Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ laghuhAribhadra nyAyAcArya nyAyavizArada mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA viracita svopajJa TIkA yukta bhASArahasya prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 vivecaka : paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInemi-naMdana zatAbdI TrasTa saMcAlita Agama prabhAkara munizrI puSya vijayajI | bhASAsahastha prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 mULa graMthakAra tathA TIkAkAra laghuharibhadrasUri mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjA AzIrvAdadAtA vyAkhyAnavAcaspati, zAsanaprabhAvaka sva. pa. pU. AcAryadeveza zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA tathA kaddarzanavettA, mAvacanikapratibhAdhAraka sva. pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAjA tathA vartamAna zrutamarmajJAtA vidvAna pa. pU. AcArya bhagavaMta zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA * vivecanakAra ) paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA saMkalana-saMzodhanakArikA che. paramapUjya AcAryadeveza zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA sAmrAjyavartI tathA parama pUjya pravartinI sAdhvIjI rohitAzrIjI mahArAjanA ziSyaratnA sAdhvIjI caMdanabAlAzrI saMsthAnA jJAnakhAtAmAMthI A pustaka - prakAzaka ja jJAnabhaMDArIzrIsaMghane bheTa Apela che. vAtArthanA zrutadevatA bhavana', 5, jene marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 vivecanakAra - paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA vIra saM. 2539 1 vi. saM. 2069 ja AvRtti : prathama + nakala : 500 mUlya : rU. 1papa-00 ( Arthika sahayoga parama pUjya zrI vizvadarzanavijayajI mahArAja sAhebanI preraNAthI zrI zaradabhAI amRtalAla jhaverI parivAra, muMbaI. : mukhya prAptisthAna : kAtArthaSC S15, 'zrutadevatA bhuvana', 5, jena marcanTa sosAyaTI, phatehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. Email : gitarthganga@yahoo.co.in, gitarthganga@gmail.com sarvodaya ophaseTa 13, gajAnaMda esTeTa, idagAha polIsa cokI pAse, prema daravAjA, amadAvAda-11. phona : 22174519 sarva hakka gItArtha gaMgA TrasTane AdhIna che. |
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ - prAptisthAna para ja amadAvAda : gItArtha gaMgA, mRtadevatA bhavana', 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-380007. (079) 26604911, 32457410 Email : gitarthganga@yahoo.co.in gitarthganga@gmail.com ja vaDodarA : zrI saurInabhAI dinezacaMdra zAha 'darzana', I-09, lIsApArka sosAyaTI, vibhAga-2, rAmezvara sarkala, subhAnapurA, hAITenzana roDa, vaDodarA-390023. (0275) 2391699 (mo.) 9825212996 Email : saurin 108@yahoo.in muMbaI: zrI lalitabhAI dharamazI 302, caMdanabALA epArTamenTa, sarvodaya pArzvanAthanagara, jaina derAsaranI pAchaLa, javAharalAla naherU roDa, muluMDa (vesTa), muMbaI-400080. (022) 25380014, 25689030 (mo.) 9322231116 Email : lalitent5@gmail.com zrI himAMzubhAI ena. zeTha e-2,41, azoka samrATa, trIje mALe, daphatarI roDa, gauzALA lena, bInA javelarsanI upara, malADa (I.) muMbaI-400097. 8 (022) 32438434 (mo.) 9322264851 Email : divyaratna_108@yahoo.co.in surataH DaoN. praphulabhAI je. zeTha DI-1, arpaNa epArTamenTa, bAbunivAsanI galI, TImalIyAvADa, surata-395001. (0261) 3228123 jAmanagara : zrI udayabhAI zAha c/o. mahAvIra agarabattI varksa, sI-9, supara mArkeTa, jayazrI TokIjhanI sAme, jAmanagara-361001. : (0288) ra678513 (mo.) 9726993990 Email : karan.u.shah@hotmail.com + BANGALORE: Shri Vimalchandji. Clo. J. Nenkumar & Co. Kundan Market, D. S. Lane, Chickpet Cross, Bangalore-560053. E (080) (O) 22875262 (R) 22259925 (Mo) 9448359925 Email : amitvgadiya@gmail.com rAjakoTa : zrI kamalezabhAI dAmANI "jinAjJA", 27, karaNaparA, rAjakoTa-360001. 2 (0281) 2233120 (mo.) 9427168613 Email : shree_veer@hotmail.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya sujJa vAcako ! praNAma... aMdhakAramAM TaoNrca vagara athaDAtI vyakti dayApAtra che, to tenAthI paNa TaoNrca kaI rIte vAparavI te na jANanAra vyakti vadhu dayApAtra che. kAraNa ? te vyakti pAse sAdhana hovA chatAM paNa tenI jarUrI jANakArInA abhAve teno upayoga nahIM karI zake. tevI ja rIte... aMdhakArabharyA saMsAramAM jinazAsananI prApti vagara bhaTakto jIva cokkasa dayApAtra che, paraMtu jinazAsananI prApti bAda paNa jo jIva tenAM rahasyajJAna vagarano ja rahyo, to vadhAre dayApAtra che; kema ke duHkhamaya ane pApamaya saMsAramAMthI chUTavA mAtra jinazAsana prApti paryApta nathI, paraMtu tenI prApti bAda zAsananAM UMDANabharyAM rahasyonA jJAna dvArA zAsana pratye atUTa bahumAna ane sAdhanAmArgano daDha saMkalpa jarUrI che. anyathA bhAgye dIdhela jinazAsanano lAbha te vyakti pUrNatayA uThAvI nahIM zake. amane gaurava che ke, jinazAsananAM A ja rahasyone gItArthagaMgA saMsthA dvArA 108 mukhya ane avAMtara 10,008 viSayonA mAdhyame ujAgara karAvavA ame bhAgyazALI thayA chIe. ahIM dareka viSaya saMbaMdhI bhinna-bhinna zAstromAM verAyelAM rahasyamaya zAstravacanonuM ekatrIkaraNa thAya che. tyArabAda temAM dekhAtA virodhAbhAsonA nirAkaraNa sAthe paraspara saMdarbha joDavA dvArA temAM chupAyelAM rahasyono AviSkAra karavAmAM Ave che. jo ke, A rahasyo asAmAnya zaktizALI sivAyanA lokone sIdhAM pacatAM nathI; kema ke te durgama jinazAsananA nicoDarUpa hovAthI ati durgama che. tethI amArI saMsthAnA mArgadarzaka 5.pU. A.bha. zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI ma. sA.e prastuta rahasyone vyAkhyAno svarUpe sugama zailImAM, zAstrIya ane Adhunika dareka pariprekSyamAM pIrasyAM che ane pIrasaze. jemAMthI eka dharmatIrtha viSayaka pravacanono abhraMza pragaTa thayela che. alabatta, A zailInI sugamatAjanya laMbANane kAraNe amuka viSaya sudhI vivecananI maryAdA baMdhAI jAya che, mATe zrIsaMghane pUrNa lAbha maLe te hetuthI tyArabAdanA viSayo saMbaMdhI akhUTa rahasyagarbhita zAstravacanono paraspara anusaMdhAna sAthe saMgraha pragaTa karavAmAM Avaze, jene AjanI bhASA Encyclopedia (vizvakoSa) kahe che.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ temAM te te viSaya saMbaMdhI dUrano saMbaMdha dharAvatAM zAstravacano paNa te viSayaka rahasyajJAnamAM upayogI hovAne kAraNe saMgRhIta thaze ane A saMgraharUpa bIja dvArA bhaviSyamAM samagra zrIsaMghane zAsananAM rahasyajJAnanI prAptimAM taiyAra sAmagrI pUrI paDaze. 'vidAneva vinAnAti vidaLanaparijhama' e ukti anusAra vidvAno dvArA thatuM A vidvadbhogya ane azrutapUrva kArya ghaNA puruSArtha uparAMta puSkaLa sAmragI ane samaya paNa mAMge che. bIjI bAju, zrI saMgha taraphathI sva. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI ma. sA., pa.pU. A.bha. zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI ma. sA.nAM pravacano ane paMDitavarya zrI pravINabhAI motA kRta zAstranAM vivecano zAsananAM rahasyo sudhI pahoMcavAnI kaDI svarUpa hovAthI prasiddha karavAnI mAMgaNIo paNa vAraMvAra Ave che. jo ke, A pravRtti saMsthAnA mULa lakSyathI saheja phaMTAya che, chatAM vacagALAnA samayamAM, mULa kAryane jarA paNa aTakAvyA vagara prastuta kAryane saMlagna pravRtti tarIke svIkArIe chIe. tenA anvaye prastuta pustaka prakAzita karatAM AnaMda anubhavAya che. uparokta dareka kAryone zrIsaMgha khobe-khobe saharSa vadhAvaze, anumodaze ane sahAyaka thaze tevI abhilASA saha.. "mRtadevatA bhavana', 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. gItArtha gaMgAnuM TrasTIgaNa ane zrutabhakto
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ gItArtha gaMgAnAM prakAzano pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAja (moTA paMDita ma. sA.)nA pravacananAM pustako 1. Azrava ane anubaMdha 2. pudgala vosirAvavAnI kriyA 3. cAritrAcAra pa. pU. A. bha. zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA (paMDita ma. sA.) kRta, saMpAdita ane pravacananAM pustako 1. zrAvakanAM bAra vratonA vikalpo 2. zrAvakanAM bAra vratonA vikalpo (hindI AvRtti) 3. yogadaSTisamuccaya 4. karmavAda kaNikA 5. sadgati tamArA hAthamAM ! 6. darzanAcAra 7. zAsana sthApanA 8. zAsana sthApanA (hindI AvRtti) 9. anekAMtavAda 10. praznottarI 11. praznottarI (hindI AvRtti) 12. cittavRtti 13. cittavRtti (hindI AvRtti) 14. cAlo, mokSanuM sAcuM svarUpa samajIe 15. manovijaya ane Atmazuddhi 16. bhAgavatI pravajyA paricaya 17. bhAvadharma bhAga-1 (praNidhAna) 18. bhAvadharma bhAga-2 (pravRtti, vijJajaya, siddhi, viniyoga) 19. lokottara dAnadharma "anukaMpA"
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. kudaratI AphatamAM jainanuM kartavya 21. dharmarakSA pravacana zreNI bhAga-1 22. jainazAsana svataMtra dharma ke saMpradAya ? 23. jinazAsana svataMtra dharma yA saMpradAya? (hindI AvRtti) 28. Is Jaina Order Independent Religion or Denomination ? (vily sqfa) 24. Status of religion in modern Nation State theory (waly ziqla) 26. gRhajinAlaya mahAmaMgalakArI 27. zrI upadhAna mAgepadezikA huM saMpAva :- . pU. paMnyAsa zrI arihRtasAranI mahArAja sAdava 1. pAkSika aticAra che gItArtha gaMgA dvArA prakAzita anya pustakonI yAdI 1. zrI sametazikharajInI saMvedanA 2. zrI navapada ArAdhanA vidhi 3. svataMtra bhAratamAM dharma parataMtra !!!!! 4. svataMtra bhArata meM dharma parataMga !!!!! (hindI AvRtti). u. Right to Freedom of Religion !!!!! 6. 'rakSAdharma' abhiyAna 7. "Rakshadharma'Abhiyaan 8. sevo pAsa saMkhesaro 9. sevo pAsa saMkhesaro (hindI AvRtti) saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA: dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA: jyotiSabhAI zAha saMkalanakartA: jyotiSabhAI zAha
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ gItArtha gaMgA dvArA prakAzita a s vivecananAM graMtho mmmmhnen vivecanakAra :- paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA ja 1. yogaviMzikA zabdazaH vivecana 2. adhyAtmaupaniSat prakaraNa zabdazaH vivecanA 3. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-1 4. adhyAtmamata parIkSA zabdazaH vivecana bhAga-2 5. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-3 6. viMzativizikA zabdazaH vivecana pUrvArdha 7. viMzativizikA zabdazaH vivecana uttarArdha 8. ArAdhaka-virAdhaka caturbhagI zabdazaH vivecana 9. samyaktva SasthAna caupaI zabdazaH vivecana 10. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-1 11. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-1 12. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-2 13. kUpadaSTAMta vizadIkaraNa zabdazaH vivecana 14. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 (sUtra 1-2) 15. sUtranA pariNAmadarzaka yatnaleza 16. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-2 (sUtra 3-4-5) 17. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 18. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 19. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-3 20. dAnadvAtrizikA-1 zabdazaH vivecana 21. mitrAdvAtrizikA-21 zabdazaH vivecana 22. yogazataka zabdazaH vivecana 23. paMcavastaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 24. yogabhedadvAtrizikA-18 zabdazaH vivecana 25. yogavivekadvAciMzikA-19 zabdazaH vivecana 26. sAdhusamasyadvAciMzikA-6 zabdazaH vivecana 27. bhikSuddhAtrizikA-27 zabdazaH vivecana 28. dIkSAAtrizikA-28 zabdazaH vivecana 29. yogadaSTinI sajhAya zabdazaH vivecana 30. kevalibhuktivyavasthApanadvAciMzikA-30 zabdazaH vivecana 31. pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA-11 zabdazaH vivecana 32. jJAnasAra zabdazaH vivecana 33. saMthArA porisI sUtrano bhAvAnuvAda ane hiMsASTaka zabdazaH vivecana 34. jinamahattvadvAciMzikA-4 zabdazaH vivecana 35. samyagdaSTidvAciMzikA-15 zabdazaH vivecana 36. yogalakSaNadvAciMzikA-10 zabdazaH vivecana
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. muktiadveSaprAdhAnyadvAtrizikA-13 zabdazaH vivecana 38. apunabaMdhakadvAciMzikA-14 zabdazaH vivecana 39. yogadaSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-1 40. yogadaSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-2 41. yogadaSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-3 42. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-2 43. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-3 44. yatilakSaNasamuccaya prakaraNa zabdazaH vivecana 45. devapuruSakAradvAciMzikA-17 zabdazaH vivecana 46. tArAditrayadvAciMzikA-22 zabdazaH vivecana 47. kutarkagrahanivRttidvAciMzikA-23 zabdazaH vivecana 48. saddaSTidvAtrizikA-24 zabdazaH vivecana 49. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 50. mArgadvAtrizikA-3 zabdazaH vivecana pa1. dezanAdvAsiMzikA-2 zabdazaH vivecana pa2. jinabhaktiAsiMzikA-5 zabdazaH vivecana 53. yogAvatAradvAciMzikA-20 zabdazaH vivecana pa4. yogamAhAbhyatAtrizikA-26 zabdazaH vivecana papa. sajjanastutidvAciMzikA-32 zabdazaH vivecana pa. pUrvasevAdvAciMzikA-12 zabdazaH vivecana 57. IzAnugrahavicAradvAciMzikA-16 zabdazaH vivecana 58. klezatAnopAyaDhAtrizikA-25 zabdazaH vivecana pa9. vinayadvAtrizikA-29 zabdazaH vivecana 60. zrI sImaMdharasvAmIne vinaMtIrUpa 125 gAthAnuM stavana zabdazaH vivecana 61. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-4 62. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-3 63. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-4 14. gurutattvavinizcaya zabdazaH vivecana bhAga-1 65. gurutattvavinizcaya zabdazaH vivecana bhAga-2 66. muktiAsiMzikA-21 zabdazaH vivecana 67. yogasAra prakaraNa zabdazaH vivecana 68. zrI sImaMdharasvAmInuM 350 gAthAnuM stavana zabdazaH vivecana bhAga-1 69. zrI sImaMdharasvAmInuM 3pa0 gAthAnuM stavana zabdazaH vivecana bhAga-2 70. tattvArthAdhigamasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 71. SoDazaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 72. pratikramaNa hetugarbhita svAdhyAya zabdazaH vivecana 73. kathAdvAbizikA-9 zabdazaH vivecana 74. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-4 75. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-5 76. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-1 77. navatattva prakaraNa zabdazaH vivecana 78. 150 gAthAnuM hUMDInuM stavana zabdazaH vivecana 79. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-5
