંગ રેપી રે,
જિણે ભગવંતે-શ્રી મહાવીરે ત્રિવિધ-ત્રિય ઓપી રે જિણે આપ કલા નિરાવરણી રે.
પ્રકારની વીરતા આદરી છે. તે કેહવી છે ? દાનાદિ નિરાસંસવ વલી શિવ સુખ હેતુ રે, ક્ષમાગણે તપ તપિયા જિણે એમ આપે રે,
વીરતા ૧, યુદ્ધ વીરતા ૨, તપ વીરતા ૩-ભભવથી થાપે રે વર પંડિત વીર્ય વિનોદથી રે.
અભિનવ-નવી, દ્રવ્યથી અને ભાવથી તે કહીયે છે. ૪ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર વિધની વીરતા રે,
દ્રવ્યથી દાનવીરપણું તે હાટક કહતાં સ્વર્ણની મહાપદે શોભત ભાવે ભાસે રે,
કેડિગમે “વરહવર વરવર ઈમ ઉષણું કરી વાસે રે ત્રિભુવન જનમ ભાયણ રે.
જગત્રને વિષે દરિદ્રનું નામ નસાડયું. એ દ્રવ્ય વીર ધીર કેટર કૃપા રસને નિધિરે,
દાનવીરતા, અને ભાવથી વિરતા સર્વ જગજજીવને પરમાનંદ પદ વ્યાપે રે,
અભયદાન દે, સાધુપણાને વિષે. એહવું દાન લેઇને કે આપેરે નિજ સંપદ ફૂલ જેગ્યતા રે.
અનેક પ્રાણી સુખીયા થયા. ૫ બંધ ઉદય સત્તાદિક ભાવાભાવથી રે,
હિવે યુદ્ધ શૂરવીરતા કહે છે. દ્રવ્યથી પરીસહ ત્રિવિધ વીરતા જાસ જાણી,
નથી યા મૂલથી કાઢયાં, ભાવથી રાગ દ્વેષાદિક અરિ આણી રે ત્રીપદી રૂપે ગણુધરે રે. ઠાણુંગ જાણુગ ગુણ ઠાણુક ત્રિતું વિધું રે,
મૂલથી ઉખેડી સંજમરૂ૫ રણરંગ ભૂમિકા આપીને કાઢયા જિણે ત્રિદેષ પિષ રે,
વૈરી નિકંદન કીધાં જે ભગવાને પિતાની નિરાવરશે રે રેષ તષ કીધા તુમેં રે.
૧૧ ણીની કલા એપી એતલે નિકર્મલ કરી. ૬ સહજ સુભાવ સુધારસ સેચન વૃષ્ટિથી રે,
દ્રવ્યથી ચોવીહાર તપભાવથી નિરાસ નિરનુબંધ ત્રિવિધ તાપને નાસ હોવે રે,
વછ() શિવસુખ-મેક્ષનું હેતુ ક્ષમાપ્રધાન ગુણે કરી જે રે ત્રિભુવન ભાવસું ભાવથી રે. ૨ બતણું દાન ફલે' ઇત્યાગમવચનાત. જિમ ભગજ્ઞાનવિમલ ગુણ મણિ રેહણ ભૂધરા રે,
વાને એહવા તપ તપ્યા તે તપવીરતાએ વર પ્રધાન જય જય તું ભગવાન નાથ રે,
પંડિત વીર્યના વિનાદથી વીરતા સાધી. વિશેષપણે દાયક રે અક્ષય અનંત સુખને સદા રે. ૧૩ રાજાઈ શેભે તે વીર, અથવા “વિદારયતિ યત્કર્મ
–શ્રી મહાવીરજીની કરૂણું પરદુખ ટાલવા રૂપ તપસાં ચ વિચારતે તપવીણ યુક્તશ્ન તસ્મા વીર જે કલ્પલતા વેલડી એટલે કલ્પવેલ તે ત્રિભુવન- ઇતિસૃતઃ ૧; ૭ સ્વર્ગ મૃત્યુ પાતાલ રૂપ માંડવાનું પસરી કહત વલી દર્શન જ્ઞાન ચરિત્રની વલી વિવિધ વારતા વિસ્તરી છે. તે કેહવી છે? જિમ મીસરી ક. સાકર કહે છે. મહાપદે કરી શોભિત મહાજ્ઞાન મહાદર્શન

Page #71

મારી કેટલીક ધે
૧૪૯ મહાચારિત્ર તેહની શોભા ભાવથી ભાસે છે. મહા
કલસ. શબ્દ પ્રધાન કહીઈ. એ ત્રીયા તત્ત્વની વાસનાઈ ચોવીસ જિનવર વિશ્વ દિનકર ગતિ ચોવીસ નિવારતા, કરી ભવીજને મન રૂપ જે ભાજન તેણઈ વાસ્યા છે. ૮ ચોવીસ દેવ નિકાય વંદિત ઓ સપ્રતિ કાર્લે વર્તતા,
વીરમાં ધીર અથવા કર્મ વિદારવાને વીર, વલી આનંદધન બાવિસમાં હે દય સ્તવન સંપૂર્ણ કરી; લોકાલોક પ્રકાસે ધીર, ધતિ પૈ ધીર, તેનાં કટર શ્રી જ્ઞાનવિમલ જિણુંદ ગાતાં અખય સંપદ અતિ ઘણી. મુગટ સમાન, વલિ પારસને નિધન પરમાનંદ) –ઇતિશ્રી આનંદધનજી કૃત ચોવીસી સંપૂર્ણ રૂપ જે પયોદ કમેધ તેણે કરી વ્યાપતો-પરસતો પં. પ્રવરમુની કમલાનંદ લિખત, સુશ્રાવક પુન્ય પ્રભાકરૂણ વેલીને સીચતાં છે, વલી આપે પિતાની સંપદા વિક દેવગુરૂ ભક્તિકારક માઈદાસજી વાચનાથે. સંવત એતલે સ્વરૂપે એક ચેતન સ્વભાવ માંટ નિમિત્તઈ ૧૮૭૦ રાષિ માસે કૃષ્ણ પક્ષે પચમાં તિથૌ રવિવાતદાવર્ણ ટાલવા રૂપઈ. ૯
સરે. દોલતરાયરા લસકર મધ્યે લિખત. પ૭ પાનાં બંધ ઉદયસત્તા ભાવે કરી કર્મના અભાવ કીધા મુનિ વિનયવિજયગ્રંથ સંગ્રહ હા. ગો. ના. ગાંધી. છે ત્રિવિધ પ્રકારે એવી વીરતા પ્રગટપણે જેહની ૭-અધ્યાત્મ-હરિઆલી. જાણું એવીજ ગણધરે ત્રીપદી રૂપે આણી છે- (આ કૃતિને કેઈ અધ્યાત્મ-કથલે, કેઈ અધ્યાહદસમાન જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર ભાવે કરી. ૧૦ મે થઈ-સ્તુતિ અને કેઈ અધ્યાત્મ કથલા-સ્તુતિ * સ્થાનક મિથ્યાદિક જ્ઞાપક સ્થાનક અવિરતાદિ પણ કહે છે.) ગુણસ્થાનક ગુણકાણું પ્રમત્તાદિ અથવા અવિરતિ ઉઠિ સવેર સામાયિક કીધું, પણ બારણું નવી દિધજી, પ્રમત્ત ક્ષીણમોહાદિ ત્રિવિધ ગુણઠાણે ત્રિદોષ કાઢયા,
એક દિ વિવિધ ગામ: કિષિ માણ્યા. કાલો કુતરો ઘરમાંહિ પૈઠે, ઘી સાલું તઈણે પીધુંજી; અથવા પ્રમત્ત ક્ષીણમેહ અગી ઇત્યાદિક સ્થાનક ઉઠે વહૂયર આલસ મુંકે, એ ઘર આ૫ સંભાલોજી. અજ્ઞાન અસંજમ અસિદ્ધ એ ત્રિદોષનો શેષનાશ નિજપતિને કહે વીરજિન પૂછ, સમકતને કીધો. વલી રોષ તષને શેષ જેણે કો-પાપ
. ઉજુઆલોજી, ૧
બાલાવબોધ. કષ્ટ, પુન્ય કષ્ટ, ઉભય નાશ ઇત્યાદિ ત્રિવિધની વીરતા
શ્રી અહીં. શ્રી મહિમાપ્રભસૂરી સશુરૂ ચરણ કહે છે. ૧૧
બજે નમીનઈ શ્રી મૃતદેવતાને મનમાંહે ધ્યાઈને સહજ સ્વભાવ પરમૈત્રી પરમ કરૂણ રૂપ સુધા- અધ્યાપ)ગીની સ્તુતિને અર્થ કરું છું. રસ વૃષ્ટિ અમૃતને વર્ષણ સીચ કરીને, ત્રિવિધ
સંસારી છવ બે પ્રકારના છે, એક ભવબાલ્યલેને ત્રિવિધ રૂપને નાશ થાઈ. મિથ્યાત્વાવિરતિ
કાલ, બીજે ધર્મયૌવન કાલ. તેમાંહિ ધર્મવનકાલ કષાય તાપ અથવા જન્મ જરા મરણ તાપ-તેહને પ્રાણિને અર્ધ્વપુદગલ કાલની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ઠી થઈ તેણે નાશ થાઈ. વલી દેખે ત્રિભુવન-સ્વર્ગ મૃત્યુ પાતાલના સદાગમ ગુરૂની દેશના પામી તિવારે શુભ વિચારણું એક ભાવ પદાર્થને સહજ સ્વભાવથી ઉત્પાદ, નાશ, જાગી. તે શુભવિચારણારૂપ સાસુ, મેં સુમતિ નામા ધ્રવ્ય પણે જોઈ. ૧૨
(૨૫) વહુને શિખામણ દે છઈ. (એ સંબંધ ઇતિ) હે. જ્ઞાનવિમલ ગુણના ગણ-સમુદાય રૂપ જે મણી વહુઅર સર પ્રભાતે અથવા સ્વલાઈ અવસરે ઉઠીને તેહના ભૂધર-પર્વત રેહણાચલ છે, એહવા ભગવાન સામાયિક વ્રત લીધું પિણ સંવર રૂપ કમાડ દેહને શ્રી મહાવીર સ્વામિ જગનાયક જ્ઞાનવંત જયવંતા આમવાર રૂ૫ બારણું દીધું નહી એટલે રૂંધ્યું નહીં, વરસે છે; વલી દાયક-દેણહાર છો અક્ષય ક્ષાયકિ તિવારે મિથ્યાત્વ રૂપ કાલો કુતરે મનરૂપ ઘરમાં ભા થયા જે અનંત સુખ સકલ કર્મના નાશાથી પેઠે છે. -તેહના સદા-નિરતર આપ સ્વરૂપે ભક્તા છે. ૧૩ કુણ જાણે તે કિવારે પઠ-અનાદિ કાલનું મિઇતિશ્રી મહાવીર જિન સ્તવન સંપૂર્ણ થયા. સ્થાવ છવને લોલીભૂત છે એટલા માટે તે જાને

Page #72

જેનયુગ
૧૫૦
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ જ્ઞાન દર્શનરૂપ ચારિત્રરૂપ ઘત સઘળું પિવું તે સે વિના જ્ઞાન જ્ઞાનપણે ક્રિયા, ક્રિયાપણું પરિણતિ ભાઈ રૂપ્યું (પાઠાતર-તિભા રાખ્યું.) જીવને થાતિ નથી–અનુપયુક્ત દ્રવ્યું. તે જ્ઞાન ક્રિયા વિના જ્ઞાનાદિક ઉદયે (પા. ત્રિણ) છે તેજ તેજ-બલ છે ધર્મરૂપ રહેદી (અરટીઓ) ચાલતું નથી પણ તેણે ધૃત ઉપમાન યુક્ત છઈ. ( ઇતિ તત્ત) (પણ) કિમ કરી. ઈદ્રિય નાંદ્રિયને વસ્ય પડયા
હે વહ ! હે કમરી ! તમે ઉઠે શક્તિ સારૂ મર્થ મત સાધુ સંત ગાથાકૂ મન (મૌનઆત્મવીર્ય ફેર. અનુપયોગ રૂ૫ આલસ મુક, પણું ) ભલું-અણુબોલ્યા રહિયે તે ભલું. કેને (કેડને) એ મન મંદિર આપણું છે અને તે ધર્મસંસ્કાર રૂપ કહીયે? પરનું ઉપાદાન આત્માનં લાગે નહી, આત્માસંભાલના (વા) વિના ઘર દિપે નહીં અને વલી નું ઉપાદાન છે, તે આત્માને લાગે અથવા મૌન સમકિત વિના સામાયિકાદિક સર્વ વ્રત આખડી કોક કહેતાં મુનીપણું તે ભલું છે. તે દિન કિયારેક (કદી) છે. દ્રવ્ય ક્રિયાનું કાંઈ ફલ નથી ઉલટું મંડક ચણ આવસે જે સર્વ વીરતીપણું ભલું. ઈત્યર્થમ પરે દુખદાઈ છઈ એટલા માટે હે વહુ ! તમે આત્મા વલિ ભાદિક ચઉવીસ તીર્થકરને જપતાં સુખ રૂ૫ નિજ પતિ કહેતાં ધણીને કહે કે શ્રી વીર (પર- સંપદા પાઈ, ઉપલક્ષણથી બીજા જિન પણ જપિયે, માત્મા ) જિનની પૂજા કરી એ સમકિતને ઉજુઆ- એક મહાવિદેહે બત્રિસ વિજય એહ પાંચ મહાલે વિ. વિશેષે અષ્ટકર્મનઈ ઈયતિ-વિનાશયતિ તે વિહે એક સાઠ વિજ ઉત્કર્ષે કાલે ૧૬૦ સાર્થક નામ વીર' કહીયે તેહને વંદન નમનાદિક તીર્થંકર પંચ ભરત ૫, પાંચ અરવત ૫, એ દશ દવ્ય ભાવભેદે પૂજા કર સમક્તિ શુદ્ધ થાયે (ઇત્યા- સમયક્ષેત્ર કહીયે તેના દશ તીર્થંકર એલે ૫ ભરત W) અઢાર દેષ રહિત (શ્રી અરિહંત) તે દેવ, ૫ ઐરવત પાંચ મહાવિદેડ-એ પનર કર્મભૂમિ કહી અહં...ણિત ધર્મ (વલી) જૈન સાધુ એહની સવહ સરવાલે ૧૭ઃ જિન જપીલેંઃ થાપનાદીકપણે નમી ણ-સમઝીત લક્ષણ છે. પ્રત્યર્થ પ્રથમ સ્તુતિ અથઃ ૧ સિદ્ધ ઈત્યર્થ (એ બીજી સ્તુતિને અર્થ) ૨, બલે બિલાડું ઝડપ ઝંપાવિ, ઉવડ સવિ ફેડિજી ચંચલ છઇયાં વાર્યા ન રહે, ત્રાક ભાંગી માલ ડી.
ઘર વાસિ૬ કરોને વયર, ટાલને ઓછુ સાલુજી, તે વિણ અરહંટીએ નવિ ચાલે, મન ભલું કેન (ઉંનઇ)કહીયેજી
ચાર એક કરે છે હેરા, એરડે ને તાલું, ઋષભાદિક ચઉવિસ તીર્થકર, જપિઇ તે સુખ લહી છે. ૨
લબક્યા પ્રહણું આાર આવે છે, તે ઉભા નવિ રાખે છે,
શિવપદ સુખ અનંતા લહીયે, જઉ જિન વાણિ ચાખેછે. ૩ -લોકવાર્તાઈ મહાદેવે કામને બા તે કારણે દગ્ધ કંદર્પ (૩૫) બેલેં બિલાડે ફાલરૂપ ઝડપ આક્ષે
–ઇતિ શ્રી અધ્યાત્મયોગીનિ સ્તુતિ પરિપૂપણ રૂ૫ ઝંપાવી નાંખિ શીલની નવવાડ રૂ૫ ઉ.
| જાતા-લ૦ મું દેવિંદ્ર. ૩ યં(જં)બુસરાદ્રિ સ્થિત વડ સર્વ ભાંગી નાંખી છે, અથવા એ કામે હરી – સુમતી ! હે કુમરી ! તમે મનમહરાદિક ઉત્રેવડ સર્વ ભાંગી છે. અથવા સંસાર૩૫ દિરમાણે અતિચાર આચનાદિરૂપ વાલિદ કરો. બલે બીલાડે વિભાવરૂપ (ઝડપ ઘાલી-) કંપાવી આહટ (આર્ત) દુષ્ટ રૌદ્ર ધ્યાન, કૃષ્ણ નીલ ધમકરણરૂપ ઉગેડ ભાંગી છે આલિપ્ત પ્રલીખ કાપત લેસ્યારૂપ એસાલું મનમંદિરથી લો. જહાં (સંસાર) ઇત્યાદિ વચનાત.
" યદ્યપિ વ્રતને વિષે અતિચાર આયણ છે તથાપિ પંચ ઇંદ્રિયરૂપ ચંચલ, અથવા ચંચલ ચિત્ત- મનમંદિર વ્રતમંદિર અભેદપણે ઈહા જાણિ જે અંતકરણે સુતાનિ-પુત્રાણ પંચૅકિયાણિ એવં ઇકિય કારણે દ્રવ્ય આલોયણ ન થાયે ઈતિ રહસ્ય.
ઈદ્રિય હિંભ રૂપાણ-તે વાર્યા રહેતાં નથી, કદાચિત હે સુમતિ વહુ ! મહાદિક વિભાવરૂપ એક ચોરટો હઠગે વરાય, પિણ (પણિ ) તેડની તૃષ્ણ ટલતી હેરા કરે છે તાકી રહે છે, જાણે છ અવસર પામું (ટલી) નથી. તે ચંચલ છોરૂ (ક) સુદ્ધા પગરૂપ તે ધર્મરૂપ ધન ચોરી જાઉઃ એ કારણે તુમેં સ્વભાવ ત્રાક ભાંગે, ને વલિ ક્રીયારૂપ માલ ડી; ઉપગ રૂપે ઓરડે શુભ ધ્યાનરૂપ તાલું , અથવા પ્રભાત

Page #73

મારી કેટલીક ધા
૧૫૧ ઉઠી શરીરાત્મારૂપ એરડે નમસ્કારાદિક પ્રત્યાખ્યાન હે સુમતિ. એટલા માટે તમારે આત્મારૂપ રૂપ તાલું સાચવ (ઘા, જે કારણે) અવિરતિનાં પ્રીતમ વાહે જે ધણી, તે તે પ્રમાદ રૂ૫ મેટફલ માઠાં છે, અને વિરતિનાં ફલ તે સુરસુખ તેથી પલકે સુઈ રહે છે. જાણતો નથી જે આયુ ઘટે શિવસુખ છે.
છે, તેહને તુમેં જગા-પ્રતિબૂઝ, અમૃત અનુહે સુમતિ વહુ ! ચાર કષાયરૂપ ચાર ગ્રાહુણા કાન કરાવો, તેં અનંત સુખનો ભજનારો કરે. ચેતનાની લબક્યા આવે . અનાદિ કાલના હાલ્યા આવે ૪ દશા છે. એક તો બહુશયન ૧-તે મિથ્યાત્વીને, છે પણ ધણિ ધણીયાણુને અંધેરે ક્ષમાદિક રસ-વતિ બીજી શયન તે સમક્તિ દષ્ટીને ૨, ત્રીજી જાગરણ તે સર્વ ખાઈ ગયા, ચારીત્ર ધર્મરાજાના પ્રાણને ઘુમાવે મુનિશ્વરને, ચેથી અતિ જાગરણ તે કેવલી ભગવાનને છે તેને યથાર્થ નામ “પ્રાહુણા' કહીયે. હ હે તેરમેં ૧૪ મે ગુણઠાણું છે. ૪. યદ્યપિ સમક્તિ દષ્ટિ સુમતિ વહ ! તમે ક્ષયાદિક આત્મશકિતરૂપ કરડી જાણે છે પિણ શયન દશા તે અવિરતિનો ઉદય છે નિજર દેખાડો, જિમ તે ઉભા ન રહે. હે સુમતિ! તેણે કરી ચારીત્ર લઈ શકતો નથી ઇત્યર્થ.
વદના તોરથમિતિ વાવ૬ જ્ઞાતવ્ય શ્રી પુર્ણમાગછના સ્વામી શ્રી મહિમાપ્રભસૂરિ હે સુમતિ ! રાગદ્વેષ જીત્યા છે જેણે એવા જે શિષ્ય ભટારક શ્રી ભાવપ્રભસૂરિ કહે છે–એ લકીક જિન તીર્થકરે તેની વાણિ આગમ પાઇરસ કર્ણપુટે કથ-લોકવચન લાપનિકા નથી, કિંતુ અધ્યાત્મચાખે, પિયે, કર્ણપુટે સાંભલ્યો ઘણે આદરે કરી, પગ છે, યે (જે) તું (એ) આત્માશ્રિત છે. તે શિવપદ મુક્તિનાં સુખ અનંતાં લહી -પામીઈ, શ્રી સિદ્ધાયિકા દેવીની સાનિધ્યે નિર્વેિદનપણે એક જે સુખની સંસારમેં કોઈ ઉપમા નથી, જે સુખની અર્થ સાધસે તે સિદ્ધપદ જે મુક્તિનાં સુખને ભક્તા આદિ છે પિણ અંત નથી, એવાં સુખ છે. ઇત્ય- થાયૅજીઃ અથવા બીજો અર્થ લિખે છે. થે દિતીયા સ્તુતીરસ્તુ. ૩
ભાવપ્રભ પુદગલ વિના સહજ આત્મિક જ્યોતિ ઘરને ખૂણે કોલ ખણે છે, વહુ તુમે મનમાં લાવે છે,
છેઃ તે દત્ત છ, જેને એહવા ભાવપ્રભ જે તીર્થકર પઢે પલિંગે પ્રીતમ પોઢયા, પ્રેમ ધરીને જગાજી, ભાવપ્રભસૂરી કહે એ કથા, આધ્યાતમ ઉપયોગીજી , તહેના સૂરિ પંડિત ગણુધરાદિક ગીતાર્થ તે કહે છે સિદ્ધાયિકા દેવી સાનિધ્યે, થઈ’ સિદ્ધપદ ભોગીજી. ૪ જે અધ્યાત્મપયાગિ છે. (તે જે કથ) તે એક
–ઇતિશ્રી અધ્યાત્મોગની સ્તુતિ પરિપૂર્ણ સ્થલ અદ્વિતીયઃ સ્વભાવ રૂપસ્થલ એહ છે. વિભાજાતા. લ૦ મું. દેવિંદ્ર. યં(જ)બુરાદિ સ્થિતૈઃ વમેં કહીયે પસત (પેસ)નથી. તે શુભ વિચા
-ઈતિશ્રી કથેલા ભાસા અધ્યાત્મ પગની રણારૂપ સિદ્ધાયિકા દેવી સાનિધ્યે કહેતાં સાડા સ્તુતિ લિ. પં. નવિજય ગણિ સા દીપચંદ કાનજી સાહ્ય ઈન સિદ્ધપદ ભોગી થાયે છે ઈત્યર્થ: વેદા પઠનાર્થે સં. ૧૮૮૧ વર્ષ શ્રી માઘ માસે શુકલપક્ષે (ચોથી) સ્તુતિસ્તુ ઈત્યર્થે ભવતિ એવા એ કથલા દ્વિતીયે ગુરૌ.
ભાસાયાં પરં આધ્યાત્મપગિની સ્તુતિઃ યઃ સંપૂર્ણમ – સુમતિ! યમ રૂ૫ કલ-પ્રૌદ્રરૂપ ઉદર તે કાયા ચતુષ્કા બાલાવબોધઃ સમાપ્ત રૂપને આયુ રૂ૫ ખુણે ક્ષણ ક્ષણમેં અવિચિ મરણને લખિત મુની દેવીદ્રવિજય ગ૦ શ્રી જંબુસર ખગે છે (તે કાયારૂપ મંદીરના ખુણાને ક્ષીણ કરે નગરે શ્રી વાસુપુજ્ય પ્રસાદાત શ્રેય. શ્રીપત્ર બે છે)-હીણ કરે છે. દ્રવ્યપ્રાણ ધારે તેને સંસારી (યતિ નાનચંદજીના શિષ્ય મોહનલાલજી પાસે જીવે કહીયે.
પુસ્તકસંગ્રહમાંથી) તેહના આયુને ઘટાડે છે. તે તમે મનમાં લા-જાણે. હે સુમતિ ! તમે ચતુર છે.
–સં. ૧૮૮૧ ના વર્ષઃ શ્રી પૌષ માસે કૃષ્ણપક્ષે ઘરનું મંડાણ (ઘરનો મંડન) તે કુલ સ્ત્રી છે. નિજ અમાવાસ્યા બુધવારે લિ. પાદરા નગર શ્રી પેટઘર વિણસતું દેખીને ઉવેખી મુકે નહીં.
લાદવાસી શા. દીપચંદ કાનજી પઠનાર્થે.

Page #74

૧૫૨
[આના કત્તાઁ ભાવપ્રભસૂરિ વિક્રમ અઢારમા સૈકામાં થયા છે. તેઓ મુખ્યત્વે કરી પાટણમાં ઢંઢેરવાડાના અપાસરામાં રહેતા હતા. તેમણે યોાવિજયકૃત પ્રતિમા શતકપર સંસ્કૃત ટીકા સં. ૧૭૯૩ માં રચી છે. તેમની ગૂજરાતી કૃતિઓ સ. ૧૭૯૭ માં સુભદ્રા સતી રાસ, સ. ૧૭૯૯ માં બુદ્દિલ વિમલા સતી રાસ, સં. ૧૮૦૦ માં અંખડ રાસ અને બીજી નાની સ્તુતિ આદિપ કૃતિ છે. વિશેષ માટે જીએ મારે
મેઘાકૃત તીર્થંમાળા. (વિ. પંદરમું શતક)
[ સંશાધક—ત*શ્રી ]
શેત્રુજ સામી સિહ જિષ્ણુ દૃ, પાપતણી ઉમ્મૂલે કંદ, પૂજ્યા શિવ સુખ સપતિ દીઇ,
તૂઇ આપ ન્હે પ્રભુ લીઇ. જગ ચિંતામણિ ત્રિભુવન ધણી,
પૂજ કરિસ સિહેસર તણી,
નામિ તુમ્હારે મન ઉલટ,
પાપ પડેલ સહુ ગિ ડાટે. સારડ દેસ મડણ ગિરિનાર,
તસુ સિરિ સામી નેમિકુમાર; તજી રાજ રાજમતી નદિર,
નેમિનાથ બાલક બ્રહ્માચારિ. તીરથ અષ્ટાપદ મંડાણ,
કંચણ મણિવર બિંબ વખાણિ; નામિ પ્રમાણિ ચવીસ જિષ્ણુ'દ,
તીરથ થાપિઉં ભરડ નદિ
રાજસિદ્ધિ સુખ લાધા ઘણાં,
એ ફુલ સુણા નવકારહતણાં. સાપાર શ્રી જીવત સામિ,
↑
સંકટ ભાજે તેહને નામિ, શણ કલહસ્થ નાઇ મલબાર, સાપારે શ્રી નાલિમલ્હાર,
ર
ભરૂઅછ નચર ભર્યું મંડાણુ,
સુનિસુવ્રત પૂજી' મન રૂલી, જાતી સમરિ કુઅરી રાયતણી,
સમલી થકી ઇ ખાટકીઇ હણી, ૫ મુનિવર સુમતિ સુણા નવક્રાર,
તતખિણિ પામિરૂ મેાખતૢઆર;
3
જનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
નિબંધ નામે ‘ આધ્યાત્મરસિક પતિ દેવચંદ્રજી - ( કે જે શ્રીમદ્ દેવચંદ્રજી જીવનચરિત્ર એ નામના પુસ્તકમાં પ્રસ્તાવનારૂપે ) અધ્યાત્મ જ્ઞાનપ્રસારક મંડળ તરફથી બહાર પડેલ છે તેમાં પૃ. ૪ અને તેની ટિપ્પણી; તથા હવે પછી પ્રકટ થનાર જૈન ગૂર્જર કવિએ-બીજો ભાગ. આ કૃતિના ટમે જે સ્વરૂપમાં મળ્યા છે તે સ્વરૂપમાં વિરામાદિ ચિન્હો મૂકીને અત્ર મેં ઉતારી મૂક્યા છે. ] '
ત્રી.
ત
થભનચર હિવ તીરથ ભણુ,
સકલ સામિ શ્રી છે થંભણુ, ધનદત્ત તણાં પ્રહણ જે હતાં,
સમુદ્ર માહિ રાખિયાં બુડતાં. ધનદત્ત સાહસ પુન'તર લડે,
સાસણ તણી દેવ ઈમ કહે; ત્રેવીસમા દેવ મિત ધરે,
•
કુસલ ખેમિ પુહતાં પ્રવહુણ ધરે. ૯ મંગલાર હતાં સાંચરચાં,
ખ′ભનરરિ સાપારે ફરિયાં, પૂજ્યા સલ સામિ ચાંલણાં,,
અન્ન મનારથ છે ઘણાં. જાણુ' સારડ દેસ જાઇએ,
ઘેાધે પાસદેવ વધાઇએ; ચંદ્રપ્રભ પાટણ દેવર્ક,
કરા સાર સામી સેવક. વીરમગામ નગર પાટડી,
ઝાલાવાડિ જ ખૂન કરી; ધલે ધવલક મઝાર,
હરિષ પૂજ માંડે નરનાર. નરસમુદ્રે પાટણ વર નમું,
નગરમાહિ સવહું મૂલગુ; પાઁચાસરા પાસ તિહાં વલી ભલે, આસસે રાયાં કુલતિકા. કરી પ્રસાદ સામણિ સરસતિ,
નગરમાહિ રિ કરણાવતી; વિનય વિવેક દેસિ ડાહિ,
કરિસુપૂજ મહિસાણા માહિ
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪

Page #75

વીસલનચર ધર્મ અફ્રિટાણુ,
પાસ ભવણિ નિતુ કરે પ્રણામ,
મેક્ષાકૃત તીર્થમાળા (વિ૦ ૧૫ સુ* શતક )
વીતરાગ ચલણે લાગીએ,
સામિ કન્હે મુગતિ માગીએ. ૧૫ લડું નગર શેત્રુજ તલટી,
કાલિ ભાવે પર્વત ગયા ઘટી;
ઋષભદેવ સામીને ટાણુ,
વહુ' નયર આણંદપુર માણ. ૧૬
સિધપુર વડલી વડગામ,
આણંદે જિષ્ણુ ક૨ે પ્રણામ,
હાથીદરે ગામ મહિગાલ,
જિહું પૂજ મડું ત્રિણિકાલ. ૧૭ આદિ નગર પાલ્હેણુપુર વલી,
પાસ જિંદું મન લી; પાલ્હેણુ રાગ અંગિ સંક્રમા,
પારસનાથ હેલાં નીગમાં. ચરાસી સીકર બ્રધર સાહ,
પાસ ભવણિ નિતુ ક૨ે ઉચ્છાહ, સાલ કાસીસાં સેના તણાં,
ખીજાં જિહું સુવણ અતિ ઘણાં. ૧૯
સીતાપુર અને સુરત
માલવણ માહિ પૂજા કરે; ધાણધાર માહિ તીર્થ અનેક,
કરસુ પૂજ નતુ નવી વિવેક, ઇડરગઢ રિસહેસર ભલે,
નાભિરાય મરૂદેવી તણુ; આસી પૂરવ લક્ષ કીધુ રાજ,
સનમ લેઇ પ્રભુ કિએ કાજ. તારણગઢિ અજિઅ જિષ્ણુ,
હરખ્યઈ થાખ્યા કુમર નિર્દ;
ચદસે ચઉંઆલ ભ્રુણ,
અરિ રાય જામિલ તું ક્વણુ.
પેસીને છે પાંચ પ્રસાદ,
સુગિરસ તે માંડે વાદ; ચંદન કુસુમ ધૂપ રે ધરા,
જિવર પૂજ઼ નિતુ કરો.
14
તીરથ આરાસણ મંડાણુ,
તિહાં રૂપાં સાનાની ખાણ; સાત ધાતુ કહી નૂતઇ,
તાંબા તરૂની તુર્ક.
२०
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
૧૫૭
આદિ નેમિ લેમ્ડણુ તિહાં ધણી, સતિ વીર પૂર્જા નતુ ભાવિ સરલ તરફ વનસપતિ ઘણી,
વિધન સર્વે ટાલે ભાવિ. નગર ચાડાલિ ગુણ ઘણા,
ભુવણ અઢાર છે જિષ્ણુ તાં; ચકરાસી ચહુટ હિવ (ફરાઉ,
ટામિ ઠામિ ક્રીસે ભુહુર્ં. મૂલનાયક શ્રી નાભિમલ્હાર,
જિષ્ણુ દીઠે મનિ હરખ અપાર; કરે પૂજ શ્રાવક મનિ હસી,
નગર ચડાવિ લકા જસી. ૨૭ આલિ તડિતાલી પ્રાસાદ,
એ બહું થાનિક દેવ યુગાદિ, ત્રિસલાદેવ કુઅર ધરિ ધીર,
મૂડથલે પૂજે મહાવીર. ઉબરણી લગ માણારસી,
તેહની વાત કહું હિ સી; ઊંખરણી અરમુદ તલહટી,
પ્રાસાદ કરવિએ સથે હતી.
૨૧
મ
૨૯
ધર દેવલે બિબ છે' શ્રેણાં,
લિઊં નામ સવિહાઁ તેહ તણાં; કાલી શ્રી સતિ જિષ્ણુ,
આંખથલે આદીસર વંદી, કાસકેડ઼ે અરબદ તલહેરી,
આદિ નેમિ પૂજઉ પાલટી; ઉદેલાણાં બે છે ગામ,
ચંદ્રપ્રભ સામિ લ" નામ, ડીડલેક સતીસર નમ્મુ,
ત્રીસેલી જિણ ત્રેવીસમે, ભારી શ્રી દેવ યુગાદિ,
તેડગી. મહાવીર પ્રાસાદ, ભીમાણે શ્રી સુત્રત નમું, તીર્થંકર માહે વીસમે; અરખદ તીરથ ચાૠતણું, ઊમાહા છે હ્રીયડે ધણેા. ૩૩ પ્રથમ તીથકર શ્રી યુગાદિ ચલણેસર નામીઅ તુમ્હે સાથે અમ્હે મુગતિ આપિ, સેવક હુઇ સામીય, નાભિરાય કુલિ મ’ડણાએ, અરબદ ગિરિ અવતાર; વિમલ મંત્રીસર થાપિએ, નિરમાલડીએ,
દીઠે હિરષ અપાર. ૩૪
૩૦
૩૧
૩૨

Page #76

કારતક-માગશર ૧૯૮૩
૧૫૪
' જેનયુગ સૂત જાગિ વિમલશાહ નિસિ હુઉં વિહાણું, પહુતા સહગુર પાસિ સામિ સપનુ એક જાણું, મેં દેઉલ દીધી ધજા, કુંજર સાહો કાન, ગુરૂ આગલ સપનું કહું, નિરમા દીઠે વિમલ પ્રધાન.૩૫ ગુરૂ ઉપદેશે વિમલશાહ મનિ કરે વિચારે; અભંગ તીરથ અરબદ ભંડારે, બહષભદેવિ મનમાંહિ ધરે મનિ સમરે અંબાવિક શ્રાવકને દ્રવ્ય સંપજે, નિરમા વેવય સયલ સહાવિ. ૩૬ તે દંડીસર ગામ દેસ ભૂપતિ ભૂપાલ, તે દૂહવિયાં તિર્યંચ ઢેર અસ્ત્રી ને બાલ, આલોઅણ આપું કિસી, ન લહુ સંખ પાર, સિરિઅરબુદગિરિ ઉ૫રિ, નિરવ થાપિન જૈન વિહાર. ૩૭ દંડનાયક શ્રી વિમલશાહ, તીરથ થિર થાપિય, ભરડા કન્હ લેઈ ભૂમિ ગરથ ઘણે આપીએ, અબાઈ આવી કહું માંડે અડક અપાર; થાનકિ શ્રી માતાતણે, નિરમા થાપિન જૈન વિહાર. ૩૮, પહિલા તેડાવ્યા સૂત્રધાર, મહુરત લે મલાઓ વાર; રંગ ખણુ દેઉલ તણી, બદરેસે કરજે પૂરણ. ૪૦ કે સેના રૂપ તણું, વિમલ નિખાવ્યા આણું ઘણા, સુત્રધાર જોઈ કસવટી, વિમલશાહ એ ગાઢ હઠી. ૪૧ તિલક વધારે વિમલહશાહ, જિણ સાંસણિ જિણિ
- કિઉ ઉછાહ, તીરથની કીધી થાપના, નાઠા સુભટ સર્વે પાપના. ૪૨
અબાઈ કહે એતાવીર, . . . - જેણિ છતા છે રાય હમીર, દેવિ અબાવિ વસે એહ ખવે, ''
એસિલ પ્રાણ મ માંડે ભવે, ૪૮ બાંભણુએ રાય અરબુદ લીઉં, "
આ રેમ નયર પૂરવ દિસિ લીફ, ઈણિ છતા છે બાર સુરતાણ, - કઈ ન માંડે એહસું પ્રાણ. ૪૯ એ વર આપે દેવિ આંબવિ,
એ બલિબાકુલ દેસિઈ ભાવિ, વિનય કરીને નેવજ માગિ,
એહ વણિગ છે એહવા લાગિ ૫૦ ખેતલ વીર મુહિ આલા,
* તુમહ દિવરાવસુ બાકુલા, તલવટ તેલ રંધાવ્યા ચણું,
ખેતલને દિવરાવિયા ઘણું. ૫૧ વિમલ મનાવિએ વાલીનાગ, * ટાલે ભૂત પ્રેતને લાગ, દીહ બિચ્ચારે ઇડું ઘડિઉં,
તતિખિણુ દેઉલ ઊપરિ ચડિઉં, પર મનમાહિ હર વિમલ અપાર,
દાદે પ્રગટે હુ મઢમાંહિ, અબાઈ આવી ઈમ કહિઉં,
બિંબ હતું તે થાનક કરિઉં, ૫૩ મનમાહિ હર વિમલ અપાર,
તતખિણિ તેડાવ્યા સૂત્રધાર, ઘડે ઘાટ હિવ દેહલતણે,
મુહિ માગિઉ ગરથ લો ઘણા. ૫૪ ઘડે ઘાટ છે કારણ,
એક એક પાહિ અતિ ઘણ, હસત મુખ થાંભે પૂતલી,
કુતિગ કરે રૂપ તે વલી. પપ અદબુદ તીરથ ગિરિ કવિલાસ,
- જિણિ થાનકિ જિણ પૂજે આસ, ગુફામાહિ દાદે પરિઠવિઓ, -
વિમલ મંત્રિ સપનિ આપિઉં. ૫૬ કરે પ્રાસાદ ટાલા સવિ અલી,
વિમલ મંત્રિસર પૂગી રૂલી, નેમિ ભુવનિ જસુ રૂલી આંમણું,
• વસ્તુપાલ વિતવેચે ઘણું. ૫૭
ગટસહિ,
દિગવિજ્ય કરી શ્રી વિમલ ઘરિ આવીએ,
ગુરૂતણે વચને પ્રાસાદ મંડાવિયે, મોકલ્યા જણું ઘણું ખાણિ આરાસણે રૂપમય થંભ તુહે કાઢિ તિહાં ખણી. ૪૩
પાટ થાંભા સિરાં ઘાટ દેઉલતણું, ખાણિ તીરે રહી ઘડિયે અતિ ઘણું પૂરવિ ચીતવિ સારસ વહંતણાં, નયર ચંદ્રાવતી ઘાટ આવિ ઘડિ6;
પાજ આરણ તણી વેગિ ઊપરિ ચડિક. ૪૫ - પરિયાં ભિડભલાં પી બાંધાં ઘણાં,
નીપને ગભારે વિમલવસહી તણે.
ક્ષેત્રપાલ મનિ કસમસ કરે,
મું આગલિ કુણું દેઉલ કરે, ઘણાં દીહ દાખિ ન સાહસિલ,
અંબાઇ આગલિ જઈ કહિ. કા
-
,