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-6 81. SoDazaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 82. amRtavelanI moTI sajhAya ane nizcaya-vyavahAra garbhita zrI zAMtijina stavana tathA zrI sImaMdharasvAmI stavana zabdazaH vivecana 83. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-7 84. AnaMdaghana covIzI zabdazaH vivecana 85. pakakhIsUtra (pAkSikasUtra) zabdazaH vivecana 86. dharmaparIkSA prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 87. upadezarahasya zabdazaH vivecana bhAga-1 88. upadezarahasya zabdazaH vivecana bhAga-2 89. upadezarahasya zabdazaH vivecana bhAga-3 90, pAtaMjalayogasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 91. pAtaMjalayogasUtra zabdazaH vivecana bhAga-2 92. dharmabiMdu prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 93. dharmabiMdu prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 94. dharmabiMdu prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-3 hapa. yogabiMdu zabdazaH vivecana bhAga-1 hatuM. yogabiMdu zabdazaH vivecana bhAga-2 97. yogabiMdu zabdazaH vivecana bhAga-3 98. dravyaguNaparcAcano rAsa zabdazaH vivecana bhAga-1 99. vAdvAtriMzikA-8 zabdazaH vivecana 100, dharmasaMgraha zabdazaH vivecana bhAga-1 101. dharmasaMgraha zabdazaH vivecana bhAga-2 102. dharmasaMgraha zabdazaH vivecana bhAga-3 103. sakalAhaMtu-stotra ane ajitazAMti stavana zabdazaH vivecana 104. pagAmasijjA zabdazaH vivecana 105. samyaktvanA saDasaTha bola svAdhyAya zabdazaH vivecana 106, dharmavyavasthAdvAtriMzikA ddha zabdaza: vivecana 107. devasia rAIa pratikramaNa sUtra zabdazaH vivecana 108. saMmatitarka prakaraNa zlokasparzI TIkA prAyaH zabdazaH vivecana bhAga-1 109. saMmatitarka prakaraNa zlokasparzI TIkA prAyaH zabdazaH vivecana bhAga-2 110. vairAgyakalpalatA prathama stabaka zabdazaH vivecana 111. zAMtasudhArasa zabdazaH vivecana 112. bAra bhAvanA zabdazaH vivecana 113. bhASArahasya prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 11 1. dharmatIrtha bhAga-1 gItArtha gaMgA aMtargata gaMgotrI graMthamALA dvArA prakAzita graMtho 2. dharmatIrtha bhAga-2 ye *
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa' zabdazaH vivecana bhAga-1nI saMkalanA ANANASANANASAMARACAY ASACASASANAYANGANAGANANA XXXX AAAA sarvakalyANanI paraMparAnuM kAraNa bane evI bhASA kevI hoya ? tenA rahasyane batAvanAra prastuta prakaraNa che. te batAvavA mATe graMthakArazrIe prastuta graMthanuM nAma bhASArahasya prakaraNa Apela che. vaLI graMthanA prAraMbhamAM ja batAvyuM che ke mokSanA arthIe bhASAnI vizuddhine avazya AzrayaNa karavI joIe; kema ke bhASAnI zuddhi dvArA ja bhASAsamiti ane vacanaguptinuM pAlana sAdhu karI zake che. jeone bhASAvizuddhinuM jJAna nathI teo maunamAtra dhAraNa kare topaNa vacanaguptinI prApti thAya nahi ane vacanaguptinA abhAvamAM karmanAza thAya nahi, tethI mokSaprAptinA arthIe bhASAvizuddhinA upAyabhUta prastuta graMthanA rahasyane jANavA samyak yatna karavo joIe. A rIte bhASAnuM jJAna mokSanuM kAraNa che ema batAvyA pachI bhASA viSayaka cAra nikSepAthI graMthakArazrIe bhASAno bodha karAvyo che, jethI bhASA zabdathI vAcya padArtha zuM che ? teno yathArtha bodha thAya. vaLI jIva dvArA bolAtA bhASAvargaNAnA pudgalo kaI rIte lokamAM prasare che ? ityAdino bodha gAthA12 sudhI karAvela che jethI jIva dvArA mUkAtA bhASAvargaNAnA pudgalo kevA svarUpavALA che ? ane kaI rIte ? bodhanuM kAraNa bane che ? teno samyag bodha thAya che. vaLI jeo upayogapUrvaka bhASA bole che te bhAvabhASA che ane te bhAvabhASA kaI rIte zrotAne bodha karAve che ? tenI spaSTatA gAthA-13-14mAM karI che. A bhAvabhASA traNa prakAranI che H dravyanA viSayamAM, zrutanA viSayamAM ane cAritranA viSayamAM, jenI spaSTatA graMthakArazrIe gAthA-15mAM karI che. dravyanA viSayamAM je bhAvabhASA che te cAra prakAranI che : satyA, asatyA, mizrA, ane anubhayA. nirUpaNanA viSayabhUta bAhyapadArtha tattvane sparzanAra hoya tevI bhASA bhAvabhASAmAM bAhya dravyane AzrayIne samyag prarUpaNa karanArI bhASA satyAbhASA che. nirUpaNanA viSayabhUta bAhyapadArthane AzrayIne bodha karAvavA arthe pravartatI bhASA bhAvabhASA hovA chatAM nirUpaNanA viSayabhUta bAhyapadArthane viparIta kahenArI hoya to te asatyAbhASA che. vaLI bAhyapadArthane ja batAvavA mATe pravartatI bhASA kaMIka yathArtha ane kaMIka ayathArtha kahenArI bhASA hoya to te bhAvabhASA bAhya padArthane AzrayIne mizrabhASA che.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | saMkalanA vaLI AjJApanI Adi bhASAo anubhaya bhASA che. A rIte bhAvabhASA paNa tenA viSayabhUta padArthane AzrayIne dravyanA viSayamAM cArabhedavALI che jenuM vistArathI varNana graMthakArazrIe gAthA-16thI mAMDIne gAthA-81 sudhI karela che. jenA baLathI bodha thAya ke ziSyaloka saMmata padArthane sparzanArI kaI bhASA satya che ke je bhASA utsargathI sAdhue bolavI joIe ane kaI bhASA bolavI joIe nahIM. vaLI kaI bhASA bAhyapadArthane AzrayIne asatya che ? jene utsargathI sAdhue bolavI joIe nahi. vaLI kaI bhASA mizra che ? je bhASA paNa utsargathI sAdhune bolavI ucita nathI teno bodha thAya ane asatyAmRSArUpa bhASA kevA svarUpavALI bolAyelI saMyamavRddhinuM kAraNa che ? tenuM vistArathI varNana graMthakArazrIe karela che. jenA baLathI ziSTasaMmata bhASA bolanArA sAdhu utsargathI satyabhASA ane anubhayabhASA ja bole che, anya bhASA bolatA nathI. vaLI jeone satyAbhASA Adi cAra bhASAonA vAstavika svarUpano bodha nathI teo satya bolavAnA AzayathI ja pote mAnatA hoya ke huM jinavacanAnusAra satya boluM chuM, topaNa cAra bhASAnA yathArtha bodhanA abhAvane kAraNe asatyamAM ja ke mizrabhASAmAM ja satyano bhrama thAya che, AthI ja vacanaguptinA arthI sAdhue dazavaikAlikasUtranA avalaMbanathI varNana karAyela satyAbhASA Adi cAra bhASAnA svarUpane jANavA yatna karavo joIe. vaLI A cAra bhASAne ja sAme rAkhIne gAthA-19nI avataraNikAmAM zaMkA karI ke satyabhASA ArAdhaka che, asatyabhASA virAdhaka che, mizrabhASA dezaArAdhaka-dezavirAdhaka che ane anubhayabhASA anArAdhakaavirAdhaka che tevA prakArano bhrama sthUladdaSTivALAne thAya. tenuM nirAkaraNa karatAM batAvyuM ke nizcayanayathI to ArAdhaka ane virAdhaka ema be ja prakAranI bhASA che anya koI bhASA nathI. tethI e phalita thAya ke bhASAsamitinA jANanArA ane vacanaguptivALA sAdhu jinavacanAnusAra upayukta thaIne satyAbhASA Adi cAreya bhASAmAMthI lAbhAlAbhano vicAra karIne jenAthI svaparanuM kalyANa thAya te prakAre je koI bhASA bole che te bhASA ArAdhaka che tethI svaparanA kalyANane sAme rAkhIne sAdhu apavAdathI asatyabhASA bole topaNa bhagavAnanA vacananI ArAdhanA karanAra hovAthI saMyamanI zuddhine prApta kare che ane bhASAnA rahasyane nahIM jANanArA bAhya padArthane AzrayIne satyane ja kahenArA sAdhu paNa svaparanA kalyANanA kAraNa bane evI bhASA nahi bolanArA hovAthI virAdhaka ja che; kema ke temanAmAM bhASA viSayaka ucita bodha nathI. bhASAsamitinA ane vacanaguptinA rakSaNanA upAyano jene bodha nathI evA sAdhu bolavAnA ja adhikArI nathI. vaLI gAthA-21mAM sAmAnyathI cAra bhASAmAMthI satyabhASA ArAdhanI bhASA kahevAya che ema kahela che. ane gAthA-22mAM te satyabhASAnA dazabhedo batAvela che. tethI e phalita thAya ke janapadasatya Adi daza bhedone AzrayIne prasaMga anusAra je satyano avasara hoya te vakhate te bhASA sAdhu bole to te satyAbhASA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 / saMkalanA kahevAya, jema jinapratimAne AzrayIne A vIra bhagavAna che tema kahe te sthApanA tyAbhASA ucita sthAne hovAthI satyabhASA bane che. paraMtu sAdhunA vezanuM AlaMbana laIne pArthasthakugurune A sAdhu che tema koI kahe to te vacana asthAne bolAyela vacanarUpa hovAthI sthApanA satyAbhASA banaze nahi. gAthA-22mAM batAvela daza prakAranI satyabhASAnAM nAmo A pramANe che : (1) janapadasatyAbhASA, (2) saMmatasatyAbhASA, (3) sthApanA satyAbhASA, (4) nAmasatyAbhASA, (pa) rUpasatyAbhASA, (9) pratItyasatyAbhASA, (7) vyavahArasatyAbhASA, () bhAvasatyAbhASA, (9) yogasatyAbhASA ane (10) aupampasatyAbhASA. A dazaprakAranI bhASAmAM pampasatyAbhASA upamAnanI apekSA rAkhe che. upamAna e dRSTAMta che, te upamAnanA bhedo pR. 4mAM batAvyA pramANe prApta thAya che. chabasthatAne kAraNe zrI jinezvaradevanI AjJAthI viruddha ke graMthakArazrInA AzayathI viruddha jo kAMIpaNa lakhAyuM hoya to trividha trividha micchA mi dukkaDa. - pravINacaMdra khImajI motA, Aso suda-15 (zaradapUrNimA), vi. saM. 2068, tA. 29-10-2012, somavAra 302, vimalavihAra, sarasvatI sosAyaTI, pAlaDI, amadAvAda-7. phona : 079-32447014
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | upamAnanI TrI upamAna caritaupamAna (brahmadattacakravartI) kalpitaupamAna (pippalapatra) (caritaupamAnanI jema bheda-prabheda jANavA) AharaNa tadeza tadoSa punarupanyAsa apAya upAya sthApanA pratyutpanna vinyAsa adharmayukta pratiloma AtmopanyAsa durupanIta dra. dra. dra. dra. ca. niladAma rohagukha abhaya ca. piMgala ca. bhikSu anuzAsti upAlaMbha pRcchA nizravacana subhadrA sAMkhya mRgAvatI kRNika nAstika gautama cArvAka svAmI tadhastu upanyAsa tadanya vastu upanyAsa pratinibha upanyAsa upanyAsa lau. vaNika lo. dra. dra. dra. lo. ca. nAstika kApeTika 'na bauddha lau. ca. saMnyAsI 'mA hiMsyA,' lau. ca. dra. lo. ca. dra. pari- laMpaka 'asti yavakraya vrAjaka jIvaH' mAMsa' lo. lo.ca. dra. hiMgu ziva dravya kSetra kAla bhAva lo. lo. lau. lau. dhAtuvAda lau. halAdi lI. ghaDI Adi la. lau. 2. abhayakumAra saMjJA lau. = laukika lo. = lokottara ca.= caraNakaraNAnuyoga dra. = dravyAnuyoga dravya dobhAI kSetra dazAravarga kAla bhava vaipAyana kuragaDumunijIva
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | prAstAvika bhASArahasya prakaraNa' zabdazaH vivecana bhAga-1nA saMkalana-saMpAdananI veLAe prAstAvika TRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRR nyAyAcArya, nyAyavizArada upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjAnI svapajJavivaraNa sahita prastuta 'bhASArahasyanAmanI A kRti che. teozrImade "rahasya' padathI aMkita 108 kRtio racavAnI abhilASA sevI hatI te mujaba emaNe racelI atyAra sudhImAM nimnalikhita cAra kRtio upalabdha thaI che : (1) upadezarahasya (2) na rahasya (3) bhASArahasya ane (4) syAdvAdarahasya (laghu, madhyama ane bRhatuM TIkA). A paikI upAMtya kRti atre prastuta che temAM prAkRta bhASAmAM racAyelAM 101 padyo che. vANI e mAnavajAtinI viziSTa saMpatti che, eno sadupayoga thavo ghaTe. zramaNonI vANI-bhASA bhASAsamiti ane vacanaguptithI sadAye vibhUSita hovI joIe. emanI bhASA kevI hovI joIe ? e viSe aneka prAcIna graMthomAM nirUpaNa karAyuM che. dA.ta. zrI prajJApanA sUtranuM 'bhASA pada, zrI dazavaikAlikasUtranuM vAkyazuddhi' nAmanuM sAtamuM adhyayana ane tenI niyukti, cUrNi tathA A. bha. haribhadrasUrijI Adi kRta TIkAo, zrI AcArAMgasUtranuM 'bhASAjAta adhyayana vagere vividha graMthonA sArarUpe bhASAnuM rahasya prastuta kRtimAM upasthita karAyuM che. bhASArahasyagraMthamAM nIce mujabanA viSayone sthAna apAyuM che : bhASAnA nAmabhASA ityAdi cAra nikSepa, dravyabhASAnA grahaNa, nisaraNa ane parAghAta e traNa prakAro, grAhyabhASAnI dravyAdinI apekSAe vicAraNA, bhASAdravyanAM pRSTa, avagADha ityAdi nava dvAro, nivRtabhASAnA khaMDabheda ityAdi pAMca bheda ane enAM udAharaNa, parAghAtabhASAnuM svarUpa, bhASAnA dravya, zrata ane cAritrane anulakSIne traNa prakAra, dravyane AzrayIne bhASAnA satyA, asatyA, satyAmRSA ane asatyAamRSA ema cAra prakAra, vyavahAranaya pramANe A cAra prakAra ane nizcayanaya pramANe pahelA be ja prakAra, ArAdhanAne AzrIne bhASAnA ArAdhanIbhASA Adi cAra prakAra, satyAbhASAnA dasa prakAranAM lakSaNa, e dase prakAranA cAra-cAra upaprakAra, asatyAbhASAnA dravyAdinI apekSAe cAra bheda, A asatyAbhASAnA temaja mizrAbhASAnA dasa dasa prakAro, asatyAmRSAnA bAra prakAro, kayA jIvane kaI bhASA saMbhave ? temaja sAdhuono bhASA paratve viveka - emaNe kevuM vacana uccAravuM ane kevuM nahi ? ityAdi. svapajJavivaraNaH "bhASArahasya' graMtharatna upara mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjAe jAte saMskRtamAM A vivaraNa racyuM che jemAM 67 sAkSIpATho najare paDe che. aMtamAM nava padyanI prazasti che, ane e dvArA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 / prAstAvika 6 kartAe potAnI guruparaMparAno saMkSipta paricaya Apyo che. bhASArahasya graMtha - svopajJavivaraNanuM A zabdazaH vivecana taiyAra karavAmAM Avela che. A zabdazaH vivecana bhAga-1/2mAM vibhAjita karavAmAM Avela che. bhAga-1mAM 1thI 37 paghonuM zabdazaH vivecana ApavAmAM Avela che. 