Page #77

મેધાકૃત તીર્થમાળા (વિ ૧૫ મું શતક)
આરાસણ આ પાયા,
નેમિભુવન જિસિત ઇંદ્ર વિમાન, પીતલ કર સિદ્ધિ સિહ જિદ,
જિણિ દીઠે મતિ હુઈ આણંદ. ૫૮ જાઇ લિ સેત્રત્રી માં,
પૂજ્યાં ઝુમાં પાપ સર્વે ગયાં,
જિમણ પાસે છે ઉંદરાં,
તે મડાવ્યાં અમણા તણુાં. તિઈ 'િબ ખિસારિયાં ઘણાં,
ને કહીએ શિવ બમણા તાં. ૫૯
વસ્તુ.
નિરય થાપિઆ તીરથ થાપચ્ય, અભ ગઇણે ઢામિ, સિર અબુત ગિરિ ઉપર,
વિમલ મંત્રિ પાઠ રાષિય,
બાર પાજ વહતી કરી.
આવા સંધ પાર, ખાઈ સાનિધિ કરે
વિ ગઢ ગિરનાર.
ઘણી વાત અરખદની ભલી,
હિત નસિક અહિ છાજલી, પ્રગઢ પાસ ખરો અતિ બો
સકલ સામિ શ્રી રાઉલેા. સરદા સધ આવે. અતિ ઘણા,
પ્રત્ય પૂરું સવ" તણા, ભાંજે ભીડ શગ સવિ ગમે,
જીરાઉલે પાસ ઇણે સમે, મહાહને સાહિં વડગામ,
સાચારો શ્રી વીર પ્રણામ, કાકર થરાઉ જિણ વીસ,
રતનપર જ નિસીસ. જાઉં ભણે વીજૂએ,
પ્રાસાદ પૂજાઁ એિ, સીરહડી સકલ શ્રી પાસ,
મનહતણી પૂરે જે આસ. સિરિ દિર નેલાં ગરીય વિચાર,
સુરહાડે પૂજઉં ત્રિણિ કાલ, અરખુદ ગાઢિ આદિ અહુચરે,
કસિ પુત્ર જિવર ટાર
૬૧
૬૨
૩ .
૪
૬૫
શ્રી જાલેર નગર ભીનવાલ,
એક વિપ્ર તિ" ની વિચાલિ, નિક્સહસ વાણિગનાં ઘરાં,
પચાતાળીસ હેસ વિપ્રહતાં. ૬૬ સાલાં નાલાં ને દેતુરાં,
પ્રાસાદ જિષ્ણુ ખૂબ માં, મુનિવર ઇસ એક પાસાલ,
આર્ટિનગર એવું ભીનમાલ.
ઉડ્ડ લાસ અને કારહું,
રાણિગ ગામ માહિ તલહટä,
કાલધરી ગામ ગેહલી,
સામી મુત ઈ સારતી. આદિનાથ વદાત અનેક,
સીરાતરી નતુ નથી વિશ્વ, લાયબુ નાણે નાંદીઈ,
નીતાડે જિવર ચાંદીચ્યું. કાર્યકરે સતિ લ” નામ,
અજાહરી ગઢિ વીરપુર ગામ,
ઝડાથી શ્રી સત જિષ્ણુ દ,
પાપતાં અમૂલઇ કદ
પીવા સિર વર્ધમાન,
પ્રશ્ન ઊઠીને કહું પ્રણામ, સકલ સામિ શ્રી બાવાડ,
એક નસ માને નહી પાર્ક.
થાગડમાત થઇ ભાગ,
બહુ વચન ઢાલે સર્વિ રોગ, વીરવાડે ઇક ધર્મવચાર,
નણે ત્રિશલા દેવ મહાર જાઇસી મેરે સીધલે,
મહિસુ માહિ પૂજા ભલે, ઈ ને પક રૂમી,
પાકારે પૂજી' મહુડી. સકલ સામિ સાનિધ્ય કરે,
આપા લાક સરળ જાગર વીસલપુર જાહી રિ,
માલીસામાહ પૃન કરી. તીરથ તણા ન નણુ પાર,
જાખેારે જિષ્ણ કરૂં જીહાર,
અધેડું" હાયડી ગામ,
૫૫
સિવારે જિષ્ણુ કહું પ્રસુખ
૬૭
-
७०
૭૧
૭૨
૭૩
૭૪
પ

Page #78

જાયુગ .
૧પ૬
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ મુંડાડે માદડી સનાથ,
સેજિત થિ વિણાયગ લિએ, . વરકાણે શ્રી પાર્શ્વનાથ,
કઈલવાડી પાલિઈ માંડીઓ, જાઉં હિવ દેસ સાતસે,
નાગેરૂ આણિએ હનુમંત, નાડાઈ મન ઉલ્લશે.
રાણપુર પાસે માંડીએ. જિહ પૂજ નિહાં નિતુ સવિહાણ,
એડતિ સામી અને ફલવૃદ્ધિ, અસલટિ માંહિ મંડાણ,
પાસ જિણેસર આપે બુદ્ધિ, તીરથ સંખ્યા કરું મેવાડ,
માય તાય ઠાકર તિહાં ધણી, તે પુણુ નહી અભ્યારિ પાડિ. ૭૭
પાલાવાલા રાણુગપુર ભણી.
નગર રાણપુર સાત પ્રાસાદ, દેલવાડું નાગદ્રહ ચિત્રોડ,
એકએક સિ૩ માંડે વાદ, આહડ કરહેડું વધાર,
ધજાદંડ દીસે ગિરિ વલી, . જાઉંર મજાઉદ્ર માદડી,
ઇસિ તીરથ નહી સૂરિજ તલે. ૮૯ જિણવર નામ ન મુકું ઘડી, ૭૮
પાયે પુરિસ સાત તેહતણે, હજી તીરથ ઘણાં છે ભલાં,
ઘડાબંધિ દ્રવ્ય લાગે ઘણે, મેં દીઠે કહિયાં તેતલાં,
બારસાખ તેરણ પૂતલી, કઈલવાડે કરહેડે પાસ,
ઘણે દ્રવ્ય લાગે તિહાં વિલી. ૮૭ મનહતણ જે પૂરે આસ.
ધન છવિઓ ધરણિગ તુમ્હ તણે, કુંભમેર સિહસર દેવ, -
ધન વેચિઉં ચઉમુખિ આપણું, અરબુદ થા આવ્યા છે,
વલી શૃંગ રેપારીઆ ઘાટ, 0 અરબુદ થકા હિવ ઊતરી,
પુણ્યતણી વહતી કીધી વાટ, ૮૪ વલા ગિ રહિયા ઘર કરી. ૮૦
પાંચ તીર્થ તિહાં પાંચ પ્રાસાદ,
પાવા પ્ર અને વિભાગ, કુંભકર્ણ સપનંતર દિઉં,
ચંપા મથુરા સજગૃહી, તુ વિંધ્યાચલ ગિરિ આવિવું,
તે થાનક જે દીસે સહી. ૮૯ દુર્ગ કોટ રાય દીઉં નામ,
એક તીરથ વીસેતર નામ, કુંભમેર ગિરિ વિસમું કામ. ૮૧
ઇણે ભણે સવિતું પ્રણામ, વણું છત્રી નહી કા મણું,.
શ્રાવક મુગતિ થકા અલજ્યા, આવ્યા લેક ચિહુ દિસિ તણું,
એહ તવન ભણજો હો ભયા. ૯૦ કરે ભગતિ રિસહસર તણી,
મેહ કહે મુગતિનું ઠામ, વિધન સેવે જાઈ તિહાં ઠલી. ૮૨
' સદા લિઉં તીર્થંકર નામ, વ્યવહારીયાતણી ગજઘટા,
તીરથભાલે ભણે સાંભલો, સાત સાહસ કીધા એકટા,
- જઈ પાપ ઘટ હુઈ નિરમ. ૯૧ ઘણા બોલ બોલ્યા ગુણવંત,
–ઇતિશ્રી તીર્થમાલા સમાપ્તા ૪-૧૩ નની પ્રત નાગેરૂ આણે હનુમંત. ૮૩ .
મે. સેં. લા, મુંબઈ [ આમાં આવેલાં તીર્થસ્થલે હાલમાં ભૂગળની નજરે ક્યાં આવેલ છે તેની તપસીલ કંઈ વિગતવાર હકીક્ત સાથે અખંડ ઉગ્ર વિહાર કરતા મુનિ મહારાજે યા તીર્થયાત્રા કરનારા શ્રાવકે ય તે તે ભાગમાં રહેનારા જણાવશે તે અમે પ્રેમથી પ્રકટ કરીશું. તંત્રી.]

Page #79

વીરાસ,
૧૫૭
વીર રાસ.
અભયતિલકગણિની પ્રાચીન કૃતિની અર્વાચીન છાયા]
(પં. લાલચંદ્ર ભગવાનદાસ ગાંધી. સેંન્ટ્રલ લાયબ્રેરી, વડોદરા.) _ ગત દીવાલી અંકમાં આ કૃતિ મૂલમાં આપી હતી અને તે સં. ૧૭૦૭ ની જૂની ગુજરાતીમાં હોવાથી તેને “માન ગુજરાતીમાં મૂકવા માટે તથા ભાવાર્થ જોડવા માટે ખાસ કરી પંડિત બહેચરદાસને આહવાન કર્યું હતું, રંતુ તેઓ તેમ કરી મોકલી શક્યા નથી, જ્યારે પંડિત લાલચંદ વિના આમંત્રણે સ્વયં તેમ કરી પુષ્કળ ટિપ્પણું સાથે તે કાવ્યની વર્તમાન ભાષામાં કાચા કરી મોકલી આપેલ છે તે માટે તેમને ઉપકાર માનીએ છીએ. તત્રી] .
પાર્શ્વનાથ જિનદત્તગુરુના, પાદપ પ્રણમીને; રંગે ખેલે મલીને તથા ખેલો, પ્રભણીશ વીરનો રાસડે રે,
મધુર સ્વરે ગીત ગાય વરબાલિકા; સાંભલ ભવ્ય મલીને. ૧ સીલણ દંડનાયકવર હળે, સરસ્વતી માતા વનવું રે, મુઝ કરો વડે પસાય; વીર થાયાથી પૂરિતપ્રતિ દૂઓ (થયો). ૧૦ વીર જિનેશ્વર જિનસ્તવું રે, મેલ્હી અન્ય વ્યવસાય. ૨ જે (જ્યારે) ચ વીરભુવને, કભીમપલ્લીપુરી વિધિભવને રે, થાણે વીર જિ; 'દંડ કલશ સૌવર્ણ; દર્શન માત્ર ભવ્ય જનના, તેઓ ભવદુઃખ કંદ. ૩ તે (ત્યારે) વિધિમાર્ગે સમુલ્યો , શ્રી સિદ્ધાર્થ નરેશ્વરના રે, કુલ-નભસ્તલે માકંદ,
જય જય શબ્દ સુરમ્ય. ૧૧ ત્રિશલાદેવી-ઉદરસરે રે, સુવર્ણકમલ ઉ. ૪ વીર ધ્વજ જે લહલહે, નિરુપમરૂપે વીરજિનરે, સર્વ જગત વિસ્મયા;
- હર્ષે ય જગત સર્વ; : પ્રણમતા ભવ્ય જનના રે, સઘલાં દુરિત હરેય. ૫
હર્ષ ભટ્ટ અનગારાએ, પટિયાં કાવ્ય અપૂર્વ. ૧૨ તસ ઉપર ભવન ઉગ વર તોરણ, મંડલિક રાજ-આદેશ અતિશોભન;
પવન-કકપતી વીરગૃહ, જાણીને ય પડાય (પતાકા; શાહે ભુવનપાલે કરાવ્યું,
તે ઊપાડી ચપેટા કરે, દુષ્ટ અરિષ્ટ હણવા ય. ૧૩ જગધરશાહ કુલે કલશ ચડા. ૬ તે ચ વૃજપે વીરજિન-કલા ન અંગે સમાય; હેમખ્વજદંડ કલશો ત્યાં કર્યો,
તે જન પેખી વીર–પદન, હલકલેલે જાય. ૧૪ પૂજ્ય જિનેશ્વરસુગુરુ પાસે પ્રતિષ્ઠા • તે વીરભુવન સુપ્રતિષિત, દિશિ દિશિ વાગ્યાં તુર; વિક્રમ વરસ તેરસે સાત ઉત્તરે,
તે દિશિદિશિ વધામણું દૂઉં(થયું), સંધ-મનોરથપૂર.૧૫ ચેત વૈશાખ દશમીએ શુભ વાસરે. ૭ જે પ્રભુ વીરનિંદ્રને, નયનાંજલિપુટે પીવે; આ મહમાં દિશદિશ સંધ મલ્યા ઘણું,
જેમ અમૃતનિશ્ચંદ, તેજ ધન્ય સુકૃતાર્થ નર. ૧૬ વસન ધને વરસતા જેમ નવધના;
જે નહવરાવે વાંદે, ચર્ચે ચર્ચે વીરજિન; ઠામ ઠામ અતિ નાચે તરણું જન,
નવ નિધાન તે લહે, ભ્રાંતિ મ કરશો ભવ્યજન. ૧૭ કનકમણિ પુર–નવરંજિતજના. ૮ ઘર ઘર બાંધી નવ વંદનમાલિકા,
વીરના સિંહારે, એહ રાસ જે દે નર; ઉભી કરી ગૂડી ચોક પર પૂર્યા તે શિવપુર મોઝાર, વિલસે સુખ ભોગવે પર. ૧૮ આદરે સંધ સઘલય પરિપૂ,
ખેલા કેલિ દેરાસે જ રશિયામણે; સર્વદર્શન નગરલોક માન્યો. ૯ તાસ કરે શિવ શાંતિ, બ્રહશાંતિ અને ખેતલ. ૧૯

Page #80

[૧]
૧૫૮
જનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ થાવત મેરગિરિ સાર, વિલસે મહીમંડલે સધલે - ગણધર સાર્ધ શતક-બહવૃત્તિ વિગેરે આ જિનેશ્વરશ્રી મંડલિકવિહાર, તાવત એહ ન જો. ૨૦ સૂરિની આજ્ઞાથી રચેલ જણાવેલ છે."
અભયતિલગણિ પાસે, ખેલે મલી કરાવ્ય; ચિત્રકૂટનિવાસી ઉકેશવંશી આસાના પુત્ર સંઘ એમ નિજ મન-ઉલ્લાસ, રાસલડે ભવિજન દિયો. ૨૧ પતિ સા સલ્લાક આ જિનેશ્વરસૂરિના પરમભક્ત
હતા, તેણે આ સૂરિના સદુપદેશથી નલકમાં જયટિપ્પન–છાયાથી અર્થ સ્પષ્ટ થતો હોવાથી પુનઃ તુગ્નિ દેવના રાજ્યમાં વિ. સં. ૧૨૮૫ માં સિદ્ધાંત ક્તિરૂપે તેને અર્થ ન જણાવતાં તે રાસ સાથે સંબંધ વિગેરે સમસ્ત જૈનશાસ્ત્રને ઉદ્ધાર કરાવ્યું હતું, ધરાવતાં ઐતિહાસિક નામે-[૧] જિનેશ્વરસૂરિ, [૨] અભ- જેમાંની કસ્તવ-કવિપાક પુસ્તિકા જેસલમેર-જૈન તિલકગણિ, [3] ભુવનપાલ, [૪] ભીમપલ્લી, [૫] મંડ- બડા ભંડારમાં વિદ્યમાન છે. (જૂઓ જેસલમેર લિક-વિહારના સંબંધમાં હારું વક્તવ્ય અહિ જણાવું છું—
ભાંસૂચી, પૃ. ૨૬) ઉપદેશમાલા બહવૃત્તિની
તથા આવશ્યક વૃત્તિની એક તાડપત્રીય પ્રતિ જેસ| જિનેશ્વરસૂરિ.
લમેરમાં છે કે જેમાં ૩૧+૨૩ કાવ્યોની પ્રશસ્તિ છે, પૂર્વોક્ત વીર-રાસની ૭ મી ગાથામાં સૂચવાયેલ
ય તે આ જિનેશ્વરસૂરિને સમર્પિત કરવામાં આવેલી વિ. સં. ૧૩૧૭ માં ભીમપલ્લીમાં વીર-વિધિભવન છે. (જૂઓ જે. ભાં. સૂચી પૃ. ૩૬,૪૩) અપરામ મંડલિક-વિહારમાં વીર પ્રભુની પ્રતિમાની પલ્લીવાલવંશીય ભાષ(ખ)ણ નામને ગૃહસ્થ તથા સુવર્ણમય ધ્વજદંડ, કલશ વિગેરેની પ્રતિષ્ઠા આ જિનેશ્વરસૂરિના કરકમલથી અધિવાસિત થયે કરનાર આ જિનેશ્વરસૂરિને સંક્ષિપ્ત પરિચય અંહિ હોં, જેણે પોતાનાં માત-પિતાના પુણ્યાર્થે આ શ્રી સમુચિત લેખાશે.
- જિનેશ્વરસૂરિ ગુરુના આદેશથી, હરિભદ્રસૂરિ રચિત આ જિનેશ્વરસૂરિ મસ્કટ નિવાસી સુપ્રસિદ્ધ સરાદિત્ય ચરિત્ર નામનું તાડપત્રીય પુસ્તક લખાવ્યું વિદ્વાન ભંડારી નેમિચંદ્ર (સક્રિય પ્રકરણ, જિ. હતું, જેનું વ્યાખ્યાન વિ. સં. ૧૨૯૯માં. ખંભાવલ્લભસૂરિ-ગુણવર્ણન ગીત વિ. ના કર્તા)ના પુત્ર તમાં એજ લાષ(ખ)ણે રત્નપ્રભસૂરિ પાસે કરાવ્યું હતા. તેમની માતાનું નામ લક્ષ્મી, વિ. સં. ૧ર૪પ હતું. (વિસ્તૃત પ્રશસ્તિ જુઓ પીટર્સન રિ. ૩, ૫. માં તેમને જન્મ થયો હતો. જન્મ નામ અંબા, વિ. સં. ૧૨૫૫ માં ખેડામાં વિધિમાર્ગ (ખરતર વિ. સં. ૧૩૧૩ માં પા©ણુપુરમાં આ સૂરિએ ગચ્છ)ના સુપ્રસિદ્ધ વાદી જિનપતિસૂરિ (સંધપટકે રચેલું શ્રાવક ધર્મપ્રકરણ જેસલમેર-જનભંડારમાં વિવરણ, પંચલિંગી વિવરણ, પ્રબંધોદય, તીર્થમાલા અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તેમને અન્ય મહાપ્રબંધ ચંદ્રવિગેરેના પ્રણેતા) પાસે જનદીક્ષાથી દીક્ષિત થતાં પ્રભચરિત મહાકાવ્ય તથા અનેક સ્તુતિ-સ્તોત્ર હોવાનું તેમનું નામ વીરપ્રભ રાખવામાં આવ્યું હતું. જિન- જણાય છે, પરંતુ જવામાં આવતાં નથી. • પતિસૂરિના સ્વર્ગવાસ (વિ. સં. ૧૨૭૭) પછી વિ. સં. ૧૦૨૬-૨૮ માં વીજાપુરમાં તથા અન્યત્ર સર્વદેવાચાર્યે તેમને વિ. સં. ૧૨૭૮ માં જારમાં પણ અનેક સ્થલે તેમણે અનેક જનમંદિર, દેવકુલિજિનપતિસૂરિના પટ્ટ પર સ્થાપી જિનેશ્વરસૂરિ નામથી કાઓ અને જૈનમૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કર્યાનું જણાય પ્રસિદ્ધ કર્યા હતા.
છે. અભયકુમાર ચરિત લખાવનારની કુમારગણિ વિ. સં. ૧૨૮૫ માં જિનપતિસૂરિશિષ્ય પૂર્ણ કવિએ રચેલી પ્રશસ્તિ, સંઘપુરનો શિલાલેખ જિનેભદ્રગણિએ રચેલ ધન્ય શાલિભદ્રચરિત્ર, વિ. સં. શ્વરસૂરિ દીક્ષા વિવાહલો (સેમમૂર્તિ ગણિ રચિત, ૧૨૯૭ માં જિનપાલગણિએ રચેલ દ્વાદશમુલક-વિ- ૧, એ જેસલમેર ભાંડાગારસી (ગાયકવાડ એ. વરણ, વિ. સં. ૧ર૯પ માં સુમતિગણિએ રચેલ સિપી વડોદરાથી પ્રકાશિત)

Page #81

૧૫૯
વીર-રાસરાસસાર સાથે ભાવનગર આત્માનંદ સભાથી પ્રકા- અભયતિલકગણિની અમરકીર્તિરૂપ વિસ્તૃત અન્ય - શિત), જેિસલમેર ભાં. સૂચી, ખરતગચ્છ-પટ્ટાવલી કૃતિ સુપ્રસિદ્ધ શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રાચાર્યના સંસ્કૃત દિવ્યાશ્રય વિગેરેમથી આ સૂરિના સંબંધમાં થોડું ઘણું વૃત્તાન્ત મહાકાવ્ય પર સંસ્કૃતમાં ૧૭૫૭૪ સાડા સારહજાર મળી શકે છે.
. . કે પ્રમાણ ટીકા છે. જે મુંબઈ સરકારી સિરી| વિ. સં. ૧૩૩૧ માં જારમાં પ્રધતિ ના- ઝધારા બે ખંડમાં ઈ. સ. ૧૯૧૫ અને ૧૯૨૧ માં મના પિતાના શિષ્યને સ્વયં પોતાના પટ પર સ્થાપી પ્રકાશિત થઈ ગયેલ છે. આ ટીકા અભયતિલકગતેમને જિનપ્રબોધસૂરિ નામથી પ્રસિદ્ધ કરી જિનેશ્વર-ણિએ પૂવક્ત જિનેશ્વરસૂરિના આદેશથી રચી હતી સુરિ સ્વર્ગવાસી થયા.
" અને વિ. સં. ૧૩૧૨ ની દીવાળીમાં પાલ્ડણપુરમાં જિનેશ્વરસૂરિને અનેક ઐઢ વિદ્વાન શિષ્યો હતા,
પૂર્ણ કરી હતી. આ ટીકાનું સંશોધન તેમના વિવાતેમાંના ૧૫ ને ટુંક પરિચય અહિં આપ્યો છે, જેમાં
ગુરુ લક્ષ્મીતિલક કવિએ કર્યું હતું.' આ વીર-રાસ રચનાર અભયતિલક ગણિતે પણ
આ સ્થલે પ્રાસંગિક એક ભ્રમનિવારણની અનિસમાવેશ થાય છે એ ઉપરથી અભયતિલકગણિતા વાયે પરમ આવશ્યકતા છે કે જેથી ભવિષ્યમાં એ ગુબંધુઓ પણ કેવા સમર્થ પ્રતિભાશાળી હતા,
ભૂલ થતી અટકે અને પરંપરાએ લેખકે તે બ્રાન્તિનું તેને પણ કંઈક ખ્યાલ થશે.
અનુકરણ ન કરતાં સત્યસ્વરૂપ પ્રકાશમાં મૂકે. આ બ્રાન્તિ દુવ્યાશ્રયના કર્તા સંબંધમાં ઇતિહાસ રસિક
ફાર્બસ સાહેબે અને અન્ય લેખકોએ કરી જણાય ' (૧) અભયતિલક ગણિ,
છે. ફાર્બસ સાહેબની સુપ્રસિદ્ધ રાસમાળા કે જેનું વિ. સં. ૧૩૦૭ માં પ્રાચીન ગુજરાતી ભાષામાં ગુજરાતી ભાષાંતર રા, રા. દીવાન બહાદુર રણછોડરચાયેલી જણાતી “વીર રાસ” નામની જેમની ૨૧ ભાઈ ઉદયરામદાર થયેલું છે, જેની પુનઃ શોધિત કડીની ઐતિહાસિક લઘુકૃતિ “જનયુગ'ના ગત દીપ- તથા વર્ધિત ત્રીજી આવૃત્તિ (ભા. ૧) ફાર્બસ ગૂજસેવી ખાસ અંકમાં પ્રકટ થઈ છે, અને અર્વાચીન રાતી સભાદ્વારા વિ. સં. ૧૯૭૮ માં પ્રકાશિત થયેલી છીયા મેં આ સાથે લખી મોકલી છે, તે અભય છે. તેના પૃ. ૩૭૬ માં નીચેનાં વાક્યો દૃષ્ટિગોચર તિલકગણિને પરિચય અહિં ઉચિત ગણાશે. ' ' થાય છે –
અભયતિલકગણિની જન્મભૂમિ, જ્ઞાતિ માતા દ્વયાશ્રયને પ્રારંભ, પ્રસિદ્ધિ પામેલા હેમાચાર્ય પિતા કે જન્મસમય, દીક્ષા સમય-સ્થલ સંબંધમાં કરેલું જણાય છે. તે કુમારપાલના રાજ્યની સમાપ્તિએ વિશેષ જાણવામાં આવ્યું નથી છતાં અનુમાનથી ઈ. સ. ૧૧૪૭ ની પહેલાં મરણ પામ્યા હતા. ત્યાર પછી સમજી શકાય તેમ છે કે વિક્રમના તેરમા સૈકાના પ્રમ્હાદરપટ્ટણ (સેવશા પાલણપુર)માં લેશાજતિલક્શણું ઉત્તરાર્ધમાં અથવા અંતમાં તેમનો જન્મ થયો હશે. કરીને જનસાધુ હતા તેણે તે અધૂરા ગ્રંથનું સાંધણ • તેમની દીક્ષા અને ગણિપદવી પણ તેજ અરસામાં
ચલાવીને ઇ. સ. ૧૨૫૬ અથવા સંવત ૧૩૧૨ ની દિ
વાળીને દહાડે પૂરો કર્યો. ત્યાર પછી તેના ઉપર લક્ષ્મીથઈ હોવી જોઈએ; કેમકે વિ. સં. ૧૩૦૭ માં
તિલકકવિએ, શુદ્ધ કરીને, ટીકા રચી છે, એવું ઉપર રચાયેલી જણાતી તેમની આ કૃતિમાં :'(૨૧ મી સાધુ લખી ગયું છે. શ્રી દુર્લભરાજ રાજ્ય કરતા હતા તે કડીમાં) અભયતિલક ગણિ નામને ઉલ્લેખ જોવા- વેળા શ્રી વર્ધમાન આચાર્ય ગુજરાતમાં પ્રવાસ માં આવે છે.
હતો તેની દીક્ષાવલિમાં નવમે લેશાજય પુરૂષ હતા જે જિનેશ્વરસૂરિન પરિચય ઉપર કરાવ્યો છે, એવું તે માને છે.” તે જિનેશ્વરસૂરિ આ રાસકાર અભયતિલકગણિના તથા પૃ. ૩૩૭ માં નીચેનાં વાક નજરે પડે છે... - દીક્ષાગુરુ હતા અને વિદ્યાગુરુ લક્ષ્મીતિલક ઉપાધ્યાય જ ક્રયાશ્રયમાં હેમચન્દ્રને રચેલે કેટલે ભાગ હશે હતા. જેને પરિચય આ લેખમાં આગળ આપે છે. એ જાણવાને બની આવે, અને લેશાજય અને લક્ષ્મી

Page #82

૧૬૦
જૈનયુગ
તિલકના હાથથી ફેરફાર થયા વિના તેમાંના કેટલા ભાગ હાલના પુસ્તકમાં હશે, એ જણાય તે મુખ્ય રાજ્યા માંહેલાં એ રાજ્ય વિષે તે જ વેળા થયેલા ગ્રંથકારના
અભિપ્રાય આપણા જણવામાં આવે. પણ આવા પત્તા લાગવા અશક્ય છે; માટે આ જનાનાં લખેલાં વર્ણન, જે સમયે લખવામાં આવેલાં તેજ સમયના નાંધી રાખેલા
રાસ તરીકે માની લેવાં જોઇયે. આવા પ્રકારની એ વર્ણનની તુલના કરયે તેા પણ તે મૂલ્યવાન નથી. એમ નથી. ’
મે. રા.રા. ગાવિંદભાઇ હાથીભાઇ દેસાઈ (નાયબ દીવાન સાહેબ, વડાદરા ) દ્વારા તૈયાર થયેલ ગુજરાતના પ્રાચીન ઇતિહાસ, કે જે. ગુજરાત વર્તાયુલર સાસાઈટી અમદાવાદ માત વિ. સ’. ૧૯૬૫ માં ખીજી આવૃત્તિરૂપે પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. તેમાં (પૃ. ૧૪૨ માં) પણ થાડા ફેરફાર સાથે પૂર્વોક્ત આશયને અનુસરતા ઉલ્લેખ જોવામાં આવે છે
હેમચંદ્રે હ્રયાશ્રય લખવાની શરૂઆત ઇ. સ. ૧૧૬૦ માં કરી હતી. એવું કહેવાય છે કે એ ગ્રંથ અભયતિલગજ નામના ખીજા જૈનસાધુએ ઇ. સ. ૧૨૫૫ માં પૂરો કરી સુધાર્યાં હતા. ’
રાવબહાદુર મનેહર વિષ્ણુ કાથવટેના ભરતખડાચા પ્રાચીન ઇતિહાસ 'માં પણ આવાજ આશયનુ લખાણ થયું
છે કે—
r
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
માં આ ભૂલ સુધારવા નીચે જણાવેલ ઉલ્લેખથી કંઇક અંશે પ્રયાસ કર્યો છે——
આમ મૂલચન્થ જાતે તપાસી નિય કર્યાં વિના અનેક લેખકાએ એક બીજાના ઉલ્લેખેા જોઈ પર પરાએ એ ભૂલ ચાલુ કાયમ રાખી છે. તે ના. શ્રી. સરકાર મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડ સેનાખાસ ખેલ સમશેર બહાદુર એમની આજ્ઞાર્થી સંસ્કૃત ક્રયાશ્રય મહાકાવ્યનું ગુજરાતીમાં ભાષાંતર (વડાદરા દેશી કેળવણી ખાતા તરફથી વિ. સ. ૧૯૪૯ માં પ્રકટ થયેલ ) કરનાર મણિલાલ નભુભાઇ દ્વિવેદીએ દયાશ્રયને સાર દર્શાવ્યા પછી વિશેષાવશેાકન (પૃ. ૩૦)
“ એની ટીકા કોઇ અભયતિલક ગણી નામના જ સાધુએ લખી છે તે બહુ ઉપયોગી છે. ફાર્બીસ સાહેબ આ અભયતિલકગણીને બદલે લેશાભયતિલકગણી એવું નામ આપે છે તે તેને અપૂર્ણ રહેલા હ્રયાશ્રયને પૂર્ણ કરનાર જણાવે છે. તથા ટીકાકાર તા કોઇ લક્ષ્મીતિલક નામે ખીલેજ જણાવે છે. યાશ્રયની જે પ્રતિ મારા આગળ છે તેમાંથી આવી કશી વાત નીકળતી નથી, તેમાં તે જેને હું ટીકા કહું છું તેને વૃત્તિ કહેલી છે, ને પ્રતિસર્ગે આ પ્રમાણે સમાપ્તિ કરેલી છે:
इति श्रीजिनेश्वरसूरिशिष्यलेशाभयातील गाणीविरचितायां श्रीसिद्धहेमचंद्राभिधानशब्दानुशासनद्वयाश्रयंवृत्ती.
ઈત્યાદિ. અભયતિલકગણી, તે જિનેશ્વર સૂરિના શિષ્ય એમ આમાંથી જાય છે ને શિષ્યલેશ એ ઉપનામ ચર્સુરજ જેવું નમ્રતાવાચક શિષ્ય એ અનુજ બેાધક છે; આ નામને બરાબર ન જેવાથી કેશાભયતિલકગણી એવું ભ્રમયુક્ત વાંચ્યું હોય એમ ધારૂં છુ, ”
તથા મુબઇ સરકારી સિરીઝ તરફથી ઇ. સ. ૧૯૨૧ માં પ્રકટ થયેલ સંસ્કૃત દ્નયાશ્રય મહાકાવ્યના સંસ્કૃત પ્રસ્તાવમાં શ્રીયુત ૫. દત્તાત્રેયશર્માએ રાવબહાદુર મ. વિ. કાથવટેના ઉપર દર્શાવેલ ‘ભરતખંડાચા પ્રાચીન ઇતિહાસ ' ના ઉલ્લેખ ટાંકી સÝતમાં પેાતાના અભિપ્રાય સૂચવ્યા છે કે—
“આ કુમારપાલના ગુરુપણાને પામેલ હેમચ', આ ગ્રંથ (યાશ્રય)ના ઇ. સ. ૧૧૬૦ માં પ્રારંભ કરી અપૂહુંજ મૂકી સ્વર્ગવાસી થયા. આભ્ય (અભય) તિલકગણિત જૈનસાધુએ આ (યાશ્રય) ગ્રન્થ ઈ. સ. ૧૨૫૫ માં તેના સમર્થનમાં-યાશ્રયના ૧૭ મા સના ૪૨ મા પૂરા કર્યાં. ”
અભયતિલકગણિએ રચી એમ મ્હને જાય છે. અને તૈયાશ્રય મહાકાવ્ય પૂરૂંજ હેમચદ્રે રચ્યું અને વ્રુત્તિ
શ્લોકની વૃત્તિમાં વૃત્તિકારે મૂલકારથી બતાવેલ પાતાના
ભેદ, વૃત્તિકારે પ્રાન્તમાં દર્શાવેલ પાતાનુ` માત્ર વૃત્તિકારપણું
વિગેરે સ્પષ્ટ ટાંક્યુ છે. '
આવી રીતે ભ્રમનિવારણ માટે પ્રયાસ થયેલ હાવા છતાં સાક્ષરાનુ લક્ષ્ય એ તરફ ખેંચાયું નથી, તેથી અમ્હે પણ સપ્રમાણુ અમ્હારા અમિપ્રાય દર્શાવી નમૃતાપૂર્વક ઇતિહાસ લેખક વિજ્જતાનું ખાસ કરીને તે તે ગ્રંથેના ભાષાંતર કર્યાં, સોંપાદક, પ્રકાશક મહાશયાનું લક્ષ્ય ખેંચી એ પર પરાગત સ્ખલનાને સુધારી પ્રસિદ્ધ કરવા તેમને સૌજન્યથી સૂચવીએ છીએ.

Page #83

વીર-રાસ
૧૬૧ ફાર્બસ સાહેબને સંસ્કૃત દ્વયાશ્રય મહાકાવ્યની ટીકાની તેના ૧, ૧૨, ૧૩ એ ત્રણ કે બરાબર અર્થ પ્રાંત પ્રશસ્તિવાળી શુદ્ધ પ્રતિ પ્રાપ્ત નહિ થઈ શકી ન સમજવાથી તેવો ભ્રાંતિયુક્ત ઉલ્લેખ કર્યો જણાય હોય તેથી તે વાંચવામાં ભ્રમ થવાથી અથવા તેને છે. વાસ્તવિક રીતે તેનો અર્થ આ પ્રમાણે થઈ શકે અર્થ બરાબર નહિ સમજી શકવાથી તેવો આશય “અતિ વિમલ વિશાલ ચાંદકુલમાં શ્રી વર્ધમાનાદર્શાવ્યો હશે. આજે તેઓ સાહેબ વિદ્યમાન હોત ચાર્યના શિષ્ય જિનેશ્વરસુરિ દિજાતિ (જાતિથી તે અવશ્ય પિતાની ભૂલ સમજી સુધારત. વૃત્તિકાર બ્રાહ્મણ હોવાથી, પક્ષે ચન્દ્ર) થયા, જેમણે ગુજઅભયતિલકગણિ પિતાને હેમચન્દ્રાચાર્યના સંસ્કૃત રાતની ભૂમિમાં (પાટણમાં) દુર્લભરાજની સભામાં દ્વયાશ્રયના વિદ્યુતિકાર, વૃત્તિકાર કે ટીકાકાર તરીકે જ વસતિમાર્ગને પ્રકાશ કરી (ચૈત્યવાસીઓને વાદમાં ઓળખાવે છે, મૂલ દ્વયાશ્રયના કર્તા તરીકે કે હેમ છતી) સાધુઓને સારા વિહાર કરનાર કર્યા હતા.” ચંદ્રાચાર્યના અપૂર્ણ ભાગના પૂર્ણ કરનાર તરીકે વૃત્તિકાર અભયતિલકગણિએ ત્યારપછીના દસ ક્યાંય ઓળખાવતા નથી. વૃત્તિને અંતે ૧૫ બ્રોકની કેમાં પિતાની ગુસ્પરંપરા દર્શાવી છે, તેને આવા જે પ્રશસ્તિ વૃત્તિકાર અભયતિલકગણિએ દર્શાવી છે, વંશક્રમમાં ગોઠવી શકાય –
(ચાંદ્રકુલ) વર્ધમાનસૂરિ જિનેશ્વરસૂરિ (દુર્લભરાજની સભામાં વસતિમાર્ગ પ્રકાશક જિનચરિ (સગરંગશાલા રચનાર )... અભયદેવસૂરિ (સ્તષ્ણનમાં પાર્શ્વપશુના સ્થાપક, નવાતિકાર) જિનવલ્લભસૂરિ જિનદત્તસૂરિ
જિનચંદ્રસૂરિ
જિનપતિસૂરિ જિનેશ્વરસૂરિ
જિનરત્નસૂરિ બુદ્ધિસાગર અમરકીર્તિ પ.પૂર્ણકલશગણિપ્રધચંદ્રગેણિલમીતિલકણિ પ્રદર્તિ અભયલિકગણિ
દરેક સર્ગની વૃત્તિના પ્રાન્ત લેખમાં પિતાને તિલકગણિએ પિતાના મતિવૈભવના અનુસાર સકર્ણજિનેશ્વરસૂરિના શિષ્યલેશ તરીકે ઓળખાવવામાં પ્રજ્ઞજના કાનને ઉત્સવ-આનંદ આપે તેવી આ પિતે તેમના અનેક શિષ્યમાં લઘુશિષ્ય તરીકે હતા વિવૃતિ (વિવરણ) રચેલ છે. સર્વ વિદ્યાઓમાં એમ સૂચિત કરવાને અને પિતાની લઘુતા-નમ્રતા પ્રવીણ, વિકલતા વિનાની કવિતા ક્રીડાના ક્રીડાગૃહરૂપ, દર્શાવવાને વૃત્તિકારને હેતુ કલ્પી શકાય. ૧૧ થી કીર્તિવડે સમુદ્રના પારગામી, ત્રણ ભુવનના જનપર
વ્યોમાં વૃત્તિકારે જણાવ્યું છે કે તે ઉપકાર કરવાના નિયમવાળો. લક્ષ્મીતિલક કવિરૂપી સુગુરુ (જિનેશ્વરસૂરિ)ને આદેશથી મુનિ અભય- સૂર્ય, કે જેઓ સમગ્ર મંથસમૂહમાં મહારા ગુરુ છે

Page #84

૧૬૨
અને આ રઢયાશ્રયમાં તે વિશેષે કરીને પ્રકૃષ્ટ ગુરુ છે, તેમણે આ ટીકાને સારી રીતે શુદ્ધ કરી છે. વિ. સં. ૧૭૧૨ માં પ્રહલાદનપત્તન (પાલણપુર) માં દીવાળીના શુભ દિવસે આ ટીકા પૂર્ણ થઈ આ વૃત્તિનું પ્રમાણ ૧૭૫૭૪ સત્તરહજાર પાંચસે સુમેાત્તેર શ્વેાકાનું નિશ્ચિત કરેલું છે. ’
જૈનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
તે નથી મૂકયું. પરંતુ તેથી આગળ આઠમા અધ્યાયતા પણ દરેક સૂત્રાના ક્રમવાર ઉદાહરણુપ્રયોગા સમજાવતું, કુમારપાલચરિત પ્રતિપાદન કરતું આઠ સર્ગનું પ્રાકૃત દ્વાશ્રયમહાકાવ્ય પણ પૂછું રચેલ છે, જે પૂર્ણકલશ ગણિ (અભયતિલક ગણિના સતી" ગુરુબન્ધુ)ની વિ. સં. ૧૩૦૭ માં રચાયેલી વૃત્તિ સાથે મુંબઇ સરકારી સિરીઝ્ તરફથી ઇ. સ. ૧૯૦૦ માં સુપ્રસિદ્ધ થયેલ છે. કમભાગ્યે ફાર્બસ સાહેબ, મ. ન. દ્વિવેદી વગેરેને આ પ્રાકૃત યાશ્રયનાં દર્શન થયાં જણાતાં નથી. દ્વયાશ્રયના પ્રાર’ભતા ઉપકર્યુંક્ત લેખકેાએ દર્શાવેલા સમય પણ કાલ્પનિક જણાય છે, પ્રામાણિક જણાતા નથી.
શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાર્યે પોતાના સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસનના સાત અધ્યાયનાં દરેક સૂત્રાના ક્રમવાર ઉદાહરણપ્રયાગે દર્શાવતું, અને શબ્દાનુશાસનના વિશેષહેતુભૂત સિદ્ધરાજ જયસિંહના વશીની કરતું વીશસનું એ સંસ્કૃત દ્વયાશ્રયમહાકાવ્ય અપૂર્ણ २ श्रीपार्श्वनाथ - जिनदत्तगुरुप्रसादा
दारभ्यते रभसतोऽल्पधियाऽपि किञ्चित् । श्री हेमचन्द्रकृत संस्कृत दुर्गमार्थ श्रद्वयाश्रयस्य विवृतिः स्व-परोपकृत्यै ॥
—સ. તૈયા. રૃ. પ્રારંભ શ્લા. ૪ ( મુંબઇ સરકારી સિરીઝ તરફથી ઈ. સ. ૧૯૧૫ માં પ્રકાશિત ).
३ "सुगुरोस्तस्यादेशात् सकर्णकणेत्सवं
विवृतिमेताम् |
स्वमतिविभवानुसारान्मुनिर्व्यधादभय
तिलकगणिः ॥
नाती सर्व विद्यास्ष विकलकविता के लिकेली निवासः atrisoधेः पारश्वा त्रिभुवनजनतो. पक्रियास्वात्तदीक्षः । निःशेषग्रन्थसार्थे मम गुरुरिह तु द्वयाश्रयेऽतिप्रकामं टीकामेतां स लक्ष्मी तिलककविरविः ચોપચામાલ સમ્યળની
अये द्वादशभिस्त्रयोदशशते
श्रीविक्रमाब्देवयं
श्रीमह्लादनपत्तने शुभ दिने
રીપોલલેડપૂર્વત |’
—સંસ્કૃત હ્રયાશ્રયટીકા ( મુંબઇ સરકારી સિરીઝ તરફથી ઇ. સ. ૧૯૨૧ માં પ્રકાશન પ્રાંત શ્ર્લો. ૧૧-૧૩)
શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાર્યે પેાતાના ત્રિષ્ટિ શલાકા પુરુષ ચરિત મહાકાવ્યની પ્રાંત પ્રશસ્તિમાં પેાતાની દયાશ્રય કૃતિને પણ ઉલ્લેખ કુમારપાલ ભૂપાલની ઉક્તિરૂપે પ્રકટ કર્યો છે—
अस्मत्पूर्वज सिद्धराज नृपतेर्भक्तिस्पृशो
"6
याञ्चया
साङ्गं व्याकरणं सवृत्तिसुगमं चक्रुर्भवन्तः पुरा । मद्धेतोरथ योगशास्त्रममलं लोकाय च द्वयाश्रयछन्दोऽलङ्कृति - नामसङ्ग्रहमुखान्यन्यानि શાસ્રાયપિ છે ` —ત્રિ. શ. પુ. ચ. પર્વ ૧૦ મું (જૈનધર્મ પ્રસારક સભા, ભાગનગરથી પ્રકાશિત)
ગૂર્જરેશ્વર વીસલદેવના રાજ્યકાલમાં વિ. સં. ૧૩૧૨ ની દીવાળીના દિવસે ખંભાતમાં ચન્દ્રતિલક ઉપાધ્યાયે (અભયતિલક ગણિના સતીર્થ્ય ગુરુબંધુએ) વિસ્તૃત સં. અભયકુમાર ચરિત્ર રચી પૂર્ણ કર્યું હતું, તેનું સંશાધન પૂર્વોક્ત લક્ષ્મીતિલક ગણુ અને પ્રસ્તુત અભયતિલક ગણિએ કર્યું હતું. ચંદ્રતિલકાપાધ્યાય ત્યાં જણાવે છે કે—
४ श्रीमद् बीसलदेव गुर्जर धराधीरोऽधिपे भूभुजां पृथ्वीं पालयति प्रतापतपने श्रीस्तम्भतीर्थे पुरे । चक्षुः- शीतकर - त्रयोदशमिते संवत्सरे वैक्रमे काव्यं भव्यतमं समर्थितमिदं : दीपोत्सवे वासरे ॥
—અભયકુમાર ચરિત્ર (પ્રશ॰ ગ્લા૦ ૪૭)