'bhASArahasya' zabdazaH vivecana bhAga-1mAM AvatAM padArthonuM saMkSipta digdarzana : prAraMbhamAM TIkAkArazrIe maMgalAcaraNa karIne vacanagupti ane bhASAsamiti pratye bhASAnI zuddhine kAraNarUpe svIkAranI yukti batAvela che. gAthA-1mAM gAthAnA pUrvArdhathI trevIsamA tIrthapati puruSAdAnIya zrI pArzvanAtha bhagavAnane namaskAra karIne maMgalAcaraNa karela che ane gAthAnA pazcArdhathI graMthanirmANanuM prayojana zraMthakArazrIe batAvela che. gAthA-2mAM bhASAviSayaka cAra nikSepA batAvIne dravyabhASAnA grahaNa, niHsaraNa ane parAdhAta ema traNa bhedo batAvela che. gAthA-3mAM kevA prakAranA bhASAdravyo jIva grahaNa kare che, te aMge dravyAdicatuSkano vicAra batAvela che. gAthA-4mAM bhASA bolanAra puruSa je bhASAvargaNAnA pudgalo grahaNa kare che te spaSTa che ke aspRSTa che ityAdi viSayaka jijJAsAmAM bhASAdravyonA sRSTAdi bhedo batAvela che. gAthA-5mAM kevA prakAranAM bhASAdravyono nisarga-niHsaraNa thAya che, te batAvela che. gAthA-6mAM abhinna niHsaraNa bhASAdravyanuM svarUpa batAvela che. gAthA-7-8mAM tIvra prayatnathI bolanAra vaktA dvArA je bhASAnA bhedo karAya che te bhASAnA bhedo keTalA prakAranA che, te batAvIne bhASAdravyonA bhedanAM lakSaNo batAvela che. gAthA-9mAM khaMDAdi pAMca bhedothI vidyamAna evA bhASAdravyonA paraspara alpa-bahutvanuM svarUpa batAvela che. gAthA-10mAM bolAyelI bhASAthI thatA bhASAdravyanA parAghAtanuM svarUpa batAvela che. gAthA-11-12mAM grahaNa, niHsaraNa ane parAghAtamAM dravyabhASApaNAnuM samarthana karela che. gAthA-13mAM bhAvabhASAnA svarUpanuM pratipAdana karela che. gAthA-14mAM bhASAne bodhanuM akAraNa svIkAranAra bauddhamatanuM nirAkaraNa karIne bhASAthI yathArtha bodhanA saMbhavanuM sthApana karela che. gAthA-15mAM bhAvabhASAnA traNa bhedo ane dravyabhAvabhASAnA cAra bhedo batAvela che. gAthA-16mAM dravyabhAvabhASAnA paryAptabhASA ane aparyAptabhASArUpa be bhedo batAvela che. gAthA-17mAM dravyabhAvabhASAnA vyavahArathI cAra bhedo ane nizcayathI be bhedo batAvela che. gAthA-18mAM nizcayanayathI be bhASA svIkAramAM prajJApanAsUtranA vacanathI puSTi karela che.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | prAstAvika gAthA-1mAM arAdhaka-virAdhakane AzrayIne cAra prakAranI bhASAmAM paribhASA ane nizcayathI ArAdhaka ane virAdhaka ema be bhedanI prApti thAya che te batAvela che. gAthA-20mAM vyavahAranayane saMmata evI ArAdhaka-virAdhaka cAra bhASArUpa vastu paNa zAstrasaMmata che e pramANe batAvela che. gAthA-21mAM satyabhASAnuM lakSaNa ane zrutamAM satyabhASA ArAdhikI che e pramANe batAvela che. gAthA-22mAM satyabhASAnA daza bhedo batAvela che. gAthA-23mAM janapadasatyabhASAnuM lakSaNa batAvela che. gAthA-24mAM saMmatasatyabhASAnuM lakSaNa batAvela che. gAthA-25mAM sthApanA satyabhASAnuM lakSaNa batAvela che. gAthA-26mAM nAmasatyabhASAnuM lakSaNa batAvela che. gAthA-27mAM rUpasatyabhASAnuM lakSaNa ane rUpasatya ane sthApanA satyabhASA vacce bheda batAvela che. gAthA-28thI 30mAM pratItyasatyabhASAnuM lakSaNa ane pratItyasatyabhASAne satyabhASArUpe svIkAranI yukti batAvela che. gAthA-31mAM vyavahArasatyabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-3ramAM bhAva satyabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-33mAM yogasatyabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-34thI 36mAM pampasatyabhASAnA be bhedo, aupampasatyabhASAnA avAMtara cAra bhedo ane tenA avAMtarabhedonuM vistRta varNana tathA upamAnasatyabhASAne satyabhASArUpe svIkAranI yukti batAvela che. gAthA-37mAM satyabhASAnA nirUpaNano upasaMhAra karela che. bhASArahasyanuM A vivecana paMDitavarya zrI pravINabhAI pAse bhASArahasya graMtha vAMcatI vakhate svAdhyAya jijJAsu eka pU. viduSI sAdhvIjI bhagavaMte noTarUpe taiyAra karela. (teoe niHspRhabhAve potAnuM nAma lakhavAnI "nA" kahela che.) tyArapachI AnI vyavasthita presakopI taiyAra karIne aneka tattvajijJAsuvarganI mAMgaNI hovAthI A bhASArahasyagraMthanuM zabdazaH vivecana bhAga-1/ramAM vibhAjita karIne gItArthagaMgA saMsthA taraphathI prakAzita karavAmAM Ave che. bhASArahasyanA A vivecanane bhAvavAhI ane saraLa banAvavAmAM mukhya phALo paMDitavarya zrI pravINabhAI mahetAno che. zabdazaH vivecananA AdhAre aneka tattvajijJAsuo graMthanA padArthono sArI rIte bodha karI zake che. mArI nAdurasta rahetI tabiyatamAM pUjyonI AjJAthI rAjanagara - amadAvAda mukAme sthiravAsa karavAnuM thayuM che te daramiyAna yogagraMtho ane adhyAtmagraMthonA vAcana karavAno, Alekhana karavAno ane svAdhyAya
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 / prAstAvika karavAno suavasara paM. pravINabhAI motA pAse sAMpaDyo enA phaLasvarUpe AMzika yogamArgano vizada bodha prApta thayo ane yogamArganI pariNatino AMzika vikAsa thayo che. vizeSamAM paramapUjya, pa2mA2AdhyapAda, vyAkhyAnavAcaspati suvizAlagacchAdhipati pa. pU. A. bha. zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnI je bhAvanA hatI ke samarthazAstraziromaNi suripuraMdara A. bha. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA ane nyAyAcArya, nyAyavizArada upAdhyAyajI zrI yazovijayajI mahArAjA, A be mahApuruSonA graMthonuM sa2La bhASAmAM vivecana taiyA2 thAya ke jenA dvArA aneka tattvajijJAsuo AgamanA rahasyono bodha karI zake ane yogamArganuM sAcA svarUpe ArAdhana karI zake e bhAvanAnI gItArtha gaMgA saMsthA dvArA prakAzita thatAM vivecanonA pustakonA AdhAre AMzika pUrti thaI rahI che je paramAnaMdano viSaya bane che. e mahApuruSanA upakAranA smaraNapUrvaka emanA caraNe natamastake vaMdanA karI kRtajJabhAva vyakta karuM chuM. A sarvanA mULarUpe yogamArganA graMthomAM praveza karAvanAra ane ruci pedA karanAra 5.pU. adhyAtmayogI paMnyAsaprava2zrI bhadraMkaravijayamahArAja sAhebano tathA pravacanaprabhAvaka pUjya AcAryabhagavaMta zrImadvijaya kIrtiyazasUrimahArAja sAhebano vizeSa upakAra hovAthI A avasare kRtajJabhAve teozrInuM smaraNa karuM chuM. prastuta bhASArahasya zabdazaH vivecana bhAga-1nA saMkalanakAryamAM chadmasthatAne kAraNe anAbhogAdithI kAMI paNa skhalanA thayela hoya, prUphavAcanamAM kAMI paNa kSatio rahela hoya, graMthakArazrInA Azayaviruddha kAMI paNa vivecana thayuM hoya te badala micchA mi dukkaDaM mAMguM chuM. . prAMte mokSaprAptinA arthIe bhASAnI vizuddhino avazya Azraya karavo joIe ane tenA mATe bhASAvizuddhinA upAyabhUta prastuta graMthanA rahasyane jANavA samyak yatna karavo joIe; kema ke bhASAnuM jJAna mokSanuM kAraNa che e pramANe graMthakArazrIe svayaM kahela che. tethI A graMthanA bodha dvArA bhASAnuM jJAna prApta karI bhASAnI zuddhi dvArA bhASAsamiti ane vacanaguptinuM suMdara pAlana karI huM ane sau koI laghukarmI bhavyAtmAo ratnatrayInuM ArAdhana karI asaMgabhAvane prApta karI kSapakazreNInA ArohaNa dvArA ghAtIkarmono kSaya karI kevalajJAnane pAmI yoganirodha karI aghAtIkarmone khapAvI aSTakarmathI vinirmukta banI siddhasvarUpanA bhoktA banIe e ja zubhakAmanA !! -- 'lyANamastu sarvanIvAnAm' . Aso suda-15 (zaradapUrNimA), vi. saM. 2068, tA. 29-10-2012, somavAra epha-2, jeThAbhAI pArka, nArAyaNanagara roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. Wan vyAkhyAnavAcaspati paramapUjya AcArya bhagavaMta zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA sAmrAjyavartI tathA paramapUjya samatAmUrti pravartinI sAdhvIjI rohitAzrIjI mahArAjanA ziSyaratnA sAdhvIjI caMdanabAlAzrI Wan
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | anukramaNikA 8 anukramaNikA ja pAnA naM. 1. | 1-9 9-12 k ; 12-20 m 20-21 ; w k` 26-28 28-30 30-32 32-38 r 39-40 40-42 gAthA naM. viSaya bhASAnI zuddhi vacanagupti ane bhASAsamiti pratye kAraNa svIkAranI yukti, graMthakArazrInuM maMgalAcaraNa. bhASAviSayaka cAra nipA ane dravyabhASAnA traNa bhedo. bhASAdravyonuM svarUpa. bhASAdravyonA pRSTAdi bhedo. kevA prakAranA bhASApugalo jIva dvArA grahaNa thAya che ane mukAya che tenuM svarUpa. abhinna bhASAdravyonuM svarUpa. bolAyelI bhASAnA prayatnathI thatA bhedo. bolAyelI bhASAnA bhedanAM lakSaNo. bhedAyelI bhASAnA paraspara alpabadutvanuM svarUpa. 10. bolAyelI bhASAthI thatA bhASAdravyanA parAghAtanuM svarUpa. 11-12. grahaNabhASA Adi traNamAM dravyabhASAtvanuM samarthana. 13. | bhAvabhASAnuM svarUpa. bhASAne bodhanuM akAraNa svIkAranAra bauddhamatanuM nirAkaraNa karavApUrvaka bhASAthI yathArtha bodhanA saMbhavanuM sthApana. | bhAvabhASAnA traNa bhedo ane dravyabhAvabhASAnA cAra bhedo. dravyabhAvabhASAnA paryAptA-aparyAptArUpa be bhedo. dravyabhAvabhASAnA vyavahAranayathI cAra bhedo ane nizcayanayathI be bhedo. nizcayanayathI be bhASA svIkAramAM AgamanI yukti. | ArAdhakane AzrayIne cAra prakAranI bhASAmAM paribhASA ane nizcayanayathI ArAdhaka ane virAdhaka ema be bhedanI prApti. ArAdhaka, virAdhaka Adi cAra bhASA vyavahArathI zrutasiddha . satyabhASAnuM lakSaNa, satyabhASA ArAdhikI. satyabhASAnA daza bhedo. 42-51 51-55 14. papa-7) 70-71 72-75 75-81 81-87 88-95 95-100 100-106 100-106
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 viSaya bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | anukramaNikA pAnA naM. 106-110 111-115 115-121 121-124 124-128 128-130 130-141 142-145 145-154 155-157 157-163 gAthA naM. 23. janapadasatyabhASAnuM lakSaNa. 24. | saMmatasatyabhASAnuM lakSaNa. 25. sthApanAsatyabhASAnuM lakSaNa. nAmasatyabhASAnuM lakSaNa. 26. 27. | rUpasatyabhASAnuM lakSaNa, rUpasatyabhASA ane sthApanAsatyabhASA vacce bheda. 28. 29-30. 36. 37. pratItyasatyabhASAnuM lakSaNa. pratItyasatyabhASAne satyabhASArUpe svIkAranI yukti. 31. vyavahArasatyabhASAnuM svarUpa. 32. bhAvasatyabhASAnuM svarUpa. 33. yogasatyabhASAnuM svarUpa. 34. aupamyasatyabhASAnA be bhedo. 35. opamyasatyabhASAnA avAMtara cAra bhedo ane tenA avAntara bhedonuM vistRta varNana. upamAnasatyabhASAne satyabhASArUpe svIkAranI yukti. satyabhASAnA nirUpaNano upasaMhAra. 163-200 200-205 205-209
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM hrIM aha~ namaH / OM hrIM zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH / hai namaH | laghuharibhadra nyAyAcArya nyAyavizArada mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA viracita svopajJa TIkA yukta bhASArahasya prakaraNa zabdaza: vivecana bhAga-1 ho prathama stabaka lie prathama tabaka TIkAkArazrInuM maMgalAcaraNa: aindravRndanataM pUrNajJAnaM satyagiraM jinam / natvA bhASArahasyaM svaM vivRNomi yathAmati / / 1 / / TIkArya : e=IndronA vRMdathI kamAyelA pUrNajJAnavALA, satyavANIvALA, jitane namaskAra karIne sva bhASArahasyate-potAnA dvArA nirmANa karAyelA bhASArahasya nAmanA graMthanuM, yathAmati huM vivaraNa karuM chuM. 1II avataraNikA : iha khalu niHzreyasArthinAM bhASAvizuddhiravazyamAdeyA, vAksamitiguptyozca tadadhInatvAt tayozca cAritrAGgatvAt, tasya ca paramaniHzreyasahetutvAditi, na ca vacanavibhaktyakuzalasya maunamAtrAdeva vAgguptisiddherguNaH; sarvathA maune vyavahArocchedAd aniSNAtasya guptyanadhikAritvAcca / taduktaM - "vayaNavibhattiakusalo vaogayaM bahuvihaM aviyANaMto / naH vi na pAse vivI na jevA vayattiyaM patto II" tti ! (za. sa. 7. ni. mA. 210)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-1 pratyutAvAgguptasya vAgguptatvAbhimAnAdinA doSa eva, tadidamAhoktagAthApAtanikAyAJcUrNikAra:'Aha jai bhAsamANassa doso to moNaM kAyavvaM? AyArio bhaNai moNamavi aNuvAyeNa kuNamANassa doso ma' tti (. nina, pU. pR. 242) vizuddhyA tu suciraM bhASamANasyA'pi dharmadAnAdinA guNa eva / tadidamuktaM - "vayaNavibhattikusalo vaogayaM bahuvihaM viyANaMto / divase mAsamALo tahIM vi vaguttaryo patto / ra6?" tti ! (za. . . 7, ni. nA. ra12) tato bhASAvizuddhyarthaM rahasyapadAGkitatayA cikIrSitASTottarazatagranthAntargatapramArahasyanayarahasyasyAdvAdarahasyAdisajAtIyaM prakaraNamidamArabhyate, tasya ceyamAdigAthA - avataraNikArya : rU ..... mAlipAthI - ahIM=saMsAramAM, kharekhara mokSanA arthI jIvoe bhASAnI vizuddhi avazya karavI joIe; kema ke vAsamitinuM ane guptinuM vAsamitinuM ane vAguptinuM tene AdhInapaNuM che=bhASAzuddhine AdhInapaNuM che. ahIM prazna thAya ke vAgupti ane vAsamiti bhASAzuddhine AdhIna hoya eTalA mAtrathI mokSArthIne bhASAzuddhi avazya AdaraNIya che, te kema kahI zakAya ? tethI bIjo hetu kahe che - ane te benuM vAsamitinuM ane vAgRptinuM, cAritraaMgapaNuM che. ahIM prazna thAya ke vAsamiti ane vAgrupti cAritranuM aMga hoya eTalA mAtrathI mokSArthIe bhASAzuddhimAM yatna karavo joIe te kema nakkI thAya ? tethI trIjo hetu kahe che - ane tenuM cAritranuM, param vizreyasanuM hetupaNuM che, tethI mokSanA arthIe bhASAzuddhimAM avazya yatna karavo joIe ema avaya che. ahIM prazna thAya ke mokSanA arthI jIvomAM paNa koI jIvane bhASAvizuddhinuM jJAna na hoya to mauna laIne vAgrupti dvArA mokSane sAdhI zakaze. tenA nivAraNa mATe kahe che - ane vacanavibhaktimAM akuzalad=vacanaprayogamAM akuzalane, maunamAtrathI ja vAguptinI siddhino guNa nathI; kema ke sarvathA manamAM vyavahArano uccheda che-saMyamanA ucita vyavahArano uccheda che. ahIM prazna thAya ke jyAM sudhI vacanamAM kuzala na thayo hoya tyAM sudhI mauna grahaNa kare to zuM vAMdho che ? tethI bIjo hetu kahe che - aniSNAtane=kaI rIte guptinuM pAlana thaI zake ? e prakAranA guptiviSayaka sUkSma bodha vagaranA jIvate, guptinuM adhikArIpaNuM cheeguptinI pariNatino asaMbhava che. te=aniSNAtane guptinuM anadhikArIpaNuM che te, kahevAyuM che -