Page #85

વિરાસ “તારી
પુEઇ તિલક ઉપાધ્યાય નામના પિતાના વિદ્યાગુરુની પ્રશંસા
સાહિત્ય | કરી કૃતજ્ઞતા પ્રદર્શિત કરી છે. આ વ્યાખ્યાનું સંશો-. સુવિરમગતિક્ર રિવાષિતાનિ ધન પણ ઉપર્યુક્ત લક્ષ્મીતિલક ઉપાધ્યાયે કર્યું હતું.
રામ I » પ્રાંત પ્રશસ્તિમાં ગુરુપરંપરા દર્શાવતાં આ વૃત્તિને –અભયકુમાર ચરિત્ર (હી.હં. જામનગરથી પ્રકાશિત) વૃત્તિકારે પોતાના ગુરુ જિનેશ્વર સૂરિના પ્રસાદરૂપ અર્થાત –પ્રયાશ્રયના ટીકાકાર, બે વ્યાકરણ
સૂચવી છે. દરેક (પાંચ) અધ્યાયના અંતમાં– (સંસ્કૃત-પ્રાકૃત)ના જ્ઞાતા, જેમણે સાહિત્ય સારી
સારી “તિ ગુજwષાત બ્રીકિફા દૂર ફિgરીતે જોયેલું છે, તે સુકવિ અભયતિલક ગણિએ શ્રી મતિઢtorદાર મિતાણ (લક્ષ્મીતિલક ગણિ સાથે) આ શાસ્ત્ર (અભયકુમાર ઇત્યાદિ ઉલ્લેખ જોવામાં આવે છે. રચના સમય ચરિત્ર) શુદ્ધ કર્યું હતું.
દર્શાવ્યું નથી, પરંતુ વિ. સં. ૧૩૧૨ પછી આ " "બહટિપનિકાકાર પણ અમારા કથનને પણ એ રચના કરી હશે એમ અનુમાન થાય છે. છે. આ સિવાય બીજા પણ અનેક પ્રમાણો આપી વ્યાકરણ, કાવ્ય, કેશ, સાહિત્ય, ન્યાયશાસ્ત્રાદિમાં શકાય, પરંતુ ઉપર દર્શાવેલ પ્રમાણથી પણ સ્પષ્ટ પ્રવીણ આવા એક પ્રૌઢ પ્રાણ પુરૂષની પ્રાચીન ગૂજસમજી શકાય તેમ છે કે-સંસ્કત પ્રયાશ્રય મહાગ રાતી ભાષાની “વીરરાસ' નામની કૃતિ લઇ ૨ કાવ્ય હેમચંદ્રાચાર્ય જ પૂર્ણ રચેલ છે, તેની વિશેષ ગૌરવપાત્ર છે. આ રાસ ભાષાશાસ્ત્રીઓને ટીકાજ પ્રસ્તુત અભયતિલક ગણિએ વિ. સં. ઉપયોગી થઈ પડે તેમ છે, એટલું જ નહિ, ઈતિ૧૩૧૨ ની દીવાળીમાં પાલણપુરમાં પૂર્ણ કરી હાસની દૃષ્ટિએ પણ અતિ મહત્વને છે. ભીમપલ્લીમાં હતી અને એ ટીકાનું જ સંશાધન લક્ષ્મી. મહારાણા મંડલિકના આદેશથી ભુવનપાલશાહે તિલક ગણિએ કર્યું હતું. દ્વયાશ્રય મૂલ કાવ્યમાં કરાવેલ વિધિચૈત્ય કે જેનું અપનામ “મંડલિક તેઓએ કંઈ સુધારા વધારે કે ફેરફાર કર્યો વિહાર પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યું હતું, સીલણ દંડનથી. ટીકાકારનું નામ અભયતિલક ગણિ એ નાયકના સમયમાં વિ. સં. ૧૩૦૭ માં વૈશાખ શુકલ જ બરાબર છે, એ સિવાયનાં નામ યુક્ત નથી. દશમીએ (વીર પ્રભુના કેવલજ્ઞાનના દિવસે) તેમાં
અભયતિય ગણિતી ન થાય, વીર પ્રભુની પ્રતિમાની તથા તે વીર-વિધિભુવન પર નામની પંચપ્રસ્થાનન્યાયમહાતકની વિષમપદ. સુવર્ણમય જાદડ, કલશની પ્રતિષ્ઠા જિનેશ્વર સૂરિ વ્યાખ્યા જેસલમેરના જૈન ભંડારમાં વિદ્યમાન છે. (રાસકાર અભયતિલક ગણના ગુરુ) એ કરી હતી. જેને નામનિર્દેશ ગુણરત્નસૂરિ (વિ. સં. ૧૪૬૬)
એ મહોત્સવની પ્રત્યક્ષ જોયેલ ઘટનાનું કવિએ રાસના ષદર્શન સમુચ્ચયમાં અને બહદિપનિકાકાર પણ
રૂપમાં વર્ણન કર્યું છે. કરે છે. ન્યાયસત્રની શાકની વૃત્તિપર ટિપ્પન ૩૫ અભયતિલકગણિ શ્રી પાર્શ્વનાથ અને પોતાના આ વ્યાખ્યાને આવંત ભાગ જેસલમેર જેને ભાવ પૂર્વજ શ્રી જિનદત્તગુરુ (બડાદાદા)ને પરમ ઉપાસક સૂચી (પૃ. ૪૭-૪૮) માં અમે દર્શાવ્યો છે. તેના જણાય છે, કારણ કે તેમણે જેમ દ્વયાશ્રયવૃત્તિના અંતમાં પણ વૃત્તિકાર અભયતિલક ગણિએ લક્ષ્મી પ્રારંભ-પ્રાંતમાં અને ન્યાયાલંકાર વ્યાખ્યાના
- આરંભમાં તેમનું મંગલાચરણ તરીકે સ્મરણ કર્યું ૫ શ્રી દયામયમાશાથે શ્રી દેમgી ૨૦ છે, તેમ આ “વીર-રાસ” નામની લઘુકતિના
સંદd ૨૮૨૮-૩૦૨૮ તથા જાગ્રવાર્ ૨૮ પ્રારંભમાં પણ પોતાની કૃતિના અભિજ્ઞાન તરીક કૃતિઃ ૧ર વર્ષે વરતા-1મતિષ્ઠા ૧૫૦૪ શ્રી પાર્શ્વનાથ અને જિનદત્તના પાદપને પ્રણામ
--હટિપનિકા. કર્યો જોવામાં આવે છે.

Page #86

જેનયુગ
કારતક-માગશર ૧૮૩
અભયતિલકગણિએ રચેલી એક પ્રશસ્તિ જેસલ
ન્યાયાલંકારવૃત્તિ, વિ. સં. ૧૩૧૨ માં મેર ભંડારમાં છે. (જુઓ જે. ભાં. સૂચી પુ. . રચાયેલ ચંદ્રતિલક ઉપાધ્યાયનું અભય ૩૬ નં. ૨૮૯), જે પ્રશસ્તિવાળી ઉપદેશમાલા- કુમારચરિત્ર, વિ. સં. ૧૩રર માં રચાયેલી બહસ્કૃત્તિની પુસ્તિકા પૂર્વોત જિનેશ્વરસૂરિને સમ- ધર્મતિલકમુનિની જિનવલભીયાજિતપિત થઈ હતી,
શાંતિસ્તવવૃત્તિ, વિ. સં. ૧૩૨૮ માં અભયતિલકગણિને ઉપાધ્યાયપદ ક્યારે પ્રાપ્ત ચાયેલ પ્રબોધમૃતિને કાતંત્રદુર્ગાદપ્રબંધ થયું, તે સંબંધમાં જાણી શકાયું નથી.
વિગેરેના સંશોધક અને વિ. સં. ૧૩૧૧ અભયતિલક અભયતિલકગણિએ હૈમ દ્વયાશ્રય
માં પ્રત્યેકબુદ્ધચરિત્ર વિગેરેના કર્તા. ગણિના વૃત્તિના અંતમાં (ા. ૧૦ માં) (૬) ચંતિલક ઉપાધ્યાય-વિ. સં. ૧૩૧૨ માં [ગુરુબંધુઓ. પિતાના સતીર્થ સાત ગુબંધુઓ અભયકુમાર ચરિત્ર વિગેરે રચનાર,
(જિનેશ્વરસૂરિના શિષ્ય)નાં નામ (૭) ધર્મતિલક-જિનવલ્લભસૂરિ રચિત અજિત આપ્યાં છે. તે આ પ્રમાણે ૧ જિનરત્નસૂરિ, ૨ શાંતિસ્તવની વિ. સં. ૧૩રર માં વૃત્તિ બુદ્ધિસાગર, ૩ અમરકીર્તિ, ૪ પૂર્ણકલશગણિ, રચનાર, ૫ પ્રધચંદ્રગણિ, ૬ લક્ષ્મીતિલકગણિ અને (૮) કુમાર ગણિ કવિ-અભયકુમાર ચરિત્ર લખાવ૭ પ્રમોદમૂર્તિ.
નારની પ્રાંત પ્રશસ્તિ વિગેરે રચનાર. • આમાંથી બહિસાગર. અમરીતિ અને પ્રમો. ૯) પ્રબોધચંદ્ર ગણિ–વિ. સં. ૧૩૨૦માં સદેહ મૂર્તિ એ ત્રણના સંબંધમાં વિશેષ જાણવામાં આવ્યું
દેલાવલી વૃત્તિ વિગેરે રચનાર. નથી, પરંતુ એ સિવાયના ચાર અને બીજા દસ (૧૦) જિનપ્રબંધસૂરિ (મધમુર્તિ) વિ. સં. નવીન જાણવામાં આવ્યા છે, તે પ્રઢ વિદ્વાન ૧૩૨૮ માં કતંત્ર દુર્ગપદ પ્રબોધ વિગેરે ટુંક પરિચય અહિં ઉપયુક્ત ગણી આપવામાં આવે છે. રચનાર તથા વિ. સં. ૧૩૩૪ માં રચાયેલ (૨) જિનરત્નસૂરિ–લક્ષ્મીતિલક ઉપાધ્યાય, પૂર્ણ
વિવેકસમુદ્રગણિની પુણ્યસા-કથા વિગેકલશગણિ વિગેરેના વિદ્યાગુરુ, લીલા
રેના સંશોધક. વિ. સં. ૧૩૩૪ માં વતી સાર મહાકાવ્ય વિગેરેના કર્તા.
જિનદત્તસૂરિની મૂર્તિ વિગેરેનાં પ્રતિષ્ઠા (૩) ક્નકચંદ્ર—વિ. સં. ૧૨૯૫ માં સુમતિગણિની
કરનાર. જેમના ઉપદેશથી ઉચાપુરીવાસી ગણધર સાર્ધશતક બહત્તિને પ્રથમદર્શમાં
એ હરિપાલે ઉજજયંત (ગિરનાર) તીર્થમાં
શ્રી નેમિનાથની નિત્ય પૂજા માટે ૨૦૦ લખનાર.
દ્રમ આપ્યા હતા, જેના વ્યાજમાંથી (૪) પૂર્ણકલશગણિ–વિ. સં. ૧૩૦૭ માં હેમ
પ્રતિદિન ૨૦૦૦ પુષ્પ પ્રભુને ચડાવવા પ્રાકૃત દયાશ્રયવૃત્તિ રચનાર.
વ્યવસ્થા કરી હતી. ૫) લક્ષ્મીતિલક ઉપાધ્યાય-અભયતિલકગણિ વિગેરેના વિધાગા, વિ. સં. ૧૩૦૭ માં
(૧૧) વિવેકસમુદ્ર ગણિ–વિ. સં. ૧૩૩૪ માં
'' રચાયેલી પૂર્ણકલશશિની હૈમ પ્રા. દયા.
પુણ્યસાર કથા વિગેરે રચનાર, તથા શ્રી વૃત્તિ, વિ. સં. ૧૩૧૨ માં રચાયેલી
જિનકુશલ સૂરિના વિદ્યાગુરુ અભયતિલકગણિતી હેમ સં. કયા. વૃત્તિ, (૧૨) સોમમૂર્તિ ગણિ–વિ. સં.૧૩૩૧ માં(આશરે) ૬ જિનદત્તસૂરિના પરિચય માટે “અપભ્રંશકાવ્યત્રયી
જિનેશ્વર વિવાહલા” વિગેરે રચનાર. (ગાયકવાડ . સિરીઝદ્વારા પ્રકાશિત) ની ભૂમિકા (૧૩) સર્વરાજ ગણિ–ગણધરસાર્ધશતક-લgવૃત્તિ
–લા. ભુ, - વિગેરે રચનાર
જેવી.

Page #87

વીર–ાસ
૧૬૫
(૧૪) દેવમૂતિ' ઉપાધ્યાય—પ્રશ્નાત્તરરત્નમાલાની પ્રથકૃરિચયમાં (પૃ. ૧૭ ની ટિપ્પણીમાં) મૂકી છે. અહિં તેના સાર જણાવીશું—
વિ. સ. ૧૨૨૩ માં હેમપ્રભસૂરિરચિત વ્રુત્તિવાળું પુસ્તક લખાવનાર સાહ અભયચંદ્રની પ્રશસ્તિ રચનાર (રૃએ જેસલમેર ભાં. સૂચી પૃ. ૧૦)
ઉપર જણાવેલ અભયતિલકગણિના ગુરુબંધુએ ના સંબંધમાં ધણું લખી શકાય તેમ છે, પરંતુ અહિ તેમની ખાસ મુખ્યતા ન હેાવાથી, તેમ લેખગૌરવભયથી અને અવકાશની સકુચિતતાથી સક્ષિપ્ત કરાવેલ આ દિગ્દર્શનમાત્રથી પણ ઇતિહાસ-પ્રેમી સજ્જ ઞામે સતાષ થશે.
(૧૫) જગડુ—આ ગૃહસ્થકવિ જણાય છે, આ કવિની કૃતિ ‘સમ્યકત્વમાઇચઉપ’, ‘પ્રાચીન ગૂર્જરકાવ્યસંગ્રહ' ( ગાયકવાડ આ. સિરીઝ, વડેાદરાથી પ્રકાશિત) માં પ્રકટ થઇ છે, તેમાં જિનેશ્વરસૂરિનું સ્મરણ કર્યું છે. એ ચેાપાઇની રચના વિ. સ. ૧૨૭૮ થી ૧૩૩૧ સુધીમાં થઈ હાવાનું અનુ-પુત્રા થયા હતા.
માન છે.
[ 3 ] ભુવનપાલ,
પૂર્વાંત વીર–રાસની ૬ ઠી ગાથામાં સૂચવેલ, 'ડલિક રાજાના આદેશથી ભીમપલ્લીમાં અતિસુંદર વીર–વિધિભવન અપરનામ મલિક-વિહાર કરાવનાર અને તેના પ્રતિષ્ઠામહેાત્સવમાં દેશદેશના સંધના
“ અતિ તેજસ્વી વિભૂતિશાલી સુપ્રસિદ્ધ શ્રેષ્ઠ ઊકેશવ'શમાં ક્ષેમ ધરશાહ
પૂર્વક સત્કાર કરનાર શાહ ભુવનપાલ કયા વશના હતા? તેમના પૂર્વજોએ, વશજોએ વા તેમણે અન્ય પુણ્યકાર્યો શું કર્યા હતાં ? એ વિગેરે જાણુવાની ઇચ્છા-ઇતિહાસપ્રેમીઓને થાય એ સ્વાભાવિક છે, તેની કઇક અંશે પૂર્તિ એક સંસ્કૃત પ્રશસ્તિ દ્વારા થઈ શકે તેમ છે. આ પ્રશસ્તિવાળી તાડપત્રીય પ્રતિ જેસલમેર-જનભંડારમાં છે, તે પરથી નવી લખાયેલી પ્રતિ અંહિ જૈન આત્મારામ-જ્ઞાનમ"દિરમાં શ્રી હુ‘સવિજયજી મહારાજના શાસ્ત્રસંગ્રહમાં છે; ત્યાંથી ઉદ્ધૃત કરી દસ શ્લાકવાળી આ પ્રશસ્તિ અમ્હે જેસલમેર ભાંડાગાર–ગ્ર'થસૂચી ( ગાયકવાડ આ સિરીઝ, વાદરાથી પ્રકાશિત )ના અપ્રસિદ્ધ-ગ્રંથ
ક્ષેમધર.
થયા, સત્યમાં આસક્ત મનવાળા, ધર્મપ્રેમી, પૃથ્વીને પ્રસન્ન કરનાર જે શાહે કવૃષ્ટિને નાશ કરવા અજમેરનામના નગરમાં શ્રી પાર્શ્વનાથપ્રભુની આગળ શિલામય મહામ'ડપ કરાવ્યા હતા. મહાસાગરસમાન ગંભીર એ શાહને દેવશ્રીની કુક્ષિથી ઉત્પન્ન થયેલા, ગુણુસમૂહથી સ'પૂર્ણ, સારી કાંતિવાળા રત્નસમાન ઘણા
જગાર
તેમાં એક જગર સુકૃતશાલીમાં અગ્રેસર કૌસ્તુભરત્નસમાન થયા, જે ગુણા વડે શ્રીમાન ઉત્તમ પુરુષા (શ્રીપુરુષાત્તમ)ના ભેદયમાં વાસ કરનાર થયા; જેમણે જેસલપુરી (જેસલમેર)માં ભવ્ય જનાનાં નેત્રરૂપી કમલેાને વિકસિત કરવામાં સૂર્ય સદેશ, શ્રી પાર્શ્વનાથપ્રભુનું સુંદર મંદિર કરાવ્યું અને તેની બન્ને તરફ્ થાડા વખતમાં ભૂષણા કરાવ્યાં. જેણે પેાતાને ધરે સાધર્મિકરૂપી વૃક્ષાના વનને અખંડિત વાત્સલ્યરૂપ નીકના પૂરવર્ડ અત્યંત વહેતું કર્યું–નવપલ્લવિત કર્યું હતું. અધિક શું કહેવું ? મરુદેશમાં જે શાહ કલ્પવૃક્ષની સમાનતા પામ્યા હતા. તે જગધરશાહ ( વીરરાસની ૬ ઠી કઢીમાં નામ સૂચવેલ છે. ) તે સાંદર્ય શીલથી શાલતી સાહી નામની સમિણી—પત્ની હતી. તેના અ`ડિતનયનીતિમાન આ ત્રણ પુત્રા વિદ્યમાન છે. તેએામાં પ્રથમ યશના સાગર યુશેાધવલ, વચલા (બીજો) રાજસભામાં ઉજ્જવલ કીર્તિવાળા ભુવનપાલ અને તેમના અનુજ (ત્રીજો) સહદેવ છે.
દિશાઓના સમૂહને પ્રસન્ન કરનાર આ ભ્રુવવેલ (જેસલમેર ભાં॰ સૂચી, અપ્રસિદ્ધ॰ પૃ. ૨૯), જિન૭ જિનપતિસૂરિએ રચેલ ‘પ્રખાષાદય’ ગ્ર‘થમાં જણાનૃત્તસૂરિપ્રકાશિત વિધિમાર્ગમાં પ્રતિમાધ પામેલ, વિધિચૈત્ય વગેરે વિચારાના વિજ્ઞ ક્ષેમધર અને આ ક્ષેમધરશાહ કદાચ એક હાવાના સ'ભવ છે.~~
લા. ભ.

Page #88

જૈનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ નપાલે અહિ જેસલમેરમાં? વિહારની પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી. એ સહજ સમજાય ભુવનપાલ, પાલણપુરમાં) સુગુરુ જિન- તેમ છે.
પતિસૂરિના સ્તૂપ ઉપર વિધ• શાહ ભુવનપાલે અને તેમના પૂર્વજોએ અજમેર ટિત થયેલ ધ્વજાદંડ ચડાવ્યા હતા, જેમ ચક્રવર્તી જેસલમેર, ભીમપલ્લીમાં કરેલાં સુકૃત્યે પ્રશસ્તિધારા પક્ષે અટકેલ જિનપતિ-રથને ચલાવ્યું હતું. વિદિત થાય છે, પરંતુ તે ઉપરથી તેમનું નિશ્ચિત
રામચંદ્રની પ્રિયા-જનકની પુત્રી-સીતાએ જેમ વાસસ્થળ વા જન્મભૂમિ જાણી શકાતી નથી. એ કુશ અને લવ એ બે પુત્રને જન્મ આપે હતો; સંબંધમાં ગવેષણ કરવાથી વિશેષ વૃત્તાન્ત પ્રકાશમાં તેમ તે (ભુવનપાલ)ની પ્રિયા-ત્રિભુવનપાલની પુત્રીએ આવશે તે ઇતિહાસ રસિકને આનંદ થશે. ખીમસિંહ અને અભય નામના બે પુત્રને જન્મ પ્રશસ્તિના આધારે ભુવનપાલશાહને વશક્રમ આપ્યો હતે..
આ પ્રમાણે દર્શાવી શકાય. શ્રેષ્ઠ ધાર્મિક જનરૂપી ઉપવનને નવપલ્લવિત કર
(ઊકેશવંશ) વામાં નીક સમાન શ્રીમાન તે ભુવનપાલશાહે પિતાને
ક્ષેમધર ધન્ય, કૃતપુણ્ય, સતત શાલિભદ્રસ્વરૂપી બનાવવા
(દેવશ્રીપત્ની) મુનિ (ધન્ય-શાલિભદ્ર-કૃતપુર્ણ વિગેરે)નાં ચરિત્રથી રમણીય આ પુસ્તિકા હર્ષથી લખાવી છે,
જગદ્ધર યાવચંદ્ર-દિવાકર આ પુસ્તિકા જયંતી રહે.
(સાલહી પત્ની) સંભવ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત પ્રશસ્તિ, ઉપર્યુક્ત ધન્યશાલિભદ્ર વિ. ચરિત્રને વિ. સં. ૧૨૮૫ માં પૂર્ણભ
યશૈધવલ ભુવનપાલ સહદેવ દ્વગણિ (જિનપતિસૂરિશિષ્ય) એ રચ્યા પછી તે પુસ્તિકા લખાવનાર અને પિતાના ગુરુ (જિનપતિ
ખીમસિંહ સૂરિ)ને સ્તૂપના ધ્વજાદંડ ચડાવનાર આ ભુવનપા-' લના પરિચયરૂપે તેજ અરસામાં રચી હશે, કેમકે
[૪] તે પ્રશસ્તિવાળી પુસ્તિકાની બીજી નકલ વિ. સ.
ભીમપલ્લી ૧૩૦૯ માં મેદપાટના વરગ્રામના વાસી છે. અભ- પૂર્વોક્ત વીર-રાસ જે ભીમપલ્લીના વિધિથી શ્રાવકના પુત્ર સમુદ્ધરાવકની ભાર્યા, કુલધરની ભવનમાં વિ. સ. ૧૩૦૭ માં વિરપ્રભુની પ્રતિષ્ઠાને પુત્રી સાવિતિ શ્રાવિકાએ લખાવી હતી. (જૂઓ ઉદ્દેશીને રચાયેલ છે, તે ભીમપલ્લી ડીસા શહેરની જેસલમેર ભાં૦ સૂચી પૃ. ૩ )
પશ્ચિમમાં ત્યાંથી લગભગ ૧૧ માઈલ ઉપર આવેલું, વિક્રમના ૧૩ મા સૈકાના અંતમાં અને ૧૪ મા હાલમાં ભાલડી નામથી ઓળખાય છે તે જણાય છે. સિકાના આરંભમાં વિદ્યમાન આજ ભુવનપાલે ઉપ- પાલ્ડણપુર નિવાસી રૂદપાલશાહ અને ધારયુક્ત જિનપતિસૂરિના પટ્ટધર જિનેશ્વરિદ્વારા ભી- લાના પુત્ર સમરિગ, કે જેનો જન્મ વિ. સં. મપલ્લીમાં વીર-વિધિભવન ૮ અપરના મંડલિક- ૧૩૭૫ માં થયો હતો, તેણે જિનકુશલસૂરિ પાસે
વિ. સં. ૧૭૮૨ માં આ જ ભીમપલ્લીમાં અને ૮ ચૈત્ય વાસીઓએ કરેલી અવિધિથી દૂર રહેવું અને જિનવલ્લભસૂરિદ્વારા પ્રકાશેલ વિધિમાર્ગની વિધિઓ
એ જ પૂર્વોક્ત વીરજિનમંદિરમાં પિતાની બેન પ્રમાણે પ્રવર્તતું ભવન. આ સંબંધી વિશેષ વૃત્તાન્ત અપ કીન્હ સાથે જેનદીક્ષા સ્વીકારી હતી. આ સમરિભ્રંશકાવ્યત્રયી' (ગા. એ. સિરીઝ વડોદરાથી પ્રકાશિત)માં ગનું નામ દીક્ષિત થયે સમપ્રભમુનિ રાખવામાં જેવામાં આવશે.
- લા. ભ.. આવ્યું હતું, વિ. સં. ૧૪૦૬ માં જેસલમેરમાં
ખીમલિ
ાિ
અભય.

Page #89

વીર-રાસ તેમને વાચનાચાર્યપદ મળ્યું હતું. અને વિ. સં. વિહાર, પાટણમાં રાજવિહાર અને ત્રિભુવનપાલ ૧૪૧૫ માં ખંભાતમાં તરુણપ્રભાચાર્યે તેમને જિન- વિહાર, પાટણ, દેવપત્તન, જાલોર, લાટાપલ્લી ચંદ્રસૂરિના પટ્ટ પર સ્થાપી જિનદયસૂરિના નામથી (લાલ) વિગેરે અનેક સ્થળમાં કુમાર-વિહાર, પ્રસિદ્ધ કર્યા હતા. વિશેષ પરિચય માટે ભાવનગર પાલ્ડણપુરમાં પાલ્ડણવિહાર, જાલોરમાં ચંદન-વિહાર, જૈન આત્માનંદસભાથી પ્રકાશિત નતિહાસિક જેસલમેરમાં લક્ષ્મણ-વિહાર, કચ્છ-ભુજમાં રાયરગુર્જરકાવ્ય સંચયમાં જિનદયસૂરિ–પટ્ટાભિષેકરાસ, વિહાર, વૈરાટમાં ઇંદ્ર-વિાર જાણવામાં આવ્યા છે. વિવાહલો તથા તેને સાર જૂઓ.
તેમજ મહારાણું મંડલિકના નામે ભીમપલ્લીમાં પૂર્ણિમાપક્ષની એક શાખા ભીમપલ્લીના નામથી આ મંડલિક-વિહાર પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યો હતો. ઓળખાય છે. વિક્રમના ૧૬ મા સિકામાં ભીમ- મંત્રીશ્વરના અને શ્રેષ્ઠિઓનાં નામથી પણ પલ્લીય આચાર્યોએ પ્રતિષ્ઠિત કરેલી અનેક પ્રતિ- અનેક વિહાર અથવા વસહિ(તિ) પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. માઓ મળી આવે છે, તેમાંના કેટલાક લેખો જેમાં આશાપલ્લીમાં ઉદયન-વિહાર ભરૂચમાં સદ્દગત બુદ્ધિસાગરસૂરિજીના “ જનપ્રતિમા લેખ અંબડ-વિહાર, શત્રુંજયમાં વસ્તુપાલ-વિહાર, રાણ. . સંગ્રહ” (ભા. ૧, સે. ૨૯૯; ભા. ૨, લે. ૩૪, કપુરમાં ધરણુવિહાર તથા આબુમાં વિમલ-વસહિ, ૬૨, ૯૯, ૧૧૨, ૬૩૨) માં તથા બાબું પૂરણ
ગિરનારમાં લણિગ (લણસિંહ )-વસહિ, પાટણમાં ચંદજી નાહરના “જનલેખસંગ્રહ” માં (ભા. ૧, સાવલિ વિગેરે સુપ્રીસદ્ધ થયેલ છે. એ સિવાય લે. ૬૦૪, ૬૨૯, ૧૯૨ માં) પ્રકટ થયા છે. સ્મારક તરીકે લિકા-વિહાર, સમલિકા-વિહાર
• જનતીર્થ ભીમપલ્લી અને રામસન્ય” એ વિગેરે જાણવામાં આવેલ છે.. નામનો એક લેખ ઇતિહાસ-પ્રેમી સાહિત્યરસિક
- વીર-રાસમાં (૬ ઠી કડીમાં) સૂચવ્યા પ્રમાણે સાક્ષર મુનિરાજ શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ લખેલો મંડલિકરાજાના આદેશથી પ્રથમ સૂચવેલ ભુવન“આત્માનંદ-પ્રકાશ” ના ૧૮ મા પુસ્તકના ૩ જા
પાલશાહે ભીમપલ્લીમાં ઊંચું, અતિસુંદર, શ્રેષ્ઠ અંકમાં પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. ગષણ કરવાથી એ
- તેરણવાળું વિધિભવન કરાવ્યું હતું, જેના ઉપરના સંબંધમાં વિશેષ ઐતિહાસિક વૃત્તાંત પણ મળવા
ભાગમાં વરપ્રભુના બિંબને પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં સંભવ છે.
આવ્યું હતું. મંડલિક મહારાણાની પ્રીતિભરી
સહાનુભૂતિથી તૈયાર થયેલ આ વીર-વિધિભવનને મંડલિક-વિહાર
રાસની ૨૦ મી કડીમાં મંડલિક-વિહાર નામે મરણીય જનનાં (પશુ, પક્ષિ, સ્થલ પદાર્થ ઓળખાવ્યું છે. વિશેષ વિગેરેનાં પણ ) નામથી અનેક સ્માર ભીમપલ્લીના મંડલિક-વિહારથી સ્મરણીય અત્યારે પૂર્વે થયેલાં જાણવામાં આવ્યાં છે, જેમાં થયેલા આ મંડલિક રાજાના સંબંધમાં વિશેષ જનમંદિર જે વિહાર નામથી જાણીતાં થયાં છે. જાણવામાં આવી શક્યું નથી. લેખપદ્ધતિ (ગાયકતેમાંનું એક આ વીર-વિધિભવન-મંડલિક- વાડ આ. સિરીઝ વડોદરા તરફથી પ્રકાશિત થયેલ) વિહાર પણ છે.
ના પૃ. ૨ જામાં શાસનપત્રનું ઉદાહરણ દર્શાવતાં રાજાઓના વા રાજ્યના આશ્રયથી-રાજાઓની ભીમપલ્લી મંડલકરણના અધિકારી આ મહારાણા ભક્તિભરી સહાનુભૂતિથી તૈયાર થયેલાં રાજ્યના મંડલીકને નામનિર્દેશ કર્યો છે. તેમાં આપેલ ઉચ્ચ અધિકારીઓ મંત્રીશ્વરે વિગેરે દ્વારા કરા- સં. ૮૦૨ અને વનરાજનું નામ ત્યાં ઘટતું નથી. વાયેલા અનેક મંદિરો છે તે રાજાના નામથી ખરી રીતે તે સમયમાં ગુર્જરેશ્વર વીસલદેવ હોવાથી વિહાર નામે પ્રસિદ્ધ થયાં છે. પાટણમાં વનરાજ- તેનું નામ સંભવી શકે. ઉપર્યુક્ત લેખમાં શીલણને વિહાર, ગિરનારમાં કર્ણવિહાર, સિદ્ધપુરમાં સિદ્ધ- વનરાજનો આશ્રિત મહામાત્ય સૂચવ્યો છે, તે

Page #90

જૈનયુગ
૧૬૮
બરાબર જણાતું નથી. પૂર્વોક્ત વીર–રાસમાં (ગા. ૧૦ માં) સીલણુને દંડનાયક સૂચવ્યા છે અને સાવ પ્રમાણે તે મહારાણા મંડલીકના આશ્રિત હશે. લેખપદ્ધતિના ઉપર્યુકત શાસનપત્રમાં સાંગણુને દંડનાયક સૂચવ્યા છે. પરંતુ લેખપદ્ધતિના સવત્, નામેા વિગેરે અતિહાસિક દષ્ટિએ સર્વથા પ્રામાણિક લેખી શકાય તેવાં નથી, માત્ર તે દ્વારા લેખાની પતિનું જ જ્ઞાન કરાવવાના પદ્ધતિકારના મુખ્ય ઉદ્દેશ જણાય છે.
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
પ્રીતિભર્યાં સહકાર હતા એમ જણાય છે. રિ સિંહકવિએ રચેલ વસ્તુપાલમ ત્રીશ્વરના સુકૃતસંકીર્તન મહાકાવ્ય ( ભાવનગર આત્માન ́દસભાથી પ્રકાશિત પૃ. ૨૨, શ્લા॰ ૧૮) માં અને ઉદયપ્રભસૂરિએ રચેલી મંત્રીશ્વર-વસ્તુપાલની સુકૃતકીર્તિલેાલિની ( ગાયકવાડ આ. સિરીઝ, વડેાદરા ારા પ્રકાશિત-હમ્મીરમદ-મનનુ; પરિશિષ્ટ ક્ષેા ૭૪) માં જણાવ્યા પ્રમાણે વાધેલા અર્ણોરાજને કુમારપાલભૂપાલે ભીમપલ્લીના સ્વામી બનાવ્યા હતા, અÎરાજે ભીમદેવને ગૂર્જરેશ્વર ખનાવવામાં સહાયતા કરી હતી અને ભીમદેવે લવણુપ્રસાદરાણા ઉપર ભૂમિના ભાર સ્થાપ્યા હતા. આ તેજ ભીમ
સમજવાના છે કે-જેની આજ્ઞાથી સુપ્રસિદ્ધ વીર મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલ અને તેજપાલે ઉપર્યુક્ત લવણુપ્રસાદના પુત્ર મહારાણા વિરધવલનુ આદર્શ મત્રિ પ સ્વીકારી દિગ‘તવ્યાપી ઉજ્જવલ યશ મેળવ્યેા હતા.
—લા, ભ, ગાંધી.
વીરરાસની દસમી ગાથા ઉપરથી સુચિત થાય છે કે–સીલણુ 'ડનાયકે ભીમપલ્લીના વિધિભવનમાં વીરપ્રભુની પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત કરાવવાને પ્રતિજ્ઞા કરી હતી; એથી સભવ પ્રમાણે તે જૈત અથવા તધર્મદેવ તરફ પરમપ્રીતિવાળા હશે એમ સ્પષ્ટ સમજાય છે.
ભીમપલ્લીના રાજાએ સાલકી–વાધેલા હતા, તેઓ ગૂર્જરેશ્વરા-પાટણના ચૌલુક્ય કુમારપાલ ભૂપાલ વિગેરેના આશ્રિત હતા અને તેના પરસ્પર

Page #91

વિક્રમ પદરમાં સકાના કેટલાક જૈન કવિઓની કાવ્ય પ્રસાદી
૫૫
|
૧૬૯ વિક્રમ પંદરમા સૈકાના કેટલાક જૈન કવિઓની કાવ્યપ્રસાદી*
[ નરસિંહ મીરાંબાઈ આદિના યુગ પહેલાંના ] હમણાં સં. ૧૪૪૪ માં આભીર દેશમાં લખેલી બેટા કારણિ માન જાગ, વસ્તિગની ચિગતિ ચોપઈની પ્રત મલી છે તેમાંથી કંદલુ કરિ તે લિઈ ઘર આગ; નમુને સંસારની અવસ્થાઓ સંબંધી લઈએ. જે- બેટા પાખઈ ધણુ દુખ ધરઈ, ડશું તેજ રાખી છે.
બેટાઈ દંતઈ વિઢિ વિઢી મરજી. સંસાર દેસ માહિ અરૂહ અબાહ,
ઘરધંધઈ પડીઉ સદ્દ કઈ રાજકરઈ છઈ તિહાં મેહરાઉ;
કુટુંબ મેલાવ ખાવા હે; ચાર ચરડ ફિરતાં છઈ ચારિ,
ખત્ર અખન્ન કીધાં સૂવિચાર, લૂસઇ છઈ તે પુણ નરનારિ. ૫૧
ડેકરની કઈ ન કરઈ સારરૂલીરૂલી આવઈ માણસ માહિ,
જરા ભણઈ હિવ મઈ તું સાતિ, એકિ દિવસ બાલાપણિ જાઈ;
પહિલિઉં દાંત કરી જિ ફલાતિ, વન ભરિ જુ પહુતઉ કિમઈ,
ત્રિષ્ણ માડી રહીનઈ હસી, વિષઈ પારિ બાંધિઉ છઈ તિમઈ. પર
હિવ ડોકરૂ માંગઈ લાપસી. ઘર ઘરણી પહુતી ઘરમાહિ,
ધઉલું માથું દેહ જાજરી, ચીતઈ પડિઉ સંથલ થઈ;
વાંકઉ વાંસ ઝૂંબઈ લાલરી, . ઈધણ તઉણિ તણી સંપત્તિ,
ઘર દૂત તે કિહાંઈ ન જાઈ; તેહ કારણિ ભમડઈ દીવરાતિ. ૫૩
સઘલા કુટુંબઊ બીતઉ થાઈ. પ૭ છે આ લેખમાં અત્યાર સુધી ગુજરાતી કાવ્ય સાહિ
લાલ મુનશીએ વધારી આપવા છતાં પણ મધ્યકાલીન
સાહિત્ય (૧૫ માં શતકથી તે સં. ૧૯૦૮ સુધીના)ને ત્યમાં આદિ કવિ મનાતા શ્રી નરસિંહ મહેતાના પુરોગામી * જૈન કવિ પૈકી કેટલાકનાં કાવ્યના નમુના મૂક્યા છે,
વારે આવે તે પહેલાંના પ્રકરણેનાં પૃષ્ઠ ૫૬ થઈ ગયાં.
આથી જગ્યાને અતિ સંકેચ પડે. મધ્યકાલીન સાહિકારણ કે બધા કવિઓની કૃતિઓ લેખ લખતી વખત હસ્ત
ત્ય માટે પ્રધાનતઃ લખવાનું, તે અતિ ગણુ કરી ટૂંકમાં ગત હોય નહિ તે સમજાય તેમ છે. કારણકે કઈ કૃતિ
ટૂંક બની આખા મધ્યકાલીન સાહિત્ય માટે જૈન કવિઓ, મુદ્રિત થઈ નથ. આ લેખ લખવાને પ્રસંગ કેમ આવ્યો
અને તેના કૃતિઓને માત્ર નામનિર્દેશ વગેરે આપી તે ભાગ તે જણાવીએ છીએ:
ટૂંકા પડે. આ વિક્રમ પંદરમા અને સોળમા સૈકાના મધ્યકાલીન ગૂજરાતી સાહિત્ય માટે જુદી જુદી
કેટલાક જન કવિઓનાં કાવ્યના નમુનાએ તે મધ્યકાલીન ભૂમિકાઓ લખવાના ગુજરાત સંસદૃના પ્રયત્નમાં જૈન
સાહિત્ય માટેજ તૈયાર કરેલા તે ઉક્ત નિબંધમાંથી બાદ સાહિત્ય સંબંધી ભૂમિકા લખવાનું અમને સોંપવામાં
કરવા પડયા. અત્ર તેમાંથી પહેલાને વધારે ઉમેરે કરી સ્થાન આવેલું હતું. તેમાં જે જે વિષયના પ્રકરણો મૂકવા પોતે
આપવામાં આવે છે. આ સૈકાના કવિઓના નમુનાઓને થિગ્ય ધાર્યું છે તે વિષયની યાદી સંસદે પૂરી પાડી, તે
પ્રકરણ ૧૧ મું ક તરીકે ઉક્ત નિબંધમાં મૂકી શકાશે. પરથી શ્રી મહાવીરના સમયથી આરંભી જેન ધર્મ, તેની અને આ નિબંધ નામે જેને અને તેમનું સાહિત્ય ૧૫ અને તેના સાહિત્યની અસર, તેના અનુયાયીઓ વગેરે પ્રકરણમાં છે અને તે ગૂજરાત સંસ તરફથી પ્રકટ થઈ સર્વ પર પ્રકાશ ટૂંકમાં પાડવાનું અમારે માથે આવ્યું; ગયેલ છે અને તે ત્યાંથી મળી શકશે. વિક્રમ પંદરમાં અને તે પર લક્ષ રાખી જન અને તેમનું સાહિત્ય, એ સૈકામાં થયેલા જયશિખરસરિની “ત્રિભુવન દીપક’–‘પરમ મથાળાનો નિબંધ શરૂ કર્યો તે અતિશય સંક્ષિપ્ત રૂપે ‘સપ્રબંધ' નામની ગુજરાતી કતિમાંથી નમુના ઉક્ત નિબંકરવા જતાં પણ અને મૂળ ૩૫ પછી ૪૦, પછી ૫૦ ધના પ્રકરણ ૧૧ માં આપવામાં આવેલ છે તેથી અત્ર એમ પૃષ્ઠ અમારે માટે સંસદના પ્રમુખ શ્રીયુત કનૈયા- મૂક્યા નથી.

Page #92

જેનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૩ વડિક સુધા પીડિલ ઈ સોઈ,
નિત નવનવા કરૂં શિણગારજ, કાકાની સુધિ ન કરઈ કોઈ;
મણિ મોતી પરવાલા; આવઉ વહુડી ભણિઉં કરૂ ભાઈ,
ઘડિ ખટલી તિલક ઝગમગતાં, (૧)હુ મચકેડી પાછી જાઈ.
ટીલી ઝાલિકમાલ. રીસાવિઉ તે મેહઈ ઝાલ,
ગીત નાદ નવ નવ રસિ પરિ, સિર ઘણુઈ મુહિ પડઈ લાલ,
નાટક નૃત્ય અપાર; | ખૂણઉ બઈઠઉ ખૂ ખે કર,
પંચમ રાગ વસંત વાણુ રસિ, અજિય સ ડોકર કહીઈ મરઈ
ભ્રમિ ન સકિઉ ભરતાર, ૧૮ ચિહું ગતિનુ એજિ વિચાર,
વિનય વિકિ વલી બેલાવું, દુખ તણાઈ નવિ લાભઈ પાર.
વાલંભ મ કરિ અણહ, સુખહ તણ જે વાંછા કરઈ
હું આગઈ ભારમિતાં ભૂલી, પંચમગતિ ઊપરિ સાંચરઈ
તું અતિ નીડર નાહ, ૧૯ સં. ૧૪૮૧ માં પ્રસિદ્ધ સેમસુંદરસૂરિએ કશ્યા
સં. ૧૪૮૫ માં હીરાણુદે વિવાવિલાસ રાસ મુખે સ્થૂલભદ્રનું વર્ણન એક ટૂંકા પણ અતિ
એ છે તેમાંથી બે ત્રણ નમુના લઈ એ. પહેલામાં મનહર કાવ્યમાં કર્યું છે. તેમાં કયા નામની
રાજકન્યાનું વર્ણન છે – પૂર્વ પ્રીતિપાત્ર વૈશ્યા ગમે તેટલો હાવભાવ કરે છે પણ વૈરાગી યૂલિભદ્ર માનતું નથી એટલી વાતને કાવ્ય-નમુને અત્ર લેવામાં આવે છે.
| તિણિ નિયરિ સુરસુંદર રાજા, અજિઅ સ પિતઈ પુન્ય અહારઈ,
તસુ ધરિ કમલા રાણ, અહ ઘરિ વલી પ્રીઅ આવિ8; સેહગ સુંદર તાસ તણું ધર્મ, દેવવિમાણુ જિસી ચિત્રશાલી,
રૂપિ ભ સમાણું, તિહાં સુમાસિ રહાવિઉ. ૧૨ સોલ કલા સુંદર સસિવયણી, કૂર દલિથી દિઉં નિત ભજન,
ચંપકની બાલ, અમી મહારસ તલઈ;
કજલ સામલ લલકઈ વેણી, બાલપણનું નેહ મિલ સખિ,
ચંચલ નયણ વિસાલ. મઝસિઉં હસઈ ન લઈ ૧૩ અધર સુરંગ જિમ્યા પરવાલી, અંગિ ન ઊગટિ સુરભિ ન ચંદન,
સરસ સુકમલ બાહુ, પરિમલ ફૂલ તબેલ;
* પીણું પહર અતિહિં મહર, ભેગવિલાસ નવી કથારસ,
જાણે અમિઅ પ્રવાહ; કંત ન કરઈ ટકેલ.
ઊરૂ યુગલ કારિ કદલી થંભા, ઘાટ પટલી ચરણ ચેલી,
• ચરણ કમલ સુકુમાલ, - નાગ નિગોદર હાર;
મયગલ જિમ માલ્ડંતી ચાલઈ, કરિઅલિ કંકણુ ચૂડિ ઝબુકઈ ૧ ૫યનેઉર ઝમકાર.
બેલઈ વયણ રસાલ. ચંદણસિહં ચરચિઉં મઈ અંગજ,
રાજકુંઅરિ તે તિણિ સાલઈ, પરિમલ બહુલ કપૂર,
પંડિત પાસિ ભણંતિ, '', પૂગી પાન કૂતૂરી કાજલ,
- લક્ષણ છંદ પ્રમાણે કલાગમ, સસિ સુરંગ સિંદૂર. ૧૬
નાટક સવિ જાતિ,

Page #93

૧૭૧
વિકમ પરમા સૈકાના કેટલાક જૈન કવિઓની કાવ્યપ્રસાદી ઘણુઉં વખાણ કિસિલ હિવ કીજઇ,
કિહાં કસ્તુરી કિહાં લસણ, અભિનવ શારદ દેવિકા
કિહાં માનવ કિહાં દેવ; તેહ તણુઉ જે કઉતિગ વીતઉં,
કિહાં કાંઝ કિહાં અમીરસ, તે નિરુઉ સંખેવિ.
કિહાં રાણિમ કિહાં સેવ.
કિહાં રીરી કિહાં વર કણય, આ રાજકન્યા અને પ્રધાનપુત્રને સાથે ભણતાં
કિહાં દીવઉ કિહાં ભાણ; પ્રીતિ જામે છે તે હવે કહે છે –
સામિણિ તુઝ મઝ અંતરૂ, મંત્રીસરનંદન મનમોહન,
એ એવડઉ પ્રમાણ.” નામિં લછિનિવાસ, તેન્દુ તીઈ ભણઈ મનિ ખંતિ,
આ પછી બંને પરણે છે, અને ત્યાર પછી તે લઘુઉ લીલવિલાસ;
સુંદરીને પિયુને વિગ થયો તેથી વિરહિણી વિલાપ રાજકુંઅરિનઈ મનિ વસીજે,
કરે છેઃ, દેખીએ સરસ સુજાણ,
- રાગ સિંધુઓ એક દિવસિ એ અક્ષર લિખીઆ,
નિસ ભરે સેહગસુંદરી રે, બોલ એ કરૂં પ્રમાણુ.
જઈ વાલંભ વાટ; ' “મઈ તરૂણું પરણુંનઈ સામી,
નિદ્રા ન આવઈ નયણલે રે, સાચઉં કરિ નિય નામ,
હઇડઇ હરખ ઉચાટ. - લછિનિવાસ કહાવઈ મઝ વિણ,
સુણિ સામીઆ લીલ વિલાસ, એ તુઝ ફૂડઉં નામ.”
વલિ વાલંભ વિવાવિલાસ; એ અક્ષર વાંચીનઈ હસિલે,
યુઝ તુહ વિણ ઘડીએ છમાસ, ' મેહતાનંદન ચીંતિ,
પ્રભુ પૂરિ ને આસ. મધુરી વાણું બેલઈ સમિણિ,
ઇમ વિરહિણું પ્રિય વિણ બોલઈ-આંકણી. એસિફે ઉત્તમ રીતિ.
સીહ સમાણુ સેજડી , હિવ દુહા રાગ સામેરી
ચંદ જેવી ઝાલ; સામિણિ સેવક ઊપરિહિં,
દાવાનલ જિમ દીવડી રે, નીચ મરથ કાંઈ?
કમલ જિમ્યાં કરવાલ. ૧૬ સુણિ સા. એ વાત યુગતી નહી,
મઝ ન સુહાઈ ચાંદલઉ રે, આથી વરઈ ન થાઈ,
જાણે વિષ વરસંતિ; કિહાં સાયર કિહાં છિલ્લરૂહ,
સીતલ વાઉ સુહામણુઉરે, કિહાં કેસરિ સીયાલ;
- પ્રિય વિણ દાહ કરતિ. ૧૭ સુણિ સા. કિહાં કાયર કિહાં વર સુહા,
દાખી ડાહિમ આપણી રે, કિહાં કઈર કિહાં સુરસાલ. ૨૨ રંજિએ મઝ મન-મેર; કિહાં સિરસવ કિહાં મેરગિરિ,
છઇલપણુઈ છાનઉ રહિઉરે, કિહાં પર કિહાં કેકાણ;
હીઅડઉં કરી કોર. - ૧૮ સુણિ સા. કિહાં જાદર કિહાં ખારું,
એતા દીહ ન જાણિઉરે, દિહ મૂરખ કિહાં જાણે ૨૩ - નિગુણું જાણું કંત;

Page #94

જેનયુગ
૧૭૨
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ હિવ ક્ષણ જાતઈ વરસ સઉરે,
કાવ્ય. જાઈ મઝ વિલવંત. ૧૯ સુણિ સા. ઓઢી ચાદર ચીર અંદર કસી દીલી કસ કાંચલી, જઈ કરવત સિર તાહરઈ રે,
આંજી લેસન કાજલે સિરિ ભરી સીમંત સિંદૂરની, દીજત સિરજણહાર;
લેઈ સાથિઈ નેમિકંવર સવે વિદની સુંદરી. વિરહ વિહ્યાં સાજણું રે.
વાડીએ ગિરિનાર ડુંગરિ ગઈ સિંગારિણી ખેલિવા. ૩૧ તુ તું જાણત સાર રે. ૨૦ સુણિક ઉલંભા કહિઉં કશું હરહં' રે,
વસંત ખેલણિ સાથિઈ દેવર દેવરમણ સમ ગારીરે કુણનઈ દીજઈ દેસ
પહુતલી ગિરિનાર ગિરિ અંબાવનિ બાવનિ ચંદની હીરાણુંદ હિવ ખૂઝવઈ રે,
| ગોરી રે. ૩૨ કીજઈ મનિ સંતોસ. ૨૧ સુણિ, અનંગ જગમ નગરા બહુપરિ પરિણવા મનાવણ હીરાણંદ કૃત વિદ્યાવિલાસરાસર. સં. ૧૪૮૫
હારી રે, લ. સ. ૧૯૨૬. લલાટ ઘટિત ધન પીયલિ કુકુમ કુમર રમાડનારીરે.૩૩ સેમસુંદર સૂરિએ રચેલે કહેવા પણ ખરી
આંદોલ. રીતે તેમના શિષ્ય રત્નમંડન ગણિએ રચેલ રંગ કુમર રમાઈ નારિ હીંડેલે હીંચણહારિ, સાગર નેમિફાગ ત્રણ ખંડમાં છે તેમાં પહેલાં નેમિ
ઉચ્છગિ બર્થસારીએ રિ સિંગારીએ, નાથના જન્મત્સવ, બીજામાં વિવાહ અને ત્રીજામાં થાઈ થુમણિ થાર લઈ દીહર દેર:
૩૪ માક્ષગમનને અધિકાર છે. વિષય રસિક છે ને કવિ કચણુ ચૂડી એ રણુકી યહીએ, પણ રસમય છે. પંદરમા શતકની ભાષાને સુંદર
દેઉર (માર) ઉરવરિ હાલ, વલ સિરિ સુકુમાર,. નમુને પૂરો પાડે છે. આમાં પહેલાં કાવ્ય (ાઈલ) નવ નવ ભંગી એ કુસુમચી અંગીએ. પછી રાસક, ને પછી અદલ ને ત્યાર પછી ફાગ અનુ
ત્રિીકમ તરણી તુંગ, વિરચઈ સુચંગ અમે એમ છંદમય રચના છે. આમાંથી નમુના લઈએ -
અતિ અણીયાલઉં એ ખૂપ ખુણાલઉ એ. ૩૫ વસંત માસમાં વનરાજી ખીલી છે ત્યાં કૃષ્ણની સ્ત્રીઓ આજ રમન ગાણ નારાનરસ નામના પિતાના દીયર નેમિનાથને વસોત્સવ ઉજવવા ફાગ (શાંતરસપોરાશિ રાસક) બાવન કડીને એ ગિરિનાર લઈ જાય છે તે પરણવા સમજાવે છે.
છે તે પણ ઘણો લલિત, અર્થગંભીર અને કાવ્યમય
છે. તેમાંની એક કડી નીચે પ્રમાણે છે. કાવ્ય (શાર્દૂલ) .
રતિ પહુતી મધુ માધવી સાધવી શમરસપૂરિ, આવી એ મધુ માધવી રતિ ભલી ફૂલી સવે માધવી, જિમ મહમહી મહીલ સીતલ સ્વજસ કપૂરિ. ૨ પીલી ચંપકની કલી મયણની દીવી નવી નીકલી,
માંડણ શ્રેષ્ઠીએ સં. ૧૪૯૮માં રચેલા શ્રીપાલ પામી પાડલ કેવડી ભમરની પૂગી રેલી કેવડી, રાસની જાની પ્રત પરથી એક નમુન આપીએ છીએ. કલે દાડિમિ રાતડી વિરહિયાં દોહી હુઈ રાતડી. ૨૭ શ્રીપાલ રાજા ઘોડેસ્વાર થઈ ફરવા જતાં કોઈ તેને ફાગ.
રાજાના જમાઈ તરીકે ઓળખાવે છે તે સાંભળી સૂલલિત ચરણ પ્રહારઈ મારઈ કામિની વેકે, પોતાને દુ:ખ થતાં સસરાનું સુખ છોડી ભુજાએ ધિક વિસંતિ અભાગીયા અભાગીયા તહવિ અશોક ૨૮ સુખ પ્રાપ્ત કરવા વિદેશ જવાનો નિશ્ચય કરે છે. કુવભરિ કરઈ પરીરંભ રંભા સંભાણી નારિ, એકદા એ શ્રીપાલ રાઉ, વનિવનિ કુસુમ રોમ રોમાંકુર કુરબક ધરઈ અપારિ. ૨૮
ચયા તુરંગમિ સાંચઈ એ; પૂરી પદ ઉલટ કૂલિ કયાં વનખંડ
ગામડાનું અબુઝ કઈ એક, ત્રિભુવનિ મદન મહીપતિ દીપતિ અતિ પ્રચંડ. ૩૦
ચટ ઊભુ તે વાત કરઈએ. ૭૫

Page #95

વિકમ પંદરમા સૈકાના કેટલાક જૈન કવિઓની પ્રસાદી. ૧૭૩ પૂછઈ એકÇ એક પાસિ,
યંતી રાસમાંથી એક નમુનો લઈએ. નલ રાજા - અલવિ ફૂઅર એ કહિતણુએ કુબડ થયો છે ત્યાં દમયંતીના પિતા ભીમ રાજાને તે કહઈ એ રાય જામાત,
મોકલેલો વિષ આવે છે અને નલને જોતાં તે હોકુમારિ સુણી તિહાં મનિ ઘટ્યુ એ. ૭૬ વાન સદેહ થતાં અમુક “શલોકા” બેલે છે. સાંભલી એ વચન કુમારિ,
ભીમિ વિપ્ર કુસલે કહઈ એ, રદય દુખ ગર્દૂ ધરઈ એ;
જાઉ તહિ તેહ પાસિ; તુરંગમ એ વાલીય જાઈ,
દિજ આય સિ રાજા તણઈ એ, અવાસ ભીતરિ પઢિી રહઈ એ. ૭૭
ગયુ કૂબડ આવાસિ પૂછીઉ એ આવીય ભાઈ,
સુણ ભલા જાતા હૂઆ એ, કહિ વછ તૂ કુણિઈ દૂહવિક એ
હરષિઉ તું મન માહિ; કઈ તુય એ દૂહીઉ નારિ,
તુ દેખી રૂ૫ ફૂબજ તણું, કઈ તૂય રાઈ ન માનીઉ એ. ૭૮ હઈઈ પડી અતિ દહિ, નારિ તે એ સતીય સુસીલ,
કુસલ વિપ્ર ઇમ ચીંતવઈ એ, - રાય તું દીઠઈ આણંદીઈ એ;
નલ કિાિં ન હોઈ; સે ભણઈ એ મ પૂછિસિઉ માઈ,
મનિ સંદેહ ભાંજિવા એ, નામ ઠામ કુલ હારવિવું એ. ૭૦
કહઈ સલાકા ઈ. મા કહઈ એ વાલિન રાજ,
આ વસ્તુ વછ લેઈ સેન સસરા તણું એ,
નલ જિ નીલજ, નલ જિ નીલજ, સે ભણઈ એ તેણુઈ નહી કાજ;
નિલજિ નીસર, જ નહીં બલ મઝ ભુજતણાં એ. ૮૦ નલ વિણ કોઈ ન પાડૂછ્યું, જાસું એ વદેસિ હું માઈ
નલ કઠોર નલ અધમ દિજઈ, - ધન ઊપાજી રાજ વાલિસ્ એ;
મેલી દવદતી સતીય, - તવ કહઈ એ કમલપ્રભાય,
- તેહ તણું ઢું નામ લીજઈ; વછ અહિ સરમાં આવિસ્ એ. ૮૧ વલી વલી ઈમ ઊચરઈ, કુમર ભણુ એ જુ તહઈ સાથિ, , - વિપ્ર સલોકા દેઈ; તુ અહ પગ મોકલી નહીય;
ઝરઈ નયણ દુખ સાંભરી, સુંદરી એ જંપઈ એ ઈમ પ્રભ,
નીચું જોઈ તેઈ. ૨૦૪ તહ પખઈ આહાં રહૂ નહીં. ૮૨
ઠવણિ કુમાર તિહાં એ જ પઈ જામ,
રાયતુ એ કૂબડુ દેખિ, સુંદરિ સાસુ સેવા કરૂ એ;
કારણ કુસલ કહે કિસિ એ; તવ કહઈ એ સુંદરી ત્યાંહ,
જે ભણું એ સતીય ઊખિ , પ્રભ તહ નવપદ રદય પરિઉ એ. ૮૩ ગયું નવ દુઃખ તે મનિ વસિ૬ એ. તેજ માંડણ કવિના રચેલા જણાતા નલ દમ
તંત્રી.

Page #96

જૈન યુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
ડાહ્યાભાઈ ધોળશાજી.
[ શ્રી ડાહ્યાભાઈ ૩૫ વર્ષની નાની વયે સ્વર્ગસ્થ તેથી તે ડાહ્યાભાઈની કૃતિઓ હેવાનું સંભવે છે થયા, સફલ અને ઉત્તમ નાટકકાર તરીકે અનેક એટલું અત્યારે કહી શકાય. નાટક રચ્યાં તે સર્વનાં ગાયને સ્વર્ગસ્થનું ઉંચી કેસરકિશોર નાટકનાં ગાયનોની પ્રથમવૃત્તિ કક્ષાનું કાવ્યત્વ રજુ કરે છે. આ કાવ્યત્વને તે સર્વ સં. ૧૮૫૧ માં પોતે પ્રકટ કરી છે તેમાં પિતાને નાટકની સુંદર વસ્તુ સંકલનાથી સુઘટિત કરેલાં માજી સંસ્કૃત શિક્ષક, મિશન હાઈસ્કુલ, અમદાવાદ નાટકે પોતાની સ્થાપેલી “શ્રી દેશી નાટક સમાજ' એમ જણાવેલ છે તેથી તે પહેલાં તે શિક્ષક તરીકેદ્વારા ગુજરાતી પ્રજા સમક્ષ ભજવી બતાવ્યા ને તેથી નો વ્યવસાય બંધ કર્યો હતો એમ સમજાય છે. ગૂજરાતી નાટયકલામાં જૂદીજ ભાત પાડી તેમાં તેઓ અમદાવાદમાં ડોશીવાળાની પોળમાં રહેતા. ઉત્ક્રાંતિ કરી. આ નાટકકાર ન હતા અને તેથી તેમનાં નાટકોના સંબંધમાં “સાડીના સાહિત્યનું જૈન સમાજને ખાસ અભિમાન લેવા જેવું છે. વળી દિગ્દર્શન માં તેના લેખક સાક્ષર દેરાસરી પૃ. ૧૧૪ દુકાળ આદિ અનેક પ્રસંગોએ પિતાનાં નાટકના પર જણાવે છે કે પ્રયોગોની આવક આપી જનસેવા બજાવી હતી.
' “નાટકમાં જે ઉંચી ભાવના દાખલ થાય, તેમને જન્મ સં. ૧૯૨૩ ના ફાગણ સુદ ૧૪ માત્ર હલકી પ્રતિના પ્રેક્ષકોના વિદ્યાર્થી નહિ ને દિને થયો અને સં. ૧૯૫૮નાં ચૈત્ર વદ ૮ ને દિને પણ જનસમૂહની વૃત્તિ અને નીતિ ઉચ્ચતર કરવાના સ્વર્ગવાસ થયે.
સ્તુત્ય અને પ્રશંસનીય હેતુથી જ માત્ર તે લખાય અને
ભજવાય તે બેશક ધીરે ધીરે પ્રેક્ષકેની રૂચિ પણ તેમનાં રચેલાં નાટકોનાં નામ ૧, મ્યુનીસીપાલ ઉચી થાય તેમજ લેખકેની દષ્ટિ પણ સર્વદા ઉચ્ચ ઇલેકશન, ૨ કેસર કિશોર આવૃત્તિ પહેલી સં. ૧૯૫૧, લક્ષ તરફજ રહે, કેટલીક મંડળીઓનાં કેટલાંક નાટક ૩ સતી સંયુક્તા આવૃત્તિ ચોથી સં. ૧૯૫૨, ૪ સારા અંશવાળાં છે, એ કહેવું જોઈએ. મહુમ મદનમંજરી આવૃત્તિ પહેલી સં. ૧૮૫૭, ૫ સતી ડાહ્યાભાઈ ધોળશાને નાટકના સાહિત્યની ઉન્નતિ પાર્વતી, ૬ અબુમતી આવૃત્તિ ૭ મી સં, ૧૯૫૫, કરવાનો પ્રયાસ સારી રીતે જાણીતું છે. રા. ડાહ્યા૭ રામવિયેગ આવૃત્તિ એથી સં. ૧૯૫૫, ૮ સરદારબા ભાઈનું નાની વયમાં મૃત્યુ થવાથી તેમનો પ્રયાસ આવૃત્તિ ૬ ઠી સં. ૧૯૫૭, ૪ ભેજકુમાર, ૧૦ અટકી પડ્યો.” ઉમાદેવડી આવૃત્તિ ૫ મી સં. ૧૫૭, ૧૧ વિજ્યા વિજય, ૧૨ વીણાવેલી ૧૩ ઉદયભાણ આવૃત્તિ થી મુંબઈની માંગરોળ જૈન સભા તરફથી સદગત સં. ૧૯૫૮, ૧૪ મોહિનીચંદ્ર, ૧૫ સતિ પમિની ડાહ્યાભાઇના સ્મારક નિમિતે એક પ્રબંધક મંડળ આ પ્રમાણે ૧૫ કુલ નાટકે છે. આ બધાંની રચ. સ્થપાયું હતું. તેનું કાર્ય, સ્મારક માટે સદ્દગતનું ચનાની સાલ નિર્ણત થઈ શકી નથી છતાં આ ક્રમ રિત્ર લખાવવું, શિષ્યવૃત્તિ સ્થાપવી, તેમ હેની રચનાના અનુક્રમે પ્રાયઃ છે એમ ભાસે છે. આ ટી- ભેતિક છબીનું હરનીશ દર્શન થાય તે માટે એક ૫માં જે પવિત્ર લીલાવતી નામ છે તે નાટક ઘણું લોક. છબી સભાના દીવાનખાનામાં રાખવી. અને તેના પ્રિય થયું હતું અને તેના રચનાર શિવરામ કરીને મંત્રીઓ (સ્વ) હેમચંદ અમરચંદ, (સ્વ) મોહભેજક છે; અને બીજા નામે સુભદ્રાહરણ, વીર નલાલ પુંજાભાઈ, અને શ્રીયુત મકનજી જુઠા મહેવિક્રમાદિત્ય અને વિજ્યકમળા જોવામાં આવે છે પણ તાએ સદ્દગતની જયન્તી ઉજવવા માટે તા. ૬-૮તેનાં ગાયનેની ચોપડી જોવાનું બની શકયું નથી ૧૯૦૬ ને રોજ તેમના બંધુપુત્ર (સ્વ.) ચંદુલાલ દલ- -

Page #97

ડાહ્યાભાઈ ધોળશાજી
૧૫ સુખરામ ઝવેરી તરફથી વીણાવેલીનો ખેલ લીધેલ જોડવી જ જોઈએ. અને આમ સ્વાભાવિક વસ્તુ તે ભજવાયો હતો એ પ્રસંગે પ્રમુખ તરીકે ગુજરાત- સ્થિતિને ઓળંગી કાંઇક અધિક સાધવું એમાં જ ના માનનીય સાક્ષર, પત્રકાર અને તે વખતે ગુજરાત મનુષ્યનું પરાક્રમ યથાર્થ (વા ) ધાત્વર્થરૂપે કેલેજના પ્રોફેસર આનંદશંકર બાપુભાઈ ધ્રુવે લીધું રહેલું છે. મુંબઈના તેમજ કાઠીઆવાડના ઉત્તમ હતું અને તેમણે નાટકોનો પવિત્ર ધંધે, એ પર તેના સાક્ષરોને મુકી મહારા પર્યન્ત આવવામાં, માંગરોળ પ્રાચીન ઇતિહાસ અને કેટલાંક લક્ષણે સહિત એક જૈન સભાને હેતુ મુંબાઈને મહારા ભાગના ગુજરાત મનનીય વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું તેમાં નીચેના સદૂગત સાથે જોડવાને જ હશે, એમ હું અનુમાન કરૂં છું; સંબંધી ઉલ્લેખ કર્યો હતોઃ—.
અને તેથી આ પ્રસંગે પ્રમુખપદ હું બહુ જ આનમને આપે અમદાવાદથી અત્રે બોલાવી આ દથી સ્વીકારું છું. વળી તેમ કરવામાં આ ઉપરાંત પ્રસંગે પ્રમુખપદનું માન આપ્યું છે તે માટે હું હારે એક બીજું પણ કારણ છે. સ્વર્ગસ્થ ડાહ્યાઆપને ખરા અન્તઃકરણથી ઉપકાર માનું છું. આપણે ભાઈ ધોળશાહજી આજથી વીસ વર્ષ ઉપર મારા સર્વ-“આપણે” શબ્દમાં હું પારસી તથા ગુજરાતી સહાધ્યાયી હતા, અને એમની જયન્તીને અને બોલતા મુસલમાન ભાઈઓનો પણ સમાવેશ કરું પ્રમુખપદ લેવાથી હું કાંઈક બધુકૃત્ય કરું છું એ
છું-આપણે સર્વ ગુજરાતી ભાષા બોલીએ છીએ, પ્રકારને મને સન્તોષ થાય છે. . લખીએ છીએ, અને એનો ઉત્કર્ષ ઇચ્છીએ છીએ; “સદગૃહસ્થ–મેં આપને કહ્યું તેમ સ્વ. ડાહ્યા
અને એ ઉત્કર્ષ સાધવાના કાર્યમાં કાંઈક કાંઈક ભાગ ભાઈ વીસ વર્ષ ઉપર મારા સહાધ્યાયી હતાપરંતુ પણ લઈએ છીએ. પણ આ કાર્ય હાલના કરતાં તેજ અરસામાં કોલેજ છેડી થોડાંક વર્ષ પછી વધારે સારી રીતે સિદ્ધ થવા માટે, ગુજરાતી તેઓએ નાટકને પવિત્ર ધંધે હાથ ધર્યો. સદ્દગૃભાષાના વિવિધપથી ઉપાસકે એક બીજા સાથે હસ્થ, “નાટકને પવિત્ર ધન્ધ” એ શબ્દો જ કેટમળે હળે, એક બીજાના વિચારથી અને કાર્યની લાકને વદતાવ્યાઘાતવાળા અને મશ્કરી જેવા લાગશે, રીતિથી વાકેફ થાય, અને સર્વે કાર્યચક્રો એક મહાન પણ એ ધધ ખરેખર પવિત્ર છે એમ હું સમજું કાર્યય—નાં અવયવો છે એમ સમજી પરસ્પર મદદ છું. અને એટલી વાત હું આજ પ્રમાણ સાથે પ્રતિક કરે-અને હિન્દુ ગુજરાતી, પારસી ગુજરાતી, અમ- પાદન કરી શકું તે હું ધારું છું કે મારું પ્રમુખ તરીદાવાદી ગુજરાતી, સુરતી ગુજરાતી, મુંબઈ ગુજરાતી, કે કર્તવ્ય મેં બજાવ્યું ગણાશે.” કાઠીઆવાડી ગુજરાતી એવા શુદ્ર ભેદ નષ્ટ થાયએ આપણી ભાષાના તેમજ દેશના ઉત્કર્ષ માટે જરૂ
આ આખું વ્યાખ્યાન “વસન્તમાં પ્રકટ થયું રનું છે. એકાદ પ્રબળ લોકપ્રિય ગ્રન્થકાર પોતાની છે, અને તેમાં સદ્દગત સંબંધી બીજું કંઈ નથી કૃતિને પ્રભાવથી સર્વ વિવિધ કામના અને વિવિધ તેથી અત્ર આપ્યું નથી, આ વ્યાખ્યાન ઉપરોકત સ્થળના વાચકોને અને ન્હાના લેખકોને પોતા તથ, પ્રબંધક મંડળ તરફથી (સ્વ૦) સાક્ષર શ્રી રણજીત ખેંચે, અને એમ અનેકતાને એકતા તરફ વાળે, એ
રામ વાવાભાઈના વિવેચનાત્મક લેખ સહિત સને તે ભાષાપ્રવાહની સ્વાભાવિક ગતિ છે. અનેક હાનાં
૧૯૦૬ માં પ્રસિદ્ધ થયું હતું. તેમાં “આરંભ વચન” ઝરણું ગુરુત્વાકર્ષણ (“Law of gravitation) આ પ્રમાણે હતા. ના નિયમથી ખેંચાઈ મહાનદીમાં ભળે. એમાં તો “ડાહ્યાભાઈ લોકેાને અજાણ્યા નથી. ઉચ્ચ પ્રતિના મનુષ્ય કાંઇ કરવાનું જ રહેતું નથી. પણ જ્યારે વિધાનથી તે એક ગામડિયા સુધી. જળચક્કીઓ ચલાવવા માટે અને વિસ્તીર્ણ ક્ષેત્રે ડાહ્યાભાઈ જૈન હતા, અને તેવા એક લોકાપાવા માટે વિપુલ પ્રવાહની જરૂર પડે, ત્યારે તો દર પામેલા જૈનને માટે માંગરોળ જન સભા ગુર્જર અનેક નાની મોટી નદીઓને પરસ્પર હેરોથી સાક્ષરે પાસે તેની કસોટી કરાવે એ સ્વાભાવિક છે.

Page #98

૧૭૬
જેનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ “કેટલે અંશે ડાહ્યાભાઇને જીવન પ્રશંસનીય છે, જીવનની જાહેર સેવાની નોંધ લેવાને પ્રસંગ આવશે. તેના પ્રસ્તાવરૂપે આ પ્રસિદ્ધ છે.
- આઠ દશ વર્ષ જેટલા અલ્પ સમયમાં શ્રી દેશી “જણાવવાની જરૂર નથી કે આ પ્રસિદ્ધિના નાટક સમાજના મહુંમ માલિક રા રા. ડાહ્યાભાઈ વિચારો તે લેખકેનાજ છે. વાંચનારે તો હંસ ક્ષીર
ધોળાજી વિદેહ થયા એ બીના ઉક્ત સ્મૃતિસંસ્કાર ન્યાયે અનુસરવાનું છે.
પ્રદીપ્ત કરે છે એટલું જ નહિ પણ પિતાના નાટકમાં
ઠેર ઠેર જે ઉપદેશ અંશસ્વર તરીકે ગાયો છે તે ચર્ચાને અંગે જવાબ આપવાને સભા બંધા- તેમના પિતાનાજ જીવનમાં તેમણે સાક્ષાત્કાર કર્યો એલી નથી.
એવી પ્રતીતિ કરાવે છે. ઉક્ત સાક્ષરથી રણજીતરામને લેખ અત્ર અમે એ અસંસ્વર કયો? આપીએ છીએ, ઉક્ત મંડળની સદ્દગતનું ચરિત્ર લખવાનું કામ ગુજરાતના એ પ્રસિદ્ધ લેખક રા.રા.
કાયા કા કુમ્ભ છે, જીવ મુસાફર પાસ;
તારે ત્યાં લગી જાણજે, જ્યાં લગી શ્વાસોશ્વાસ.” હિમ્મતલાલ ગણેશજી અંજારિયા અને ઉક્ત રણજી
વીણાવેલી. તરામને સુપ્રત કરવાની ઈચ્છા એ ઉભય લેખકો
જીવન નશ્વર છે; પંખીનો મેળે જામ્યો છે. તરફથી પૂર્ણ કરવાની સમ્મતિ મળી ચૂકી હતી.
ઘડી પછી તે વિખરાઈ જશે; પાણીમાં વાદળાંને રણજીતરામ અકાળે સ્વર્ગસ્થ થયા તેથી ચરિત્ર તેમના
પડછાયો પડ્યો છે, પળ પછી પડછાયો વિલુપ્ત થશે તરફથી ન લખાયું પણ આટલે લેખ જે મૂકી ગયા
ચાંદની પથરાઈ છે, ચંદ્ર અસ્ત થયો ને સર્વત્ર છે તે અમારે મન ઘણું છે. શ્રીયુત અંજારિયા તેમ
અંધકાર ફેલાયું, મનુષ્યની મેદની જામી છે, માણસે જ શ્રીયુત નારાયણદાસ વિસનજી ઠકકુર આદિ ગૂજ- 2
વેરાયાં અને બધે શૂનકાર છે; કાયાને ઘડો કાચા રાતના લેખકે સંગતનું ચરિત્ર મેળવી તેમજ તેનાં
છે, અને ફુટતાં વાર નથી, આવી રીયે રે. રા. નાટકનું પરિશીલન કરી લેખો લખશે તે અમારા
' ડાહ્યાભાઈએ ઈહજીવન નાશવંત છે એ ઉપદેશ પર ઉપકાર થશે ને તે પ્રકટ કરવા અમને અતિ
બો છે. આનંદ થશે.
સંસાર પ્રત્યે વિરાગ ઉપદેશનારાના દષ્ટિબિન્દુ સદગતનાં નાટકે સમસ્તાકારે છપાયાં નથી તે વિવિધ હોય છે. સંસારના કામમાં પચી રહી વિશાળ શોકનો વિષય છે. જ્યાં સુધી તે પ્રકટ ન થાય ત્યાં
આકાશમાં ઉડવાની જેને સહેજ પણ અભિલાષા નથી, સુધી તેનું તોલન પણ કેમ થઈ શકે? સ્વ. વિભા
અર્થાત અધમ જીવન જીવનારને આચરણે આચરકર જયંતી વખતે કવિવર્ષે નાનાલાલ દલપતરામે તા. તાતી વૃત્તિ નથી હેને અધમતામાંથી ઉધારવા નશ્વ૨૨-૮-૨૬ ને રેજ પ્રમુખ તરીકે જે જણાવ્યું હતું
રતાનો બોધ કરવામાં આવે છે; અધમતા અનેક કે – વાઘજીભાઈ, ડાહ્યાભાઈ, મૂળશંકર, વિભાકરએ ઇંગી હોય છે ! હાનિકદ ને પરહાનિપ્રદ એવા બે નાટયકારેનાં મૂલ આંકવાનાં સાધને આપણું પાસે વિશાળ સ્વરૂપ થઈ શકે. બેશક જગતની ઘટના હજુ પૂરાં નથી’ અમે ઈચ્છીશું કે સત્વર સદ્ગતનાં એવી છે કે પોતાને અધમ કરનાર વસ્તુ જગતને સર્વે નાટકે આખાં બહાર પાડનાર કાઈ નીકળી પણ અધમ બનાવે છે અને તેથી ઉલટું પગુ થાય આવે.
તંત્રી.] છે. ફકત સ્પષ્ટતાને ખાતર ઉક્ત સ્વરૂપે લખ્યાં છે. ઈ. સ. ૧૮૯૪ માં અમદાવાદની મિશન સ્કુ. રા. રા. ડાહ્યાભાઈનું રંગભૂમિપર વિહરતું વિશ્વ લમાં જણ(જી)ના રૂપાખ્યાન શીખનારને સ્વપ્નય સાંકેતિક છે તેથી જે વસ્તુસંવિધાન અને પાત્ર ઘટના પણ ખ્યાલ હતો કે ઈ. સ. ૧૯૦૬ માં અર્થાત ત્યાં ગોચર થાય છે તે પણ સાંકેતિક છે. પાપનું બાર વર્ષ જેટલી ટુંક મુદત બાદ પોતાના સંસ્કૃત સૂક્ષમ અને તીક્ષણ પૃથક્કરણ નથી તેમ જુગુપ્સા કે

Page #99

ડાહ્યાભાઈ ધોળશાજી,
૧૯૭ સંપૂર્ણ વૈરાગ્ય ઉપજે એવું કલાવિધાન નથી. પડ્યા- “ દશા કરે તે કોઈ ને કરશે, મુરખ કરે અભિમાન; બાપના દાવાનળમાં શુદ્ધ થતાં કંચન પાત્રો જેવાં પ્રાણી બિચારું તુછ મગતરું, કાળ કથા અણુજાણ; ઉત્કૃષ્ટ પાત્રો જવલ્લે જ દર્શન દે છે. Poetic Justice હુંપદમાં મરડાઈ મરે પણ, ધાર્યું કરે ભગવાન—દશા.” (અર્થાત કવિઓની સૃષ્ટિમાં વપરાતી ન્યાયબુદ્ધિ- મનુષ્યથી પર કોઈ એક શક્તિ છે-જે દશા, સત્યને જય અને પાપને ક્ષય)નું અવલમ્બન લેવામાં સમય, નસીબ કે કર્મના નામે રા. ડાહ્યાભાઇના આવ્યું છે. પોતાના બધા પાસા અવળા પડે અને નાટકમાં ઉલ્લેખાઈ છે તેને આધીન માનવી છે, તેને છેવટે જીવનને હેતુ નિષ્ફળ નિવડે એ શઠપાત્રોના નચાવ્યો તે નાચે છે. ભવિષ્યનું ક્ષિતિજ ધુમ્મસથી અનુભવ છે. તેઓની અધમતા, સ્વાર્થસાધના, ઇર્ષા, આવૃત્ત છે. ત્યાં-શું છે તે કહી પણ નથી શકાતું. અસૂયા, કામવાછના, અહંતા આદિમાં સમાયેલી છે. જરાક દોડતાં ઉધે માથે બેખ જેવા ખાડામાં નિપાત પિતાને હેતુ બર લાવવા અનેક પ્રપંચે તેઓ રચે થવાનો છે છતાં આંધળો થઈ માનવી દડી જાય છે. છે. પિતાનું મમત્વ પ્રતિપાદવા નાનાવિધના અના- છતાં “હું” “હું” કરતે તે ફરે છે તે ખોટું છે-અહં. ચાર આચરે છે. આવી જેની રહેણી છે તેઓ પૂર્ણ ભાવ રાખવો તે પાપાચરણ છે. સમયના સામર્થ્ય અંશે આત્મશ્રદ્ધાશીલ હોવા જોઈએ
આગળ અહંભાવ ટકતો નથી-મગતરાં જેવાં માનલાવી નાંખવાની–ધાર્યું સાધવાની શકિત આપણામાં
વને ચોળાતાં વાર શી? છે એવી જ્યાં લગી પ્રતીતિ ન હોય ત્યાં લ
વસ્તુસ્થિતિ આમ છે ત્યારે વર્તવું શી રી? નાથી એક ડગલું પણ ભરવું બને એમ નથી. ઉત્તમ દશાને તાબે થાઓ. સુખ દુઃખ સરખાં ગણે. જે જીવનેને આત્મશ્રદ્ધા (self-confidence) ઉન્નત સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય તેને તિરસ્કાર ન કરતાં તે આદપંથે લઈ જાય છે પરંતુ પામર જીવે છે તેથી રથી સંસ્કાર, મુફલેશ ભટકતા કઠિયારા સાથે પિતાએ અભિમાની, દમામી, મમતીલા, જોહુકમી અને
વિણાને પરણવી; પિતાના કર્મમાં જે હશે તે થશેખારીલા થાય છે. આપણું લૌકિક નીતિશાસે આ
એમ ધારી પતિભાવ સંપૂર્ણતઃ કઠિયારાની શુશ્રષામાં
સમર્પો, પોતાને વેઠવી પડતી આસમાની સુલ્તાનીમાં દુર્ગણની સખ્ત ખંખેરણી કરી છે. નીતિતો એવાં
મેવાડનો વિરકિરિટિ રાણે પ્રતાપ પણ આજ સિદ્ધાંવિચિત્ર છે કે મર્યાદામાં રહીને દુર્ગુણે પણ સગુણે થઈ શકે છે અને મર્યાદા છોડતાંજ સદ્ગણે દુર્ણ
* તના અન્વયે સહેજ પણ વિષમતા વિના જીવન ગાળે છે. થઈ જાય છે. રાજ્યની લગામ તાણીને પકડવી જોઈએ. આ સિદ્ધાંતો અને તે ઊણું લાગે છે. બહુ પણ તે નીમસર. હદબહાર ખેંચાણ થતાં જામના “ હું” કરતા માનવી સંસારનું શ્રેય કેમ ન સાધી રૂ૫માં બાદશાહી કરબ ફેરવાઈ જાય છે અને પરિણામે શકે? ઉદાત્ત અભાવવાળા વાશિફ્ટન કેમિકાડો પદભ્રંશના કે વિદ્રોહ થાય છે. તે જ પ્રમાણે અભિ- પિતાના દેશને ઉદ્ધાર કરી શકે છે, વિજ્ઞાની કે વૈદ માન, મમત, દમામ વગેરે પણ શુભ અને કલ્યા- નવી નવી શોધખોળ કરી શકે છે, અને માનવીની ણકારી કામો કરી શકે છે એ વાત રા. ડાહ્યાભાઈના અપ્રતિમ સેવા બજાવી શકે છે. સેનાની રણક્ષેત્રમાં લક્ષ હાર રહી ગઈ હતી. ઉચઠંખલ દર્શણોના વિજય મેળવે છે ઇત્યાદિ. કર્તવ્યને ઉચ્ચ આદર્શ હાનિપ્રદ પરિણામે જ એમણે બતાવ્યાં છે. એ દુ. નિષ્કામના અને સમર્પણમાં મનાય છે, અહંભાવને શોને જનન અને પિષણ શી રીયે થાય છે તે યથાર્થ ભસ્મીભૂત કરવામાં નહિ. વીણના જીવનની ખરી જાણવાની ઉત્કંઠા અતHજ રહે છે.
કસોટી એનો પતિ રાજકુંવર ન નીકળતાં કઠિયારાજ | દુર્ગણોને ધિક્કારવામાં આવ્યા છે તે તેમના રહ્યા હતા ત્યારે થાત. ગરીબ દેખાતા નાયકે અને અનીષ્ટ પરિણામને લીધે જ નહિ–જન સમાજને રાજબીજ નિવડે એવો સંપ્રદાય ઉચ્ચ આદર્શો ઉત્પન્ન જાલીમ નુકસાન તેઓથી થાય છે તે સારૂ નહિ કરી શકતા નથી. જીવનની નશ્વરતા દુ:ખીને દિલાસો પણ મનુષ્યની નિર્બળતા અને અંધતાની ખાતર. દેવા બોધાય તે ઠીક છે. સુખદુ:ખ ફરતા ફરતી