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-1 vacanagata bahuvidhane nahIM jANato vacanavibhaktimAM akuzala jo ke kAMI bolato nathI ane vacanaguptatAne prApta nathI ja." (dazavaikAlikasUtra adhyayana-7, niryukti gAthA-290) tti' uddharaNanI samApti mATe che. pratyuta-vacanavibhaktimAM akuzalane maunamAtrathI vAgRptinI siddhi to nathI paraMtu, avAs gupta evA tene vAguptitvanA abhimAna AdithI doSa ja cheHkarmabaMdhanI prApti ja che. te A vAguptimAM akuzala mauna grahaNa kare tenAthI doSa che te A, ukta gAthAnI pAlikAmAM dazavaikAlikalithuktinI avataraNikAmAM, cUNikArazrI kahe che - "zaMkA kare che - jo bolanArane doSo che to mauna karavuM joIe. AcArya kahe che - mauna paNa anupAyathI karanArane doSa thAya che." (dazavaikAlikasUtra jinadAsagaNIkRta cUrNi, pR. 242) 'tti' uddharaNanI samApti mATe che. vaLI vizuddhithI lAMbo samaya bhASamAnane paNa dharmadAnAdithI guNa ja thAya che. te A kahevAyuM cheHvacanazuddhithI bolanArane guNa thAya che ema pUrvamAM kahyuM te A dazavaikAlikaniryukti gAthAmAM kahevAyuM che - "vacanaprayogamAM kuzala, vacanagata bahuvidhane jANato divasa paNa bolato che=Akho divasa bolato che, topaNa vacanaguptatAne prApta che." (dazavaikAlikasUtra adhyayana-7, niryukti gAthA-291) tethI=mokSanA arthIne bhASA zuddhi avazya Adeya che ema atyAra sudhI sthApana karyuM tethI, bhASAvizuddhi mATe rahasyapadathI aMkitapaNArUpe cikISa karAyela 108 graMtha aMtargata pramArahasya, nayarahasya, syAdvAdarahasya AdinI sAthe sajAtIya evA A prakaraNano AraMbha karAya cheegraMthakArazrI vaDe AraMbha karAya che, ane tenI=bhASArahasyalI, A prathama gAthA che - bhAvArtha : sAdhu mokSanA arthI hoya che, mokSano upAya cAritra che, cAritranuM aMga vAsamiti, vAgRpti che. vAksamiti ane vAgupti bhASAnI vizuddhithI thAya che. mATe sAdhune bhASAnI vizuddhinuM jJAna Avazyaka che tethI graMthakArazrIe bhASArahasya graMtha racyo che. ahIM prazna thAya ke koI sAdhu bhASAnA prayogaviSaya kuzala na hoya to mauna dhAraNa karIne vAgupti dvArA saMyamanI prApti karI zakaze. tene graMthakArazrI kahe che - sAdhu sarvathA mauna dhAraNa kare to saMyamanA ucita vyavahArano uccheda thAya, vaLI mAtra maunadhAraNathI vAgRti AvatI nathI paraMtu AtmAno vItarAgagAmI upayoga thAya te prakAre mana-vacana-kAyAne dRDha pravartAvavAthI guptinI prApti thAya che. jeone kaI rIte mana-vacana-kAyane vItarAgagAmI pravartAvI zakAya ? teno sUkSmabodha nathI teo guptinA adhikArI che, tethI teo mauna dhAraNa kare to paNa teone cAritranI
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-1 prApti thaI zake nahIM. AthI ja mApatuSa Adi munio paNa gItArthane parataMtra thaIne gItArthanA vacanAnusAra guptimAM pravartana karI zake tevA bodhavALA hatA tethI gItArthanA jJAnathI guptiviSayaka niSNAta hatA, mATe bhAvathI cAritrI hatA. vaLI jeo guptinA paramArthane jANatA nathI ane mauna dhAraNa karIne pote vAguptivALA che tevuM mAne che teone vAguptinuM abhimAna hovAthI ane pote agupta hovA chatAM pote vAguptivALA che tevo bhrama hovAthI viparyAsabuddhirUpa doSanI prApti che, AthI ja mauna dhAraNa karIne saMyamanI kriyA karavA chatAM saMyamanI te te kriyA dvArA AtmabhAvamAM vizrAMta thavAne badale bAhya kriyA dvArA pote saMyama pALe che, te prakAranA viparyAsane dhAraNa karIne mithyAtvane ja puSTa kare che. vaLI jeo vAgruptinA paramArthane jANanArA che teo dharmadezanAdi pravRttikALamAM vacanaprayoga karatA hovA chatAM aMtaraMga rIte te te vacananA upadezathI yogya jIvone mArgano bodha karAve che temaja pote paNa te te vacanaprayoga kALamAM te te vacanaprayoga dvArA AtmAne bhAvita karIne AtmabhAvamAM vizrAMta thavA yatna kare che, tethI cAritranA pariNAmanA bIjabhUta bhASAnI vizuddhino yogyajIvone bodha karAvavA arthe graMthakArazrIe A prakaraNano AraMbha karyo che. jethI yogyajIvone vacana bolavAnA viSayamAM kuzalatA prApta thAya ane tenA baLathI cAritranI prApti karIne kramasara mokSanI prApti kare. te bhASArahasya nAmanA prakaraNanI A prathama gAthA che. gAthA : paNamiya pAsajiNiMdaM bhAsarahassaM samAsao vucchaM / jaM nAUNa suvihiA caraNavisohiM uvalahanti / / 1 / / chAyA : praNamya pArzvajinendra bhASArahasyaM samAsato vakSye / yajjJAtvA suvihitAzcaraNavizodhimupalabhante / / 1 / / anvayArtha : nahiM pArzvajinendrane, paurfma=praNAma karIne, samagI=samAsathI, bhAradarza=bhASArahasyane, 3jIM-huM kahIza. naM=jene, nA=jANIne, suvidigA=suvihito=suvihita mahAtmAo, ravi sohiMga cAritranI vizodhine, 3vatnatti prApta kare che. I1TI gAthArtha : pArzvajinendrane praNAma karIne samAsathI bhASArahasyane huM kahIza. jene jANIne suvihita mahAtmAo cAritranI vizodhine prApta kare che. IIII.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAcArahasya ra nAga-1/2 -1/gAthA-1 TI : ahaM bhASArahasyaM samAsataH zabdasaMkSepato, vakSya iti anvayaH, iyaM ca pratijJA, sA ca tadarthinAM ziSyANAmavadhAnaphalikA, kiM kRtvA ? praNamya-prakarSeNa natvA, kaM? pArzvajinendra, jayanti rAgadizaniti jinA:-sAmAnyakelinA, techindrazca prAzaya jinendraH, pazyAsa jilendrazca pArzvajinendraH tam / anena samucitadevatAnamaskArarUpaM maGgalaM kRtaM tena ca ziSTAcAraH paripAlito bhavati / atha ziSTAcAraparipAlanaM na svataH prayojanaM sukhaduHkhAbhAvayoranyataratvAbhAvAt, na cA'pUrvajanakatayA tasya phalahetutvaM, taddhi apUrvaM vighnamavinAzya phalaM janayedvinAzya vA ? nAdyaH sati pratibandhake hetusahasrAdapi phalAnutpatteH, nA'ntyaH AvazyakatvAdvighnadhvaMsasyaiva maGgalaphalatve'pUrvakalpanAvaiyAditi cet ? na, ziSTAcAraparipAlanadvArA maGgalasyA'pUrvajanakatve'pi vighnadhvaMsahetutvA'virodhAt, puNyaprakRtibandhapApaprakRtyucchedayoryugapadbhAvAt / * na ca vighnadhvaMsenaiva phalopapattAvapUrvakalpanAvaiyarthyam, vihitatvena tasyA'vazyaM puNyajanakatvAdityadhikaM matkRtamaGgalavAde / pazcArddhana prayojanamAha, yad-bhASArahasya, jJAtvA viditvA, suvihitAH sadAcArAH, caraNavizuddhi-cAritranairmalyaM, upalabhante prApnuvanti / / 1 / / sArtha: ahaM ..... prApnuvanti / / 9 mApAra syane samAsathI zabtA saMkSepathI, hI meM pramAe savaya cha ane A pratijJA che=gAthAnA pUrvArdhanuM kathana e graMtharacanA karavAnuM pratijJA vacana che. ane ta=saMkSepathI bhASArahasyane kahevAnI pratijJA, tenA arthI evA ziSyone=bhASArahasyanA jJAnanA arthI evA jIvone, avadhAnaphalavALI che sAMbhaLavAne abhimukha prayatna karAve evA phaLavALI che. zuM karIne graMthakArazrI bhASArahasya kahe che ? tethI kahe che - praNAma karIne=prakarSathI namaskAra karIne namaskaraNIya vyaktinA guNamAM citta tanmayabhAvane pAme te prakAranA prakarSathI namaskAra karIne. kone namaskAra karIne ? tethI kahe che - pArzvajinendrane namaskAra karIne huM kahIza, ema avaya che. pArzvajinendrano samAsa spaSTa karatAM kahe che - rAgAdi zatrune jIte che e jina che=sAmAnya kevalI che. teomAM sAmAnya kevaLImAM, IndranI jema
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | baka-1 | gAthA-1 prAdhAnya hovAthI jinendra che. pArzva evA A jinendra te pArzva jinendra che. tene praNAma karIne huM kahIza ema avaya che. AnA dvArA="pArzva jinendrane namaskAra karIne" ema kahyuM enA dvArA, samucita devatAnA namaskArarUpa=namaskArane ucita evA devatAnA namaskArarUpa, maMgala karAyuM ane tenA vaDe=samucita devatAnA namaskAra vaDe, ziSTAcAra paripAlita thAya che. pUrvamAM kahyuM ke devatAnA namaskAra karavAthI ziSTAcAra paripAlita thAya che. tyAM '3ya thI zaMkA kare che - ziSTAcAranuM paripAlana svataH prayojanavALuM nathI; kema ke sukhanA abhAvanA ane duHkhanA abhAvanA anyataratvano abhAva che sukha ane duHkhanA abhAvamAMthI atyataratvanuM svataH prayojanapaNuM hovAthI ziSTAcAranuM paripAlana sukharUpa ke duHkhanA abhAvarUpa nahIM hovAthI svataH prayojanavALuM nathI, ema avaya che. ane apUrvajanakapaNAthIegraMtha apUrvajanaka bane te svarUpathI, tenuM ziSTAcAranA paripAlananuM phaLahetupaNuM che tema na kahevuM. kema na kahevuM ? temAM yukti batAve che - te apUrva vidhvano vinAza karyA vagara phaLane pedA kare che athavA vinAza karIne ema be vikalpa che. prathama vikalpa barAbara nathI=vidhdhano vinAza karyA vagara ziSTAcAranuM paripAlana apUrva graMthane nirmANa kare che te vikalpa barAbara nathI; kema ke pratibaMdhaka hote chata=graMthanirmANamAM vidhvarUpa pratibaMdhaka hote chate, hajAra hetuthI paNa phaLanI anutpatti che apUrva graMthanirmANarUpa phaLanI anutpatti che. aMtya nathI=bIjo vikalpa barAbara nathI ziSTAcAranuM paripAlana viSkato nAza karI apUrva phaLane prApta kare che te vikalpa barAbara nathI; kema ke maMgalanA phaLapaNAmAM vidhvadhvaMsanuM ja AvazyakapaNuM hovAthI apUrvakalpanAnuM vaiyartha che. e pramANe pUrvapakSI kahe to graMthakArazrI kahe che - tema na kahevuM; kema ke ziSTAcAranA paripAlana dvArA maMgalanuM apUrvajanakapaNuM hovA chatAM paNa vitadhvaMsanA hetutvano avirodha che maMgala vidhdhadhvaMsano hetu che ane maMgala ziSTAcAranA paripAlana dvArA graMthanA apUrva nirmANano hetu che, ema svIkAravAmAM virodha nathI. maMgalanAM be kArya svIkAravAmAM kema virodha nathI ? temAM hetu kahe che - puNyaprakRtinA baMdhano ane pApaprakRtinA ucchedano yugapad bhAva che=maMgala karavAthI ziSTAcAranA paripAlana dvArA puNyaprakRtino baMdha thAya che ane maMgalanA adhyavasAyathI pApaprakRtino uccheda thAya che, tethI maMgalAcaraNanAM be kArya svIkAravAmAM virodha nathI ane vidhdhadhvasathI ja phaLanI upapatti thaye chad=maMgalAcaraNa dvArA graMthanirmANanA vidhyatA dhvasathI ja graMthanirmANarUpa phaLanI upapatti thaye chate, apUrvanI kalpanA veyartha cheHziNacAranA paripAlana dvArA graMthanuM apUrva nirmANa thAya che e prakAranI kalpanA vaiyartha che, ema na kahevuM; kema ke vihitapaNuM hovAthI sarva kRtyo maMgalapUrvaka karavAM joIe e prakAre vihitapaNuM hovAnA kAraNe, tenuM maMgalAcaraNanuM, avazya puNya janakapaNuM che e pramANe graMthakArazrI kRta maMgaLavAdamAM adhika kathana che. paccAIthI=gAthAnA paccAIthI, prayojanane
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 / gAthA-1 kahe che=graMthanirmANanA prayojanane kahe che, jene=bhASArahasyane, jANIne suvihito=sadAcAravALA mahAtmAo, caraNavizuddhine=cAritranA nairmatyane, prApta kare che. 1|| bhAvArtha: 7 graMthanuM maMgalAcaraNa : graMthakArazrIe gAthAnA pUrvArdhathI pArzvanAtha bhagavAnane namaskAra karIne saMkSepathI bhASArahasya karavAnI pratijJA karI che. je pratijJAne sAMbhaLIne bhASAnA rahasyane jANavAnI icchAvALA yogyajIvone te sAMbhaLavAne abhimukha bhAva thAya che. vaLI pArzvanAtha bhagavAnane praNAma karyA tenAthI be kArya thAya che. (1) maMgala thAya che ane (2) ziSTAcAranuM paripAlana thAya che. maMgala karavAthI graMthanirmANamAM AvatAM vighnono nAza thAya che ane ziSTAcAranA paripAlanathI apUrva graMthanuM nirmANa thAya che; kema ke maMgala te guNasaMpanna evA tIrthaMkarone namaskAra karavArUpa che tethI graMthanirmANamAM pratibaMdhaka evA karmano nAza thAya che. vaLI sarva pravRtti maMgalapUrvaka ka2vI joIe e prakArano ziSyono AcAra che. te AcAranuM paripAlana maMgala karavAthI thAya che. te ziSTAcAranA paripAlananI kriyA graMthanirmANanI pravRttimAM apUrva zaktinuM AdhAna karanAra che, tethI graMthanirmANanI kriyA vizeSa prakAre thAya che; kema ke ziSTAcAranA paripAlananA adhyavasAyathI graMthanirmANane anukULa evI apUrva kriyAne niSpanna karanAra puNyaprakRti jAgRta thAya che, tethI apUrva koTinA graMthanuM nirmANa thAya che arthAt bhagavAnanI AjJAnA pAlanarUpa ziSTAcAranI pAlananI kriyA hovAthI graMthanirmANakALamAM paNa bhagavAnanA vacanathI anyathA na thAya tevo nirmaLa adhyavasAya varte che. jenAthI sarvajJanA vacana anusAra ja graMthanirmANa thaI zake tevo dRDha yatna thAya che. ahIM ziSTAcAranA paripAlananuM koI phaLa nathI e prakAranI zaMkA karatAM koI kahe che ziSTAcAranuM paripAlana sukharUpa nathI ke duHkhanA abhAvarUpa nathI, tethI tenuM koI svataH prayojana nathI; kema ke sukhamAM ke duHkhanA abhAvamAM jIvanI svataH pravRtti thAya che. te sivAya koI viSayamAM jIvanI svataH pravRtti nathI; paraMtu sukhanA ke du:khanA abhAvanA prayojanathI te nRtyamAM pravRtti thAya che. jema mokSa pUrNa sukhamaya che athavA saMsAranA duHkhanA abhAvarUpa che, tethI mokSa mATe jIvanI svataH pravRtti thAya che ane mokSanA upAyarUpa zAstrazravaNamAM ke saMyamanI kriyAmAM jIvane mokSanI icchAne AdhIna pravRtti thAya che, tethI zAstrazravaNamAM ke zAstrAnusArI kriyAmAM svataH pravRtti nathI mATe jema zAstrazravaNa ke zAstrAnusArI kriyA svataH pravRttivALAM nathI tema ziSTAcAranuM paripAlana svataH pravRttivALuM nathI. tenA uttara tarIke kahevAmAM Ave ke ziSTAcAranuM paripAlana apUrva graMthanirmANano hetu che mATe mokSanA arthI evA mahAtmA mokSanA upAyarUpa apUrva graMthanirmANanA AzayathI ziSTAcAranA paripAlanamAM yatna karaze. tyAM pUrvapakSI zaMkA karatAM kahe che -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-1 maMgalAcaraNathI je ziSTAcAranuM paripAlana thAya che te vighnono nAza karyA vagara apUrvagraMthanuM nirmANa kare che ke vinono nAza karIne apUrvagraMthanirmANa kare che ? ema be vikalpa thAya che. temAM prathama vikalpa suMdara nathI; kema ke maMgalAcaraNa karavAthI thayelA ziSTAcAranA paripAlanathI vighno nAza na thAya to graMthanirmANamAM pratibaMdhaka evAM aMtaraMga vinA hote chate anya sarva hatuothI paNa graMthanirmANa thaI zake nahIM, tethI ziSTAcAranA paripAlanathI apUrva graMtha thAya che tema kahI zakAya nahIM. ahIM ema kahevAmAM Ave ke maMgalAcaraNa karavAthI je ziSTAcAranuM paripAlana thAya che tenAthI vijJadhvaMsa dvArA apUrvagraMthanuM nirmANa thAya che tenA nirAkaraNa mATe pUrvapakSI kahe che - vinavvasa ja maMgalanuM phaLa che, tethI maMgala ziSTAcAranA paripAlana dvArA apUrva graMthanuM nirmANa kare che tevI kalpanA vyartha che; kema ke maMgala vinaasa karIne ja caritArtha thAya che, tethI te maMgala ziSTAcAranA paripAlana dvArA apUrva graMthanirmANa kare che ema svIkAravAmAM koI yukti nathI. pUrvapakSInI zaMkAnA uttaramAM graMthakArazrI kahe che - maMgala ziSTAcAranA paripAlana dvArA apUrva graMthano janaka hovA chatAM paNa maMgalane vipnadhvasano hetu svIkAravAmAM virodha nathI; kema ke maMgalAcaraNa karavAthI puNyaprakRtino baMdha ane pApaprakRtinA vicchedano eka sAthe sadbhAva che. Azaya e che ke maMgala e guNasaMpanna puruSane namaskAra karavAnI kriyArUpa che tenAthI graMthanirmANamAM vijJabhUta pApaprakRtino viccheda thAya che arthAt graMthanirmANane anukULa viziSTa pratibhAnI bAdhaka jJAnAvaraNa Adi pApaprakRtiono viccheda thAya che; kema ke maMgalAcaraNathI thayela vitarAga pratyeno pravardhamAna rAga temanA vacanathI anyathA graMthanirmANa na thAya te prakAranA upayogane ullasita kare che. tema maMgalarUpa maMgalAcaraNanI kriyA te ziSTapuruSono AcAra che ane ziSTono AcAra ucita pravRttirUpa hovAthI puNyaprakRtinA janaka bane che tethI maMgalAcaraNanI kriyAthI baMdhAyelI puNyaprakRti mokSane anukULa evA viziSTa graMthanirmANanI anukULa zaktinuM AdhAna kare che, tethI apUrvagraMthanuM nirmANa thAya che. ahIM pUrvapakSI kahe ke maMgalAcaraNa dvArA vidhvadhvaMsa thavAthI ja graMthanirmANa thaI zake che tethI maMgalAcaraNa ziSTAcAranA paripAlana dvArA apUrva graMthanuM nirmANa kare che te prakAranI kalpanA karavI vyartha che. tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - maMgalAcaraNa karavAnuM zAstramAM vihita che, tethI zAstramAM je vihita hoya tenuM paripAlana karavuM te ziSTono AcAra che ane je mahAtmA zAstramAM vihita evA ziSTAcAranuM pAlana kare che tenAthI te mahAtmAne viziSTa prakAranA puNyanI prApti thAya che ane te viziSTa puNyanA kAraNe te mahAtmAne apUrva graMthanirmANanI pratibhA maMgalAcaraNathI prApta thAya che tethI apUrva graMthanuM nirmANa thAya che. graMthanirmANanuM prayojana :vaLI gAthAnA pazcAIthI graMthakArazrI graMthanirmANanuM prayojana kahe che -