Page #100

૧૭૮
જૈનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
|
છાંયડી જેવાં છે એમ માનવાથી દુઃખની વેદના હોત તો કેવું સારું થાત? મહેનત કરો-મંડયા રહે ઓછી થાય છે પણ તેથી કર્તવ્યપરાયણતા પ્રદીપ્ત કેઈક દિવસ પણ ઉત્તર કે દક્ષિણ ધ્રુવના પ્રદેશમાં થતી નથી. પિતાનું કે પારકાનું કલ્યાણ કરવાની વૃત્તિ પહોંચશો, કેઈક દિવસ પણ હિમાલયને ઉજ્ગતમ અને આચરણ ઉદ્ભવતાં નથી. સંસાર ક્ષણભંગુર શિખરે માનવી જઈ ઉભો રહેશે, કોઈક દિવસ પણ છે એવા નિરાશાવાદથી જનસમાજને અનેકધા હાનિ પૃથવી અને બીજા ગ્રહો વચ્ચે અવરજવર થશે, થાય છે. સમાજ કરાલ, નિર્વીર્ય, બેનૂર, અજુ કાઈક દિવસ પણ માનવી પ્રયોગશાળામાં ઉપજાવી અને વખતે તો અતીવ અધમ થાય છે. હિંદુસ્તાનને શકશે, એ ઉપદેશ જગતનું કલ્યાણ સાધે છે; આજ નિરાશાવાદનો ખપ નથી. પ્રોત્સાહક આશા- નૈરાશ્યમાંથી આશા પ્રગટાવે ત્યારેજ જીવન સાફલ્ય. વાદનો નિનાદ દિશાઓ મુખરિત કરશે-શતકેની સહેજ વિસ્તારથી રાવ ડાહ્યાભાઈને ઉપદેશાને બધિરતા દૂર કરશે ત્યારેજ આ પતિત દેશનો ઉદ્ધાર પ્રધાન ઉપદેશ વિવેચ્યો છે. વિરકિત આગળ કહ્યું થશે. “ એક ફૂલ ખરે તે માટે શો નહિ પણ તેમાં વિવિધ કારણસર ઉપદેશવામાં આવે છે. કહેંબીજે કુલછોડ વાવ” એવો ઉપદેશ પીશું ત્યારેજ મમાં ન પડી રહે-ઉડ્ડયનની પળો વિરલ છે માટે અમારું જીવન પ્રફુલ્લ ખીલશે.
હેને થાય તેટલો શુભ ઉપયોગ કરી લે. પાપાચરણથી વળી મનુષ્યને અંધ અને દશાનું રમકડું ગણુ (હારૂ અને જગત નું નુકશાન થાય છે, ક્ષણભંગુર વાથી જ અનભવ” એવી વસ્તુને નિષ્કાસન આપ. જીવનમાં એટલું નુકસાન શા માટે કરે છે ? માથે વામાં આવે છે-મનુષ્યનું મનુષ્ય ખુંચવી લેવામાં આવી પડેલી દિશામાં વિષમતા વિના જીવન ગાળઃ આવે છે. દશાના દાબમાં રહેનાર સ્વતંત્ર નથી એમ આદિ આદિ પ્રસંગે માટે સંસારને વૈરાગ્ય અને માન્યાં છતાં સ્વતંત્ર આચરણ કરે છે. Determi ક્ષણભંગુરતાને ઉપદેશ લાભપ્રદ છે. nismમાં માન્યાં છતાં આચરણો Free Willથી સાથે સાથે રા. ડાહ્યાભાઈના શપાત્રો વિશે સંક્ષે. આચરે છે. રા. ડાહ્યાભાઈની ફિલસુફી આટલે અંશે પમાં વિવેચન કરી લઇશું. આ પાત્ર સંસ્કૃત નાટજૂન લાગે છે.
કોમાં હાલ જે સ્વરૂપમાં તે ગુર્જર રંગભૂમિ પર - કર્મને આધીન થવામાં પણ એક પ્રકારનો અહં- જોવામાં આવે છે તે સ્વરૂપમાં નથી. શેકસપિઅર ભાવ રહ્યા છે. કઠિયારા સાથે પરણેલી વીણા, વેષ. અને અંગ્રેજી નવલકથાનો પ્રભાવે જેમ જેમ આપણી ધારી મારવાડના કમાર સાથે પરણેલી વેલીના ઉપર રંગભૂમિપર વધતું ગયો તેમ તેમ આ પાત્રનો વિમનમાં સરસાઈ ભોગવે છે અને છેલા પ્રવેશમાં એજ કોસ થતો ગયે, એ પાત્રોમાં શેકસપિઅરના આએગો અહંભાવ પિતાને ટાણે મારવાની યુક્તિ રચવાની (1ago)ની છાયા જણાય છે. પ્રપંચ, સ્વાર્થ, સ્ત્રીપ્રેરણા કરે છે. દશા, સમો, કર્મ આદિન પ્રભાવ લંપટતા અને ભાળાઓને પિતાનાં રમકડાં બનાવસ્વીકાર્યા છતાં પણ આવું પરિણામ આવે છે. વાની કળાના તેઓ ઉસ્તાદ હેય છે. સતીને તેઓ
વળી નૈરાશ્ય જે પ્રગટ કરવામાં આવ્યું છે તે હેરાન કરે છે-તેનું સતીત્વ કસે છે. સતીત્વ આ હીમ જેવું છે. બાળી નાંખે એવું છે. જેમના દહાડા
પ્રમાણે કસવામાં આવે છે તેમ પૂજ્યભાવથી પ્રશંસનબળા નથી-જેઓ વૈભવમાં રાચે છે તેમના તરફજ વામાં આવતું હોય તે કૌશલ ઉત્તમ થાય. નૈરાશ્યના કટાક્ષ ફેકવામાં આવ્યા છે. વસંતમાં હરનારને કરૂણાંત પ્રબંધેમાં જેવું શાક્ય કુશળ અભિનય. પાનખરનું સ્મરણ આપવાથી કે યૌવનમાં ખ્યાલનારને હાર પાડી શકાય છે તેવું સુખાંત પ્રબંધોમાં નથી વાયનું ચિત્ર બતાવવાથી શું અર્થ સરતે હશે ? થતું. શઠપાત્રાની શહેતા એકતાનાત્મક હોય છે. વિવિક્સાહ, ઉમંગ, આશા, અભિલાષા, ઉડ્ડયન આદિ વિધરંગી નથી હોતી. વળી એકજ નટ દરેક નાટ.
શાવવા જે દશાના ફેરફાર વિશે કહેવામાં આવ્યું કમાં શઠ થતું હોવાથી શઠની શઠતા કરતાં તે નટના

Page #101

ડાહ્યાભાઈ ધાળશાજી.
વ્યક્તિત્વપર પ્રેક્ષકાનુ` લક્ષ જાય છે. અભિનય પણ ખીમાંની ભાત જેવા થઇ જાય છે. શ અને હેના સાગ્રીતેાની પાત્રતા મારફત સાંકેતિક રીત્યે સમાજમાં પ્રચલિત અનર્થી રા. ડાહ્યાભાઇએ ઝાટકી કહાડયા છે. વ્યભિચાર, વેશ્યાસંગ, મદ્યપાન, લાભ વગેરે સપાટામાં આવી ગયા છે. શની પાત્રતા આગળ નાયકની પાત્રતા ઝાંખી પડી જાય છે. આ દૂષણ ઈંગ્લ’ડની ર'ગભૂમિનું પણ છે. ગુજર ર'ગભૂમિપર રા. ડાહ્યાભાઇને લીધેજ આજ શુ અવિરલ થયેા છે.
શકે અને નાયિકાને સંધર્ષણમાં આવવાના અનેક પ્રસંગા અને છે. શાની મેાહજાળમાં તે સપડાતી નથી અને પેાતાના શીલને અખડ જાળવી રાખે છે. જૈન સૂરિઓના કથાનકપરથી રા. ડાહ્યાભાઇએ પેાતાના નાટકાનાં વસ્તુ લીધા છે. સૂરિએ શીલના મહિમા હમ્મેશ ગાતા. એટલે રા. ડાહ્યાભાઇના નાટકોમાં પણ એના મહિમા ગવાયેલજ. શીલ અને પાતિત્રત્ય સંબંધી પાત્રાના સંભાષણે। અને ગાયના દરેક નાટકમાંથી મળશે.
“ સખિ !- જેને પતિનું માન તેનાં ગાંધર્વ ગાયે ગાન; પામે દેવી સમાન સન્માન-રમે રામા રસિક લઇ તાન વીણાવેલી.
..
કરે કામની શું સંસારે, વારે વારે પતીને સભારે અધી આળ પંપાળ વિસારું, પતિ રામનું નામ ઉચ્ચારભલેને દાખા બ્રહ્માંડ ભારે, ભલેને કાપા તિક્ષણ ધારે— દેહ ગેહ શુદ્ધિ નહી, તુટી ગઈ જગ પ્રીત, ગોરી તે ગાતી ફરે, રસીનું રસ ગીત; ખાન પતિનું ને પાન પતિનું ગાન પતિ ગુલતાન. '' વીણાવેલી.
“ પટાળીએ ભાત પડી, પડી તેતેા પડી પડી સાચી પ્રીત સમજવી જેવી એક ચુંદડી ફાટતાં બેહાલ થતાં ભાત દીસે ખડી ખડી પતિવૃત્ત પાળીએ પ્રીત ભાત તેવી પડી મજાત પતિવ્રુત્ત રત્ન અરેરે ગુમાવે. સરદારમા.
એક પત્નીવ્રત અને એક પતિવ્રત એ રા. ડાઘાભાઈની ભાવના છે; એશક એક પત્નીના મૃત્યુ બાદ ખીજું લગ્ન પતિ કરે શકે છે. પતિ પરમેશ્વર છેપૂજ્ય છે; પીપર ગમે તેવા જુલમન્તરવાના
૧૭૯ અધિકાર હેતે છે. પત્નીના તિરસ્કાર તે કરે છે. રા. ડાઘાભાઈ વિનેતાદ્વેષી નથી; તેમનાં નાટકામાં વિનેતાસન્માન છે. તેાપણુ “ ઉદયભાણ ”માં ભાણજીનું ભાણીયા વિશેનું ગાયન, પત્ની વિશે પતિને ખેાટી ભંભેરણીથી ઉપજતા સંશય વગેરે આપણુને ખુંચે છે. જ્યાંથી પોતાનાં વસ્તુ લીધાં હતાં તેનાં સંસ્કા રેશને લીધે આવું થયું હશે. સ્ત્રીએથી પેાતાના પતિએના ઉદ્ધાર થતા એવું ઘણાં નાટકામાં આલે ખાયલું છે.
શીલને મહિમા વિષયપરત્વેના વિરાધને લઇ ગવાયા છે. શીલવતી સતીનેા પ્રભાવ સંતતિપર પાપવાનાહીન અનુચરા અને સમાગમીએ, કે પ્રજા પર પડયેા હેાય એવું વિધાન નથી; સાધુની સાધુતા વધારે, વીરનું વીરત્વ ઉત્તેજે, અર્થાત્ મનુષ્યની દૈવી સંપન્ અધિક એજથી પ્રકટાવે એવા પ્રસંગ શીલગૈારવ દર્શાવવા યેાજાયા નથી. આસુરી સંપા વિનાશ કરવા સાથે દૈવી સ ંપને વધારે કલ્યાણુ કરવું કલાવિધાન હિતાવહ અને પ્રેય છે.
નીતિના સબળ પાયાપરજ દરેક નાટકની ઈમારત ચણાયલી છે. રા. ડાહ્યાભાઈ એટલા બધા નીતિપ્રચારણ માટે આતુર હતા કે શિયરતાની ક્ષતિ થાય તેત્રે પ્રસ`ગે પણ નીતિતત્વ પ્રત્યક્ષ રીતે ઉદ્ધે પ્યા વિના રહેતા નહી. તેમનાં ગાયનેામાં એ તત્ત્વના સંભાર છે. પ્રણબ ભાષણેાારા એ તત્ત્વા ભાર દઇ પ્રેક્ષકા સમક્ષ રજુ થતાં. આ દેશની પ્રજાને ‘શીખા મણી' લખાણુ ( didactic writings) વધારે અસર કરે છે. રા. ડાહ્યાભાઇના નાટકામાં આ તત્વ. ને જેટલા વિસ્તૃત ઉપયેગ થઇ શકે તેટલા કરવામાં આવ્યા હતા. સરળ પણ સચેટ ભાષામાં, કહેવાતા, સંસ્કૃત અને ગુજરાતી ગ્રંથાના અભ્યાસે હાથ લાગેલા અલકારા જેમાંના કેટલાંક વર્ષોં થયાં હીન્દુ સમાજને પરિચિત હતાં તેમના ઉપયાગ કરી પેાતાને કહેવાનું રા. ડાહ્યાભાઇ કહેતા. એમના નાટકપર આ પ્રમાણે નીતિના પટ્ટા ઉજ્જવલ અને વિશાળ પડયા છે. પરાક્ષ ઉપદેશ જે કલાવિધાનનેા પ્રધાન ઉદ્દેશ છે તે આજના અશિક્ષિત કે અલ્પ શિક્ષણવાળા શ્રેતાઓને માટે

Page #102

૧૮૦.
જૈનયુગ
કારતક-માગશરે ૧૯૮૩ હિતાવહ નથી એમ માની પ્રત્યક્ષ ઉપદેશ એમણે દિવસે દિવસે નવીન થતા જતા આપણું સંસારનું ઉચ્ચનાદે કર્યો છે.
તેઓ નિરીક્ષણ કરતા હતા એવી પ્રતીતિ કરાવનાર
પ્રસંગે જવલ્લેજ એમની કલમથી લખાયા છે. રા. ડાહ્યાભાઈની કૃતિનાં મુખ્ય લક્ષણ તપાસતાં
ઈલેકશન અને કવોરન્ટાઇન”ને ખેલ ફક્ત પાત્રતા વિશે પણ વચ્ચે ચર્ચા કરી. વસ્તુસંવિધાન તપાસતાં પણ એમણે બજાવેલી સેવાની કદર પીછા
અપવાદરૂપ છે. તેમાં પણ ઉપહાસ અગ્રસ્થાને છેનીશું. ગુર્જર રંગભૂમિપર સંસ્કૃત નાટકના વિદૂષક
પ્રતિનિધિરાજ્યતત્વ આદિ નવીન પાશ્ચાત્ય રાજકીય અને રંગલાનો અવતાર હાસ્યરસ ઉપજાવવા લાવ
પ્રશ્નો સમાજ સરળતાથી સમજી ઉપયોગમાં લઇ વામાં આવતું. આથી સંકલના શિથિલ રહેતી અને .
ન શકે એવા દષ્ટિબિન્દુને આશ્રય લેવામાં નથી આવ્યો. રસનિષ્પત્તિમાં ક્ષતિ લાગતી. પારસી કંપનીઓએ
કોલેજનું શિક્ષણ લેનાર રા. ડાહ્યાભાઈએ પોતાના આ દિશામાં સુધારો કર્યો હતો. રા. ડાહ્યાભાઈએ નાટક દ્વારા રાજ્ય, સંસાર, ગૃહ અને ધર્મના પ્રશ્ન વિદૂષકને રૂગ્ગત આપી હાસ્યરસ જમાવવા અને
ચર્ચા શ્રેતાઓમાં અકિક પ્રબળ ચેતન જગાવ્યું સાથે સાથે ઉપદેશ આપવા ઉપકથા યોજી નાટકના
હેત તે જે જે સેવાઓ એમણે કરી છે તે વધુ મૂળ વસ્તુમાં સંયોજી લીધી, પ્રારંભમાં ઉપકથા થી શ્રેયસ્કર અને ચિરંજીવ થઈ હત-ભારતના આધનિક રહેતી. રફતે રફતે કૌશલથી ઉપકથા દાખલ કરવામાં
ઈતિહાસ ઘડનારની કક્ષામાં તેઓ સ્થાન પામ્યા હોત. આવી. મેલિઅરનાં નાટકની કથાને ગુજરાતી લેબા
ગાયનોના સંગીત વિશે ચર્ચા કરતાં અતિ વિ.
સ્તાર થાય માટે આજ તે મુલતવી રાખવી વાજબી સમાં આપણું રંગભૂમિપર આપ્યાં. આથી કાંઈક
ગણાશે. રા. ડાહ્યાભાઈના ગરબા યોગ્ય લોકાર કિશલ ઉંચું થયું. આ ફેરફાર પ્રેક્ષકોને પસંદ પડ્યો અને બીજી. કમ્પનીઓએ પણ અખત્યાર કીધે,
પામ્યા છે. કાઠીયાવાડના રાસડા રા. રા. વાઘજી
આશારામ ઓઝાએ નાટકમાં દાખલ કર્યો. રા.રા. વાણીઆ, હેરા, બાવા, પારસી, સસરાજમાઈ, અનેક પત્નીવિવાહ, વગેરે કામો અને સંબંધો તેમજ સંસ્થા. ડઘિાભાઈની રસિકતા આ રાસડાઓની રસનિષ્પાદન એના દૂષણેથી જે રીતે આપણે સમાજ આનંદ
શક્તિ, પ્રેક્ષ (Scene) તરીકે અને સંગીત પરની મેળવે છે એ દૂષણોના ઉપહાસથી એમનાથી થતી
ખુબી પામી શકી. દરેક ખેલમાં અકેકે ગરબો સ્થાન
પામ્યો. આ દેશના આલંકારિકોએ નાના વિધની હાનિ સમજે છે તેજ રીતે એ સર્વને રા. ડાહ્યાભાઈએ ઉપયોગ કીધો છે.
નાયિકા વર્ણવી છે તેવી નાયિકાના પ્રસંગે આછા
પ્રકૃતિ વર્ણનથી રંગી ગરબામાં રા. ડાહ્યાભાઈએ આજની આપણી રંગભૂમિના અધ્યક્ષોનો હાસ્ય આપ્યા છે. લય લલિત, સૂરાવટ મધર અને રસનાં શક્તિ અને સ્થાન વિશેને અભ્યાસ અધુર ભાષા કેમળ છે; અલંકાર રૂચિકર છે; શૈલી છે એ અસંદિગ્ધ વાત છે. શંગાર અને હાસ્ય, વીર સરળ અને સાદી છે; વચ્ચે વચ્ચે પ્રાચીન અને હાસ્ય, કરૂણ અને હાસ્ય તથા અભૂત કે જુગુ- કાવ્યોની ભાષા, કે અલંકારો કે વિચારો સરસ્યથી સા અને હાસ્યના સમવાય કેવા અને કેટલે અંશે ગોઠવ્યા છે. ગોપીગીતે અથવા કલગીરાની છટેલ
જાવા જોઈએ તે હજુ રંગભૂમિના રસશાસ્ત્રીઓને મસ્તી કે અનીતિ છેકી નાંખી તેમની મનોહરતા. શીખવાનું છે. હાસ્યોત્પાદક પ્રવેશો હલકા પ્રેક્ષકોને કૃતિપ્રિયતા, સુગમ્યતા, લાલિત્ય, માધુર્ય, અને પ્રવારંજાડવા, મેઝમાં રાત ગાળવા આવેલાની વૃત્તિ હીત્વ પિતાનાં ગીતોમાં રા. ડાહ્યાભાઈ લાવ્યા છે. સંતોષવા, કરૂણ કે શંગારનું આધિક છાંટવા, કે આજનાં ઘણાં નાટકી ગાયનેમાં અસંબદ્ધતા, શિથિ“સીનરી” ગોઠવવામાં લાગતે વખત મેળવવા નાટ- લતા, નિરર્થકતા, અવિશદતા, પ્રજનહીન શબ્દપ્રાકના તખ્તાપર ભજવવામાં આવે છે. રા. ડાહ્યાભા- ચર્ય વગેરે જે અરુચિકર ત હોય છે તે દુષ ઈના નાટકોના આ પ્રસંગે પણ સાંકેતિક છે; આજ રા, ડાહ્યાભાઈના લગભગ બધાં ગીતામાં નથી: બેશક

Page #103

ડાહ્યાભાઇ ધોળશાજી,
૧૮૧
સંપૂર્ણ અંશે શુદ્ધ તે બધાં નથી જ. હલકાં જેડક- ઠગનું “એ ધમલાનું ગીત, “નથી જગતમાં સાથ ણાને બદલે રસભર્યા ગીતે એમણે રચ્યાં છે. ગરબા સંબંધી વિના ત્રિભુવન નાથ” એ ભીખીને ગીત, અને નાયિકાને ગાવાનાં ગીતના ભાવ સારા આલે- “ સુંદર શામળીઆ, નામ જપીશ, નિત્ય તારું ” ખવા પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા છે. કંચનીઓનાં ગીતો એ વીણનું ગીત ઈત્યાદિ ગીતા વિશે પ્રશંસા વચન પણ ઉસ્તાદી સંગીતની પ્રસાદી પામ્યાં છે. મારી કથવાની જરૂર રહી નથી. “વીણાવેલી”માં કુંભારનું ધીરેસે ગગરી ઉતાર લીરે” થી શરૂ થનું ગીત
ભજન, “ઉમાદેવડી”માં પુજારીનું ભજન વગેરે પણ ઉદાહરણ તરીકે બસ થશે. અલંકારે વર્ણવતાંજ જૂનાં ભજનની ઘાટી પર રચાયેલાં હોવાથી શ્રેતાધારેલો ભાવ ઉદ્દીપન કરે–અર્થાત આજના પ્રેક્ષક
એને રૂમ્યાં છે; બેશક નવીનતા, ચમત્કાર કે
ગાંભીર્ય નથી. વર્ગને સહેજ પણ આયાસ વગર તે ભાવ સમજાય એવા પસંદ કરવામાં આવ્યાં છે.
ઉપમાને રમણુય કે સાધારણ વપરાયાં છે. કેટ
લેક સ્થળે તે ક્ષતિ ઉપજે છે. - સંસારને રૂડે રસેડે દેવતા દુઃખને ભર્યો; પેઠે વિષયદુધ લાલચે તે મનબિલાડા ઠાર મુએ;
“લભના લગડે નહિ લાધે-પ્રેમતણું પરવાળ, સાચે ન સુખને રેટ છે પાણીમાંને છાંયડે,
સ્વારથ કાકાકૌઆ કેટે નહીં પ્રીત મેતીમાલ.” કુતરા ખુએ કર્મમાં હાડકાંને હાયડે.”
વિજયાવિજ્ય. મેહિનીચંદ્ર. અહીયાં સ્વાથને કાકાકૌઆને સંબંધ શી રીતે * કળી કુમળી કેમ ઉપાડે, કેવાડાના માર
બેસાડે છે? કાકાકૌઆ કેટે મેતીમાલ કેમ ન . ગુલાબના ઢગલામાં શોભે ધગધગતા અંગાર,
શોભે? શ્વેત અને તેના સમાગમથી સુન્દરતી , અને આપણું અબળા કહીએ, કહે ભાઈ અંગ તજીને રહીએ.” અલાકિક પ્રકાશી નિકળ્યા વિના રહેજ નહિ. *
વગેરે.
જગતમાં તે નરને ધિક્કાર-તજે જે પરણુ ઘરની નાર, વીણાવેલી.
બગાડે મુરખ તે સંસાર, ભેળવે દીવેલમાં કંસાર.” પિપટ પુરીને પુરૂ પાંજરે ન પાણી પાય;
વીણાવેલી, મામા કહીને દુધ સાપને તે દેવા જાય.”
કોને કહીયે કોડાની કહાણીરે,
વીણાવેલી. “બાંધે હવામાં બાપડાં પાપી બરફના માળી
જેમ બળદ પીલાયે ઘારે.” કાળને ઉકળાટ થાતાં હાય વહેતાં ચાલી.”
સરદારબા. સરદારબા. વગેરે સ્થળે અવિશદતા અને ગ્રામ્યતા છે. પતિપરાયણ તારામતી ભીડ, નારાયણેજ નિવારી,
ભાષા અમુક અંશે સંસ્કારી રા. ડાહ્યાભાઈએ નરસિંહ મહેતાની હોંસથી હુંડી, શામળીઆએ સ્વિકારી, વાપરી છે. વર્ણસગાઈપર ઝોક જબરો છે. કકતરી વિના શ્રી કિરતારે પરણાવી ઓખા કુમારી.” “ બેલા મારા પ્રેમી પિપટજી બેલે બેલે
ઉદયભાણ બાલ બોલો મેના બાલાવે.” આવાં અનેક ઉદાહરણ ટાંકી શકાય. કેવા કેવા
ઉદયભાણ પ્રકારનાં ઉપમાન રા. ડાહ્યાભાઈ વાપરતાં તેનો ખ્યાલ
કઈ ફુલ હારે ફુલ– આપવા ઉપરનાં ઉદાહરણ પૂરતાં થશે એવી આશા
ફુલ સાથે દિલ છે ફુલરે––”
ઉમાવડી. છે. દંભી જોગ, કે સંસારીઓની અધમતા અને
જપતી પ્રીતમની જપમાળ જીવતી જે અલબેલી, નિર્બળતા ખંખેરતાં અથવા ઈશ્વરપર ભરોસે
જોબન રસરંગે ની આ બની ઘેલી.” રાખતાં જુના ગુજરાતી કવિઓની શૈલી અખત્યાર કરી છે, તેથી તે તે ભાવવાળાં ગીત લોકપ્રિય થયાં
“પ્રીતમની પાછળ હું જેગણુ બની, છે. “તુંહી તુંહીથી શરૂ થતું સરદારબા નાટકમાંના વ્હાલાની વાંસે વિજોગણ બનીરે-” ગુરનું ગીત, “જે જે કૌતક જગનું કામ સધાયા
વિજયવિજય,
અશુમતી.

Page #104

૧૮૨
જનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ આ ઉતારાઓ વર્ણસગાઈ, અનુપ્રાસ આદિ અને પૂજ્યભાવના મહાધધ ગગડે છે, વૈરવૃત્તિ શબ્દાલંકારોનો કેવો વપરાશ થયો છે તે દાખવે છે. ભડભડ ભભૂકતી હોય છે ઈયિાદી પ્રસંગે માનવીની બેશક ગુજરાતમાં જે જાતની કવિતા આજ દિન વાચા નિર્બળ થાય છે; ફક્ત તેના મુખ અને શરી- " લગી પ્રચારમાં છે-જે કવિતા લકે હોંશથી વાંચે રનાં બીજાં અંગોના હાવભાવથી હ્રદયમાં ચાલતા : છે તેના કેટલાક ગુણે પોતાનાં ગાયનમાં આયાથી વ્યાપારનો પ્રભાવ કે મા૫ પમાય છે. “ટેબલે ” : રાઇ ડાહ્યાભાઈએ લોકપ્રિયતા મેળવી એ સ્વાભાવિક છે. ક્રમશઃ તીવ્ર થતા જતા સંવેગ કે વિકારની પ્રબળ 1
કે ફકત ગાયનાજ પ્રગટ કરવામાં આવે છે–સમગ્ર અને પ્રલંબ અસર નીરવ અભિનયથી ઉપજાવે છે.' નાટક છાપવામાં આવતાં નથી એટલે વિવેચન કરૂણરસ જ્યારે ઘાડ જામે હોય ત્યારે રસિક કલાસંપૂર્ણતઃ યથાર્થ થઈ શકવાને સંભવ નથી. ગદ્યની વિધાન “ટેબલ ” નો ઉપયોગ કરે તે પ્રેક્ષકોને ભાષા, વિવિધ વૃત્તિ દાખવતી ભાષા કેવી રીત્વે ઘડાઈ નો પ્રકાશનવું જીવન જગાવતું ચેતન આપી શકે - હતી, કેવા પ્રકારના સંગને પાસ દેવામાં આવતા- વસ્ત, ગીત, ભાષા અને અભિનય સંબંધી એ વિશે ચર્ચવાને સાધનો નથી. ઉપદેશ આપતી “ઉપર ચૂટકી' કરેલી ચર્ચા આજના પ્રેક્ષકે વિષે વખત આલંકારિક ભાષાને હેળે હાથે ઉપયોગ સંક્ષેપમાં કાંઈ કહેવાને પ્રેરે છે. પૈસા કમાવવા નાટકે કરવામાં આવે છે. આથી કહેવાનું સચેટ રીયે ભજવવામાં આવે છે. દુકાનદાર પોતાનો માલ કેમ કહેવાય છે અને નટ શાબાશીની તાળીઓથી વધા : વધારે ખપે-પિતાને અધિક લાભ શાથી થાય એ વાય છે. કલ્પના કરતાં “દુનિયાદારી” તરંગ (fancy) વિચાર કરી વર્તે છે. તે જ પ્રમાણે નાટકવાળાઓ આવી ભાષા રચવામાં સહાય આપી શકે છે. ઉચ્ચ પિતાને ત્યાં પ્રેક્ષકની ઠઠ શાથી જામે અને પિતાને હિતની આશા ખપુષ્પ મળે તો ફળીભૂત થાય. ત્યાં કેવી રીતે ટંકશાલ પડે એ હેતુ લક્ષમાં રાખી
ગાડબંગાળાકાશી” બંગાલની ભીખારણેની એક પિતાનો ધંધો ચલાવે છે. પ્રેક્ષકેની રૂચિને અનુસપછી એક ઉથલાતી છબી અજ્યનું ભાન કરાવતી વાથી નાટયકલા અર્ધગતિ પામે તે ઉક્ત દષ્ટિનથી તેમજ જોનાર બાળકને ફક્ત અલ્પજીવી બિન્દથી તેઓ દોષમુકત. પ્રેક્ષકોની રૂચિ શું અને આનંદ આપે છે. પણ તેમનાં જ્ઞાનને વધારતી નથી ગતિ આણે એવી છે ? પ્રેક્ષકે કાણું હોય છે ? સાર' એજ પ્રમાણે કેટલીક વખત અલંકારપરંપરા સાંભ- દિવસ કામ કરી થાકી ગયેલા કે જેઓ થાક , ળવાથી સારસ્યનું બાષ્પીભવન થાય છે, એકતા ઉતારવા અને પિતાના સંસ્કારને અનુરૂપ આનંદ ખંડિત થાય છે અને શ્રેતાઓનાં જ્ઞાન કે અનુભવ અને ગમ્મત મેળવવા નાટયગૃહમાં જાય છે. સખ્ત હતાં તેવાંને તેવાં રહે છે. રાત્ર ડાહ્યાભાઈ વધારે મજૂરી કરનાર અધિક અંશે વિકારોને વશ હોય છે. . જીવ્યા હતા તે એમનું કલાવિધાન હજુ વિકસત પીઠામાં કે વેશ્યાલયમાં, આસાય માટે મળેલી અને એવી ખામીઓ જતી રહી હત.
રાત્રિ, નિર્ગમવાને બદલે અમુક વર્ગ નાટકશાળામાં અભિનય પર બોલતાં કહેવું પડશે કે આજની રાત ગાળે છે. ઉકત સ્થળે પોષાતી વૃત્તિએ નાટકઆપણુ રંગભૂમિ પર જેટલા અભિનયદોષ થાય છેશાળામાં ન પષાય તે તેઓ નાટકોને ઉત્તેજન તે સર્વથી પુરે અંશે રાહ ડાહ્યાભાઇના ખેલો મત અને વ્યસહાય આપતા અટકી જાય. પૈસા રળવા - નથી. “બલો” ના અભિનયની ખૂબી પીછાની બેઠેલા માલિકે એ વર્ગથી ઉપજતી દ્રવ્યની ખોટ : તેને રંગભૂમિપર સ્થાન આપવા માટે પ્રેક્ષકો રાક ખમવા તૈયાર નથી; એટલે નાટકમાં અધમતા, ડાહ્યાભાઈના અતીવ આભારી છે. અમુક વૃત્તિ કે ક્ષુદ્રતા કે ગ્રામ્યતા પ્રવેશેજ, બીજે વર્ગ અભણ સંવેગ મૂક અને નીરવ રીત્યે પ્રકૃષ્ટ સ્વરૂપમાં દાખ- અને અસંસ્કારી શ્રીમંતોને છે. પિતાના તુમાખમાં , વનાર અભિનયની કિસ્મત આંકવા લેખિની અસમ છકેલા મૌઝશેખ માણવાનું સ્થળ નાટકશાળામાં - હ્યું છે. જયારે હૃદયમાં અમલ તુફાન ચાલે છે, ભકિત શોધે છે. જયાફત અને નારંગની મઝા નાટકના

Page #105

ડાહ્યાભાઈ ળશાજી,
૧૮૩ તખ્તા પર ઘુમતા પાત્રો પાસેથી મેળવે છે. આ એમની વિદ્યા જોતાં વધારેની અપેક્ષા રહે છે. ' દેશને જોઈએ એવા, ધર્મનાં ધતીંગથી મોકળા જાહેર ર. રા. ડાહ્યાભાઈની કૃતિ વિશે સહેજસાજ વિનેદ બહુ થડા છે; ને જે છે તે પણ વિલુપ્ત કહ્યા પછી એમના જીવન વિશે બેસવાનું રહે છે. થતાં જાય છે. આવા સમામાં નાટકો વિદો મેળ- દૃઢતા અને મંડયા રહેવાના ઉત્તમ ગુણે એમનામાં વવા જેવા જવાય એ સ્વાભાવિક છે. અંગ્રેજોના હતા. શરૂઆતમાં આગ લાગવાથી તેમજ બીજ આવ્યા પહેલાં ભવાઈ કે કલગીરાવાળાની મહેફિલ કારણથી તેમને ખમવું પડયું હતું. છતાં નાસીપાસ કે અફીણીઆનો ડાયરો કે હોળી જેવા બિભત્સ ન થતાં પિતાનું ચિત્ત નાટકના પેશામાં લગાડી તહેવાર વિનોદને વિરામ મેળવવાનાં સાધન હતાં. પિતાની કંપનીને આજની સ્થિતિ સંપાદી આપી,
જ્યારે આવાં અધમ સાધનોનો સંપ્રદાય પ્રચલિત તેમજ પોતાના જીવનનું સાર્થક્ય કીધું છે. અમર હોય ત્યારે નાટકો ઉચ્ચગ્રાહી ભજવાય એ અસંભ- દાવાદના “ આનંદભુવન” “થિએટરમાં પોતાની વિત છે. જે દેશમાં સહેજ પણ સંકોચ વિના અ- પુનર્જીવિત કંપની પાસે “ભોજરાજા”નો ખેલ ભજશ્લીલ ભાષાનો બારે મહોર ને બત્રીસે ઘડી ઉપગ વાવ્યો હતો. તે વખત અને આજને ખેલ જોતાં થત હય, સ્ત્રીચરિત્ર અને એવી જાતના વિષયો રા. ડાહ્યાભાઈની બુદ્ધિ હિમ્મત અને કાર્યકુશળતાને વંચાતા કે ચર્ચાતા હોય ત્યાંના વતનીઓ પાસે ઉંચા ખ્યાલ આવશે, સંસ્કારની આશા રાખવી એ ફેકટ છે. સંસ્કૃત અને જ્યારે દુકાળના પંઝામાં આ દેશ સપડાયો હતો ઈગ્લીશ સાહિત્યના ગાઢ વાંચનબેશક જીવન પર્યત , ત્યારે પોતાનાં નાટક ભજવી તેથી થતી ઉપજ રહેવે સમાગમ તો નહિજ-છતાં પણ જે દેશના રાંકાઓનાં નિર્વાહ અર્થે એમણે આપી દીધી હતી. ગ્રેજ્યુએટોની હલકી રસવૃત્તિ ટળી શકતી નથી, આવાં અપૂર્વ સ્વાર્થત્યાગ અને વિરલ દાનશીલતાં
ત્યાંની રંગભૂમિપર ઉત્કૃષ્ટ ભાવનામય કૃતિ ભજવાતી તેમનામાં હતાં. પિતાની કેમની સેવા કરવા માટે, તે જોવાની અભિલાષા વ્યર્થ છે. નાટકશાળામાં પ્રેક્ષકે
દુઃખી બંધુઓની બહાર કરવા માટે અને નાટકના મઝા અને ગમ્મતને માટે જાય છે-જ્ઞાન કે અનુભવ ધધાને હેજ ઉનત કરવા માટે શ્રી માંગરોળ જન લેવી નહિ, ધાર્મિક વધારે ધાર્મિક થાય, કે પાપી
સભા તરફથી આજનો પ્રસંગ ઉજવાય એ સુસંગત ઓછો પાપી થાય એવા હેતુથી અથવા નવીન અને ગ્ય છે. આ પરાસ્ત દેશની અલ્પ પણ જે ભાવના મેળવવા ત્યાં કોઈ જતું નથી.
સેવા કરે છે. તે તેનું પ્રારબ્ધ ઉઘાડવામાં મદદ કરે જેઓની રસવૃત્તિ સંસ્કારી નથી, કેળવાયેલી છે તે આ દેશને ઉધાર સમીપ આણતી જાય છે નથી, જગતના અનુપમ અને ઉન્નત સાહિત્યનો માટે તે તે સેવાની કદર બુજાવી જોઈએ અને શું , જેમને સમાગમ નથી તેવા પ્રેક્ષકોને માટે ઉચ્ચ ફીટાવવું જોઈએ, શ્રી માંગરોળ જૈન સભાએ આ પ્રકારનાં નાટકે ન રચાય એ સર્વ રીયે વાસ્તવિક છે. સ્તુત્ય સમારંભ યોજ્યો માટે તેમને અનેકવાર ધન્ય
" રા. ૨. ડાહ્યાભાઈ આ બધું સમજતા હશે. વાદ છે અને જેમના સ્મારક માટે અત્રે આપણે પિતાના પ્રેક્ષકોને ધીરે ધીરે સંસ્કારી કરવા, તેમની
મળયા છીએ તેમની અને તેમના ધંધાની યોગ્ય સન્મુખ તેમને પચે એવા આદર્શો મૂકવા, બને
કીસ્મત જો આજે આપણાથી અંકાઈ હશે તો તેટલી ભભક ઓછી રાખી સંગીન ઉપદેશ આપવો સભાને પ્રયાસ સફળ, ઉપયોગી અને આદરણીય એવા કાંઈક એમના હેતુ હશે. પોતાની શક્તિના લેખવો જોઇશે. પ્રમાણમાં તેઓથી બન્યું તેટલું એમણે કર્યું છે છતાં
' રણજીતરામ વાવાભાઈ