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | baka-1 | gAthA-1, 2 je mahAtmAo sadAcAravALA che teo prastuta bhASArahasya graMthanuM adhyayana karIne jJAtatattvavALA thaze ane tenA kAraNe teone cAritranI nirmaLatA prApta thaze. tethI e prApta thAya ke sadAcAravALA mahAtmAo bhASAnA rahasyane jANavA pUrve guNavAna evA gItArthane parataMtra thaIne sadAcAra sevatA hatA tethI cAritranI pariNativALA hatA ane zAstrano abhyAsa karIne jinavacanAnusAra jyAre bhASArahasyane jANaze tyAre vAsamiti ane vAguptiviSayaka sUkSma buddhi thavAthI cAritranI nirmaLatAne prApta karaze. //vA avataraNikA - atha bhASAmeva tAvanikSepato nirdizati - avataraNikArca - have bhASAne nikSepathI batAve che - gAthA : nAmAI nikkhevA cauro caurehi ettha NAyavvA / davve tivihA gahaNaM taha ya nisiraNaM parAghAo / / 2 / / chAyA : nAmAdayo nikSepAzcatvArazcaturairatra jJAtavyAH / dravye trividhA grahaNaM tathA ca nisaraNaM parAghAtaH / / 2 / / anvayArtha : =ahIM-bhASAnA viSayamAM, cAradi caturo vaDe, nAmarUM nAmAdi, ra3rokacAra, vihevA=vikSepAo, TyA=jJAtavya che, taI ane, vacce dravyamAM dravyatikSapAmAM, tividA=trividhaetraNa prakAranI bhASA cheariegrahaNa, nisarayi=visaraNa, ane, parAvAjho parAghAta. rA gAthArtha : ahIM bhASAnA viSayamAM, caturo vaDe nAmAdi cAra nikSepAo jJAtavya che. dravyamAM dravyanikSepAmAM trividha traNa prakAranI bhASA che. grahaNa, niHsaraNa ane parAghAta. sI. TIkA - atra=bhASAyAM nirUpaNIyAyAM, nAmAdayazcatvAro nikSepAH caturaiH=anuyogakuzalaiH jJAtavyAH / nAmabhASA, sthApanAbhASA, dravyabhASA, bhAvabhASA ceti, tatra nAmasthApane Agama-noAgama-jJAtranupayuktajJazarIrabhavyazarIradravyabhASAnikSepaM ca sugamatvAdupekSya tadvyatiriktadravyabhASAbhedAnAha, dravye ca=
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-2 jJazarIrabhavyazarIravyatiriktadravye ca viSaye, trividhA triprakArA, bhASetyasya pUrvato vipariNatAnuSaGgaH / kAstisro vidhA ityAha, grahaNaM vacoyogapariNatenAtmanA gRhitAnyanisRSTAni bhASAdravyANi, tathA ceti samuccaye, nisaraNaM uraHkaNThAdisthAnaprayatnAd yathAvibhAgaM nisRjyamAnAni tAnyeva, parAghAtazca= taireva bhASAdravyairnisRSTaiH preryamANAni bhASApariNatiprAyogyANi dravyAntarANi, Aha ca niyuktikAraH'davve tivihA gahaNe nisaraNe taha bhave parAghAye' tti (da. vai. ni. gA. 271) atra ca viSaye saptamI grahaNAdikriyAmAzritya vRttau ca 'grahaNe ca' (da. vai. adhya. 7, ni. gAthA 271 hA. vR.) ityAdi vyAkhyAnAt / anyathA tu 'tivihA bhAsA taM jahA gahaNaM nisiraNaM parAghAto' tti (da.ni. zlo. 173, cU. pR. 159) cUrNidarzanAt prathamA'pi nAnupapannaiveti dhyeyam / / 2 / / TIkArca - matra ..... TrAntaraNa . ahIM=nirUpaNIya evI bhASAnA viSayamAM, nAmAdi cAra vikSepAo catura vaDe anuyoga kuzaLa vaDe jJAtavya che. te cAra nikSepAo spaSTa kare che - nAmabhASA, sthApanAbhASA, dravyabhASA ane bhAvabhASA. 'ti' zabda cAra vikSepAnA kathananI samAptimAM che. gAthAnA uttarArdhanuM utthAna kare che - tyAM=bhASAnA cAra vikSepAmAM, sugamapaNuM hovAnA kAraNe nAma, sthApanA, AgamathI jJAtA ane anupayukta, noAgamathI jJazarIra ane bhavya zarIrarUpa dravyabhASAnA nikSepanI upekSA karIne tathyatirikta= jJazarIra ane bhavya zarIrathI vyatirikta, evI dravyabhASAnA bhedone kahe che - dravyamAM=jJazarIra, bhavyazarIrathI vyatirikta dravyanA viSayamAM, trividhA-traNa prakAravALI, bhASA che. gAthAmAM bhASA zabda nathI, te kyAMthI Avyo ? te spaSTa karavA arthe kahe che - bhASA e prakAranA AnuM pUrvathI=pUrvanI gAthAmAMthI vipariNatarUpe anuSaMga che=pUrvanI gAthAmAM bhASArahasya zabda che temAMthI rahasyarUpa eka aMzano tyAga karIne bhASArUpa aMzanA grahaNasvarUpa vipariNatarUpe bhASAzabdanuM prastuta gAthAmAM anusaraNa che, tethI " tividA" pachI bhASAnuM yojana che. dravyabhASA kaI traNa prakAranI che ? ethI kahe che - grahaNa vacanayogathI pariNata evA AtmA vaDe grahaNa karAyelAM ane nahIM tyAga karAyelAM bhASAdravyo grahaNadravyabhASA che. gAthAmAM tathA ' e traNa bhedonA samuccaya mATe che.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-2 | nissaraNasura-kaMThAdi sthAnanA prayatnathI yathAvibhAga tyAga karAtAM te ja=grahaNa karAyelAM bhASAdravyo ja, nisaraNadravyabhASA che. ane parAghAta te ja niHsRSTa evAM bhASAdravyo vaDe preryamANa bhASApariNati prAyogya dravyAntaro parAghAtadravyabhASA che. bAda ja nirikA: -ane niyuktikAra kahe che-traNa prakAranI bhASA pUrvamAM kahI te niryuktikAra kahe che - 'Le ... pIyA' tti dravyabhASA grahaNa, niHsaraNa ane parAghAta traNa prakAranI thAya che." (dazavaikAlikasUtra niyukti gAthA-271). 'tti' zabda cAra vikSepAnA kathananI samAptimAM che. satra.... dhyeya che ane ahIM dazavaikAlikalithukti gAthAmAM, viSaya arthamAM saptamI grahaNa Adi kriyAne AzrayIne che; kema ke ane vRttimAM "prAine ra ItyAdi" vyAkhyAna che. vaLI anyathA=saptamIne badale anya prakAre, "traNa prakAranI bhASA che. te A pramANe - grahaNa, niHsaraNa ane parAghAta" e pramANe cUNimAM prApti hovAthI prathamA paNa=prathamA vibhakti paNa, anupapanna nathI ja e pramANe jANavuM. rA. bhAvArtha :bhASApadanA nikSepa : - pUrvamAM bhASArahasyane kahevAnI graMthakArazrIe pratijJA karI tethI bhASA zuM che? te nirUpaNa karavA arthe bhASAnA cAra nikSepAo batAve che, jethI bhASA zabdathI vAcya cAra arthanI prApti thAya che. jema koI vyaktinuM nAma bhASA hoya to te nAmabhASA kahevAya arthAt nAmathI te bhASA che, lipisvarUpa akSaro te sthApanAbhASA kahevAya, bhAvabhASAnuM je kAraNa hoya te dravyabhASA kahevAya ane jIvanA bodhAtmaka pariNAmasvarUpa bhASA hoya te bhAvabhASA kahevAya. temAM nAmabhASA ane sthApanAbhASA sugama hovAthI graMthakArazrIe tenI upekSA karI che, ane prastutamAM tenuM kathana karela nathI. dravyabhASA AgamathI ane noAgamathI ema be prakAre thAya che. AgamathI bhASAnA rahasyane jANanAra ane bhASAnA upayoga vagara bhASAno prayoga kare tenI AgamathI dravyabhAvabhASA che; kema ke tadarthano jJAtA che ane tadarthamAM anupayukta che. "anupayota dravya" te vacanAnusAra tenI bhASA dravyabhAvabhASA kahevAya. vaLI noAgamathI jJazarIra, bhavyazarIra ane tathyatirikta ema traNa prakAre dravyabhASA che. pUrvamAM bhASAnA rahasyane jANanAra evA muni kALa karI gayA hoya tyAre emanuM je zarIra che te noAgamathI jJazarIradravyabhASA kahevAya. vaLI je mahAtmA bhASAnA rahasyane bhaviSyamAM jANanAra thaze, paraMtu atyAre jANanAra nathI teonuM zarIra noAgamathI bhavya zarIrarUpa dravyabhASA kahevAya.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-2, 3 A be artha sugama hovAthI graMthakArazrIe grahaNa karelA nathI paraMtu tenI upekSA karIne noAgamathI tavyatirikta dravyabhASAnA bhedone kahe che - noAgamathI tadgatirikta dravyabhASA traNa prakAre che. (1) grahaNa (2) niHsaraNa ane (3) parAghAta. grahaNa : koIkane zrutajJAnano bodha karAvavA arthe vacanayogapariNata evA AtmA vaDe grahaNa karAyelA bhASAvargaNAnA pudgalo bhASArUpe grahaNa karIne mUkyA na hoya tevA bhASApariNata pudgalo grahaNarUpa dravyabhASA che. nisaraNa : vaLI grahaNa karAyelA bhASAvargaNAnA pudgalone ura, kaMThAdi sthAnanA prayatnathI zabdono je prakAre vibhAga hoya te prakAre vibhAgapUrvaka mukAtA hoya tyAre pUrvamAM grahaNa karAyelA pudgalo niHsaraNarUpa dravyabhASA che. parAghAta : bolanAra puruSa vaDe mukAyelA te bhASAvargaNAnA pudgalothI prerAtA bhASApariNati prAyogya dravyAMtaro je bhASArUpe pariNamana pAme che te parAghAtarUpa dravyabhASA che. zA avataraNikA: atha kIdRzAni bhASAdravyANi gRhNAtItyAha - avataraNikArya - have kevA prakAranAM bhASAdravyo jIva grahaNa kare che? tene kahe che - gAthA : geNhai ThiyAi jIvo, Neva ya aThiyAI bhAsadavvAiM / davvAicauviseso NAyavvo puNa jahAjogaM / / 3 / / chAyA :- gRhNAti sthitAni jIvo naiva cAsthitAni bhASAdravyANi / dravyAdicaturvizeSo jJAtavyaH punaryathAyogam / / 3 / / anvayArtha : nIvo ziyA mAsabriAhuMpha jIva sthita evAM bhASAdravyone grahaNa kare che, nava ya gaDiyADuM ane asthita bhASAdravyone=gamanapariNAmavALAM bhASAdravyone, grahaNa karato nathI. pu vaLI grahaNa
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA rahasya pra2 bhAga-1 / stajaDa - 1 / gAthA - 3 IrAtA bhASAdravyanA viSayabhAM, davvAicauviseso dravyAhi yArano vizeSa dravyAhi thArano leha, jahAjogaM= yathAyogya = yathAsaMbhava NAyavvo bhagavo. // 3 // gAthArtha : jIva sthita evAM bhASAdravyone grahaNa kare che ane asthita bhASAdravyone gamanapariNAmavALAM bhASAdravyone, grahaNa karato nathI. vaLI grahaNa karAtA bhASAdravyanA viSayamAM dravyAdi cArano vizeSa = dravyAhi yArano leha, yathAyogya = yathAsaMbhava bhaerAvo // 3 // 93 TIDA : atha yAni sthitAni gRhNAti tAni dravyataH kimekapradezakAni yAvadanantapradezakAni vA ? kSetratazcaikapradezAvagADhAni yAvadasaMkhyeyapradezAvagADhAni vA ? kAlatazcaikasamayasthitikAni yAvadasaGkhyeyasamayasthitikAni vA ? bhAvatazca varNavanti, gandhavanti, rasavanti, sparzavanti vA ? iti jijJAsAyAmAha - dravyAdicaturvizeSaH punaryathAyogaM sUtroktanItyA yathAsaMbhavaM jJAtavyaH / tathAhi - dravyatastAvadanantapradezakAnyeva gRhNAti naikaparamANvAdyAtmakAni svabhAvata eva teSAM grahaNAyogyatvAt kSetratastvasaGkhyeyapradezAvagADhAnyeva, ekapradezAdyavagADhAnAM grahaNAyogyatvAt kAlatastvekasamayasthitikAnyapi yAvadasaGkhyeyasamayasthitikAnyapi, pudgalAnAmasaGkhyeyamapi kAlaM yAvadavasthAnasambhavAt / 'niree jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM' iti vyAkhyAprajJaptivacanAt / ekasamayasthitikatvaM ca grahaNAnantarameva nisarge, grahaNasamaya evAvasthAnAt pratipattavyam / ekaprayatnagRhItAnAmapyAdibhASApariNAmasthitivaiSamyAdekasamayasthitikAnyapItyanye, bhAvatastu varNavantyapi yAvatsparzavantyapi varNagandharasasaGkhyAmAzritya tu samudAyavivakSAyAM niyamAt paJcadvipaJcavarNagandharasavantyeva, grahaNadravyANyAzritya tu kAnicidekadvayAditadvantyapItyUhanIyam kAlAdinyapyekaguNakAlAdIni yAvadanantaguNakAlAdInyapIti draSTavyam sparzasaGkhyAmAzritya ca grahaNadravyANi pratItya kAnicid dvisparzavanti na tvekasparzavanti, ekasyApi paramANoravazyaM sparzadvayasadbhAvAt / dvau ca sparzI mRduzIta mRdUSNo vA kAnicit trisparzAnyapi, trisparzatvaM kAnicinmRduzItasparzAni kAnicinmRdusnigdhasparzAnItyAdidizA mRdusparzAvayavAnAM sparzAntarayoge samudAyamadhikRtya bhAvanIyam, kAniciccatuHsparzAnyapi, samudAyamadhikRtya tu catuHsparzAnyeva, tatra catuHsparzeSu dvau mRdulaghurUpAvavasthita, sparzo anyau tu dvau snigdhoSNau snigdhazItau, rUkSoSNI rUkSazItau ceti / atra cAvasthitayoH sparzayoravyabhicaritatvenA'vivakSaNAdvaikalpikasparzamAzritya catuHsparzavantIti
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-3 nirdeza iti sampradAyaH, na cAyaM paryanuyojyo vicitratvAtsUtragateriti bhAvanIyam / zItasparzAdInyapi caikaguNazItasparzAdIni yAvadanantaguNazItasparzAdInyapIti draSTavyam, AlApakazcAtra viSaye prajJApanAyAmanusandhayaH / / 3 / / TIkArya : gai ..... vavasthAnasamavat ! have je sthita dravyone grahaNa kare che vacanaprayoga karanAra jIva sthita evA bhASAvargaNAtA pudgalone bolavA arthe grahaNa kare che. te=bolavA arthe grahaNa karAyelA bhASApudgalo, dravyathI zuM ekapradezavALA che ? yAvat anaMtapradezavALA che ? kSetrathI ekapradeza avagADhavALA che ? yAvat asaMkhyapradezanA avagADhavALA che ? kALathI ekasamayanI sthitivALA che? yAvat asaMkhyasamayanI sthitivALA che ? ane bhAvathI varNavALA che ? gaMdhavALA che ? rasavALA che ? sparzavALA che ? e prakAranI jijJAsAmAM gAthAnA uttarArdhathI kahe che - dravyAdi cArano vizeSa vaLI yathAyogya=sUtroktanItithI yathAsaMbhava jANavo joIe. te dravyAdi cArano vizeSa 'tathAdithI spaSTa kare che - dravyathI anaMtapradezavALA ja bhASAvargaNAtA pugalone grahaNa kare cheHvacanaprayoga karanAra jIva grahaNa kare che. eka paramANu Adi Atmaka-eka paramANu be paramANu Adi svarUpa pudgalone jIva grahaNa karato nathI; kema ke svabhAvathI ja teonuM paramANu Adi pudgalonuM, grahaNa ayogyapaNuM che. vaLI kSetrathI asaMkhyapradeza avagADha ja bhASAvargaNAtA pudgalonuM grahaNa kare che; kema ke ekapradeza Adi avagADha pudgalonuM grahaNa ayogyapaNuM che=jIvathI grahaNa thaI zake nahi. vaLI kALathI ekasamayanI sthitivALA paNa pagalone grahaNa kare che yAvat asaMkhyasamayanI sthitivALA yugalone paNa grahaNa kare che je kSetramAM bolanAra puruSa rahela che te AkAzapradeza upara pUrvanA samayamAM AvelA hoya ane ekasamayanI sthitivALA hoya tevA paNa pudagalone grahaNa kare che ane te AkAzapradeza upara asaMkhyAtasamayathI sthira rahelA hoya tevA paNa pagalone bhASA bolanAra jIva grahaNa kare che; kema ke pulonuM asaMkhya paNa kALasudhI avasthAnano saMbhava che-eka sthAnamAM te pudgalono te svarUpe avasthAnano saMbhava che. kema eka sthAnamAM te pugalo asaMkhyAtasamaya rahe che ? temAM zAstravacananI yukti Ape che - nire e vacanAt ! "jaghanyathI ekasamaya ane utkRSTathI asaMkhyAtakALa eka sthAnamAM pudgala sthira rahe" e prakAranuM vyAkhyAprajJaptinuM vacana che. vasaMmasthitivaM.... rUkSazIto ceti aa ane grahaNAtara ja nisargamAM grahaNasamayamAM ja avasthAna hovAne kAraNe ekasamayanI sthiti paNa svIkAravI joIe. eka prayatnathI gRhIta paNa pugalonuM bolanAra puruSanA bolavAne anukULa eka prayatnathI gRhIta paNa bhASAvargaNAnA pudgalonuM, Adi
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-3 bhASA-pariNAmanI sthitinuM vaiSamya hovAthI bhASArUpe pariNamana karIne mukAyelA prathama bhASArUpa je pariNAma prApta thayo tenI sthiti ekasamaya be samaya Adi samayonI prApti thatI hovAthI ekasamayanI sthitivALA paNa che=mukAyelA bhASAvargaNAnA pudgalo ekasamaya bhASAnA pariNAmarUpe rahe tevI sthitivALA paNa che, e pramANe bIjA kahe che. vaLI bhAvathI varNavALA paNa yAvat sparzavALA paNa bhASAvargaNAnA pudagalo jIva grahaNa kare che, ema atraya che. vaLI varNa, gaMdha ane rasanI saMkhyAne AzrayIne samudAyanI virakSAmAMebhASAvargaNAnA skaMdhanA pudagalonA samudAyanI vivakSAmAM, niyamathI pAMca varNavALA, be gaMdhavALA ane pAMca rasavALA ja che. vaLI grahaNa karAyelA dravyane AzrayIne keTalAka eka be Adi tavALA paNa varNa, gaMdha, rasavALA paNa che, e pramANe Uha karavo. kAlAdi paNa-zyAmavarNa raktavarNa Adi varNo, te te rasa, te te gaMdha vagere paNa, eka guNa zyAmavarNAdi hoya yAvad anaMtaguNa zyAmavarNAdi paNa hoya e pramANe jANavuM ane sparzasaMkhyAne AzrayIne grahaNa dravyone AzrayIne=bhASArUpe grahaNa karAyelAM dravyone AzrayIne, keTalAka bhASAvargaNAtA pagalo be sparzavALA hoya che paraMtu eka sparzavALA hotA nathI; kema ke ekapaNa paramANunA= bhASAvargaNAtA skaMdhamAM rahelA ekapaNa paramANunA, avazya sparzadvayano sadbhAva che. kayA be sparzano sadbhAva che ? te kahe che - mRdu zIta athavA mRdu uSNa. e be sparzano sadbhAva che. keTalAMka grahaNa dravyo traNa sparzavALAM paNa che. keTalAka skaMdha aMtavartI paramANuone mRdu-zIta sparza che. ane keTalAka mRdu-snigdha sparzavALA che ItyAdi dizAthI mRdu sparzavALA avayavonA sparzAstaranA yogamAM samudAyane AzrayIne trisparzapaNuM bhAvana karavuM, keTalAka catusparzavALA paNa che. vaLI samudAyane AzrayIne=bhASAskaMdhanA samudAyane AzrayIne cAra sparza ja che. tyAM=bhASAskaMdhamAM, vartatA cAra sparzImAM, mRdu, laghurUpa be sparzI avasthita che. vaLI anya be snigdha-uSNa, snigdha-zIta, rUkSa-uSNa, rUkSa-zIta che. pUrvamAM kahyuM ke catusparzavALA bhASAvargaNAnA skaMdhamAM mRdu ane laghu sparza avasthita che. ane anya be be sparzI koIka bhAgamAM snigdha uSNa hoya che, koIka bhAgamAM snigdha zIta hoya to koIka vaLI anyabhAgamAM rUkSa uSNa hoya che to koIka vaLI anyabhAgamAM rUkSa zIta hoya che tema svIkAravAthI AkhA skaMdhamAM be avasthita sparza, trIjo zIta sparza, cotho rUkSa sparza, pAMcamo snigdha sparza ane chaThTho uSNa sparza ema cha sparzanI prApti thAya. chatAM bhASAskaMdhane cArasparzavALo kema kahyo che ? tethI kahe che -
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-3 satra ... prajJApanAyAmanusajjai: | ane AmAM bhASAvargaNAtA skaMdhamAM, avasthita evA be sparzanuM avasthita evA mRdu, laghu sparzanuM, avyabhicArIpaNuM hovAthI=skaMdhanA sarva paramANuomAM te be sparzI avazya hovAthI avirakSA karela hovAne kAraNe vaikalpika sparzane AzrayI=anya cAra sparzI koIka avayavamAM che te rUpa vaikalpika sparzane AzrayIne, cAra sparzavALA che=bhASAvargaNAnA pudgalo cAra sparzavALA che e pramANe nirdeza che=e prakAre zAstramAM kathana che, e pramANe sampradAya kahe che. ane A bhASAskaMdhamAM cha sparzI hovA chatAM cAra sparzanuM kathana zAstramAM kema karyuM e, paryanuyojya nathI=prazna karavA yogya nathI; kema ke sUtragatinuM sUtrane kaI rIte grahaNa karIne kathana karavuM tenuM, vicitrapaNuM che e pramANe bhAvana karavuM ane zItaspardhAdi paNa=bhASAvargaNAnA rahelA zItasparzAdi paNa, ekaguNa zItaspardhAdi vAva anaMtaguNa zItaspardhAdi paNa che e prakAre jANavuM ane A viSayamAMebhASAvargaNAnA pudgalanA dravyAdi cArano je bheda batAvyo e viSayamAM, prajJApanAno AlApaka anusaMdhAna karavo=prajJApanAnA AlAvA anusAra graMthakArazrIe dravyAdi cAra vizeSa batAvela che tenuM yojana karavuM. IaI bhAvArtha : pUrvagAthAmAM tavyatirikta dravyabhASAnA grahaNa, nisaraNa ane parAghAta e traNa bheda che ema kahyuM. tyAM prazna thAya ke bhASAno prayoga karanAra jIva je bhASAvargaNAnA pudgalone grahaNa kare che te sthitapariNAmavALA pudgalone grahaNa kare che ke atipariNAmavALA pudgalone grahaNa kare che ? teno uttara ApatAM gAthAnA pUrvArdhathI kahe che - sthitapariNAmavALA bhASAvargaNAnA pudgalo jIva grahaNa kare che, paraMtu gamanapariNAmavALA bhASAvargaNAnA pudgalone jIva grahaNa karato nathI. tethI e prApta thAya ke lokamAM keTalAka bhASAvargaNAnA pudgalo ekasthAnamAMthI anya sthAnamAM gamananA pariNAmavALA che ane keTalAka bhASAvargaNAnA pudgalo niyata AkAzapradezamAM sthita che ane gamanapariNAmavALA bhASAvargaNAnA pudgalo paNa kyAMkathI gamana karIne niyata AkAzapradezamAM sthita thAya che tyAre te sthitapariNAmavALA che. ane je AkAzapradeza para jIva avagAhIne rahelo che te AkAzapradeza para te vakhate je bhASAvargaNAnA pudgalo sthitapariNAmavALA che te ja bhASAvargaNAnA pudgalone jIva grahaNa kare che. gamanapariNAmavALA bhASAvargaNAnA pudgalone jIva grahaNa karato nathI. A rIte gAthAmAM grahaNanuM svarUpa batAvyA pachI te grahaNa karAyelA bhASAvargaNAnA pudgalomAM dravyAdi cArano je vizeSa che tene batAvavA arthe TIkAmAM gAthAnA uttarArdhanuM utthAna karatAM kahe che - bhASAdravyaviSayaka dravyAdicatuSkano vicAra :je bhASAvargaNAnA sthita pudgalo jIva grahaNa kare che te dravyathI zuM ekapradezavALA che ? be pradezavALA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-3 che ? yAvatuM anaMtapradezavALA che ? A prakAranI vicArakane jijJAsA thAya. dravyathI bhASAvargaNAnA pugalonA pradezo batAvyA pachI jijJAsA thAya ke te bhASAvargaNAnA pulo zuM ekapradezamAM avagADha che ? be pradezamAM avagADha che ? yAvat asaMkhyAta pradezamAM avagADha che ? kema ke lokAkAzanA pradezo asaMkhyAtathI adhika nathI tethI asaMkhyAta sudhInI jijJAsA thAya che. vaLI kALathI grahaNa karAyelA te bhASAvargaNAnA pagalo ekasamayanI sthitivALA che ? be samayanI sthitivALA che ? yAvat asaMkhyAtasamayanI sthitivALA che ? e prakAranI jijJAsA thAya; kema ke asaMkhyAtasamayathI adhika te pugalono te pariNAma prApta thato nathI tethI asaMkhyAtasamayathI adhika samayanI jijJAsA thatI nathI. vaLI vicArakane jijJAsA thAya ke grahaNa karAyelA bhASAvargaNAnA pagalomAM varNa, gaMdha, rasa, sparzamAMthI zuM che ane zuM nathI ? A jijJAsAno uttara gAthAnA uttarArdhamAM ApatAM graMthakArazrI kahe che - dravyAdi cAramAM je vizeSa che te sUtramAM kahelI nItithI yathAsaMbhava bhAvana karavo joIe; kema ke je vastu indriyagocara na hoya te padArtha atIndriya vastune kahenAra zAstrathI ja jANI zakAya. - te jijJAsAnI spaSTatA TIkAmAM graMthakArazrI karatAM kahe che - dravyathI je bhASAvargaNAnA pudgalo jIva grahaNa kare che te anaMtapradezavALA ja che paraMtu eka, be pradeza AdivALA nathI; kema ke jIvathI grahaNa karavA yogya ATha vargaNAo che te sarva vargaNAo anaMta paramANuonI ja banelI che. eka, be paramANu Adi svarUpa pudgalone svabhAvathI ja jIva grahaNa karI zakato nathI. vaLI je bhASAvargaNAnA muddagalo jIva grahaNa kare che te kSetrathI asaMkhyAta AkAzapradezone ja avagAhIne rahelA che; kema ke asaMkhyAtathI nyUna ekapradeza be pradeza Adi AkAzane avagAhIne rahelA yugalone jIva grahaNa karI zakato nathI. vaLI je bhASAvargaNAnA pulo jIva grahaNa kare che te kALathI ekasamayanI sthitivALA hoI zake, be samayanI sthitivALA hoI zake, yAvat asaMkhyAtasamayanI sthitivALA paNa hoI zake; kema ke pudgalo avasthitapariNAmavALA asaMkhyAtakALa sudhI rahI zake che. tethI e prApta thAya ke je bhASAvargaNAnA pudgalo gatipariNAmathI virAma pAmIne ekasamayanI sthitivALA che athavA bhASAvargaNArUpe pariNamana pAmIne eka ja samaya bhASApariNAmarUpe rahelA che tevA bhASApudgalone jIva grahaNa kare che ke gamanapariNAmathI virAma pAmIne be samaya, traNa samayathI mAMDIne asaMkhyAtasamaya sudhI te sthAnamAM rahelA ke asaMkhyAtasamayathI bhASArUpa pariNamana pAmelA che tevA pudgalone jIva bhASA bolavA arthe grahaNa kare che. vaLI ekasamaya sthitipaNuM kaI rIte prApta thAya che ? te viSayamAM be mato che te TIkAkArazrI batAve che - koI jIva bhASAvargaNAnA pulo grahaNa kare ane tarata ja teno tyAga kare tyAre grahaNa samayamAM ja te
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-3 pugalonuM avasthAna hovAne kAraNe tenuM ekasamayanuM sthiti paNuM che. tethI e prApta thAya ke je jIvo bhASA bolavA arthe bhASAvargaNAnA pulo grahaNa karyA pachI bhASArUpe pariNamana pamADIne mUke che te pudgalo nisarga samaye tenA AtmAmAM avasthAna pAmatA nathI paraMtu grahaNa samayamAM ja avasthAna pAme che ane bIjA samaye mukhamAMthI nIkaLIne bahAra jAya che tethI ekasamayanuM sthiti paNuM che. * vaLI anya AcAryanA matAnusAra eka prayatnathI grahaNa karAyelA paNa bhASArUpe pariNamana pAmelA pagalo mukAyA pachI te bhASAno pariNAma ekasamaya rahI zake che. be samaya rahI zake che ane adhika samaya paNa rahI zake che tethI bolanAra puruSa dvArA bhASArUpe pariNamana pAmelA pudgalo ekasamaya bhASApariNAmarUpe rahe ane pachI nAza pAme to te ekasamayanI sthitivALA pudgalo kahevAya ane prathama matAnusAra je bhASAvargaNAnA pudgalo grahaNa thAya che te kSetramAM te samaye ja AvelA hoya, sthiti pariNAmavALA hoya ane bolanAra puruSa tene grahaNa karIne bIjA samaye tene mUke to ekasamayanI sthitivALA prApta thAya, vaLI te kSetramAM be, cAra samaya pahelAM AvelA hoya ane grahaNa pachI tarata ja teno nisarga kare to be traNa Adi samayanI sthitivALA paNa prApta thAya. vaLI bhAvathI varNavALA paNa yAvat sparzavALA paNa pudgalo prApta thAya che. tethI e prApta thAya ke je bhASAvargaNAnA pudgalo jIva grahaNa kare che temAM rUpa, rasa, gaMdha ane sparza avazya hoya che. vaLI varNa gaMdha ane rasanI saMkhyAne AzrayIne vicArIe to grahaNa karAyelA bhASAvargaNAnA pudgalonA samudAyamAM niyamathI pAMca varNo, be gaMdha ane pAMca rasa avazya hoya che. vaLI grahaNa karAyelA te samudAyamAMthI koIka bhASAvargaNAnA pudgalane AzrayIne vicArIe to te pudgalomAM pAMcavarNamAMthI koI ekavarNa paNa prApta thAya; kema ke koI bhASAvargaNAnA pudgalamAM kevala kRSNavarNa paNa prApta thAya athavA koI anya eka varNa paNa prApta thAya, to vaLI, grahaNa karAyelA bhASAvargaNAnA te pudgalomAMthI koI bhAgamAM te pAMca varNomAMthI koIka be varNa prApta thAya ke koIka bhAgamAM koIka traNa varNa prApta thAya paraMtu AkhA bhASAvargaNAnA skaMdhane AzrayIne pAMcavarNI avazya prApta thAya. vaLI te bhASAvargaNAnA skaMdhanA koIka bhAgamAM eka be Adi varNo prApta thAya che temAM ekaguNa kALo, begaNa kALo yAvatuM anaMtaguNa kALo varNa paNa prApta thaI zake. A rIte varNamAM jema eka be varNanI prApti che tema gaMdhamAM ane rasamAM paNa jANavuM arthAt koIka bhAgamAM eka ja gaMdha che to AkhA skaMdhamAM avazya be gaMdho che ane te gaMdha paNa eka aMza be aMza yAvat anaMta aMza paNa koIka bhAgamAM prApta thAya. te rIte rasane AzrayIne paNa AkhA skaMdhamAM avazya vAMce rasonI prApti che jyAre te bhASAskaMdhanA koIka dezamAM eka rasa, be rasa AdinI paNa prApti che. vaLI te rasa paNa eka aMza, be aMza AdinI mAtrAthI paNa koIka bhAgamAM prApta thAya che to koIka bhAgamAM anaMta rasAMzo paNa prApta thAya che.