Page #106

૧૮૪
જૈનયુગ
સ્વીકાર અને સમાલાચના.
અભિમન્યુ આખ્યાન તથા અભિમન્યુનુ લાક સાહિત્ય-પ્રયાજક અને પ્રકટ કર્યાં રા. મંજુલાલ રણછેાડલાલ મજમુદાર ખી. એ. એલ. એલ. બી. હાઈકોર્ટ વકીલ વડાદરા મૂલ્ય રૂ. દોઢ અને પાકા પુંઠાના ચાર આના વધારે.] આમાં મહાકવિ પ્રેમા નન્દના પુરાગામી કવિ તાપીદાસ કૃત સ. ૧૭૦૮ નું અભિમન્યુ આખ્યાન નવ પ્રàા પરથી સંશોધિત કરી મૂક્યું છે અને તેના પર લખાણુ પ્રસ્તાવના એકે જેમાં કવિ, તેની કવિતા, મહાભારતની કથાને સાર, કવિતાના સાર અને અભિમન્યુ પરનાં ગૂજરાતી જાવ્યોની સમીક્ષા કરી છે. પછી મૂળકાવ્ય તેના અનેક પાઠાંતરો સહિત આપેલ છે. પછી અભિમન્યુનું લેાકસાહિત્ય આપ્યું છે તેમાં અભિમન્યુના રાસડા, કુન્તાની અમર રાખડી, અભિમન્યુના રાજિયો, અને અભિમન્યુના પરજિયા એ ચાર લાકકાવ્ય મૂક્યાં છે પછી ‘સમજૂતી'માં દરેક કડવામાંના કઠિન શબ્દોના અર્થ, તેની ઉપયુક્ત માહિતી અને બુમત્તિ સહિત મુકી છે. પછી ૪ પરિશિષ્ટ આપ્યાં છે તેમાં ૧ મહાભારતનાં કાવ્યાની સંવતવાર નોંધ, ૨ રસાલ કાર પ્રકરણ ૩ પાઠાંતર ચર્ચા અને ૪ ન્યુન્નત્તિના ૨૫૦ શબ્દોના કાષ અને અનુક્રમણિકા આપેલ છે. સર્વ જોતાં રા. મજમુદારે આ પ્રાચીન કાવ્ય સંબંધે કંઈ પણુ આવશ્યક અંગ મુકી દીધું નથી. અને કાલેજીયન કે કાવ્યાભ્યાસી માટે જોઈએ તે કરતાં વધુ સામગ્રી પૂરી પાડી છે. પ્રયાજકના શ્રમ પાને પાને દેખાય છે, અને સફળ છે એમ અમે છાતી ઢાકીને કહીશું. આવા પ્રયાજક અને પ્રકાશક દરેક પ્રાચીન કાવ્યને મળે તે। ગૂજરાતી પ્રાચીન સાહિત્યની તુલના રસપ્રદતા સમજાય, વિવેચન કલાના પ્રચાર શુષ્ટ સાહિત્યના ઉત્કર્ષ સંધાય અને ગૂજરાતી કાવ્ય સાહિત્યના ઇતિહાસને સવાગે રચનાર માટે પૂરતી સામગ્રી મળે. આ માટે પ્રયાજક મહાશયને અમે પૂરા ધન્યવાદ આપીએ છીએ.
આ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
પણ વિસાર્યાં નથી. તે સંબધીના ઉલ્લેખા ખાસ અત્ર નાંધવા લલચાઇએ છીએ:
૧. તે વખતે પૂર્ણ જાહેાજલાલીએ પહોંચેલા ખૂ ભાત બંદરમાં રહીને “ હીરવિજયસૂરિ ”ના પ્રસિદ્ધ રાસ રચનાર શ્રાવક કવિ ઋષભદાસ જૈન ધર્મનુ' સાહિત્ય ગૂજરાતીમાં ઉતારી લેવા મહાભારત પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા.
૨. ઉત્તરમાં ઘણે દૂર હેટે ભાગે મેડતા (મારવાડ)માં રહેનાર “ નળદમયંતી રાસ ' તથા સામ્ભપ્રદ્યુમ્ન પ્રમધ જેવા અનેક રાસ રચનાર સમર્થ કવિ સમયસુન્દરે સં. ૧૭૦૮ માં · દ્રુપદી સતી સંબંધ ચક્રપાઇ ' રચી છે, તે કવિ અઢારમા શતકના પહેલા દસકામાં જીવતા હરો એમ કહેવાને કાંઇ ખાધ નથી.
ૐ, જૈન સધાને શીલનો મહિમા હુમાવવા લખેલા
શીલવતીના રાસા ' (સ. ૧૭૦૦) રચનાર નેમવિજય પણ આ અરસામાં થઇ ગયેલા લાગે છે. (આમાં સ ૧૭૦૦ એ સાલપર ટિપ્પણી મૂકી છે કે) આ રાસાની રચના સંવત્ ૧૭૯૨ હેાવાનુ` કેટલીક પ્રતા ઉપરથી તેમ જ આ કવિનાં આ અરસાની આસપાસ રચેલાં કાવ્યા ઉપલબ્ધ થયાં છે તે ઉપરથી જણાય છે. આ હુકીત સાચી ઠરે તા ઉપર લખેલુ વિધાન જરૂર ફેરવવું પડશે,
(વિશેષમાં તેઓ જણાવે છે કે) ઉત્તરમાં એક મેડતાથી માંડીને નડિઆદ સુધી ન્હાના મ્હોટા કવિતા કરનારા [કવિ નામને ચાગ્યા કેટલા હશે?] પાતાનુ સાહિત્ય જીવન ગાળી રહ્યા હતા. વિશેષ ઇતિહાસને અભાવે આ કવિએ વચ્ચે પરસ્પર ઓળખાણ કે પ્રસંગ હશે કે કેમ, હેમનાં કાવ્યાની નકલા એક ગામથી ખીન્ને ગામ ક્યારે કયારે અને કુવા કેવા ભાવિક લેાકાની મારફત પ્રચાર પામતી હશે તથા જૈનસધના કવિએ અને જૈનેતર ગૂજરાતી કવિ એકજ ઠેકાણે તથા એકજ ગામમાં સાથે સાથે સાહિત્યજીવન ગાળતા હેાવા છતાં તેમના અનેક ધી શ્રાતા વર્ગો વચ્ચે સમભાવ સહચાર અને સહાનુભૂતિ હશે કે કેમ એ બધા પ્રશ્નાના ઉત્તર માટે હમણાં તે આપણે મૌનજ રાખવુ: પડશે. ’
‹ તે વખતે ' એટલે વિક્રમ સત્તમા સૈકાના
શ્રીયુત મંજીલાલે કેટલાક જૈન સાહિત્યકારાને અંતકાળ અને અરામાના પહેલા દસકામાં એમ

Page #107

સ્વીકાર અને સમાલાચના
ગણીને ઉપરના ઉલ્લેખ કર્યાં છે. ઋષભદાસને કવન કાળ સ. ૧૬૬૬ થી સ. ૧૬૮૭ છે, અને તે કવિ સત્તરમા સૈકાના અંતકાળ પહેલાંના ગણાય. સમયસુ ંદર તો લગભગ ૮૦ વર્ષ ઉપરાંત જીવ્યા લાગે છે અને તેના કવનકાળ સ. ૧૬૫૮ થી ૧૭૦૦ ઉપર છે, તેથી તે કવિ અરાઢમા શતકના પહેલા દશકમાં વિદ્યમાન હતા એ વિધાન સાચું છે, તે તે કવિ સત્તરમા સૈકાના મધ્યથી તે અંત સુધી હતા તે પણ નિર્વિવાદ છે. તેમવિજયની કૃતિ શીલવતી રાસ સ ૧૭૦૦ માં રચાયેલ છે એવું જે બહાર પડેલ છે તે ભૂલ છે. તે કૃતિ‘રાસ સંપૂર્ણ સંવત સતરસે, અખાત્રીજ રસ ધારસે હૈ!' એમ છપાયું છે તેથી ૧૭૦૦ લાગે છે, પણ એક પ્રતમાં ‘રાસ સ`પૂર્ણ સત્તર પચાસે, અખાત્રીજ રસ ધારસે હા' એમ છે તેથી સ. ૧૭૫૦ માં રચાઈ જાય છે. સ ૧૭૬૨ ના અંકવાળી પ્રત અમાએ જોઈ નથી. તે કવિની અન્યકૃતિએ આ પ્રમાણે છેઃ-(૧) વછરાજ
૧૮૫
સહવિદ્યમાનપણામાં સહકાર હતા કે નહિ એ પ્રશ્ન છે તેવેાજ પ્રશ્ન જતા એકબીજા સહકાર કરતા કે નહિ તેમજ જનેતરા. એક બીજા સાથે સહકાર કરતા કે કરી શકતા કે નહિ તે છે, જેતેામાં તેા સહકારપાના ઘણા દાખલા ધણાતા સંબંધમાં મળી આવે છે.-બધાંના સંબંધમાં નહિ હાય. તેમાં એક ખીજાની કૃતિઓ જૂદી જૂદી પ્રત કરી કરાવી એક બીજાને મેાકલતા અને જુદા જુદા સ્થળના ભ’ડારેશમાં સંગ્રહ કરાવતા. એક ખીજાની કૃતિપર ખાલાવષેધ રચતા. ઋષભદાસની કૃતિઓનાં તેના મુતિ ગુરૂએ વિસ્તાર કર્યો. ઋષભદાસ પોતાના હીરવિજય - સૂરિના રાસની પ્રશસ્તિમાં રૃ. ૩૨૨ જણાવે છે કે:તવન અઠ્ઠાવન ચેાત્રીસ રાસા,
પુણ્ય પ્રસર્યાં દીયે બહુ સુખ વાસે, ગીત શુઈ નમસ્કાર બહુ કીધા,
પુણ્ય માટે લિખી સાધુને દીધા. આજ પ્રકારે કવિ નાકર લખે છે કે ‘કવિતાકરે વિપ્રતે દીધા. ’
શબ્દો આ છે:
ચાત્ર રાસ સ. ૧૭૫૮ માગશર શુદ ૧૨ સુધ વેલાકુલ (વેરાવળ) અઁદરમાં, (૨) ધર્મ બુદ્ધિ પાપ શુદ્ધિ મંત્રી નૃપ રાસ અથવા કામટ રાસ સટુંકાક્ષરી શબ્દોથી કરતા હાય ૧૯૬૮ આષાઢ વદ ૭, (૩) તેજસાર રાજર્ષિ રાસ સ ૧૭૮૭ કાર્તિક વદ ૧૩ ગુરૂ (કવિની સ્વહસ્ત લિખિત પ્રત તેજ વર્ષમાં લખેલી વડાદરાના પ્રવર્ત્તક કાંતિ વિજયજીના ભ’ડારમાં મેાજીદ છે.)-આ પૈકી શીલવતી, વચ્છરાજ, અને ધર્મબુદ્ધિ પાપમુદ્ધિ મંત્રીનૃપ એ રાસે સપગચ્છના વિજયરત્ન સૂરિના રાજ્યમાં-વિદ્યમાનપામાં રચ્યા છે, જ્યારે તેજસાર રાજર્ષિ રાસ વિજયયાસૂરિના રાજ્યમાં રચ્યા છે એમ કવિએ પોતેજ પ્રશસ્તિમાં જણાવ્યું છે. વિજયરત્નને સૂરિ પદ સ’. ૧૭૩૨ માં મળ્યું તેથી તેના પહેલાં તે એક પણ કૃતિ નૈમિવિજયની થવી સંભવતીજ નથી; તે તે રિ સં. ૧૭૭૩ માં સ્વર્ગસ્થ થયા તે તેની પછી વિજયક્ષમાસૂરિ આવ્યા તે તે સં. ૧૭૮૫ માં સ્વર્ગસ્થ થયા કે જેની પછી વિજયયાસૂરિ આયાર્યું તે પટધર તેજ વર્ષમાં થઇ આવ્યા ને તે સં. ૧૮૦૯ આ સ્વર્ગસ્થ થયા.
જન અને જનેતર કવિઓમાં એક ખીજાની
સાક્ષર શ્રી કૃષ્ણલાલભાઈ આ પ્રશ્નના કઈક ઉકેલ એમ જણાય છે—તે
જૂના ગૂજરાતી સાહિત્યના સિલસિલાબંધ સમધ, (connected) ઇતિહાસ લખવા હોય તે જેનાથી જેતેતરની કૃતિ તરફ અને જૈનેતરથી જંનેની કૃતિ તરફ દુર્લક્ષ થઇ શકે નહિ. અમુક વિષયેા સંબંધે અને કામેાએ એકજ નદીના મૂળમાંથી પાણી પીધેલું એટલે કે સંસ્કૃત ગ્રંથ પર આધાર રાખેલે, અમુક બાબતમાં વિચારની પરસ્પર આપલે થયેલી ( They acted and reacted on each othr ) એટલે ખરા ઇતિહાસની રચનામાં તે એ અને કામની કૃતિની આલાચના થવી જોઇએ'(જીએ આ અંકમાં મધ્યકાલીન સાહિત્ય પર સાક્ષર શ્રી કૃષ્ણલાલભાઇ ’એ લેખ તથા ઉપેાદ્ઘાત આનંદ કાવ્ય મહાદધિ માક્તિક ૭ મું કે જે થાડા વખતમાં બહાર પડનાર છે. )
છેવટે શ્રીયુત મ ંજુલાલ ગૂજરાતી કાવ્યા આ રીતે અનેક બહાર પાડી અભ્યાસીએને માર્ગ સરળ કરી આપે એમ ઇચ્છી વિરમીએ છીએ,
जेसलमीर भांडागारीय ग्रन्थानां सूचीગાયકવાડ પાસ્ર ગ્રંથમાલા ન. ૨૧ મૂળ સંગ્રા

Page #108

૧૮૬
જૈનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ હક સ્વ. ચીમનલાલ ડી. દલાલ એમ. એ. અને કુશલતાથી ગ્રંથકારે અને ગ્રંથને પરિચય કરાવતી સંશોધન કરી વિસ્તૃત ઉપોદઘાત અને અનુક્રમણિ અને તે સંબંધી અનેક નવીન ઐતિહાસિક હકીકત કાઓ લખી તૈયાર કરનાર પંડિત લાલચંદ ભગવાને જન અને જનતર ગ્રંથકારોની, નિર્દિષ્ટ થયેલા જનાનદાસ ગાંધી. મૂલ્ય રૂ. સવત્રણ, ) સન ૧૯૧૬ ચાર્ય મુનિ વગેરેની જન જનેતર શ્રેણી વગેરેની પહેલાં પાટણના ભંડારોની મૂલ્યવાન અને પ્રમાણ જનમુનિવંશ ગચ્છાદિની ગૃહસ્થવંશકલ જ્ઞાતિ ગોત્રાભૂત ગ્રંથોની ફેરિત કરનાર સદગત ચીમનલાલ દિલીરાજાઓની, સ્થાનોની એમ વિધ વિધ અક્ષડાહ્યાભાઈ દલાલ એ જબરા જન વિદ્વાન હતા; રાનુક્રમણિકાઓ તૈયાર કરી લાલચંદ પંડિતે જે મહેઅને જેનોમાં એક બીજા ભંડારકર હતા એમ નત અને વિદ્વત્તાને વ્યય કર્યો છે તે માટે અને તેમ કહેવામાં અત્યુક્તિ અમને જણાતી નથી. તેમણે સન કરી તેને બને તેટલી સંપૂર્ણ અને સત્તાધારી બના૧૯૧૬ માં જેસલમેર જઈ ત્યાંના પ્રસિદ્ધ ભંડારમાંના વેલ છે તે માટે તેમને અનેકશઃ ધન્યવાદ ઘટે છે. પુસ્તકાની ટીપ તૈયાર કરી. આ ભંડાર જગતમાં એક એવી સૂચી આપણી સંસ્કૃતિના શબ્દદેહનું પ્રખ્યાત ગ્રંથભંડાર છે. તેમાં અતિ પ્રાચીન અને ?
ન અને દિગ્દર્શન કરાવવામાં, પ્રાચીન ઇતિહાસની સાંકળમાં અલભ્ય પુસ્તકે સુરક્ષિત છે. તેના સંબંધમાં સન તૂટતા મકડા પૂરા પાડનારી સામગ્રી પૂરી પાડવામાં ૧૮૨૯ માં કૈડે તેનો ઉલ્લેખ કર્યો. ઉં.
પ્રબલ સહાયભૂત છે અને તેનું તે મહત્વ ઓછું નથી. બુલર સન ૧૮૭૨ માં જઈ માત્ર ૪૦ પોથીઓ તપાસી શકયા. પછી પ્રો. એસ. આર. ભંડારકર ભાવનગરના ચીફ જસ્ટિસ એ. જે. સુનાવાલાએ જેવા ગયા હતા. પણ કત્તહમંદ પુરા ન થયા. તા. ૧૭-૧૧-૨૫ ને નીચેના અભિપ્રાય આ સંબંધે ૧૯૦૯ માં આપણી જૈન વે કોન્ફરન્સ પંડિત આપ્યો છે તેને અમે મળતા થઈએ છીએ, હીરાલાલ હંસરાજને મોકલી ગ્રંથનાં નામેની ટીપ “The Descriptive Catalogue now
જન ગ્રંથાવલી' માટે કરાવી કે જે ટીપ હજુ પણ offered to the public, the result of સેંટલ લાયબ્રેરી વડોદરામાં પડી છે કારણ કે તે the joint labours of the late Mr. C. શ્રીયત દલાલને મોકલવામાં આવી હતી અને હજુ D. Dalal, Sanskrit Librarian of the . કૅન્ફરન્સ ઓફિસને પાછી થઈ નથી તેમ તે ઓફિસે Baroda Central Library, and the Jain મંગાવી લીધી નથી. પણ વિસ્તૃત અને સંપૂર્ણ તથા Pandit Mr, L. B, Gandhi is supposed ગ્રંથોને તપાસ કરવામાં આવેલી સૂચી તે સદ્ગત to be pretty exhaustive, and embraces દલાલેજ કરી. જેસલમેર જવાને રસ્તે વિકટ છે almost all important palm-leaf and છતાં તેની મુસાફરી કરી ત્યાંના સંધની પ્રેમભાવભરી paper M ss of the world-renowned સહાનુભૂતિ અને સહકારિતા મેળવી પોલીટીકલ એ- Jain Bhandars of Jessalmere. The જટને રાજ્યાધિકારીઓની લાગવગથી દલાલ મહાશયે learned editor, Mr. L. B. Gandhi, a પિતાનું કાર્ય અતિશ્રમે પણ ફતેહમંદીથી કર્યું અને deep and well-read scholar of the old તે પ્રકટ થાય તે પહેલાં તે સન ૧૯૧૮ ની ત્રીજી school-seems to have spared no pains અકટોબરે ઇન્ફલ્યુએન્ઝામાં દલાલનું સ્થૂલ દેહાવસાન to make the catalogue as complete થયું. તેમનો યશેકેલ જવલંત અને ચિરસ્થાયી રહેશેજ.
REUN. and accurate as possible. Every end
A A હવે આ સૂચી સંશોધિત કરી સુંદર અને ઉપ- eavour has been made to gather to યોગી સ્વરૂપમાં મૂકી પ્રેસમાં મોકલવાનું કામ વડો gether all phases of available inforરાની સેંટલ લાયબ્રેરીના પંડિત લાલચંદ ભગવાનદાસ mation bearing on the subject, and ગાંધીને સેંપવામાં આવ્યું અને તે અતિશય present them here in a condensed

Page #109

સ્વીકાર અને સમાલાચના
and compact form, classified and arranged under appropriate headings. A brief historical sketch given in the Sanskrit Preface, the plan and scope of the work fully explained, the extra information of inestimable
set forth
value embodied in the Introduction, the variety of matters in the appendices, the peculiar feature of the Notanda and other minor details will prove useful alike to the scholar and the layman
ܝܙ
છેવટે સદ્ગત લાલે પાટણના ભંડારાની વિસ્તૃત સૂચી કરી ` છે કે જે સશાષિત અને પ્રકટ કરવા માટે સર્વ યેાગ્ય સામગ્રીથી વિભૂષિત કરવા માટેનું કાર્યું પડિત લાલચંદ્રનેજ સાંપવામાં આવ્યું છે તે સત્વર બહાર પડે અને તેમાં પંડિતજીને આવેાજ યશ અને ધન્યવાદ સંપ્રાપ્ત થાય એમ ઇચ્છીએ છીએ,
મેઘમહોચ-વર્ષમયોષ—મૂલ સંસ્કૃત પદ્યમાં. કર્ણી મેવિજય ઉપાધ્યાય-હિંદીમાં અનુવાદક અને પ્રકાશક પ`ડિત ભગવાનદાસ જૈન. દી શેઠિયા ન પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ બીકાનેર. મૂલ્ય રૂ. ચાર).
19
આ ગ્રંથ તેર અધિકારમાં છે. ૧ ઉત્પાત પ્રકરણ, ૨ વાતાધિકાર, ૭ દેવાધિકાર, ૪ સંવત્સરાધિકારગુરૂચારકુલ, ૫ શનિવત્સર નિરૂપણુ, હું અયનમાસ પક્ષ (દન નિરૂપણુ, ૭ વર્ષરાજાદિકથન, ૮ મેધગર્ભ - કથન, ૯ તિાથાલકથન, ૧૦ સૂર્યચાર કથન, ૧૧ ગ્રહગણુ વિમર્શન, ૧૨ દ્વારચતુષ્ટય કથન, ૧૩ શકુન્ નિરૂપણુ. એક ંદરે અમુક વર્ષ કેવું નિવડશે તે સં• બંધી જે જે રાશિ, નક્ષત્ર, વગેરે ચિન્હા જોઇ તેનાં ફલ આમાં આપેલ છે તે વિચારી વમન કરવા માટેના આ ગ્રંથ છે. તેનું હિંદી ભાષાન્તર અનુવાદક ગૂજરાતી હાવા છતાં ઠીક કર્યું છે એમ જણાય છે. પ્રેસ સારૂં શોધ્યું હત તે વધારે સુંદર અને આકર્ષક સ્વરૂપમાં આ ગ્રંથ રજી કરી શકાયા હત છતાં મેાટા ટાઈપમાં ગ્લેઝ કાગળ પર પુસ્તક છપાયેલ છે તે એકદરે સારૂં થયું છે.
૧૮૭
ગ્રંથકર મૈવિજય જખરા જ્યાતિષી, મંત્રશાસ્ત્રો, કવિ, પ`ડિત અને રસજ્ઞ હતા એમ તેમના અનેક ગ્રંથા પરથી જાણી શકાય છે. તે સ્પષ્ટતાથી વિ સ્તારપૂર્વક પૂરવાર કરવા માટે તેમના દરેક ગ્રંથા હસ્તગત કરી તેમાંની અંતર્ગત હકીકતા મેળવી એક જમરા લેખ લખી શકાય તેમ છે. અનુવાદક મહાશયે પ્રસ્તાવનામાં ટુંકમાં હકીકત આપી છે તે ઉપ યુક્ત છે. મુનિમહારાજશ્રી વિચક્ષણવિજય પાસે આ ગ્રંથકારના અનેક ગ્રંથાની હસ્તપ્રતા છે, તે જો ગ્રંથકારનું ચરિત્ર લખવા લેખકને આપવાની કૃપા કરે તા આલેાચનાત્મક સારા પરિચય ગ્રંથકર્તા અને તેમના ગ્રંથાના કરાવી શકાય તેમ છે. તેમના ગ્રંથાનું જેમ વિતરણ અને પ્રકાશન થાય તેમ કરવું યેાગ્ય છે. આ ગ્રંથેા થાડા વખત માટે અમને જોવા તપાસવા માટેજ પૂરાં પાડવામાં આવશે, તે અમે તેવે પરિચય કરાવવા બનતું કરીશું. અનુવાદક મહાશય આ જેવા અન્ય ગ્રંથા—ગણિતસાર સંગ્રહ, ભુવન દીપક સટીક, વાસ્તુસાર ( શિલ્પશાસ્ત્ર ), શૈલેાક્ય પ્રકાશ આદિ જૈન ગ્રંથા સાનુવાદ પ્રકટ કરનાર છે. જાણી આનંદ થાય છે. દરેક જૈન લાયબ્રેરી તેમજ તદ્ન જેના આવા ગ્રંથને ખરીદી ઉત્તેજન આપશે એમ ઇચ્છીશું.
જૈનેતર દૃષ્ટિએ જૈન— અથવા જૈનેતર અનેક મધ્યસ્થ વિદ્વાનેાના જૈનધર્મ સંબંધી અભિપ્રાયા– સંગ્રાહક મુનિ મહારાજશ્રી અમરવિજયજી, ૫૦ શા. ડાહ્યાભાઈ દલપતભાઈ, ભરૂચ-મૂલ્ય જાગ્યું નથી. )
આ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કરી એક સારી સેવા પૂજ્ય મુનિશ્રી અમરવિજયજીએ જૈનધર્મ અને સાહિત્યની બજાવી છે એમાં કાઇપણ જાતને શક નથી. ભાષા ગૂજરાતી છે છતાં ટાઇપ બાલમેાધ રાખ્યા છે. તેથી તેના લાભ હિંદી અને મહારાષ્ટ્રી જૈને પણ લઈ શકે તેમ છે. વાસુદેવ ઉપાધ્યે, એક પરમહંસ, રામતીથૅશાસ્ત્રી, લેાકમાન્ય ટિલક, કાકા કાલેલકર, પ્રેા॰ આનંદશંકર ધ્રુવ, શ્રીયુત રાજવાડે આદિનાં વક્તવ્યે પ્રથમ ભાગમાં આપ્યાં છે અને ડા. હર્મન જેકાખીની જૈનસૂત્રેા પરની પ્રસ્તાવનાઓ, હુટવારન,

Page #110

જૈનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ હર્ટલ આદિ યૂરોપીય વિદ્વાનોના મતે બીજા ભાગમાં સંબંધીનું નૈષધ કાવ્ય એ એક મહાકાવ્ય થયું છે. આપ્યાં છે. પ્રસ્તાવના પણ સુન્દર ઘડી છે. જનધર્મ અને તે ઉપરાંત બીજા અનેક કાવ્યો રચાયાં છે, સંબંધી અન્ય શું ધારે છે, સમજે છે તેને તેમજ ગુજરાતીમાં જૈન કવિઓ નામે માંડણકૃત અન્ય વિદ્વાને તેને અભ્યાસ કેટલો સૂક્ષ્મતાથી કરી સં. ૧૪૯૮ આસપાસ, ઋષિવર્ધન કૃત સં. ૧૫૧૨ શકે છે તેનો ખ્યાલ આ પુસ્તકથી સારી રીતે આ માં, મેઘરાજ ત સં. ૧૬૬૪, નયસુંદર કૃત ૧૬૬૬માં,
ર્મન ભાષામાં જનધર્મ અને સાહિત્ય સંબંધી સમયસંદર કત ૧૬૭૩માં, જ્ઞાનસાગર કૃત સં. ૧૭૨૦ અનેક લેખો અને પુસ્તકો બહાર પડયાં છે તેને, માં નલદમયંતી રાસ રચાયા છે જ્યારે જનતેર કવિ અને હિંદના ઇડિયન એંટિક્વરી, રૉયલ એશિયાટિક ઓમાં અનુક્રમે ભાલણ (૧૫૪૫ ?) નાકર (૧૫૮૧, સંસાયટીનાં જર્નલો આદિમાં જન સંબંધી જે જે પ્રેમાનંદ (૧૭૨૮ ? ૧૭૪ર) આદિએ તે પર લેખ, ઉલ્લેખ વગેરે આવ્યા છે તેને અનુવાદ કાવ્યો રચ્યાં છે. નલ દમયંતી સંબંધી ગુજરાતી કરાવી પ્રકટ કરાવવાનું કાર્ય આ મુનિમહારાજ તેમજ ભાષામાં લખવાની પહેલ જૈન કવિઓએ કરી છે. અન્ય મુનિ યા સંસ્થાઓ ઉપાડી લેશે તે અ
શ્રીયુત શ્રી ગેડેકર અને પંડિત લાલચટ્ટે આ ત્યંત પ્રકાશ પડતાં શાસનનો ઉદ્ધાર થશે એમ અમે
ગ્રંથનું સંશોધન સુયોગ્ય રીતે કર્યું છે–તેમાં આવેલા હદયપૂર્વક માનીએ છીએ.
પ્રાકૃત ભાષાના ભાગની સંસ્કૃત છાયા કરી “ફુટ વિસ્ટાર નાર–મૂળ કર્તા રામચંદ્રસુરિ. નેટ'માં આપેલ છે. પાઠાંતરો પણ આપ્યાં છે જેના સંશોધક જી. કે. શ્રીગેડેકર અને લીલચંદ્ર બી. કથા અને બ્રાહ્મણ કથામાં શું શું ભેદ છે, આ નાટગાંધી–વડોદરા સેંટ્રલ લાયબ્રેરી વાળા. પ્રસ્તાવના કકાર રામચંદ્રસૂરિએ કયા વસ્તુપર આધાર રાખી લેખક ઉક્ત પંડિત લાલચંદ્ર–ગાયકવાડ પૌર્વાત્ય પિતાની પ્રતિભા બતાવી છે એ વગેરે આના ઉંડા ગ્રંથમાળા મણકે ૨૯ મે. પૃષ્ઠ ૪૦+૯૧ મૂલ્ય અભ્યાસ માટે મજાને વિષય છે. રામચંદ્રસૂરિને સવાબે રૂ.]
નાટયદર્પણ નામનો ગ્રંથ જ બહાર પડે તે આખા પ્રસિદ્ધ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના વિદ્વાન શિષ્ય રામ- નાટક, અલંકાર અને કાવ્યના સાહિત્ય પર જબરો, ચંદ્રસૂરિએ અનેક નાટક તેમજ ગ્રંથ રચ્યા છે. પ્રકાશ પડશે. તે ગ્રંથની વિદ્વાને બહુ રાહ જુએ અને પ્રબોધશત નામનું પુસ્તક સો પ્રબંધવાળું રચી છે. શ્રીમંત ગાયકવાડ સરકારે આ પૌવાત્ય ગ્રંથમાળા પ્રબંધશતકર્તા' એ ઉપનામ મેળવ્યું છે. તે સૂરિના કાઢી તેમાં જૈન સાહિત્યનો સમાવેશ કરી શ્રી બેસંબંધમાં જાદા જુદા ગ્રંથો જેવા કે પ્રબંધચિંતા- કૅશ ભટ્ટાચાર્ય જેવા વિદ્વાન જનરલ એડિટર, શ્રી મણી, પ્રભાવક ચરિત્ર આદિ પરથી મળતી બધી ગેડેકર અને પંડિત લાલચંદ્ર જેવા વિદ્વાનો નિજી હકીકતો તેમજ તેમના ગ્રંથોમાંથી આંતરિક પ્રમાણુ જન સમાજ પર ઉપકાર કર્યો છે એ માટે અમે તરીકે પ્રાપ્ત કરેલી વિગતેને એકઠી કરી પંડિત તેમને અનેકશઃ ધન્યવાદ અર્પીએ છીએ, અને ઈલાલચંદ્રજીએ વિદ્વત્તા ભરેલી સંસ્કૃત પ્રસ્તાવનામાં રછીશું કે તે ગ્રંથમાળામાં નાટયદર્પણ પણ સંશોધિત મકી છે તે ખાસ ઉપયોગી અને રસપ્રદ છે અને થઈ બહાર પડે. તેને ગુજરાતી ભાષાંતર કરી યા કરાવી આ માસિ- જો પ્રારા પ્રથમ વિભાગ. મૂળકર્તા શ્રી, કમાં ભવિષ્યમાં આપવા ઉમેદ રાખીએ છીએ. વિનયવિજયજી . દેવચંદલાલભાઈ જૈન પુ. ફંડ.
નલરાજા અને દમયંતીની કથા એટલી બધી સુરત પાનાં ૧૩૧ નિર્ણયસાગર પ્રેસ મૂલ્ય બે રૂ); રસભરિત છે કે તેના સંબંધી સંસ્કૃતમાં અનેક આમાં ૧૧. સર્ગવાળા દ્રવ્યલોક પ્રકાશ મૂકેલ છે. ક્ષેત્ર, આખ્યાનો રચાયાં છે એટલું જ નહિ, પરંતુ સંસ્ક- કાળ અને ભાવથી લેકનું સ્વરૂપ હવે પછીના ભાગમાં. તના ગણાતા પંચમહાકાવ્યમાં શ્રી હર્ષનું તેમના આવશે. જેમાં વિશ્વઘટના (cosmology) સંબંધે,

Page #111

સ્વીકાર અને સમાચના
૧૮૯ શું માન્યતા છે તે આ ગ્રંથ પરથી વિશેષ પ્રમાણમાં મોહ અને વિવેકનું સ્વરૂપ આપ્યું છે અને પરમહંસ સમજાશે. આ સંસ્કૃતમાં વિ. ૧૮મા શતકમાં થયેલ એવા આત્મરાજની શ્રેષ્ઠતા બતાવી છે. આ ઉપરથી વિનયવિજયજીએ કરેલી સુંદર રચના છે. તે આખી ધર્મમંદિરે મોહ અને વિવેકનો રાસ ગૂજરાતમાં કતિ જામનગરના પંડિત હીરાલાલ હંસરાજે પ્રકટ રચ્યો છે અને બીજાઓએ ઉદયરતન, નૈમિવિજય કરી છે. તે પંડિત સંબંધી સામાન્ય રીતે કહેવાય આદિએ પણ તે રાસ રમે છે. છે કે મોટા ટાઈપમાં અનેક પાનાંઓમાં ગ્રંથા છાપી જયશેખરસૂરિએ આ પોતાના સંસ્કત રૂપક ઘણું વધારે કિંમત રાખે છે-તે ફરિયાદ દૂર કરવાને ગ્રંથને સ્વતંત્ર રીતે ગુજરાતીમાં આ ત્રિભુવનદીપક આ ગ્રંથના પ્રકાશનને હેતુ જાય છે તે અગ્ય પ્રબંધરૂપે રચ્યો છે. તેની રચના સંવત ૧૪૬૨ માં યા. નથી. ઉક્ત પંડિતની પ્રકાશિત કૃતિમાં અને આમાં તે પહેલાં મૂકી શકાય. આથી આ કૃતિ આદિ કવિ શી વિશેષતા છે તે સમજાવ્યું નથી. આમાં કંઈ પણ તરીકે હમણાં સુધી મનાતા શ્રી નરસિંહ મહેતાના પ્રસ્તાવના નથી. તેમજ આ સંસ્થા જે રીતે અન્ય પહેલાની છે અને તેથી તે પહેલાંની ગુજરાતી ભાષાની. ગ્રંથમાં પ્રાકૃત ગાથાઓ કે વાક્યોની સંસ્કૃત છાયા કૃતિ તરીકે પસંદ કરી પંડિત લાલચંદજીએ પ્રસ્તા ફટનેટમાં મૂકાવે છે તે રીતે આ ગ્રંથ સંબંધે કયું વના, સંક્ષિપ્ત સાર, વગેરે સહિત સંશોધિત કરી. નથી. હવે પછીના વિભાગમાં એમ કરવા લક્ષ આપશે. જનસમૂહ પાસે સં. ૧૯૭૭ માં રજુ કર્યો તે માટે આમાં વિષયાનુક્રમ, સાદ અને વિસ્તૃત મૂકો ઘટે તેમને ધન્યવાદ ઘટે છે. ગુજરાતી સાહિત્યના પ્રખર એ પણ લક્ષ બહાર જવું ન જોઈએ. આવા ગ્રંથો સાક્ષર શ્રી કેશવલાલ હર્ષદરાય ધ્રુવ એક પત્રધારા. ગૂજરાતીમાં અનુવાદ કરવા યોગ્ય છે, ને અંગ્રેજીમાં જણાવે છે તે યથાર્થ છે કે – પણું અનુવાદ કરવા લાયક આ ગ્રંથ છે એમ મા... “ જૂની ગુજરાતીના અભ્યાસને માટે જૂનાં જન નીએ છીએ.
કાવ્ય બહુ જરૂરનાં છે. પંદરમા સોળમા સૈકા. ત્રિભુવનદીપક-પ્રબંધ-[ રચનાર કવીશ્વર પછી તે જૈનેતર સાહિત્ય પણ મળી આવે છે પરંતુ શ્રી જયશેખરસૂરિ સંપાદક પંડિત લાલચંદ્ર ભગવા- તે પહેલાંના સૈકા ઉપર તો જન સાહિત્યજ પ્રકાશ, નદાસ. પ્ર. અભયચંદ ભગવાનદાસ ગાંધી; કુલ . નામાં
નાંખી શકે એમ છે.” ૮૦ મૂલ્ય આઠ આના ]
આમ લખી વાચક વર્ગને અને અભ્યાસકવર્ગને.
આભારી કરવા માટે તેવું જૂનું જનસાહિત્ય છપાવઅંચલ ગચ્છમાં જયશેખરસૂરિ એક મહાકવિ
વાની પ્રવૃત્તિ કરવા માટે આનંદકાવ્ય મહોદધિ પ્રકટ અને ગ્રંથકાર થયા છે. સંસ્કૃતમાં અનેક ગ્રંથો
કરનારી સંસ્થાને ધવ મહાશય પિતે જણાવે છે તેગ્ય (૧૪૩૬ થી ૧૪૬૨ સં. માં) રચ્યા છે. ઉપદેશ છે. હા આ સંસ્થા તરફથી આવી પ્રાચીન કૃતિઓ ચિન્તામણી સં. ૧૪૬, પ્રબોધ ચિંતામણિ અને પ્રકાશન પામી નથી, પણ લાલચંદભાઈએ પહેલાં ધમ્મિલ ચરિત મહાકાવ્ય સં. ૧૪૬૨, જેનકુમાર પ્રથમ આટલી જાની કૃતિ સંશોધિત કરી પ્રકાશિત સંભવ મહાકાવ્ય, અને શત્રુંજય, ગિરનાર, મહાવીર કરાવી તે માટે અભ્યાસક વર્ગ તેમને ઋણી છે. આ જિન એ ત્રણ પર તાત્રિશિકા, આભાવબંધ કુલક, ગ્રંથ બી. એ. ને એમ. એ. ના ગૂજરાતી અભ્યાસધર્મસર્વસ્વ, ધમકલ્પદ્રુમ વગેરે વગેરે. આ પૈકી ક્રમમાં હજુ સુધી દાખલ થઈ શકે નથી એ ખેદપ્રબંધ ચિંતામણી એ રૂપક ગ્રંથ છે. જનમાં ઉપ• જનક છે. લાલચંદભાઈએ આ કાવ્ય પાછળ લીધેલ મિતિભવપ્રપંચકથા સિદ્ધર્ષિકૃત રૂપકને મહાન અને શ્રમ પ્રશંસનીય છે. પ્રાચીન (૧૦ મા સૈકાનો) ગ્રંથ છે કે જેટલો પ્રાચીન શ્રી નરસિંહ મહેતાના પહેલાનું ગુજરાતી સાહિત્ય રૂપક ગ્રંથ વિશ્વના કોઈ પણ સાહિત્યમાં થયેલ જન કવિઓકૃત ઘણું છે અને તે ધીમે ધીમે બહાર જાણવામાં નથી. આ પ્રબોધ ચિંતામણી ગ્રંથમાં પડતું જશે તે તેમને આદિ કવિ તરીકે હવે નહિ

Page #112

જૈનયુગ
૧૯૦
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ કહી શકાય કે નહિ માની શકાય. આથી આઘાત પ્રાકૃત સૂત્ર ઉપરાંત શ્રી સિદ્ધસેન ગણિકૃત બહુચૂર્ણિ પામવાની ભાષાભ્યાસીઓને જરૂર નથી, પણ ઉલટું અને એ દ્રસૂરિકૃત વિષમ પદ વ્યાખ્યા મૂકવામાં આવેલ ખુશ થવા જેવું છે. લાલચંદ પંડિતે શ્રી શાલિભદ્ર છે. પ્રસ્તાવનામાં જિનભદ્રગથિનો સમય અને તે ઉપસૂરિએ સં. ૧૨૪૧ માં રચેલ ભરત નરેશ્વર ચરિતને રાંત બીજી અનેક વિગત વિદત્તાભરી દ્રષ્ટિથી મૂકસંશોધિત કરેલ છે તે પ્રકાશિત કરવા તેઓ ઘણાં વર્ષોથી વામાં આવી છે. ઇચ્છે છે. તે તેઓ હવે સત્વર પ્રકટ કરશે એમ ઇચ્છીશું. છતકલ્પ એટલે વિષમ પદ વ્યાખ્યામાં સમજાવ્યું
આ કાવ્ય ઉચ્ચ પતિનું છે. તે ૪૩૨ કડીનું છે તેમ જીત એટલે આચરિતવ્ય સર્વકાલધરણા લાવ્યું છે અને તેમાં જૂની ગુજરાતીનું શુદ્ધ સ્વરૂપ વા છતાં અને તેને કલ્પ એટલે વર્ણના શ્રમણના મળી આવે છે. તે સ્વરૂપને છણી તેને વિસ્તૃત ટીકા આચાર–એક આચારની વર્ણના. ક૫ એ શબ્દ રૂપે બહાર લાવવાનું કાર્ય શ્રી કેશવલાલ ધ્રુવ જેવા દશ અર્થમાં વપરાય છેભાષાશાસ્ત્રી કરે તે ઘણે પ્રકાશ પડી શકે તેમ છે. સામર્થ્ય વર્ણનાયાં ચ છેદને કારણે તથા અમને જણાવવાને આનંદ થાય છે કે આ કાવ્યને ઔપચ્ચે ચાધિવાસે ૨ કલ્પ શબ્દ વિદુર્ભુધારા પુનઃ બીજી પ્રતિઓ મેળવી સંશોધિત કરી તે પર
ના માતઆ મળવા સ સાવિત કરી તે પર તે દશમાં વણના એ અર્થ માં અત્ર ક૯૫ એ વિધવિધ ટિપ્પણ-રૂપકને ઇતિહાસ, કવિના સંસ્કૃત શબ્દનો વ્યવહાર થયો છે. આમાં ૧૦ પ્રકારના પ્રબંધ ચિંતામણી અને આ ગૂજરાતી પ્રબંધની પ્રાયશ્ચિત્તનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે. સરખામણી, કવિ અને કાવ્યને પરિચય, કાવ્યમાં વપ- જિનભદ્રગણિ એ મહા આગમવાદી આગમજ્ઞ રાયેલ છંદ અને ઢાળ પર વ્યકતવ્ય, પાઠાંતરોની
અને આગમ પરંપરા પર સૌથી વધુ ભાર મૂકનાર મીમાંસા, જૂની ગુજરાતીનું સ્વરૂપ અને તેની વિશે
એક સમર્થ વિદ્વાન હતા, અને તેમને “ક્ષમાશ્રમણ થતા તેઓશ્રી લખી પ્રકટ કરવાના છે અને તેમ
“યુગપ્રધાન” એ નામના મહાબિરૂદ યોગ્યતાથી આ થયે તે એમ. એ. ના અભ્યાસક્રમમાં દાખલ થશે,
પવામાં આવ્યાં છે. તો તેનાથી ભાષા૫ર જબરો પ્રકાશ પડશે અને તેનો અભ્યાસ થઈ ભાષાનો ઉત્કર્ષ પણ થશે. લાલચંદ
તેમણે પોતાની અનુપમ મતિના પ્રભાવે જ્ઞાન, ભાઈના પ્રકાશન પછી પાંચ છ વર્ષ સાક્ષરશિરોમણી;
જ્ઞાની, હેતુ, પ્રમાણ અને ગણધર પૃચ્છાનું સવિશેષ ધ્રુવ સાહેબના હસ્તથી આ ગ્રંથ આદર પામે એ
વિવેચન વિશેષાવશ્યકમાં ગ્રંથ નિબદ્ધ કર્યું ” આ
વિશેષાવશ્યક તે આવશ્યક સૂત્રના સામાયિકાધ્યયન ઓછું ખુશ થવા જેવું નથી. તેઓ પોતાનું કાર્ય સુન્દર રીતે પ્રમાણભૂત કરી શકે તે માટે ત્રિભવન ઉપરનું લગભગ પાંચ હજાર ગ્રંથ પ્રમાણે પ્રાપ્ત દીપક પ્રબંધની હસ્તપ્રતે જ્યાં જ્યાં હોય ત્યાં
ગાથા બદ્ધ છે તે એટલું બધું સુપ્રતિષ્ઠિત અને જન ત્યાંથી મેળવી સાહિત્યરસિક મુનિઓ અને શ્રાવ- ધર્મના સિદ્ધાન્ત પર એટલું બધું અજવાળું પાડનાર કાએ તેમને પૂરી પાડવાની જરૂર છે. આની એક છે કે તેના અધ્યયન વગર જૈન ધર્મનો મર્મ પામી પ્રત શ્રી વિજયધર્મ સૂરિના આગ્રામાં રાખેલ ભંડા. શકાય નહિ, તે તત્વજ્ઞાનથી ભરપૂર છે અને તેથી રમાં છે તે તે તેમને જલ્દી મોકલે એમ તે ભંડારના
મહાભાષ્યકાર તરીકે તેમની ગણના થઈ છે. આ કાર્યવાહકેને વિનવીએ છીએ.
પ્રસિદ્ધ થયેલ છે પરંતુ દુર્ભાગે તેના પર તેમણે કરેલી
પણ સંસ્કૃત ટીકા દુર્લભ છે. તેમના બીજા ગ્રંથો ગીતા -સૂચં–કર્તા શ્રી જિનભદ્રાણિ ક્ષમા બહત સંગ્રહણી, બહત ક્ષેત્ર સમાસ અને આ ગ્રંથ શ્રમણ સંપાદક મુનિ જિનવિજય પ્રકાશક જૈન પ્રસિદ્ધ થયા. પણ વિશેષણવતી નામનો પ્રકરણ ગ્રંથ સાહિત્ય સંશોધક સમિતિ અમદાવાદ. નિર્ણયસાગર અપ્રકાશિત છે. તે પ્રકાશિત કરવા માટે હાલની પુસ્તક પ્રેસ રૂ. ૨૦૧૬ ૦ મૂલ્ય ત્રણ રૂપીઆ) આમાં મૂલ પ્રકાશિની સંસ્થાઓ યોગ્ય વિચારશે. મુનિ જિનવિ

Page #113

સ્વીકાર અને સમાલોચના
જયજી જૈન સમાજમાં એક પ્રખર પ્રભાવશાળી તે જૂદા જૂદા સંસ્કૃત પ્રાકૃત ગ્રંથની પ્રશસ્તિઓ વિદ્વાન છે; ગુજરાત પૂરાતત્ત્વ મંદિરના આચાર્ય છે, તૈયાર છે તે જે બહાર પાડવા માટે દ્રવ્ય આપનાર સંસ્કૃત પ્રાકૃત હિંદી ગૂજરાતી વગેરે અનેક ભાષાના કેઈ નિકળી આવે તે જેમ અમારે જૈન ગૂર્જર જાણકાર છે. તેમણે સંશોધક તરીકે સુંદર કાર્ય કરી કવિઓ એ ગ્રંથ ગૂજરાતી સાહિત્યમાં જેનોના આ અપૂર્વ ગ્રંથ પ્રકાશમાં લાવ્યા છે, તે માટે તેમને જબરા ફાળાનું ભાન કાન પકડીને કરાવે તેવે નિવડે અવશ્ય ધન્યવાદ ઘટે છે. “આચારાંગસૂત્ર'ની પેઠે તેમ છે તેજ રીતે સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત સાહિત્યમાં આમાં અક્ષરાનુક્રમે શબ્દકોષ સંસ્કૃત શબ્દ સહિત જેનોનો મોટો ફાળો નિર્વિવાદ રીતે પૂરવાર કરી આવ્યા હતા તે ગ્રંથની ઉપયોગિતા વધત. શકે. અને તેમ થાય તે જૈન સાહિત્યને સર્વાગ.
આ પુસ્તક પ્રકટ કરવામાં જોતર વકીલ રા. સુંદર ઈતિહાસ લખવામાં અતિ અનુકૂળતા પ્રાપ્ત થાય. બ. ગિરધરલાલ ઉત્તમરામ પારેખે રદ્દગત શ્રાવક પ્રેમચંદ દેલતરામ મેંદીના પુણ્ય સ્મરણાર્થે કાઢેલા
આ જરા અપ્રસ્તુતમાં જવાયું પણ તે જરૂરનું દ્રવ્યમાંથી સહાય આપી છે તે માટે તેમનો જનસ
ન હોઈ અત્ર નિવેધું છે. જૈન ધાર્મિક સાહિત્ય અને માજપર ઉપકાર છે. જન સમાજ પુરાતત્વમંદિરના
ખાસ કરી સૂત્ર સાહિત્યનો ઈતિહાસ લખવાની પૂરી આચાર્ય શ્રી જિનવિજયજી પાસેથી તેમને લાયકનું
આવશ્યક્તા છે. ડૉ. વેબરે અનેક હકીકતો તે સંબંધી કાર્ય લેતાં શીખે તો ઘણું મેળવી શકાય તેમ છે.
મૂકી છે. પ્ર. લયમને અને બીજાએ ઘણું લખ્યું છે તેમણે અનેક ગ્રંથ સંશોધિત કર્યા છે કે જેની ટીપ
છે તે સર્વ જર્મન ભાષામાંથી વાંચી સમજી તેમાં રહેલા આ ગ્રંથના પુઠાપર મૂકેલી છે. હવે પ્રાચીન ગૂજરાતી
દેષ નિવારી ગુણે ગ્રહણ કરી તેવો ઇતિહાસ રચી ગદ્યસંદર્ભ, પટ્ટાવલી સંગ્રહ, વિજયદેવ માહાભ્ય, ગૂજ
શકાય તેમ છે અને તેવું કાર્ય કરવામાં જૈન સમાજમાં રાતનાં ઈતિહાસનાં સાધને એ નામના તેમના ગ્રંથ
ગ્ય અને પ્રતિભાશાળી વિદ્વાને અમારી દૃષ્ટિમાં છપાવાના છે. પહેલા ગ્રંથમાં વિક્રમ પંદરમા સૈકાનું ગૂજ
ઉક્ત આચાર્યશ્રી, પંડિત સુખલાલજી, પં. બહેચ
રદાસ, પં. હરગોવિંદદાસ, મુનિશ્રી વિદ્યાવિજયજી, રાતી ગદ્ય સાહિત્ય કે જે પદ્યસાહિત્યની પેઠે જૈન ગ્રંથકારરચિતજ આખા ગુજરાતી સાહિત્યમાંથી મળી આવે
મુનિશ્રી કલ્યાણવિજયજી આદિ આવે છે. સમાજ તે તેમ છે તે મૂકવામાં આવનાર છે–તેમાં મુખ્ય કરી તરૂણ
સર્વને લાભ લેવા બહાર આવે એ ઈચ્છીશું; અને પ્રભસૂરિ, સેમસુંદર સૂરિ આદિએ રચેલા બાલાવબેધ
એવો ઇતિહાસ લખાય તે પહેલાં આવા ગ્રંથે ચૂણિ
આદિ પંચ અંગ સહિત સંશોધિત થઈ બહાર પડે માંથી નમુના લેવામાં આવ્યા છે. આ ગૂજરાત પુરા તત્વ મંદિરમાંથી પ્રકટ થનાર છે, અને તે જિનવિ
તે પ્રથમ જરૂરની વાત છે. આગમાદય સમિતિએ જયજીની પ્રસ્તાવના સહિત બહાર પડશે ત્યારે નવીન
કેટલાંક આગમું બહાર પાડી સાનુકૂળતા કરી આપી છે. પ્રકાશ, ભાષાના સંગઠન અને રચનામાં જનોના
દરેક જૈનગ્રંથ ભંડાર, લાયબ્રેરી, અને આગફાળાનું માપ કાઢવામાં, પડશે એ નિર્વિવાદ છે. અભ્યાસી આ ગ્રંથ ખરીદી ઉત્તેજન આપશે. છપાઈ બીજો પટ્ટાવલીઓનો સંગ્રહ બહાર પડે તે ઇતિહાસન એક આવશ્યક અંગ પ્રાપ્ત થાય. અત્યાર સુધી એક પણ જૂની પટ્ટાવલિ સંપૂર્ણકારે બહાર પડી
તરંગવતી-મૂળ કર્તા પ્રાકૃતમાં પાદલિપ્તાચાર્ય નથી અને તે પર કઈ પણ સંસ્થાનું કે પ્રકાશકનું તેને સંક્ષેપ પ્રાકૃતમાં કરનાર નેમિચંદ્ર ગણિ, જર્મન લક્ષ ગયું નથી તે નવાઈ છે. આ અને બીજા ગ્રંથ અનુવાદક છે. લૈંયમન. ગૂજરાતી અનુવાદક નરસિહમાટે જન શ્રીમતે કે પ્રકાશિની સંસ્થાઓના દ્રવ્યની ભાઈ ઈશ્વરભાઈ પટેલ. પૂ. ૯૨ પ્ર. બબલચંદ્ર સહાય તુરતમાં મળે તો તે જલદી બહાર પડી શકે કેશવલાલ . મોદી હાજા પટેલની પોળ અમદાવાદ તેમ છે. મુનિશ્રી પાસે જૈન ઇતિહાસનું બીજું અંગ મૂલ્ય આના બાર

Page #114

જેનયુગ
૧૯૨
કારતક-માગશર ૧૯૮૩ પાદલિપ્તાચાર્યને સમય નિર્ણય કરવા માટે નિર્વાણ વિસ્તૃત નિબંધ લખી, તેમજ “બુદ્ધ અને મહાવીર કલિકાના સંશોધક રા. મોહનલાલ ભ. ઝવેરીએ એ નામનો તુલનાત્મક નિબંધ તાજેતરમાં લખી તેની પ્રસ્તાવનામાં પ્રયત્ન કર્યો છે. તે આચાર્ય ઘણા જૈન સાહિત્યની જબરી સેવા બજાવી છે. આ કથા પ્રાચીનકાળમાં એક પ્રભાવક પુરૂષ થયા છે એમાં સંબંધે તેમને પત્રવ્યવહાર આ પુસ્તકમાં છપાયા કોઈ જાતને શક નથી. તેમણે રચેલો કથાનો આ હતા તે વિશેષ અજવાળું પડત. ગ્રંથ દુર્ભાગ્યે હજી સુધી અપ્રાપ્ય છે. પણ પ્રાચીન ઘણું પ્રાચીનકાળથી પ્રાકૃત ભાષામાં સુંદર કથાનકે કાળથી તેની સુવિખ્યાતી એટલી બધી હતી કે તેનો બહાર પાડવામાં જેનોએ મોટો ફાળો આપ્યો છે. ઉલ્લેખ યુગપ્રધાન જિનભદ્ર ક્ષમાશ્રમણે પિતાની છે. લૈંયમન પ્રસ્તાવનાના પ્રારંભમાં જ કહે છે કે વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય (ગાથા ૧૫૦૮)માં, હરિભદ્રસૂરિ “હું આ જે કથા રજુ કરું છું તે ખરેખર એક નવીન એ આવશ્યક ટીકામાં, દાક્ષિણ્યાંક-ઉદ્યતનસૂરિએ કથા છે. કારણ કે ભારતવાસીઓ સિવાય બહારના કેઈએ કુવલયમાલા (રયા સંવત ૮૩૫)માં અને ત્યાર અદ્યાપિ એ વાંચી નથી, અને જે ભારતમાં એકવાર એ પછીના અનેક વિદ્વાનોએ કર્યો છે. આ ગ્રંથને પ્રાકૃ
લોકપ્રિય થઈ પડી હતી, તે ખુદ ભારતમાં પણ અત્યારે તમાં સંક્ષિપ્ત સાર હાઈવગચ્છના વીરભદ્રના શિષ્ય
એને કઈ જાણતું નથી. આ કથા પ્રાચીન ભારતનું દાન નેમિચંદ્ર ગણિએ કરેલો તેની પ્રત પરથી જર્મન
છે, પણ એને વાંચીને વાચક કયા કાળમાં મુકશે એ હું
ચિક્કસ રીતે જાણતું નથી. હુંકામાં એટલું જ કહેવાનું કે પ્રોફેસર લેઇમને સંશોધન કરી મૂળ તેમજ તેને
એમાં વર્ણવેલા ધાર્મિક સિદ્ધાંત બૈદ્ધકાળમાં પ્રકટ જર્મન ભાષામાં જાણે કાવ્ય ન હોય તેવા ગદ્યમાં
થાય છે, તેથી આ કથા ક્રાઈસ્ટના પછીના કાળમાં એટલે અનુવાદ કર્યો તે યૂરોપીય વિદ્વાનમાં બહુ વખણાય. કે બીજી કે ત્રીજી સદીમાં લખાઈ હોવી જોઈએ.” આ જર્મન પરથી નરસિંહભાઈ ઈશ્વરભાઈ પટેલ (પાટીદાર પત્રના સંપાદક) નામના વિદ્વાને ગૂજ
અને આજ પ્રેફેસર સુપરના વ્યાખ્યાન સાહિરાતીમાં કર્યો તે આમાં મૂકેલે છે.
ત્યના કાલક્રમમાં સ્પષ્ટીકરણ કરતાં કહે છે કે
જન આગમ ઉપર સૈાથી પ્રથમ નિર્યુક્તિ નામે ર. કેશવલાલ પ્રેમચંદ મેદીએ આની એક પ્રત
પ્રાકૃત ગાથાબદ્ધ ટૂંકી ટિપ્પણીઓ રચાઈ; તે પછી પ્રાકૃત મેળવી Š. યાકેબીને મેકલેલી કે જેમણે પોતાના માથામાંજ વિસ્તૃત ભાષ્ય રચાયાં, તે પછી પ્રાકૃત બહુલ મિત્ર 3. યમનને આપી. ઠે. લયમને. મુગ્ધ થઈ અને કવચિત સંસ્કૃતવાલા ગદ્યમાં ચૂર્ણિ એ રચાઈ; તે તેને ભાષાંતર જર્મન ભાષામાં કર્યું. આવી રીતે આપણું પછી સંરક્તબહલ અને કવચિત પ્રાકૃતિવાળા ગદ્યમાં વિધાન સારા ગ્રંથા જમનાદિ વિહાનેને પૂરાં પાડી ટીકાઓ રચાઇ, અને તે પછી છેવટે કેવલ સંસ્કૃતમાં જ તેમની મહેનતનું ફલ જન સમાજને અપાવ્યાં કરે વ્યાખ્યાઓની રચના થઈ.” જુઓ છતકલ્પસૂત્રની પ્રસ્તાતે કેટલું બધું ઉત્તમ કાર્ય થાય. શ્રીયુત મોદી જેવા વના મૃ. ૧૯. આ સર્વેમાં કથાનકે ઘણું આવ્યાં છે. અનેક નિકળે એમ ઇચ્છીશું.
અને ચૂર્ણએમાંનાં પ્રાકૃત કથાનકેજ પછી સંસ્કૃત ટીકા
કરનારે એમને એમજ પ્રાકૃતમાં પોતાની ટીકામાં લીધાં છે. આ ગુજરાતી અનુવાદનું સંશોધન સાહિત્યપ્રેમી
આ સર્વ કથાનકે પરથી તેમને ઈતિહાસ લખી શ્રી જિનવિજયજીએ કર્યું છે અને તે સાથે પ્રાદલિ.
શકાય તેમ છે. તરંગવતી એ એક પ્રાચીન કથા છે માચાર્યના સમય વગેરેના વિચાર સંબંધમાં એક વિસ્તૃત તે મૂળ પ્રાકતમાં કે જૂની અપભ્રંશમાં હતી તે નિબંધ લખી આપવા ઈછા તેમણે દર્શાવી હતી
જોવાનું રહે છે, પણુ દુર્ભાગ્યે તેની મૂળ પ્રત (પાપરંતુ સમયાભાવે તેઓશ્રી લખી નથી શક્યા. હવે
દલિપ્ત કૃત કથાની) અપ્રાપ્ય છે. વિદ્વાન શોધકો સમય મળે તેઓ લખશે તે ઉપકાર થશે.
અને મુનિઓ આ બાબત પર લક્ષ્ય રાખે અને પ્રો. લોયમનની પ્રસ્તાવના ખાસ વાંચવા જેવી જૂના પુરાણ ભંડારોમાંથી જે મૂળ ગ્રંથ મળી આવે છે. તે પ્રોફેસરે આવશ્યક સૂત્ર પર ઘણાં વર્ષો પહેલાં તે જૈન કથાસાહિત્યની કીર્તિ દિગંતપર્યત ઝળકી

Page #115

સ્વીકાર અને સમાલાચના
ઉઠે તેમ છે' એ પ્રકાશકના વચને સાથે સહમત છીએ. આ પહેલી આવૃત્તિ છે.
તરંગવતી—ઉપરનીજ કથાના ઉપર મુજબનેાજ અનુવાદ પ્રકાશક-સદ્ગુણાનુરાગી કપૂરવિજયજી, પૃ. ૧૦૮ પાલીતાણા બહાદુરસિંહજી પ્રેસ. મૂલ્ય-મનન પૂર્વક વાંચન અને પરિશીલન. ]
૧૯૩
થી માંડી હરિભદ્રસૂરિ સુધીનાં સત્પુરૂષાનાં ચરિત્ર છે તે પરથી પાલિત્ત ચરિયના ફોટા પ્રત રાં. કેશવલાલ પ્રેમચંદ માદીએ કરાવી અમને આપેલી અને તે સ‘શાધક મહાશયને પૂરી પાડી, તે આખું ચરિત્ર આમાં ઉમેર્યું હત તે વધારે ઉપયોગી થાત. હવે તેના ગુજરાતી સાર પણ તેઓ પૂરા પાડે એમ ઇચ્છીશું,
મુનિશ્રી કપૂરવિજયજીએ ઉપરાત તર`ગવતીનાં ભાષાંતરમાં વાંચનારની અનુકુળતા ખાતર પહેલી કૃત્તિમાંના સધળા ગાથાંક તથા કૌસમાંનું કેટલુંક અનુપયોગી (?) લાગતું લખાણ ક્રમી કરેલ છે' તે એક સ્થળે થયેલી જરી ભૂલને સુધારી આ બીજી વૃત્તિ પ્રકટ કરી છે. જે લખાણ કમી કરેલ છે, તે ‘અનુપયોગી’અમારી દૃષ્ટિએ જરાપણું લાગતું નથી, પણ અમને તે તે અતિ ‘ઉપયાગી’ લાગે છે, પણું પ્રકાશક મહાશયને જે યાગ્ય લાગ્યું તે ખરૂં. આ ખીજી આવૃત્તિ વિના મૂલ્યે ભેટ આપવા વાંચ
નની વૃદ્ધિ કરવા અર્થે પ્રકટ કરવા માટે મુનિશ્રીને
ધન્યવાદ આપીએ છીએ. પ્રેસ સારૂં શોધ્યું હત તે પાઇ, રૂપ રંગ વધારે સુંદર થાત.
શિયજ્જૈન જિજ્ઞા—મૂળ કર્તી પાદલિપ્તાચાર્ય. સશોધક માહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી ખી. એ. એલ એલ. બી. સેલિસિટર . મુનિ શ્રી મેાહનલાલજી
જૈન ગ્રંથમાલા ન. ૫ પ્ર૦ રોડ નથમલજી કનૈયા લાલજી રાંકા, મખાદેવી પાસ્ટ એપીસ ઉપર મુંબઇ.
તાર્થાધિગમ સૂત્ર—મૂળ કર્તા શ્રી ઉમાસ્વા
પાનાં ૬૮ નિયસાગર પ્રેસ. મૂલ્ય દોઢ રૂ; પહેલાં પડિત રમાપતિ મિશ્રની ચાર પાનાની સંસ્કૃત ભૂમિકા છે અને રા. મેાહનલાલે અંગ્રેજીમાં ૨૦ પાનાની પ્રસ્તાવના લખી છે તેમાં પુસ્તકનું વસ્તુ, તાંત્રિક અસર, કર્તાના સમય અને પરિચય વગેરે અનેક ખાખતા પર પ્રકાશ પાડયા છે. આનું ગુજરાતી ભાષાંતર યા ગૂજરાતીમાં સ્વતંત્ર પ્રસ્તાવના સાથે તિ વાચક, તેના ગૂજરાતીમાં ભાવાર્થ અને તેના પરના સાથે મૂકી હત તા વિશેષ યાગ્ય થાત. પાદલિપ્ત-ભાષ્યના ટુંક સાર. પ્ર૦ જૈતશ્રેયસ્કર મ`ડળ, મહેસાણા પાલિપ્ત–પાલ્લિત્ત સરિપરથી પાલિતાણા એ ગામનું આ પૃ ૧૬૪ જૈન વિદ્યાવિજય પ્રેસ અમદાવાદ. મૂલ્ય નથી.) નામ પડયું છે એમ મનાય છે. વિક્રમના પહેલા શતક્રમાં તેમને સમય સશોધક મૂકે છે. ભદ્રેશ્વરની કથાવિલ નામના પ્રાકૃત મુખ્ય ગ્રંથ પાઢણુના ભંડારમાં તાડપત્ર પર લખેલા છે કે જેમાં ૨૪ જિન ૧૨ ચક્રી
નિત્યકર્મવિધિ, દીક્ષાવિધિ, આચાર્યાભિષેક, ભૂપરીક્ષા પુસ્તકમાં વિષય પ્રમાણે પ્રકરણે। પાડયાં છે તેમાં ભૂમિ પરિચય, શિલાન્યાસવિધિ-વાસ્તુપૂજન, પ્રતિષ્ઠા વિધિ, પાદપ્રતિષ્ઠા. દ્વારપ્રતિષ્ઠા, બિંબપ્રતિષ્ઠા, ઉત્પ્રરતિષ્ઠા,
ચૂલિકા પ્રતિષ્ઠા, ચૂલિકાકલશધ્વજધમ ચક્ર પ્રતિષ્ઠા, વેદિકા લક્ષણ, જીર્ણોદ્ધારવિધિ, પ્રતિષ્ઠાપયાગી મુદ્રાવિધિ, પ્રાયશ્ચિત્તવિધિ, અહં દાદીનાં વર્ષોંક્રિમ, દદિક્પાલાદિ વર્ણન, નવચાદિ વર્ણન, બ્રહ્મ શાંતિક્ષેત્રપાલાદિ વર્ણન છે. આ બધા મત્રાદિક પ્રયાગના વિધિ ગ્રંથ છે. જૈન સાહિત્યમાં મંત્ર
જ્યાતિષાદિ પર પુસ્તક છે અને તેમાં પૂર્વના જૈન ભાચાય પ્રવીણ હતા, એમ પણ ભારે છે. આ નિર્વાણુકલિકા અને તરંગવતીના રચાયિતા એક નામના સૂરિ એકજ છે એ સિદ્ધ થવા માટે હજી અનેક
પ્રમાણની જરૂર રહે છે એમ અમને લાગે છે. આજ
ગ્રંથ દેવચંદ લાલભાઈ જૈન પુસ્તકાહાર ડ તરફથી તેમાં તેના સંશોધક મહાશય કર્તાના સમયાદિ પરત્વે જાદી જૂદી દેવીઓનાં ચિત્રા સહિત પ્રકટ કરવાના છે માહનલાલે અતિપરિશ્રમ લઇ પ્રસ્તાવના લખી છે કંઇક નવીન પ્રકાશ પાડશે તા ઠીક થશે. શ્રીયુત એ નિ:સંદેહ છે. હજી આ મહાશય તરફથી ખીજા 'થા તૈયાર થવાની આશા રાખીશું.
આમાં ૩૨ પૃષ્ઠ લગભગની પ્રસ્તાવના અમારી ખબર પ્રમાણે અમદાવાદના પ્રસિદ્ધ વકીલ કેશવલાલ પ્રેમચ'દ મેદીએ એક વકીલ મુદ્દા માત્ર લખે તે રીતે લખી છે અને કર્મોં અને તેમની કૃતિ સંબંધીના

Page #116

૧૯૪
નયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
દેવચંદ લાલભાઇ જૈન પુસ્તકાહાર કુંડ, પૃ. ૫૨૮ કર્ણાટક પ્રેસ મુંબઇ મૂલ્ય રૂ. ૭]
ઉલ્લેખા આપી ધણું અજવાળું પડયું છે, પણ કાઁના સમય નિર્ણીત કરવામાં તેનાથી ઉભી થતી ચાના ઉકેલ કરવાનું સાહસ કે પરાક્રમ માથે ન લેતાં વાંચકાની વિચારશક્તિ પર મૂક્યું છે. આ પ્રસ્તાવના ખાસ
આ તત્ત્વજ્ઞાનના સૂત્રરૂપ ગ્રંથ પર દિગબર અને શ્વેતામ્બર અનેક આચાર્યોએ ટીકા રચેલ છે અને તે વિચારવા જેવી છે. આજ વકીલે પહેલાં મૂળ સંસ્કૃદરેક ટીકા પ્રકટ થયે આ ગ્રંથ રત્નાકરની મહત્તા તમાં તેના ભાષ્ય સાથે સશાધિત કરી તે રોયલ એ. સાસાયટી એગાલે છપાવી હતી. ત્યાર પછી રાયચંદ્ર ગ્રંથમાલામાં તે સર્વે તેના હિંદી અનુવાદ સાથે પ્રગટ થઈ.
તેમજ આ ગ્રંથસાગરની ઉંડાઇ અને રહસ્ય પ્રાપ્ત થઇ શકે તેમ છે. જ્ઞાનશ્રેણીએ આવતાં તત્ત્વજ્ઞાનપર ગયા વગર ચાલતું નથી. ધમૅચ તત્ત્વ નિતિ જીહાળ્યાં એ વાક્યની યથાર્થતા સ્વીકારીએ તે જ્ઞાનથી મૂક-હૃદય ગુહામાં જતાં ધર્મનું છૂપાયેલું તત્ત્વ પમાય છે. કાઇ પણ ધર્મની કસેાટી તે તેના તત્ત્વજ્ઞાન પર છે. મહર્ષિ પાતજલિએ સૂત્રમાં યાગદર્શન ગુછ્યું છે. શ્રી ઉમાસ્વાતિએ સૂત્રમાં જૈન દર્શન ગુછ્યું છે તે પ્રમાણે મહિષ પતંજલિએ સૂત્રમાં યાગદર્શન ગુંચ્યું છે.
. સંશોધકે શ્રી - ઉમાસ્વાતિ સંબંધમાં જે જે હકીકતા-ઉલ્લેખા મળે છે તેની ટીપ ઉતારી છે અને ઉપરાત મહેસાણાના શ્રેયસ્કર મ`ડળના પુસ્તકની પ્રસ્તાવનાને અમુક ભાગ તથા અન્ય પ્રકાશ તેમાંથી ભાગ લઈ તેમનેા બાહ્ય અને આંતરિક પ્રમાઊાથી નર્ણય કરવાના પ્રયત્ન કર્યાં નથી, અને તે વાત વિદ્યાનાપર મૂકી છે. દેવગુપ્તસૂરિ અને સિદ્ધસેન સૂરનું પણુ તેમજ થયું છે. દેવગુપ્તસૂરિ ઉપદેશ ગચ્છમાં અનેક થઈ ગયા છે; અને તેવા નામના સૂરિ સામાન્યતઃ તેજ ગચ્છમાં મળી આવે છે જીએ ઉપદેશ ગ૰પટ્ટાવલી ( જૈન સાહિત્ય સંશોધક ખંડ ૨ અંક ૧ ના પ્રાંત ભાગ) સિદ્ધસેનસુરિ પણ અનેક થયા છે. સંશાધક મહાશય વિશેષ શ્રમ લેશે ધણું મળી આવશે. આ ગ્રંથ પ્રકટ કરી પ્રકાશિતી સંસ્થાએ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના સાહિત્ય પર ઉપકાર કર્યાં છે.
ભાવાર્થ પણ ક્રૂ'કમાં અને સરળ ભાષામાં વામાં આવ્યા છે અને આ રીતે તત્ત્વાર્થ જેવા તત્વજ્ઞાનના સાગરને માઢે રાખવાને ટુંકમાં સમજવાની અનુકૂળતા પ્રકાશક મંડળે પ્રકટ કરીને આપી છે તે તેને માટે પ્રશ’સનીય છે. દિગંબર બ'એમાં નાનપણથી ખાળકાને આ તત્ત્વાર્થ મૂળ ગેાખાવવામાં આવે છે તેથી તેઓને નાનપણથી કઠે હાય છે અને પછી તેના અર્થ-વિશેષાર્થ અન્ય ટીકા પુસ્તકાથી કરી જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના સારા જાણકાર થાય છે, જ્યારે શ્વેતાંબર સમાજમાં તેવી સ્થિતિને અભાવે બાળકાને ઉપર વધતાં આવા ગ્રંથામાં જેવા જોઇએ તેવા ચંચુપાત થયા ન હેાવાથી તત્ત્વજ્ઞાનનું જાણુપણું બહુ એછું જોવામાં આવે છે એ શેાચનીય છે. માબાપા પેાતાનાં બાળકાને નાનપણથીજ કંઠાગ્રે કરાવવાનું લક્ષમાંલેશે અને તેમાં આ ગ્રંથ મદદ રૂપ થશે. આ મેાટાદિનવાસી નંદલાલ બહેચરદાસ બગડીયાના સ્મરણાર્થે ભેટ
અપાય છે.
તત્ત્વાર્થાધિનમ સૂત્ર—મૂળ કર્યાં. ઉમાસ્વાતિ વાચક સ્વાપરી ભાષ્ય અને તે પર દેવગુપ્તસૂરિ અને સિદ્ધસેનગણિ ટીકા સહિત પ્રથમ વિભાગ સંશોધક હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા એમ. એ. પ્ર॰ શેઠે

Page #117

વિવિધ માધ વિવિધ નોંધ.
( કાન્ફ્રન્સ આફીસ—પરિષદ્ કાર્યાલય તરફથી )
૧ પ્રચાર સમિતિ Popaganda Comittee નું કાર્ય.
આ સમિતિની એક બેઠક તા. ૨૫-૯-૨૬ ના રાજ મુંબઇમાં મળેલી હાવાના ઉલ્લેખ ગતાંક પૃષ્ઠ ૭૪ મે કરવામાં આવ્યા છે, અને તેમાં જણાવ્યા મુજબ કા થયા બાદ સમિતિના સભ્ય રા. મણિલાલજી કાઠારી તથા ખાજી કીતિપ્રસાદજી તે બીજી બેઠક આજી જેવા ખીજા સ્થળે કરી ખેાલાવવા જરૂર જણાઈ. તેમની ઈચ્છાને માન આપી આ બેઠક અમે સેાજત મુકામે મેળવવા ષ્ટ ધારતા તે મુજબ તેવી મીટીંગ ખેાલાવવામાં આવી હતી. તે સંબંધી વિગત નીચે આપવામાં આવી છે. અમને આ બેઠકની ખાસ જરૂરીઆત જણાઇ નહેાતી પરંતુ આ બન્ને સભ્યાની તીત્ર ઈચ્છા જોતાં તે બેઠકની ગાઠવણુ કરવામાં આવી હતી.
શત્રુંજય ડમ્પ્યુટ-Satrunjaya Dispute અને “જૈના અને પાલિતાણા''-Jains and Palitana, એ નામનાં પુસ્તકા છપાવી બહાર પાડવામાં આવ્યાં છે અને તેની યાગ્ય સ્થળાએ વ્હેંચણી
ટપાલારા અત્રેથી કરવામાં આવી છે.
આ સમિતિ માટે થએલ કુંડ પૈકી જે વસુલાત અત્યાર સુધી આવી છે તેની નાંધ વિગત સાથે અમારા હવે પછીના અંકમાં પ્રકટ કરવામાં આવશે. જે ભાઇએ તરફથી ભરાયલી રકમેા હજી સુધી મેકલવામાં આવી ન હેાય તેમને વિનંતિ કરવામાં આવે છે કે તે રકમ અમને સત્વર માકલી આપવી.
શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર કાન્ફરન્સ પ્રચાર કાર્ય સમિ તિની મીટીંગ સ`. ૧૯૮૨ ના આસે। વદ ૪ રવીવાર તા. ૨૪-૧૦-૨૬ ના રાજ સેાજત મુકામે મળી તે વખતે નીચે મુજબ કામકાજ કરવામાં આવ્યું. સભ્યાની હાજરી.
ં (૧) કાઠારી મણીલાલ વલભજીભાઈ. (૨) બાશ્રુ સાહેબ ડાલચ દળ,
(૩) પારી મણીલાલ ખુશાલચંદ. (૪) હીરાલાલજી સુરાણા.
૧૯૫
(૫) મકનજી ડાભાઈ ( કાન્ફરન્સના સેક્રેટરી, આ પ્રસંગે આગામી ફૅારન્સ સેાજતમાં નકી કરવા કાન્ફરન્સના જનરલ સેક્રેટરી ગુલાબચંદ્રજી ઢઢ્ઢા પણ આવેલા અને તે પણ હાજર હતા.
૧. સમિતિનું બંધારણ નકી કરવામાં આવ્યું. ૨. પ્રવાસના અહેવાલ સભ્યાએ મહારાબાર છાપામાં માકલી આપવા.
૩. આ સમિતિના સેક્રેટરી ગુજરાનવાળા ખાણ્યુ કીર્તિપ્રસાદજીને નીમવામાં આવ્યા.
૪. શત્રુંજય ડીમ્પ્યુટની અંગ્રેજી ચાપડી છપાય છે તે અને ગુજરાતી તથા હીંદી છપાય છે તે સર્વેનું ખર્ચ આ સમીતિના ખર્ચના ફ્રેંડ ખાતે લખવું.
૫. પુનાવાળા કેશવલાલ-મ`ગલદાસ. ી. એ. ના આવેલ કાગળ વાંચ્યા. તે ઉપર વીચાર કરતાં તે કાગળ ભાઈ પોપટલાલ રામચંદ શાહને માકલી તે નીચે તેમના અભિપ્રાય શ્રીમાન રેસીડન્ટ જનરલ સેક્રેટરીએ મંગાવવેા અને અભિપ્રાય તરફેણમાં આવ્યાથી તેમણે તે ભાઈ ને પાપટલાલભાઈના પેટામાં કામમાં લેવા અને જોઇતું મુસાફરી ખર્ચ વીગેરે આપવા અને હીસાબ લેવાની ગાઠવણુ કરવા પાપટલાલભાઇને લખવું.
૬. પાલણપુર ખેર્ડીંગના ધાર્મિક શિક્ષક શાહ. રાજકરણ હેમચંદને ૧ માસ સુધી ફ્ક્ત મુસાફરી અને ટપાલ વીગેરે જરૂરી ખર્ચ લઇ સેવા આપ વાને આવેલ પત્ર વાંચવામાં આવ્યા. તે ઉપર વીચાર કરતાં મણીલાલ ખુશાલચંદના અભિપ્રાય તરફેણમાં થતા તેમના પેઢામાં તેમની માગણી મુજબ કામમાં લેવા નકી કરવામાં આવ્યું,
૭ પંજાબ આત્માનંદ જૈન સભા લાહેાર તરફથી મળેલ ઠરાવ ઉપર વિચાર કરતાં તેમના તરફ઼થી એક પ્રતિનિધિને આ સમીતીના સભ્ય તરીકે

Page #118

જૈનગ
૧૯૬
લેવા નકી કરવામાં આવ્યું માટે તેવા ગૃહસ્થનું નામ મેાકલવા તેમને લખવું.
૮ હાલ તરત આ સમિતિના સભ્યોએ શત્રુંજય સબંધી તેમજ આગામી કાન્ફરન્સને અંગે ખાસ ધ્યાન આપી કામ કરવું.
૨ શ્રી જૈન શ્વેતાંમ્બર કાન્ફરન્સ શ્રી શત્રુંજય પ્રચાર કાર્ય સમીતિનું બંધારણ. ૧. આ સમિતિનું નામ “ શ્રી જૈન શ્વેતાંમ્બર કાન્ફરન્સ પ્રચાર કાર્ય સમીતિ ’” રાખવું.
૨. સમીતિના સભ્યામાંથી એક જણને સેક્રેટરી નીમવા. તેઓએ બંધારણ અનુસાર કામકાજ કરવું ૩. કરવાનાં કામકાજ,
(૧) કાયÖક્રમ, (૨) પ્રચાર અંગેનું પ્રાગ્રામ (૩) ખર્ચ, એ કામેા નકી કરવા માટે પ્રસંગાપાત સેક્રેટરીએ કમીટીની મીટીંગ મેાલાવીને અથવા જરૂર પડેથી પત્ર વહેવારથી સંમતિ મેળવીને કામકાજ કરવું
૪. મીટીંગ ખાલાવવા પહેલાં સરે મીટીંગના કાર્યક્રમ શ્રીમાન રેસીડન્ટ જનરલ સેક્રેટરીએ ઉપર મેાકલવું અને હાજરી આપવા લખવું અને જો તેઓ હાજર ન થઇ શકે તેા તેની સૂચનાએ અથવા અભિપ્રાય માકલી આપે.
૫. મીટીંગમાં થયેલા ઠરાવ અનુસાર ખર્ચ કરવાની રકમ કાન્ફરન્સ આપીસથી મંગાવવી. તેના વિગતવાર હિંસાખ રાખવા અને દરેક મહિને સદરહુ હિસાબ અને કામકાજના રિપોર્ટ એફીસને મેાકલી આપવા.
૬. સેક્રેટરી એપીસમાંથી મંગાવી રૂ. ૧૦૦૦) એક હજાર સુધી પેાતાની પાસે રાખી શકશે.
૭. આ સિમિત તરથી કંઇ પણ સાહિત્ય છપાવવા જરૂર જણાય તે તેના નામથી તેના સેક્રે॰ ટરીએ રેસીડન્ટ જનરલ સેક્રેટરીઓની સલાહથી છપાવવું.
૮. આ કમીટીના જે જે ઠરાવા
પ્રાસીડીંગા
થાય તેની નકલ કાન્ફરન્સ ઓફીસને તથા દરેક સભ્યને મેકલી આપવી.
૯. કમીટીના સભ્યામાંથી ૩ ની હાજરીથી ફાર્મ ગણી કામકાજ ચલાવવામાં આવશે (રેસીડન્ટ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
જનરલ સેક્રેટરી સીવાય) તેઓની સાથે ૪ ની હાજરી હતી
૩, પ્રચારકાર્ય સમિતિના સભ્યાના પ્રવાસ
રા. પારી. મણીલાલ ખુશાલચંદ–આ ભાઇ તરફથી અમને સવિસ્તર રિપેા મળ્યાં કર્યાં છે તેમાં જણાવ્યા મુજબ નીચેના સ્થળેાએ તે ગયા હતા અને દરેક સ્થળે સ્ત્રી પુરૂષાની મ્હોટી સભાએ મેલવી પ્રચારકાર્ય કર્યું હતું. દરેક સ્થળે શ્રી શત્રુંજય સબંધી આપણી લડત આપણા હકકા અને સપૂ` સા ષકારક સ્થીતિ પુનઃ પ્રાપ્ત ન કરી શકીએ ત્યાં સુધી આપણે શું કરવું વગેરે ખાખતા પર દરેક સ્થળે સારાં વ્યાખ્યાન આપ્યાં હતાં. તેમજ સ્થળે સ્થળે પાઠશાળા લાબ્રેરી વિગેરે સમાજને ઉપયેગી `સ્થાઓમાં પણ પૂરતા રસ લીધા છે અને જ્યાં જ્યાં તેની ખામી જણાઇ છે ત્યાં ત્યાં તે દુરસ્ત કરવા બનતું કર્યું છે. દરેક સ્થળે તેમનું કાર્ય તેમણે ધણાજ ઉત્સાહથી કર્યું જણાય છે. તે ગયા તે તે સ્થળાની યાદી-વાપી, દમણુ, દેહેણુ, ખેરડી, બૈંગવાડા, ગાલવાડ, ઉદવાડા, ભીલાડ-સેાજત, પાલ ણુપુર, કુંભલમેર, ડીસા, થરાદ, વાવ, સાચેાર, ઢીમા, ભારેાલ, નારાણી, કુરખાણુ, વાઘાસણું, વાતડા, ગાળાસણુ, વિગેરે સ્થળાએ ગયા હતા. સેાજત મુકામે મળેલી ખેઠકમાં હાજરી આપી હતી. દેહેણુમાં સ્ત્રીએ તથા પુરૂષાની જૂદી જૂદી સભાએ કરી હતી. ખેરડી ગામમાં સપ ધણા હેાવાથી સભા મેલવવા ઘણા પ્રયાસ કર્યાં છતાં સફલતા મલી નહિં. ઇંગવાડામાં આસપાસના સબંધ ધરાવતાં આઠ ગામાના કાને એકઠા કરી નવે ગામની એક મ્હોટી સભા થઇ હતી. સામાન્ય રીતે દરેક સ્થળે લોકા મક્કમ જણાય છે છતાં તેવીજ મક્કમતા જાલવી રાખવા ભલામણુ કરવામાં આવી હતી. કાક શુદ્ર ૫ વાવમાં શત્રુંજય સબંધી વ્યાખ્યાન આપી ખીજે દિવસે ધર્મ સમાજ વિગેરે સબધી ભાષણ આપ્યું હતું. તથા ગુજરાતિ સ્કુલમાં ‘વિદ્યાર્થી જીવન’ એ વિષયપર પણુ ભાષણ આપ્યું હતું.
રા. મણિલાલજી કાઠારીના પ્રવાસ સબંધી હકીકત અન્યત્ર ખીજા પેપરેામાં છપાય છે. તેમના તર"