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-3 have sparzasaMkhyAne AzrayIne vicArIe to grahaNa karAyelA bhASAvargaNAnA pudgalomAMthI keTalAka bhAganA pudgalo besparzavALA hoya che paraMtu ekasparzavALo bhAga bhASAvargaNAnA pudgalomAM prApta thato nathI; kema ke ekapaNa paramANu avazya besparzavALo hoya ja che tethI te grahaNa karAyelA bhASAskaMdhamAM be sparzathI ochA sparza prApta thAya nahi. te be sparza kayA prApta thAya che ? te batAve che - mRdu-zIta, athavA mRdu-uSNa e be sparzI prApta thAya che, keTalAka bhAgamAM traNa sparzo paNa prApta thAya kaI rIte traNa sparzI prApta thAya che ? te spaSTa kare che - te bhASAvargaNAnA skaMdhanA eka bhAgamAM keTalAka pudgalo mRdu-zIta sparzavALA hoya che ane keTalAka pudgalo mRdu-snigdha sparzavALA hoya che te beno samudAya grahaNa karIne vicArIe to mRdu, zIta, ane snigdha ema traNasparzanI prApti thAya e rIte anya sparza grahaNa karIne traNa sparze bhAvana karavA. vaLI te bhASAvargaNAnA skaMdhamAM keTalAka pudgalo cArasparzavALA paNa hoya che. vaLI AkhA skaMdhanA samudAyane AzrayIne vicAra karIe to cAra sparzavALA ja hoya che. ane samudAyanA koIka bhAgane grahaNa karIe to besparzavALA, traNasparzavALA ke cArasparzavALA paNa prApta thAya. vaLI bhASAvargaNAnA skaMdhamAM je cAra sparze che temAM mRdu ane laghu sparza dareka paramANumAM avasthita che. ane anya be snigdha-uSNa, snigdha-zIta, rUkSa-uSNa ke rUkSa-zIta prApta thAya che. tethI AkhA skaMdhane AzrayIne vicArIe to mRdu ane laghurUpa be, snigdha ane uSNarUpa be tathA zIta ane rUkSarUpa be ema kula cha sparza prApta thAya chatAM zAstrakAroe mRdu ane laghurUpa je avasthita sparza che te dareka paramANumAM avazya che tenI vivakSA karyA vagara bAkInA cAra sparzanI virakSA karela che, tethI bhASAvargaNAnA skaMdho cAra sparzavALA che ema zAstramAM nirdeza karela che A prakArano artha sampradAyathI prApta thAya che. ahIM prazna thAya ke pudgalamAM ATha sparze che te ATha sparzomAMthI cha sparza bhASAvargaNAnA pudgalomAM prApta thAya che to te chanI vivakSA karavAne badale cAranI ja vivakSA kema karI ? avasthita benI vivakSA kema na karI ? tyAM graMthakArazrI kahe che - e prakAre prazna karavo nahi; kema ke sUtranI gati vicitra arthAt judI judI vivakSAne sAme rAkhIne judA judA prakAre sUtronI racanA karAya che tethI avasthitanI vipakSI na karavI ane anavasthitanI ja vivakSA karavI evA AzayathI keTalAMka sUtro racavAmAM Ave che ane keTalAMka sthAne te vastumAM rahelA sarvadharmonI vivakSA karavI te AzayathI paNa sUtro racAya che. vaLI te vastumAM rahelA skUla dharmonI ja vivakSA karavI, sUkSma dharmonI vivekSA na karavI evA AzayathI paNa sUtro racAya che. jethI sUtronA aneka prakAranI paddhatinuM jJAna paNa thAya tethI sUtrakAre sUtra Ama kema racyuM ? ema prazna na karI zakAya.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-3, 4 vaLI je vaikalpika sparze bhASAvargaNAnA pudgalamAM che te zItasparzAdi paNa keTalAka bhAgamAM ekaguNa zIta sparza che keTalAka bhAgamAM beguNa zIta sparza che to keTalAka bhAgamAM yAvat anaMtaguNa zItasparzadi paNa che. A sarva kathana graMthakArazrIe prajJApanAsUtra anusAra karela che. tethI kahe che ke potAnA kahelA kathananA viSayamAM prajJApanAsUtranA AlApakanuM anusaMdhAna karavuM. II3I 20 avataraNikA : atha spRSTAspRSTAdijijJAsAyAmAha - avataraNikArya : have bhASA bolanAra puruSa je bhASAvargaNAnA pudgalo grahaNa kare che te ityAdi viSayaka jijJAsAmAM graMthakArazrI kahe che gAthAH chAyA : - puTThogADha anaMtara aNubAyarauDumahatiriyagAI / AivisayANupuvvIkaliyAI chaddisiM ceva / / 4 / spRSTAvagADhAnantarANubAdarordhvAdhastiryaggAni / AdiviSayAnupUrvIkalitAni Sadigbhyazcaiva // // 4 // spaSTa che ke aspRSTa che anvayArtha: puTTonADhagAMtara anuvAvara3matiriyaD=spaSTa, avagADha, anaMtara, aNu bAdara, Urdhva, adhaH ane tiryak evA, ceva AvisayALuputhvItiyArUM iddisiM=ane Adi viSaya, AnupUrvI kalita ane cha dizithI AvelAM bhASAdravyone bhASA bolanAra jIva grahaNa kare che. 4 // gAthArtha: sRSTa, avagADha, anaMtara, aNu bAdara, Urdhva, adhaH ane tiryak evA ane Adi viSaya, AnupUrvI kalita ane cha dizithI AvelAM bhASAdravyone bhASA bolanAra jIva grahaNa kare che. / / 4 / / TIkA H uktalakSaNAni bhASAdravyANi spRSTAnyeva = AtmapradezaiH saha saGgatAnyeva, gRhNAti nA'spRSTAni / / 1 / / tAnyavagADhAnyeva= AtmapradezaiH sahaikakSetrAvasthitAnyeva, na tvAtmapradezaiH spRSTAnyapyAtmapradezAva
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-4 gAhakSetrAd bahiravasthitAni / / 2 / / tAnyapyanantarAvagADhAnyeva na paramparAvagADhAni, yeSvAtmapradezeSu yAni bhASAdravyANyavagADhAni tairAtmapradezaistAnyeva gRhNAti na tvekadvitrAtmapradezavyavahitAni / / 3 / / tAnyapi bhASAyogyaskanthAnAM mitha eva pradezastokabAhulyA'pekSayA'NUni bAdarANi ca na tvanyathA / / 4 / / tAni ca jIvasya yAvati kSetre grahaNayogyAni bhASAdravyANyavasthitAni tAvatyeva kSetre UrdhvAdhastiryaggAni / / 5 / / tAni cAntarmuhUrtikasya grahaNocitakAlasyA''dAvapi madhye'pi tiryagapi, AdizabdasyopalakSaNatvAt / / 6 / / tAnyapi svaviSayANi spRSTAdIni na punaraviSayANi tadvyatiriktAni / / 7 / / tAnyapyAnupUrvIkalitAni 'AnupUrvI nAma grahaNApekSayA yathAsanatvaM' tayA kalitAni, na punaranIdRzAni / / 8 / / tAni ca niyamAt SaDdigbhya AgatAni gRhNAti na tu tisRbhyazcatasRbhyo vA digbhyaH, bhASakANAM niyamAnasanADyAmavasthAnena teSAM SaDdigAgatAnAmeva pudgalAnAM grahaNasambhavAt / / 9 / / AlApakazcAtra prajJApanAyAmevAnusandhayaH / / 4 / / TIkArca - 3nakSaUni .... prajJApanAkAmevALyeya: IT uktalakSaNavALAM-gAthA-3mAM batAvelAM dravyAdi cAra vizeSavALAM ane sthitisvarUpavALAM, bhASAdravyo spaSTa ja=AtmapradezanI sAthe saMgata ja=sparzIne rahelAM ja, grahaNa kare che=bhASA bolanAra jIva grahaNa kare che. aspaSTane grahaNa karato nathI. avagADha ja teone=AtmapradezonI sAthe eka kSetramAM rahelA ja bhASAvargaNAnA pagalone, jIva grahaNa kare che paraMtu AtmapradezonI sAthe spaSTa paNa AtmapradezanA avagADhanA kSetrathI bahira rahelA bhASAvargaNAnA pugalone jIva grahaNa karato nathI. te paNa=Atmapradezo sAthe avagADha paNa, anaMtara avagADha ja grahaNa kare che, paraMparA avagADha bhASAvargaNAnA pudgalone bolanAra jIva grahaNa karato nathI. anaMtara avagADhano ja artha spaSTa kare che - je AtmapradezomAM je bhASAdravyo avagADha che te AtmapradezothI te ja bhASAvargaNAnA pudgalone grahaNa kare che paraMtu eka be traNa Atmapradeza vyavahita potAnA AtmapradezothI avagADha pudgalone grahaNa karato nathI. te paNa-anaMtara avagADha paNa, bhASAyogya skaMdhono paraspara ja pradezanA thoDAnI ane bahulatAnI apekSAe aNu evA ane bAdara evA bhASAvargaNAtA pudgalone grahaNa kare che, paraMtu anyathA nahiebhASAskaMdhane choDIne atyaskaMdhanI apekSAe aNu ke bAdara skaMdho grahaNa karato nathI. ane te pUrvamAM kahyA e anaMtara avagADha bhASAvargaNAnA pudgalo jIva grahaNa kare che te, jIvanA jeTalA kSetramAM grahaNa yogya bhASAdravyo avasthita che teTalA ja kSetramAM Urdhva, adho ane tiryam evA bhASAvargaNAtA pugalone jIva grahaNa kare che arthAt jIva je kSetramAM avagAhIne rahelo che. te kSetramAM rahelA bhASAvargaNAtA pugalo sarva AtmapradezathI grahaNa kare che temAMthI UrdhvatA AtmapradezothI
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 / gAthA-4 UrdhvasthAnamAM rahelAM bhASAdravyone grahaNa kare che, adhobhAganA AtmapradezothI adhobhAgamAM rahelA bhASAdravyanA pudgalone grahaNa kare che ane tirchAbhAgamAM rahelA AtmapradezothI tin sthAnamAM rahelA bhASAvargaNAnA pudgalone grahaNa kare che. ane te=pUrvamAM varNana karAyelA pRSTAddipariNAmavALA je bhASAvargaNAtA pudgalone jIva grahaNa kare che te, aMtarmuhUrtika grahaNa ucitakALanA AdimAM paNa, madhyamAM paNa ane tiryak paNa grahaNa kare che. 22 ahIM prazna thAya ke blokanA uttarArdhamAM Adi viSaya vagere kahyuM tyAM mAtra 'Adi' ja kahela che chatAM TIkAmAM te Adino artha karatAM AdimAM, madhyamAM ane tiryaMga paNa grahaNa kare che ema kahyuM te prakArano artha kaI rIte prApta thAya ? tethI hetu kahe che Adi zabdanuM upalakSaNapaNuM che. te=paNa prati samaya bolanAra puruSa je bhASAvargaNAnA pudgalo grahaNa kare che te paNa, svaviSayane ja grahaNa kare che=pUrvamAM kahelA spaSTa, avagADha Adi je grahaNane yogya viSayo che te pudgalone grahaNa kare che paraMtu pRSTAdithI vyatirikta aviSayone grahaNa karato nathI. te paNa=pratikSaNa grahaNa karAtA bhASAvargaNAnA pudgalo paNa, AnupUrvI kalita grahaNa kare che. AnupUrvI eTale grahaNanI apekSAe yathA AsannapaNuM, tenAthI yukta evA bhASApudgalone jIva grahaNa kare che, paraMtu anIdaza=AnupUrvI rahita bhASApudgalone grahaNa karato nathI. ane tene=bhASAvargaNAnA pudgalone, niyamathI cha dizAthI AvelAne grahaNa kare che paraMtu traNa athavA cAra dizAthI AvelAne nahi; kema ke bhASA bolanAra jIvonuM niyamathI trasanADImAM avasthAna hovAne kAraNe teone=bolanAra jIvone, cha dizAmAMthI AvelA ja pudgalonA grahaNano saMbhava che ane ahIM=TIkAmAM atyAra sudhI spaSTatA karI e viSayamAM, prajJApanAno ja AlApaka anusaMdhAna karavo joIe. / / 4 / / bhAvArtha : gAthA-3mAM graMthakArazrIe bhASA bolanAra jIva sthita bhASAdravyane grahaNa kare che ane te grahaNa karAtAM bhASAdravyonA dravyAdi cA2no vizeSa batAvyo. tyAM prazna thAya ke jIva je bhASApugalone grahaNa kare che te potAnA Atmapradezo sAthe sparzelA grahaNa kare che ke nahi sparzelA paNa grahaNa kare che ? jema cakSurindriya nahi sparzelA paNa viSayane grahaNa kare che ane sparzanendriya sparzelA ja viSayone grahaNa kare che. teno uttara ApatAM graMthakArazrI kahe che - jIva sRSTa Adi bhASAdravyone ja grahaNa kare che H bhASA bolanAra jIva potAnA Atmapradezone sparzelAM ja bhASAdravyone grahaNa kare che, nahi sparzelAM bhASAdravyone grahaNa karato nathI.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-4 23 vaLI prazna thAya ke bhASAvargaNAnA pulo sparzelA ja grahaNa kare che temAMthI jIvapradezane avagADha ja bhASAvargaNAnA pudgalo grahaNa kare che ke anavagADha paNa bhASAvargaNAnA pulone grahaNa kare che ? jema paramANu je AkAzapradeza upara rahelo che te AkAzapradezane avagADha che ane tenA anaMtara cha dizAnA che pradezone sparzelo che ane avagADha AkAzapradezane paNa sparzelo che tethI paramANune sparza sAta AkAzapradezane che ane avagADha eka AkAzapradezane che tema bhASA bolanAra jIva je AkAzapradeza para che te AkAzapradeza upara rahelA bhASAvargaNAnA pugalo jIvapradezanI sAthe ekapradezamAM avagADha che ane tenI AjubAjunA anaMtara AkAzapradezanI sAthe jIvapradezano avagADha nathI paraMtu jIvapradezano sparza che ane jIvapradeza sAthe anaMtara rahelA AkAzapradeza upara sthita bhASAdravyo sAthe paNa jIvapradezano sparza che tethI prazna thAya ke jIvapradezanI sAthe spaSTa badhA AkAzapradeza para rahelI bhASAvargaNAnA dravyane bolanAra jIva grahaNa kare che ke nahi ? teno uttara Apyo ke spaSTa badhA bhASAvargaNAnA pudgalone jIva grahaNa karato nathI paraMtu Atmapradeza sAthe eka kSetramAM avagADha ja bhASApudgalone bhASA bolanAra jIva grahaNa kare che. vaLI jIvapradezanI sAthe avagADha paNa bhASAdravyomAMthI je anaMtara avagADha bhASAdravyo che te ja bhASAdravyone jIva grahaNa kare che, paraMpara avagADha bhASAdravyane jIva grahaNa karato nathI. tethI e prApta thAya ke bhASA bolanAra jIva bhASA bolatI vakhate sarva AtmapradezothI bhASA bolavAne anukULa vyApAra kare che ane je Atmapradezo je AkAzapradezamAM rahelA hoya te AkAzapradeza para rahelI bhASAvargaNAne jIva te ja AtmapradezothI grahaNa kare che paraMtu dUranA AtmapradezothI anya Atmapradezo sAthe avagADha bhASAdravyone jIva grahaNa karato nathI. vaLI je AkAzapradeza upara potAnA Atmapradezo che te AkAzapradezamAM paNa je anaMtara avagADha bhASAdravyo jIva grahaNa kare che temAM keTalAMka bhASAdravyo aNuparimANavALAM che ane keTalAMka bAdara parimANavALAM che ane A aNuparimANa paNa bhASAdravyanA skaMdhanA pradezanI alpatA adhikatAne AzrayIne che, anya skaMdhone AzrayIne nathI. jema koIka bhASAvargaNAno skaMdha jaghanya anaMta paramANuono banelo che tema eka eka adhika paramANuvALA paNa bhASAvargaNAnA skaMdho jagatamAM che. ane eka ekanI vRddhi anaMta paramANu sudhI che tethI jaghanya anaMta paramANunI banelI bhASAvargaNA karatAM anaMta adhika paramANunI utkRSTa bhASAvargaNA che ane bolanAra jIva je bhASAvargaNAnA skaMdha grahaNa kare che te prati samaya anaMtA bhASAvargaNAnA skaMdho grahaNa kare che temAMthI keTalAka dho bhASAvargaNAnA hovA chatAM alpa paramANuvALA che tethI adhika paramANuvALA bhASA kaMdhonI apekSAe te bhASAvargaNAnA skaMdhane aNu kahevAya che ane te aNu skaMdhanI apekSAe adhika paramANuvALA bhASAvargaNAnA skaMdhane bAdara skaMdha kahevAya che. tethI e prApta thAya ke bhASA bolanAra jIva prati samaya je bhASAvargaNAnA pudgalone grahaNa kare che temAMthI keTalAka skaMdho aNu che ane keTalAka skaMdho bAdara che. vaLI bhASA bolanAra jIva jeTalA kSetramAM avagAhIne rahelo che te sarvakSetramAM rahelAM bhASAdravyone grahaNa kare che tethI potAnA jIvapradezanI apekSAe UrdhvathI paNa grahaNa thAya che, adhothI paNa grahaNa thAya