Page #119

વિવિધ નોંધ ફથી તેમની પ્રવૃત્તિને રિપોર્ટ મલ્યો નથી જેથી તેની ધાકડી, વાડી, જાઠણ, પારા આદિ સ્થળોએ નોંધ અત્રે થઈ શકી નથી.
ગયા હતા. અને આશરે ચાલીશેક સ્થળોએ પત્રવ્યબાબુ કીર્તિપ્રસાદજી તેઓને ઘણો સમય નાદુ- વહાર મારફતે યાત્રાત્યાગને ઠરાવ અને તે સબંધી રસ્ત તબીયતના કારણસર ગયે હોવાનું જણાવે છે. ટુંકી હકીકત પહોંચાડી હતી તથા ઉક્ત ઠરાવ મક્કમ હાલ તેઓએ કાર્ય શરૂ કર્યું છે. સમાને પંજાબ રીતે અમલમાં મૂકવા ભલામણ કરી હતી. નાડોલ મહાસભાના વાર્ષિક સંમેલન વખતે તેમને તથા રા. મુકામે એક સમસ્ત નગર નિવાસીઓની મીટીંગ કરી કેકારીઓને હાજરી આપવા વિનંતિ કરવામાં આવી હતી જેમાં શ્રીમાન ઘાણેરાવ ઠાકોર સાહેબને પણ હતી. અને તેઓ બને ત્યાં હાજરી આપી હતી આમંત્રણ કરવામાં આવ્યું હતું. તે શ્રીમાન તરફથી બાદ તા. ૯-૧૧-૨૬ ના રોજ ઝીરામાં એક સભા સંવત્સરી ભાદ્રપદ શુદ ૪ ના રોજ પિતાના ચાલીશ સ્થાનકવાસી તથા શ્વેતાંબર ભાઈઓની બોલાવીને ગામમાં યાવત ચંદ્ર દિવાકરી શિકાર નહિ કરવા ત્યાં પ્રચારકાર્ય કર્યું હતું તથા તા. ૧૭–૧૮ નવેંબ તેમ જીવહિંસા સર્વથા બંધ કરવા માટે લેખિત દૂકમ રના રોજ શ્રી હસ્તિનાપુરમાં મેળાના પ્રસંગે હાજરી કરવામાં આવ્યો છે. જે બદલ તેમને ધન્યવાદ આ આપી હતી. અને તે ભાઈ જણાવે છે કે “હસ્તિના- પવામાં આવ્યો હતો. પુરનો જલસો બહુ સારે થયો હતો. લોકોએ હેટી શ્રીયુત ગુલાબચંદજી દ્રા તથા હિરાલાલ સુરાણુસંખ્યામાં હાજરી આપી હતી. શત્રુંજય સબંધી ઠરાવ શ્રી ફોધી પાર્શ્વનાથના મેલા ઉપર હાજરી આપી પાસ કરવામાં આવ્યા હતા તેમજ આખા પંજાબમાં બે દિવસ સુધી સભા મેળવી હતી ત્થા અસરકારક એક શત્રુંજય સ્વયંસેવકમંડલ સ્થળે સ્થળે સ્થાપન વ્યાખ્યાન આપ્યાં હતાં. જે વખતે શ્રી નેમચંદજી કરવા ઠરાવવામાં આવ્યું અને તે માટે કાર્યવાહકોની શુભેચ્છા એ અધ્યક્ષ સ્થાને સ્વીકાર્યું હતું. સોજત ચુંટણી પણ કરવામાં આવી હતી. હું હસ્તિનાપુર મુકામે પ્રચાર સમિતિની બેઠક મળી હતી. અને તેજ ગયો હતો અને ભાઈ કે ઠારીજી તથા બાબુ દયાલ- સમયે ત્યાંના સ્થાનિક સંધની એક સભા મળી હતી ચંદજીના આવવાથી ઠીક થયું.”
જે વખતે હાજર રહેલા પ્રચાર સમિતિના સભ્યો રા. પોપટલાલ રામચંદ શાહ-દક્ષિણમાં માલે. તથા રા. શ્રીયુત ગુલાબચંદજી ઢઢા તથા રા. મકનજી ગાંવ, જૂનેર વિગેરે આસપાસના સ્થળેએ ગયા . મહેતાએ ભાષણો આપ્યાં હતાં. હતા. અને પ્રચારકાર્ય કર્યું હતું. શેઠ સારાભાઈનેમ- ૪, શેઠ ફકીરચંદ પ્રેમચંદ સ્કોલરશીપ પ્રાઈઝ:ચંદ હાજીની એસેંબ્લીની બેઠક માટેની ઉમેદવારીના આ પ્રાઈઝ માટે ઉમેદવારની અરજી મંગાવકામકાજમાં રોકાએલા હેઈ વિશેષ કાર્ય થઈ શકયું વામાં આવી હતી અને તે બદલ આ માસીકમાં ન હેવાનું તથા દીપોત્સવી બાદ વધારે કાર્ય કરવા તેમજ “જિન”માં જાહેરખબર આપવામાં આવી હતી. જણાવે છે. બાબુ દયાલચંદજીએ તા. ૧૫ ઓગસ્ટને તે પરથી કુલે સાત ઉમેદવારોની અરજી આવી હતી શેકને દિવસ દરેક સ્થળે પળાવવા માટે પત્ર દ્વારા જેમાંથી મેટ્રીક્યુલેશનની પરીક્ષામાં સંસ્કૃત વિષયમાં પ્રયાસ કર્યો અને આગ્રામાં ત્રણ સભાઓ કરી. અને સૌથી વધારે મા મેલવનાર તરીકે મી, એ ભરતપૂર ફિરોઝાબાદ લખનૌ આદિ સ્થળોને શ્રાવ ડોસાભાઈ કેકારી થા સુરતના રહેવાસી અને કુલ્લે કોને યાત્રા ત્યાગના ઠરાવો ઉપર મક્કમ રહેવા સમ- સૌથી વધારે માર્ક મેળવનાર તરીકે મી, શાંતિલાલ જાવ્યું. અને સીકંદરાબાદ (છલ્લે બુલંદશહેર)માં શેઠ મણિલાલ દીવાનની અરજીઓ પાસ કરવામાં આવી. જવાહરલાલ જનીના અધ્યક્ષપણું હેઠલ એક માટી અને તે દરેકને રૂા. ૪૦) ચાલીશનું ઇનામ આપવાનું સભા મેલવી પ્રચારકાર્ય કર્યું હતું.
નક્કી કરવામાં આવ્યું છે. રા. હિરાલાલ સુરાણા-જયપુર, બીઆવર, ઘાણેરા, ૫, ઉપદેશક મારફતે સંસ્થાનું પ્રચારકાર્ય નાડેલ, ખુલાલા, સાદડી, બીલાવાસ, ઘીનાવાસ, આ સંસ્થા તરફથી ફરતા ઉપદેશકે જ દે જુદે

Page #120

જૈનયુગ
૧૯૮
સ્થળે ગયા હતા અને તે તે સ્થળેાએ સંસ્થાના ઉદ્દેશાનુસાર વિવિધ વિષયા ઉપર અસરકારક ભાષણે આપ્યાં હતાં. તેમજ સુકૃત ભ’ડારફ્ડની યેાજના સમજાવતાં તે તે સ્થળેાએથી જે જે રકમા આવી છે તેના નાંધ ગામવાર નીચે આપવામાં આવી છે. સંસ્થાના પ્રચારકાર્યથી સમાજ પર કેવી અસર થઈ શકે છે તેના તે તે ગામાના પત્ર! અમને મલતા રહે છે તે પરથી સ્પષ્ટ થાય છે. તેમાંના એ પત્ર સાથે પ્રકટ કરવામાં આવે છે. ઉપદેશક પુંજાલાલ પ્રેમચંદ,
આ
તા. ૪–૭–૨૬ થી તા. ૨૨-૧૧-૨૬ સુધી. ગઢ–૭૭) કુંભારણુ ૧૮) હરસાલ ૧૬૫ બડાદરા જાડા આંત્રાલી ૧) નાના ચેખલા :૨) મેટા ચેખલા ૧૫ માઢુકા ૩૫ મેહનપુર ૧૨૫ રણાસણ ૭) હાથાલ ૪) કામેાદરા દાણા ખેડબ્રહ્મા ૨૦) વડાલી ૧૧૧ા ઇડર ૫૧) કુકડીઆ ૬) સાબલી ૪) જામલા પા વખ્તાપુર ૭) હિમતનગર ૩૧) ગઢાડા છા હડીએલ ૨) આગીયેાલ પાા ખેરણા ના વીરાવાડા ૨) ઢુંઢાળ ૧૨) રૂપાલ ૧૯) અડપોદરા ૧૩) સરડાઇ જા ટેઇ જવા દધાલીયા ૪૨ા મેડાશા ૧૫ના સલાલ ૨૫ તાજપુરી ૯) રૂપાલ રા (પાછળથી) હાપા ૧૫ નવલપુર ૧) ઇલાલ ૬૦ા દાવડ ૧ એકલારા ૧૨૫ વાઘપુર ૧૮ાા તાશપુર ૧૦ના એરાણુ ૧૮૫ પ્રાંતીજ રા
ઉપદેશક ગુલામચ' શામજી.
તા.૫-૭-૨૬ ૨ જાડા બજાણી તા. ૬-૭–૨૬ ૩ હા! દસાડા
તા. ૧૬-૯-૨૬ રૂ ૫૦) રાજકીટ તપાગચ્છના— ઉપદેશક વાડીલાલ સાંકળચ’દ.
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
૧) ખીડજ ૪) મહીજ ૮૫ નાંદેજ ૫) હીરાપુર ૧૩) અણીઆલ શા ધામતવાણુ રા ગતરાડ ૪) હીરાપર ના વાંઝ છા હાથીજણુ ૧૧૫ નરેાડા ૩ મેમદાવાદ ૯) ભાલેજ ટા એડ ટ્ર!! અહીમા ૧૪ા! સારસા ૩ડા ખેડવા ૨૦) ગાપાલપુરા ૧) નાપાડ ૨૦) મ્હેલાવ જાા કાશર ૧૮) સેછત્રા ૬) ભડકદ ૮) ડભાઊ ૧૦) મલાતજ ના ચાંગા છ) પારગાળ ૮) મેલાવ ૨) બાંધણી ૭) રામેાલ ૫) કરેાલી રા વરેાટવા ૫) સજાયા ૩) વડતાલ ના નરસન્હા રા ૬ અમને મળેલા પત્રા.
તા. ૨૮-૬-૨૬ થી ૨૧-૧૧-૨૬ સુધી. મગાઢી પાા ઇસનપમેટા છા મહુન્દ્રાં । લવાડ ૬ા રંગજીનું મુવાડું ૬) અમરાભાઇનું મુવાડુ ૧૦ના પાળુદરા ૯) હાથીજણ ના બહીઅલ ૧૭ના ફનીપર છણા ધમીજ ૪ા કાઠી ૧૦૫ હરસેાલીકા રાઠોડવાસણા જાળ કડાદરા !! જમ્મુદરા પરા પરઢાલ
•
૨૭૫) ભાઇ ત્થા પાલથી ૧૬!!! ખારેજા ૨૦) લાલી
શ્રી ૧
શ્રી જૈન શ્વેતાંબર કાનફરન્સે જયજીનેદ્ર સાથે લખનારુ, આમરાલીના જૈન સંધ સમસ્ત આપણી તરફથી ઉપદેશક વાડીલાલ સાંકલચંદને લઇને ગામ થાલા તાલુકે તિલકવાડાના ગામમાં મહંત વિશ્વનાથ મહારાજે છપન. ભાગ-સવત ૧૯૮૩ ના કારતક વદી ૧ ના રાજ કરેલા તે પ્રસંગ ઉપર આસરે માલુસ ૬૦૦૦ થી ૭૦૦૦ સુધી ભેગા થયલા હતા તે વખતે વદી ૧ રાતના એક વાગે ભાસણની સરૂવાત કરવામાં આવી હતી અને પાંચ વાગે ભાસણ બંધ કરવામાં આવ્યું હતું. તે વખતે ચરચાયલા વીસયેા જેવા કે દારૂ નહી પીવે માંસ ભક્ષણ નહી કરવું અને જીવાને અભયદાન આપવા એ ત્રણ વીસયા ઉપર મચકુર ઉપદેશક સલ ભાષામાં કરેલું અને લેાકેાના મનને સચેાટ અસર ખેડેલી છે અને તે પ્રસંગે આસરે બેથી ત્રણ હજાર માણસે ગુરૂના સેગનથી ઊપલી ત્રણ બાબતે નહી કરવાની પ્રતીજ્ઞાએ લીધી હતી અને બળદને હાંકવાના પરાણામાં જે આરે રાખવામાં આવે છે. તે આરે નહી રાખવી તેવી ત્રણસે માણસે ખાધા લીધી હતી આમ ઉપદેશકની મહેનતથી રાજી થઇ. વિસ્વનાથ મહારાજે કાન્ફરન્સÅ ધનવાદ આપી મચકુર ઉપદેશકને ફુલની માળા પોતાના હાથે પહેરાવી હતી અને ભલામણ કરવામાં આવી હતી કે ઉપરની તમામ લીધેલી બાધાઓની
આગ્રહ કર્યો હતા અને જણાવ્યું હતું કે આ ભાગમાં

Page #121

વિવિધ નોંધ
- ૧૯૯ હીંસા કરનારા માણસો બીજા આવા પ્રસંગે જેડાઈ હીંસા ન કરે તેવી જરૂરી બતાવી હતી. હવે પછી
- સ્ત્રી કેળવણી વીષે પણ ઘણી સારી અસર કરી હતી આવતા એટલે સંવત-૧૯૮૪ ના કારતક સુદી ૧૫
- જીવદયાના ભાષણમાં પાટીદાર લોકેએ વિષેશ ભાર
, નો મોટો સોડા અને ચાર ધામની રચના વાળો
ન ભરવા તથા સુડ ન કરવા તેમ ઝેરી પ્રાણ સર્ષ છે યજ્ઞ કરવાનો છે તે પ્રસંગે તમે અહી આવજે
વીંછીને ન મારવા, તેમજ માંકણને ને મારવા મહાઅને આમરેલીના જૈન સંધ તમને ખબર આપશે
ભારતા વાક્યોથી સમજાવ્યું હતું કે ઉપર સારી તેમ જાહેર કર્યું હતું અમે નીચે સહી કરનારા આમરોલીના જન સંધ વિનંતી કરીએ છીએ કે અસર થવાથી ગામના તમામ લોકોએ તેમજ સંધે આવા ઉપદેશકની ખાસ જરૂર છે તમારી તબીયત
દરવર આવવા અને આમ બોધ આપવા. તમામે
ઈચ્છા બતાવી હતી. તેમજ તેમના ચાર ચાર કલાક નરમ હોવા છતાં તબીયતની દરકાર રાખ્યા સીવાય કાન્ફરન્સને જીવદયાને પુર્ણ લાભ આપ્યો છે. એમના
સુધી બોલવાથી અત્રેના મુખીએ નીચે મુજબ આવા ઉપદેશથી હમને ઘણું ખુશાલી થઈ છે. દા.
જણાવ્યું હતું. સંધ કહેવાથી શેઠ નગીનદાસ દેલતભાઈ વ્યા - હું ભાષણ સાંભળવાને રાગી છું અને આ ગામે બીજી સહીઓ.. "
બહારથી આવનારાએ ઘણી વખત ભાષણ આપ્યાં રૂ.૩) ઉપદેશક વાડીલાલને સુકીતભંડાર ફંડમાં આપ્યા છે.
છે મેં સાંભળ્યાં છે તેથી કહી શકું છું કે આપના
ભાષણમાં જેવી લોકની વૃત્તિ કરી છે તેવી વૃત્તિને શ્રી જૈન શ્વેતાંબર કોન્ફરન્સ.
બોધ લાગે તેવાં ભાષણ આ ઉપદેશકનાં સાંભળ્યાં - જયજીને સાથે લખનાર નાપાડના જૈન સંધ છે માણસની સંખ્યા બેને સીવાય બસે પુરૂષોની થતી સમસ્ત. *
હતી. અહીં લેવા પાટીદારની સ્ત્રીઓ હાજલ હેવાને ઉપદેશક વાડીલાલ સાંકળચંદે આવી સકળ લીધે તેઓ જાહેરાત બોલી શકી નહતી પરંતુ એમ સંધને. તેમજ ગામના તમામ વસ્તીને જુદા જુદા" કહેવડાવવામાં આવ્યું હતું કે ફટાણુ તેમજ દિન વિષયો ઉપર ભાષણ આપ્યા હતા. ભાષણકાર રાત્રે કટન કરવામાં અમને ઘણીજ ઉંડી છાપ પડી છે.' સાડાસાતથી સાડા અગીઆર વાગ્યા સુધી પોતે વિષેશ દિવસ રોકવા તેમને તમામ ગામને આગ્રહ લોકોને સમજાવવાને તનતોડ મહેનત કરતા હતા. હતો છતાં તેઓ ચાર દિવસ રહી ગયા છે જો તેઓ તેમના બ્રહ્મચર્યના ભાષણથી નીચેના સદગૃહસ્થોએ રહ્યા હોત તો ગામમાં લાભ થવા વકી હતી એજ. પરદારા ગમન ન કરવાની. સભા સમક્ષ ઉભા થઇ દા. કાન્તિલાલ ભાઈલાલ શાહ, ૨૧-૧૦-૨૬ વ્યા પ્રતિજ્ઞાઓ કરી હતી. જેનાં નામ નીચે મુજબ છે. બીજી સહીઓ.

Page #122

२००
જૈનયુગ
શ્રી જૈન શ્વેતાંબર એજ્યુકેશન એડ
[સેક્રેટરી શ. વીરચંદ શાહ તરફથી. ]
ઉક્ત સંસ્થા તરફથી દર વરસે લેવામાં આવતી “ શ્રી જૈન શ્વેતાંબર કાન્સ ધાર્મીક હરીકામની નામી પરીક્ષા”ની “૧૯” મી પરીક્ષા ચાલુ માસની તા ૨૬-૧૨-૨૬ ને રવીવારના રાજે સંસ્થામાં રજીસ્ટર થયેલાં જુદા જુદા સેન્ટરીમાં લેવામાં આવનાર છે.
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
તથા પરીક્ષાના સાથેની જીક તેમ વિનંતિ પત્ર મેકલવામાં આવેલ હતું પણ તેના જોઇએ તેવે સ્વીકાર થયા નથી અને જીજ જવાખે। આવ્યા છે એટલે આ દીશામાં કાર્ય 'કરવા માટે સારા વિદ્વાને અને પ`ડીતાની ખાસ અગત્ય છે. આશા છે કે તેવા સહકાર મલતાં સંસ્થા તે દીશામાં કાય કરવા ઘટતા પ્રાધ કરશે.
પરીક્ષા માટે લગભગ ૧૦૦ ગામની પાઠશાળાઆને લખવામાં આવેલ હતું તેમ જાહેર પેપરામાં પત્રીકા નં ૧ લી પ્રસિદ્ધ થઇ હતી તથા જૈન” અને વીરશાશન” એ એ પત્રામાં બે અઠવાડીયા સુધી જાહેર ખબર છપાવવામાં આવી હતી આથી આ વરસે કુલ્લે ૩૪ સેન્ટરા થયાં છે અને બધા મલીને ૮૦૦ વિદ્યાર્થીઓ પરીક્ષામાં બેસવાના છે.
ખેડા સધળા આધાર ખેાના ક્રૂડ ઉપર છે
મજકુર પરીક્ષા દિન પરદિન ધણીજ લોક પ્રિય થતી જાય છે અને આવી પરીક્ષાથી “ધાર્મીક ક્રેળ-જૈતકામની વ્યવહારીક, ધાક, અને વેપારી કેળવ’ વણી”ના પ્રચાર વિશેષ થાય તે સ્વભાવીક છે વળી ણીમાં સંગીન સુધારા કરવાની ધણીજ અગત્ય છે અને અભ્યાસ પણ બધી પાઠશાળામાં એક સરખા કેળવણીને માટે જુદી જુદી દીશામાં કાર્ય કરી શકે ચાલુ થવાના સાઁભવ પશુ છે. હાલના અભ્યા તેવી આ એકજ સસ્થા છે અને તેથી તેને સંગીત સક્રમમાંના કેટલાક પુસ્તકા મલી શકતાં નથી બનાવવા ખેાના મેમ્બર થવા તથા કોન્ફરન્સના સુકૃત
તેથી તેમજ બીજો પણ ફેરફાર પાડયપુસ્ત-ભડાર ક્રૂડની યાજનાને વધાવી લઇ તેમાં કાળા આપવા હમારી નમ્ર વિનંતિ છે. કારણકે ખેાર્ડને ઉપલા ફંડમાંથી તેના ખર્ચ બાદ કરતાં અડધાં નાણા મળે છે આશા છે કે સફળ જૈન સંધ આ હમારી વિનતિને સ્વીકારી, તે બદલ યેાગ્ય કરશે.
કા”માં કરવાના છે. વળી બની શકે તા દરેક ધેારણ વારના પાઠયપુસ્તકા ખેડ તરફથી તૈયાર કર. વામાં આવે અને તેને ખેડ તરફથી છપાવીને વિદ્યાર્થીઓને પડતર કીમ્મતે પુરા પાડવામાં આવે તે। તેથી ધાર્મીક અભ્યાસમાં વધારે અનુકુળતા થાય તેમ છે આ સંબધી યાગ્ય વ્યવસ્થા કરવાની સંસ્થાની ઇચ્છા છે અને તે દીશામાં કાર્ય કરવા માંડયું હતું કામના જુદા જુદા વિદ્રાનાને તેમજ મુની મહારાજોને તેમજ ધાર્મીક કેળવણી આપતી સંસ્થાઓને ખાના ચાલુ અભ્યાસક્રમની બુક
છેવટમાં આ સંસ્થાના કાર્યમાં ઉલટ ભર્યાં ભાગ લેવા દરેક બંધુઓને વિનતિ છે. તથા હંમેાને કાઇ પણ જાતની સૂચના આપશે। અને તે સૂચના પ્રમાણે કાર્ય થઇ શકે તેમ હશે તેા ધણીજ ખુશીથી સૂચના માન્ય કરવામાં આવશે માટે આ સસ્થાને આપતા દરેક રીતે સહકાર આપશેા તેમ ઇચ્છી વિરમું છું.
ખેડ તરફથી પાઠશાળાઓને તેમજ વિદ્યાર્થી આને સ્કાલરશીપ (મદદ) આપવામાં આવે છે. તે તે સબધી પાઠશાળાએના માસિક પત્રક તથા વિદ્યાર્થીનું ‘“ પ્રમાણપત્ર ” માંગવામાં આવે છે અને અની શકે તે પ્રમાણે યોગ્યને યાગ્ય મદદ અપાય તેવી અનતી કાળજી રાખવામાં આવે છે.

Page #123

હCCCCR
ક0%
તમારી ફરિઆદ
Cy
પાચન શક્તિ કમ હેવાની, દતની ચાલુ અટકાયતની, સ્વપ્ન દેષની, મગજની નબળાઇની, હાથ પગની કળતરની, કોઈ પણ કામ કરતાં થાકી જવાની, અને બહુ કમજોર હવાની હોય તે વખત ખયા વગર વાપરે
પ્રખ્યાત પોષ્ટિક આતંકનિગ્રહ
ગોળીઓ.
.
એની ચમત્કારીક ફતેહ આજ ૪પ વર્ષ થયાં જગજાહેર છે.
કીંમત ગળી ૩૨ બત્રીશની ડબી ૧ એકને રૂ. ૧ એક આ વિશેષ વિગત જાણવા માટે અમારૂ પ્રાઇસલિસ્ટ મંગાવે.
વેકશાસ્ત્રી મણિશંકર ગોવિજી
આતંકનિગ્રહ ઔષધાલય,
મુંબઈ–બ્રાન્ચ. કાલબાદેવી રોડ,
મુંબઈ. J
જામનગર(કાઠિયાવાડ).
જનતા (ઉ.
જાત!

Page #124

કટ
.
ARIS 3
કરી શકો
માત્ર રૂપીઆ ત્રણમાં ૐ એક ઘડી આળ છે.
જરા પણ અચકાશે નહિ આજે જ ઐરિ એકલે કારણ કે અમારું
ટીક-ટેક TIC-TAK Regd. You
ઘડીઆળ નિયમિત ટાઈમ આપે છે. "
–સર્વેની પસંદગી પામેલું છેઅને તેમ છતાં ઘરનાં સુન્દર શણગાર રૂપ પણ છે,
– ફક્ત રૂપિયા ત્રણ – PETER WATCH Co., P. B. 27, MADRAS.
તે
-
TARA
LEVER
દા
.
આ ઑફર
આ ઑફર મફત!! એ તો મફત!!
અમારા અઢાર કેરેટ રે લ્ડ તારા લીવર “રજીસ્ટર્ડ” ખીસા વીઆળના ખરીદનારાઓને, અમાફ “C" સી રજીસ્ટર્ડ ટાઈમપીસ મત આપીએ છીએ. આ ઍફર માત્ર થોડા વખતની છે. હમણાં જ લખે. ખીસા ઘીઆળ માટે તેના ડાયલ પર બનાવનારાઓની પાંચ વર્ષની ગેરંટીની સ્ટેમ્પ આપવામાં આવેલ છે.
કિંમત રૂ. ૫)
લખો – - A
કેપ્ટન વૈચ કાં. પાસ્ટ બોક્ષ રદ
મદ્રાસ , CAPTAIN WATCH coY.
P. B265, MADRAS,

Page #125

(રજીસ્ટર્ડ નં. ૪૪)
તમારી પાઠશાળા અને કન્યાશાળાના મેલાવડા
પ્રસંગે છોકરા-છોકરીઓને ઈનામ માટે કયાં પુસ્તકો પસંદ કરશે? |
વીર બામ
વિર ઓઈન્ટમેન્ટ
જનસાધુઓએ, જેન૫ત્રકારોએ અને જનવિદ્વાનેએT.
માથા તથા છાતીના દુઃખાવા, સંધીવા, ઈલુજે પુસ્તક પસંદ કર્યા છે તે આ રહ્યાં !! | એઝી વિગેરે હરેક પ્રકારનાં દરદો ઉપર મસળવાથી ૧. કુમારિકા ધર્મ, ૨. કુમારિકાને પત્ર; ૩.]
| તુરત જ આરામ કરે છે. જૈનનીતિપ્રવેશ; ૪. નકાવ્ય પ્રવેશ: ૫.જીવન ચર્યા; ૬. જ્ઞાનપંચમી અને તેનું ઉદ્યાપન. દરેકની છુટક કીમત રુ. ૦૪-૦ રાખવામાં આવી છે. સામટી નકલ. મંગાવનારને આ ભાવે પુસ્તકો મળશેઃ
ખસ ખરજવાને અકસીર મલમ. ૧૦૦ નકલના રૂ. ૨૦; ૭૫ નકલના રૂ. ૧૫;
દરેક દવા વેચનાર તથા ગાંધી વી. રાખે છે. ૨૫ નકલના રૂ. ૫. આ ભાવે ૨૫ થી ઓછી
પ્રો-મોહનલાલ પાનાચંદની કું, નકલ મોકલાતી નથી.
છે. વડગાદી, ભીખ ગલી-મુંબઈ ૩. તુરત આજેજ લખે –
માવજી દામજી શાહ, એજન્ટ –મોરારજી રણછોડ, કામાઇ, ઘાટકોપર.
છે. જુમાનજીદ, મુંબઈ ૨
TALISMANS AND CHARMS
For those people to Avoid all sorts of Misfortunes and enter the Gates of Successful Life.
Rs As. ઓફીસમાંથી વેચાતાં મળશે. For Honour, Riches, Learning and Greatness 7 8 For Health, Physical Strength, etc... 7 8 For Power of Eloquence, Speeches, etc. 7 8 For Success in any Under taking or
શ્રી જૈન ગ્રંથાવલિ
રૂા. ૧-૮-૦ Litigation, etc.... ... For success in Sport, Racing, Cards,
| શ્રી જૈન ડીરેકટરી ભા. ૧-૨ સાથે ૧-૦-૦ Games of Chance, etc. ....
7 8]
, , For Success in Spiritual and Religious Life 100
ભા. ૧ લે
૦-૮-૦ For success in Trade and Business... 10 | શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મંદિરાવલિ
૦-૧૨-૦ For Men's Love to Women
7 8 , For Women's Love to Men
10 61 પાઈ અલછીનામમાલા પ્રાપ્ત કેશ ૧-૦-૦ For Love of Opposite Sex, Attractive Power 78
| જૈન ગૂર્જર કવિઓ
૫-૦-૦ For Agricultural Prosperity, Farming, Good Crops, etc. ... ..
7 8 આ માસીક સાથે હેન્ડબીલ વહેંચાવવા તથા For Success in Minning Plumbago, etc. 100 0. For Success in Gemming ... ( 226 | જાહેર ખબર માટે પત્રવ્યવહાર નીચેના સરનામે Rabbi Solomon's Special Talisman for every success
કરો. એક અંક માટે જાહેર ખબરનો ભાવ Specially valued and worn by every successful Hebrew, 2nd quality... 2 0.
રૂ. ૮-૦-૦ વધુ માટે લખો– 1st quality... 30 0
આસીસ્ટન્ટ સેક્રેટરી, NOTE:-A Money Order or G.C. Notes will bring the Talisman to your door. One Extensive Life Reading Rs.15, two Rs.25, three Rs.30 or more at a time at Rs.10 per reading. Remit with birth date. Always the full amount should be remitted in advance. No V.P.P.
૨૦ પાયધૂની પોસ્ટ નં. ૩ Apply to:- D. A. RAM DUTH, Astrologer, No.30&55 (C. Y.) Cheku Street, Colombo (Ceylon).....
મુંબઈ,
16 0 |
શ્રી જૈન છે. કોન્ફરન્સ

Page #126

SALE! SALE!! SALE!!!
. Grand Reduction Sale
Cheapest Rates Possible !!! Every home of India knows what the world Renowned "B" Time piece is. Every part of the machinery is guaranteed to be strong and fine. 36 Hour's winding. Guaranteed for 3 years. Buyers beware of Imitation "B" Time Pieces. When buying one, please see that it is made in Germany and the "B" mark carefully. Re. 1-12-0 each. Alarm Time Pieces Rs. 2-8-0 each. Postage etc., extra.
The Time Piece Seller. 30, Garanhalta Street,
CALCUTTA. N. B.-All correspondence should be made in English.
COPY "Six rupees will save hundred"
Trial Solicited! Alpaka Shari!
Alpaka Shari !! Do you wish to please your lover? Then buy at once a piece of our “Alpaka Shari" It is as pure and fine as a valuable Benarashi Shari." It will save you much in giving presentations to your relatives. We are guarantee for this Price Rs. 6 each. Postage extra.
The Bengal Silk Agency, 30, Garanhata Street,
CALCUTTĄ. i N. B.-All correspondence should be made in English.. o On 1 Rupee, 224 items of Reward.
In purchasing ointment for Ringworm or 4 small cases of Kashmere “ Jarda." in one rupee, there will be rewards as follows:
One gross of Blue Black Ink Tablet (144), one Penholder, 12 nibs, 25 pieces of Transfer pictures, 25 needles, one bundle of thread, one solid ring, Two buttons 16 packets of Tooth powder, one safety pin, one toy-wrist watch, one soap, one chest Coard of horse-race, one chess Coard of a inaze, one Book on Gopal Bhar one book on Theatrical Songs.
Sarkar Brothers, 2, Garanhata Street,
CALCUTTA. N. B.-All correspondence should be made in English.

Page #127

ooooooooooooooooo
તૈયાર છે!
સત્વરે મગાવા !
“
“જૈન ગૂર્જર કવિઓ.”
આશરે ૧૦૦૦ પૃષ્ઠના દલદાર ગ્રંથ.
ગુર્જર સાહિત્યમાં જેનેાએ શુ' ફાલા આપ્યા છે તે તમારે જાણવુ. હાયતા આજેજ ઉપરનુ’ પુસ્તક મંગાવા.
જૈન ગૂર્જર કવિઓ” એટલે શું ? ગુજરાતી ભાષાના આદિ કવિ કાણુ યુગ પ્રવર્તકા કાણુ ? જૈન રાસાએ એટલે શુ' ? ગુજરાતી ભાષાની ઉત્પત્તિ અને વિકાસ કેવી રીતે થયા ?
આ પુસ્તક જૈન સાહિત્યના મહાસાગર છે કે જેમાં રહેલા અનેક જૈન કવિ રહ્તાંને પ્રકાશમાં લાવી ગુર્જર ગિરાના વિકાસક્રમ આલેખવા તેના સંગ્રાહક અને પ્રત્યેાજક શ્રીયુત માહનલાલ દલીચંદ દેશાઇએ અથાગ પરિશ્રમ લીધા છે. તેમાં અપભ્રંશ સાહિત્યના તથા પ્રાચીન ગુજરાતીના ઇતીહાસ, જૈન કવિએ-ના ઐતિહાસિક અતિ ઉપયોગી મંગલાચરણા તથા અંતિમ પ્રશસ્તિ, તેમજ અગ્રગણ્ય કવિએના કાન્યાના નમુનાએ આપવામાં આવ્યા છે. દરેક કવિની સ કૃતિઓના ઉલ્લેખ તથા સમય નિર્દેશ કરવામાં આવ્યા છે. કિંમત રૂ. ૫-૦-૦. પ્રથમ ભાગ–માત્ર જીજ પ્રતા હોઇ દરેક પેાતાના આડર તુરત નોંધાવી મગાવવા વિનંતિ છે. લખાઃ—
૨૦ પાચક્ષુની, ગાડીજીની માલ
ત્રીજે દાદરે, મુંબાઈ નબર ૩.
મકનજી જે. મહેતા. મેાહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી.
એ. રે. જનરલ સેક્રેટરીએ, શ્રી જૈન શ્વેતાંબર કારસ

Page #128

શ્રી શ્વેતાંબર કૉન્ફરન્સ
પાયધૂની-મુંબઈ નં. ૩ શ્રી સુકૃત ભંડાર .
શ્રી જૈન શ્વેતાંબર કોન્ફરન્સની ઉપરોક્ત યોજના તેના આશયે અને પરિણામજન્ય અમલી કાર્યની જૈન સમાજ સમક્ષ ટુંકી પણ રૂપરેખા જાહેર ખબરદ્વારા અગર હેંડબીલદ્વારા રજુ કરવી એ તન બિન જરૂરીઆતવાળું ગણી શકાય. સબબ આ પેજને જૈન ભાઈઓમાં ! સર્વમાન્ય અને જગજાહેર જ છે. આ યોજના એ સંસ્થાનું અને સમાજનું જીવન છે. જૈન છે જનતાના ભવિષ્યની રેખા દોરવા હિંમત ધરનાર જે કોઈપણ યોજના હેય તે તે સુકૃત ભંડાર ફંડ એક જ છે કે જ્યાં ગરીબ અને તવંગર વચ્ચે કેઈ જાતને અંતર રહેતો નથી અને સમાનતા, બંધુત્વ વિગેરે ભાવનાઓ ખીલવી સમાજને સુશિક્ષિત બનાવી હિતકર કાથી કરવા આ સંસ્થાને જોશ અને જીવન આપે છે. આ ફંડમાં ભરાતાં નાણાંમાંથી ખર્ચ બાદ કરી બાકીને અડશો ભાગ કેલવણીના કાર્યમાં વપરાય છે, અને બાકીના અડધા સંસ્થાના નિભાવ માં લઈ જવામાં આવે છે કે જે વડે સમસ્ત સમાજને શ્રેયકર કાર્યો કરી શકાય. આપણા સમાજમાં અનેક સ્ત્રી પુરૂષે ઉચ્ચ કેળવણીથી વંચિત રહે છે તે બનવા ના પામે અને તેમને કેળવણી લેવામાં અનેક રીતે મદદરૂપ થવા આ સંસ્થા પિતાના પ્રયાસ કરી રહી છે અને તે આ ફંડની વિશાળતા ઉપર જ આધાર રાખે છે. તેથી પ્રત્યેક જન
બંધુ વરસ દહાડામાં માત્ર ચાર આનાથી સ્વશક્તિ અનુસાર મદદ અપ પિતાના અજ્ઞાત છે 5 બંધુઓનું જીવન કેળવણીકાર સુધારી અગણિત પુણ્ય ઉપાર્જન કરી શકે છે. માટે સર્વે ) ૩ જૈન બંધુઓને આ ફંડમાં સારી રકમ આપવાની વિનંતિ કરવામાં આવે છે. ચાર આને ! 3 પ્રત્યેક વ્યક્તિએ દરવર્ષે આપવા એ મોટી વાત નથી. અઠવાડીયે એક પાઈ માત્ર આવે છે, જે
પણ જો આખી સમાજ જાગૃત થાય છે તેમાંથી મોટી સંસ્થાઓ નભાવી શકાય એવી સુંદર થોજના છે. “ટીપે ટીપે સરોવર ભરાય” એ ન્યાયે ફંડને જરૂર આપ અપનાવશે અને આપની તરફના પ્રત્યેક નાના મોટા ભાઈઓ, બહેને એનો લાભ લે, એમાં લાભ આપે એ પ્રયત્ન કરશે. બીજી કેમ આવી રીતે નાની રકમમાંથી મોટી સંસ્થાઓ ચલાવે છે તે આપ જાણે છે. તે આપ જરૂર પ્રયત્ન કરશે. આખી કેમની નજરે આપને કોન્ફરન્સની જરૂરીઆત લાગતી હોય તે આ ખાતાને ફંથી ભરપૂર કરી દેશે. સુરતને વિશેષ કહેવાની જરૂર ન જ હેય.
સેવકે, મકનજી ઠાભાઈ મહેતા
મેહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરી, એ. રે. જ. સેક્રેટરીઓ, શ્રી. જૈ. . કૅન્ફરન્સ.

Page #129
વિષયાનુક્રમ પૃષ્ટ વિષય. પષ્ટ 201 226 વિષયતંત્રીની ધ 1 દ. મ. જૈન છે. પ્રાંતિક પરિષદ કશું અધિવેશન 2 સ્થાનકવાસી જન કોન્ફરન્સ 3 જૈન સાહિત્ય પરિષદની જરૂર મારી કેટલીક ને 1 જૈન શુદ્ધિ 2 દાનવીર કાર્નેગી વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય પ્રમુખ રા. મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઇનું ભાષણ 205. ઉક્ત પરિષદની સ્વાગત સમિતિના પ્રમુખ | શેઠ સખારામ દેવચંદનું ભાષણ 221 પરિષદમાં પાસ થયેલા કરાવી 224 મહાત્મા ગાંધીજી મી. વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી બી. એ. એમ. આર. એ. એસ. * * 234 Holy Satrunjaya The Shatrunjaya Dispute 238 આકાંક્ષા (કાવ્ય) 240 શ્રી શત્રુંજયની એક ઐતિહાસિક બીના 241 207 209 જૈનયુગ - જૈનધર્મ, તત્વજ્ઞાન, સાહિત્ય, ઇતિહાસ, ચાલુ વર્ષથી વાષક લવાજમ ટપાલખર્ચ જીવનચરિત્ર ને સમાજ પ્રગતિને લગતા વિષે ચર્ચા સહિત માત્ર રૂ. ત્રણ ઉત્તમ જૈન માસિક લખે-જૈન - કોન્ફરન્સ ઓફીસ -વિદ્વાન મુનિ મહારાજશ્રી તથા અન્ય લેખકોની કસાયેલી કલમથી લખાયેલા ગધપધ લેખો તેમાં આવશે. 20 પાયધુની મુંબઈ નં. 3. –શ્રીમતી જૈન છે. કેન્ફરન્સ (પરિષદ) સંબંધીના વર્તમાન-કાર્યવાહીને અહેવાલ સાથેસાથે અપાશે. આ માસિક બહેળા પ્રમાણમાં ફેલાવા પામવાની તે દરેક સુજ્ઞ આ પત્રના ગ્રાહક બની પિતાના ખાત્રી રાખે છે તે જાહેરખબર આપનારાઓને મિત્રને પણ ગ્રાહકો બનાવશે અને સંધસેવાના માટે તે ઉપયોગી પત્ર છે; તે તેઓને ઉપરને પરિષદ્ધા કાર્યમાં પુષ્ટિ આપશે. સરનામે લખવા કે મળવા ભલામણ છે.