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-4 che ane tiryathI paNa grahaNa thAya che; kema ke bolanAra jIvanA keTalAka pradezo Urdhva sthAnamAM che te pradezothI Urdhva sthita bhASAdravyone grahaNa kare che, keTalAka pradezo adhaH sthita che jema pAda AdinA pradezo, te pradezathI adhaH sthita bhASAvargaNAne grahaNa kare che ane keTalAka pradezo madhyanI apekSAe tiA rahelA che te pradezanA sthAne rahelI bhASAvargaNAne te pradezothI jIva grahaNa kare che tethI tirthaMgu rahelI paNa bhASAvargaNA jIvathI grahaNa thAya che. vaLI bolanAra jIva zabdaprayoga kare che tyAre te bhASA bolavAno kALa aMtarmuhUrtika hoya che te aMtarmuhUrtakALamAM prathama samayamAM paNa bhASAvargaNAnA pudgalo grahaNa kare che, bIjA samayamAM paNa bhASAvargaNAnA pudgalo grahaNa kare che, ema pratisamaya bhASArUpe pariNamana pamADIne te pudgalonuM niHsaraNa kare che, phakta antima samayamAM grahaNa nathI hotuM, mAtra niHsaraNa hoya che, tenI pUrvanA dareka samayomAM grahaNa ane niHsaraNa ubhaya hoya che, ane prastutamAM grahaNanI vicAraNA che tethI kahe che ke AdimAM paNa grahaNa kare che, madhyamAM paNa grahaNa kare che ane tiryak paNa grahaNa kare che=prathama samayathI mAMDIne niHsaraNanA pUrva samaya sudhI satata grahaNa kare che. jema koI ghaTa zabda bole to 'gha' zabda bolavAno kALa paNa asaMkhyAtasamayano che, 'Ta' zabda bolavAno kALa paNa asaMkhyAtasamayano che ane ghaTa zabda bolavA arthe prathama samayathI mAMDIne bhASAvargaNAnA pudgalo grahaNa thAya che ane ghaTa bolyA pachI bolavAno virAma hovAthI antima samayamAM navA bhASAvargaNAnA pudgalonuM grahaNa nathI phakta niHsaraNa che ane prathama samayamAM mAtra grahaNa che niHsaraNa nathI tethI bhASAvargaNAnA pudgalono grahaNakALa prathama samayathI mAMDIne bolavAnA virAmanA pUrva samaya sudhIno che. tethI bolavAnA prAraMbha samaye grahaNa kare che, madhyamAM paNa grahaNa kare che ane madhyathI AgaLa tiryak paNa grahaNa kare che. vaLI aMtarmuhUrta sudhI jIva bhASAvargaNAnA pudgalo Adi madhya ane tirdhyAmAM grahaNa kare che te paNa svaviSayane ja grahaNa kare che=pUrvamAM je kahela ke spaSTa, avagADha, anaMtara grahaNa kare che te svaviSayane ja grahaNa kare che paraMtu tenAthI atirikta grahaNa karato nathI. ahIM prazna thAya ke bhASA bolanAra jIva je AkAzapradeza upara rahelo che te AkAzapradeza upara avagAhIne rahelI je vargaNAone te grahaNa kare che tenAthI anaMtaguNI adhika te AkAzapradeza upara anya bhASAvargaNAo rahelI che, tethI te sarvavargaNAmAMthI pratiniyata evI prastuta vargaNAne te jIva grahaNa kare che, anya te AkAzapradeza para rahelI bhASAvargaNAne te jIva grahaNa karato nathI. temAM kaI vargaNAo te grahaNa kare ane kaI vargaNAone te grahaNa na kare tenuM niyamana koNa kare ? tethI graMthakArazrI kahe che - te paNa AnupUrvIkalita vargaNAo grahaNa kare che. AnupUrvIno artha TIkAkArazrI spaSTa kare che - grahaNanI apekSAe je vargaNAmAM AsannapaNuM che te AnupUrvIthI kalita che ane jemAM AsannapaNuM nathI tene grahaNa karato nathI.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-4 25 tethI e prApta thAya ke jIva je AkAzapradeza upara rahelo che te AkAzapradezamAM rahelI anaMtI bhASAvargaNAmAMthI je vargaNAomAM te jIvathI grahaNane anukULa AsannabhAva che te vargaNAone te jIvA prathama grahaNa kare che, tyArapachI bIjA samaye te jIvathI grahaNane anukULa je bhASAvargaNAmAM AsannabhAva thAya che, te samaye te jIva te vargaNAo grahaNa kare che. A rIte bolavA sudhInA kALamAM je je vargaNAmAM AsannabhAva thAya che te te samaye te te vargaNAo grahaNa kare che ane je vargaNAomAM grahaNane anukULa AsannabhAva thayo nathI te vargaNAne te AkAzapradezamAM rahelI hovA chatAM te jIva grahaNa karato nathI. jema eka AkAzapradeza para anaMtA paramANuo rahelA che temAMthI je paramANamAM anya paramANa sAthe saMyukta thaIne skaMdha thavAno Asatra pariNAma thAya te paramANuo te AkAzamAM rahIne aMdha banI jAya che. anya paramANuo te AkAzapradeza upara hovA chatAM skaMdha banatA nathI, tethI jema je paramANumAM skaMdha thavAno AsannapariNAma thAya che te paramANuothI aMdha bane che. tema je bhASAvargaNAnA pudgalomAM jIvathI grahaNane anukULa AsannabhAva thAya che te samaye grahaNanA AsannapariNAmavALI vargaNAone te jIva grahaNa kare che. ane jema te AkAzamAM rahelA anya paramANuomAM skaMdhano AsannabhAva nahi hovAthI aMdha thato nathI tema jIvapradeza sAthe ekapradezamAM avagADha paNa je bhASAvargaNAmAM grahaNane anukULa AsannabhAva thato nathI te bhASAvargaNA jIvathI grahaNa thatI nathI. vaLI je AkAzapradeza upara jIva rahelo che te pradeza upara avasthitapariNAmavALI bhASAvargaNAne grahaNa kare che to paNa te AkAzapradeza upara keTalIka vargaNAo pUrvathI ja avasthita che tema chae dizAmAMthI navI navI bhASAvargaNAo gatipariNAmavALI thaIne te ja samaye te AkAzapradeza upara avasthitapariNAmavALI paNa thAya che, tethI chae dizAomAMthI AvatI ane te AkAzapradeza upara rahelI avasthitapariNAmavALI vargaNAomAMthI je AsannapariNAmavALI hoya tene bhASA bolanAra jIva grahaNa kare che te batAvavA mATe graMthakArazrI kahe che ke traNa, cAra dizAmAMthI AvelI nahi paraMtu niyamathI chae dizAmAMthI AvelI bhASAvargaNAne bolanAra jIva grahaNa kare che. ahIM chae dizAmAMthI AvelI bhASAvargaNAne kema grahaNa kare che ane traNa cAra dizAmAMthI AvelIne kema grahaNa karato nathI ? tenI spaSTatA karatAM graMthakArazrI kahe che - bolanAra jIva niyamathI trasanADImAM ja hoya che, tethI trasanADInA cheDe rahelo paNa jIva jyAre bole che tyAre trasanADInA bahArathI te dizAmAMthI AvatI paNa bhASAvargaNA te sthAnamAM avazya prApta thAya che, tethI chae dizAthI bhASAvargaNAnA pudgalonA AgamananI prApti che. phakta lokanA cheDe koI jIva hoya to ja te dizAmAMthI bhASAvargaNAnA AgamananI aprApti thAya, paraMtu bolanAra kyAreya trasanADIthI bahAra jaI zakato nathI ane e dizAomAMthI vargaNAonuM gamana, Agamana satata bahupramANamAM cAlu che, tethI koI evo samaya nathI ke jethI chae dizAmAMthI te te sthAnamAM bhASAdravyonA AgamananI ane avasthitinI prApti na thAya.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-4, 5 A sarva kathana graMthakArazrIe prajJApanAnA vacana anusAra karela che tethI prajJApanAnA zAstravacana, yukti ane anubhava anusAra bhASAvargaNAnA grahaNaviSaya vicAraNA karavI joIe jethI yathArtha padArthano bodha thAya.IIII avataraNikA : tadevamuktaM kIdRzAni gRhNAtIti, atha kIdRzAni nisRjatItyAha - avataraNikA : pUrvamAM varNana karyuM e rIte kevA prakAranAM bhASAdravyo grahaNa kare che e kahevAyuM, have kevA prakAranAM bhASAdravyono nisarga nisaraNa, kare che ? ene kahe che - gAthA : bhinAi koi nisirai tivvapayatto paro abhinAI / bhinnAi jaMti loga, aNaMtaguNavuDijuttAi / / 5 / / chAyA : bhinnAni kazcitrisRjati tIvraprayatnaH paro'bhinnAni / bhinnAni yAnti lokamanantaguNavRddhiyuktAni / / 5 / / anvayArtha: tivrAyo vo mitrArU nisara tIvra prayatnavALo bhASA bolanAra koI jIva bhinna bhinna evA bhASAvargaNAtA pugalone, visarjana kare che. po mArUM para=maMda prayatnavALo koI jIva abhinna bhASAvargaNAnA pudgalonuM visarjana kare che. savaMta kuLavuddhinuttArUM minnADu naMti to anaMtaguNavRddhiyukta evAM bhinna bhASAdravyo lokanA aMta sudhI jAya che. pA. gAthArtha - tIvra prayatnavALo bhASA bolanAra koI jIva bhinnane bhinna evA bhASAvargaNAnA pudgalone, nisarjana kare che. para=maMda prayatnavALo koI jIva abhinna bhASAvargaNAnA pudgalonuM nisarjana kare che. anaMtaguNavRddhiyukta evAM bhinna bhASAdravyo lokanA aMta sudhI jAya che. ApA TIkA - ___ kazcitrIrogatAdiguNayuktastathAvidhAdarAt tIvraprayatno vaktA bhinnAni-AdAnanisargaprayatnAbhyAM khaNDazaH kRtAni bhASAdravyANi, nisRjati, paro-vyAdhigrastatayA'nAdarato mandaprayatnaH, abhinnAni tathAbhUtasthUlakhaNDAtmakAni tAni nisRjati /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-5 tatra bhinnAni bhASAdravyANi sUkSmabahutvAbhyAmanyadravyavAsakatvAt anantaguNavRddhiyuktAni santi lokaM yAnti=SaTsu dikSu lokAntaM vyApnuvantItyarthaH / tathA ca pAramarSaH - "jIve NaM bhaMte! jAiM davvAiM bhAsattAe gahiAI Nisirai tAI kiM bhiNNAI Nisirai abhiNNAI nisirai? goyamA! bhinnAiM pi Nisirai, abhiNNAI pi Nisirai / jAiM bhiNNAI Nisirai tAI aNaMtaguNaparivuDDie parivukumArUM noraMta saMta !" tti 5 (.mA.sUtra 262) bhASyakAro'pyAha - "koI maMdapayatto Nisirai sayalAI ceva davvAiM / anno tivvapayatto so muMcai bhiMdhiuM tAI / / 380 / / bhinnAiM suhumayAe, aNaMtaguNavaDDiyAiM logaMtaM / pati pUrati ya masAr3a niraMtara to pArU8rA" (vi.ma.mI.nAthA 380-382) ITI TIkArca - trIrogavilupu.... vyAnuvannIcartha: koIka nIrogAdi guNayukta tevA prakAranA yatnathI-tIvra prakAranA bolavAne anukULa vyApArathI, tIvraprayatnavALo vaktA, bhinnaHgrahaNanA ane nisaraNanA prayatna dvArA khaMDa khaMDa, karAyelAM, bhASAdravyo visarjana kare che. para=acapuruSa vyAdhigrastapaNAne kAraNe anAdarathI maMdaprayatnavALo abhinna tevA prakAranAM skUla khaMDAtmaka, bhASAdravyo visarjana kare che. tyAM=visarjana karAyelAM dravyomAM, bhinna evAM bhASAdravyo, sUkSma ane bahupaNuM hovAne kAraNe anya dravyonuM vAsakapaNuM hovAthI=mukAyelAM bhASAdravyothI atyabhASAdravyonuM vAsakapaNuM hovAthI, anaMtaguNavRddhiyukta chatA=mukAtI vakhate jeTalAM bhASAdravyo hatAM te uttara uttara anaMtaguNavRddhiyukta thayA chatA, lokane vyApta kare cheHchae dizAmAM lokanA aMtabhAgasudhI vyApta thAya che e prakArano artha che 'tti' zabdano e prakArano artha che. tathA pArakarSa - ane te prakAre pAramaSa che-paramaRSinuM vacana che. nIve f ..... kunta " tti "he bhagavaMta jIva je dravyone bhASApaNAthI grahaNa kare che ane nisaraNa kare che te zuM bhinna dravyo ni:saraNa kare che ke abhinna dravyo ni:saraNa kare che ? bhagavAna kahe che he gautama bhinna paNa ni:saraNa kare che, abhinna paNa niHsaraNa kare che. je bhinna bhASAdravyonuM niHsaraNa kare che te bhASAdravya anaMtaguNa parivRddhithI parivRddhine pAmatA lokAMta sudhI sparze che." (pra. bhA. sUtra 169) 'tti' zabda pAraarSanA uddharaNanI samApti mATe che. bhagavaroDathAda - bhASyakAra paNa kahe che -
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-5, 6 'AruM.... tAruM I" "koI maMda prayatnavALo sakaLa ja dravyone=bheda karyA vagara sakala ja dravyone, niHsaraNa kare che. tIvra prayatnavALo anya evo te=bhASA bolanAra jIva, bhedIne bolAyelA bhASAvargaNAno bheda karIne, teone bhASAdravyone, mUke che." li380 (vizeSAvazyakabhASya gAthA-380) mannArUM ..... nori " "bhedAyelAM evAM bhASAdravyo sUkSmapaNuM hovAthI anaMtaguNaparivRddhivALA lokanA aMtane prApta kare che ane bhASAdravyo nirantara lokane pUre che. ll382aa" (vizeSAvazyakabhASya gAthA-382) pA bhAvArtha tavyatirikta dravyabhASAnA traNa bhedo gAthA-ramAM batAvelA temAMthI grahaNanuM svarUpa kaMIka graMthakArazrIe pUrvamAM batAvyuM. have nisarganuM svarUpa batAve che - bhinna nisaraNa bhASAdravyanI lokavyApitA - koI puruSa roga rahita hoya, bhASA bolavAnI utkaTa zakti yukta hoya tevo puruSa utkaTa prayatnapUrvaka bhASA bole che tyAre bhASAdravyanA grahaNa ane nisaraNanA prayatna dvArA khaMDa karelAM bhASAdravyonuM niHsaraNa kare che, je abhighAtathI bhASAdravyanuM niHsaraNa che. te bhASAdravyo grahaNa ane niHsaraNanA prayatnathI ghaNA khaMDo thayelA hovAthI sUma bane che ane saMkhyAmAM ghaNAM thAya che. vacamAM AvatAM bhASAdravyone potAnA pariNAmathI vAsita karIne potAnA jevA ja bhASApariNAmarUpe karavo te bhASAdravyono svabhAva che, tethI te bhASAdravyo satata anaMtaguNavRddhiyukta bane che ane e dizAmAM lokanA aMta sudhI vyApta bane che. vaLI anya koI puruSa vyAdhigrasta hoya ane tenA kAraNe tevA dRDha prayatna na kare paraMtu maMda prayatnathI ja bole to je bhASAvargaNAnA pugalone te grahaNa kare che, te sthUlabhASAdravyonA khaMDone bhedyA vagara visarjana kare che, tethI te puruSathI mukAyelAM abhinna bhASAdravyo lokata sudhI jatAM nathI. paII avataraNikA - athA'bhinnAni kathaM bhavantItyAha - avataraNikArya :have abhinna bhASAdravyo kevI rIte thAya che ? ene kahe che - gAthA : bhijjanti abhinAI avagAhaNavaggaNA asaMkhijjA / gaMtuM va joyaNAI saMkhijjAiM vilijjati / / 6 / / chAyA : bhidyante'bhinnAni avagAhanavargaNA asaMkhyeyAH / gatvA vA yojanAni saMkhyeyAni vilIyante / / 6 / /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-6 anvayArtha : gAthArtha : aminnArUM=abhinna evAM bhASAdravyo, hinnA avAdaLavA=asaMkhyAta avagAhanavargaNAone, taMtuM minnatti=oLaMgIne bheda pAme che=vizarArubhAvane prApta kare che. va=athavA vizarArubhAvane pAmelA, saMdhinnArUM noyArUM gaMduM vilinnatti=saMkhyAta yojana jaIne vilaya pAme che=bhASAdravyo zabdapariNAmano tyAga kare che. IIFI 29 : abhinna evAM bhASAdravyo asaMkhyAta avagAhanavargaNAne oLaMgIne bheda pAme chevizarArubhAvane prApta kare che, ane vizarArubhAvane pAmelA saMkhyAta yojana jaIne vilaya pAme che= bhASAdravyo zabdapariNAmano tyAga kare che. II9I TIkA H abhinnAni bhASAdravyANi asaGkhyeyA avagAhanAvargaNAH, avagAhanA nAmaikaikasya bhASAdravyasyA''dhArabhUtA asaMkhyeyapradezAtmaka kSetravibhAgarUpAH, tAsAM vargaNAH = samudAyAstAH, gatvA = atikramya, bhidyante = vizarArubhAvaM bibhrati, vizarArUNi ca punastAni saMkhyeyAni yojanAni gatvA vilIyante= zabdapariNAmaM vijahatItyarthaH / tathA ca sUtram- "jAI abhiNNAI Nisirai tAiM asaMkhejjAo ogAhaNavaggaNAo gaMtA bhedamAvajjaMti / saMkhejjAI joyaNAiM gaMtA viddhaMsamAvajjaMti / / " tti / / (pra. bhA. sUtra 169 ) bhASyamapi "gaMtumasaMkhejjAo avagAhaNavaggaNA abhinnAiM / miiti dhaMsameti ya, saMvruSnA noyaLA taMtuM ||rU8||" (vi.gA.mA.zno. rU82) / / 6 / / TIkArya : abhinnAni vinatItyartha:| abhinna bhASAdravyo asaMkhyAtA avagAhanA vargaNA jaIne bheda pAme che ema anvaya che. eka eka bhASAdravyanA AdhArabhUta asaMkhyAta pradezAtmaka kSetra vibhAgarUpa avagAhanA che teonA samudAyane atikrama karIne bheda pAme che=vizarArubhAvane dhAraNa kare che, ane vizarArubhAvarUpa evA teo=bhASAdravyo, saMkhyAta yojana jaIne vilaya pAme che=zabdapariNAmano tyAga kare che e prakAre vilaya pAme che zabdano artha che. tathA ca sUtram - ane te pramANe sUtra che "nArUM..... Avapnati / / " tti / / "je abhinna bhASAdravyonuM niHsaraNa kare che te=abhijJabhASAdravyo, asaMkhyAta avagAhanA vargaNAne atikramaNa karIne bhedane prApta kare che, saMkhyAta yojana jaIne vidhvaMsane prApta kare che." (pra. bhA. sUtra 169) -
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 'tti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. bhASya paNa che bhASyamapi = bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 / gAthA-6, 7 "gaMtumasaMkhejjAo taMtuM / / " "asaMkhyAta avagAhanA vargaNA jaIne abhinna evAM bhASAdravyo bhedane pAme che ane saMkhyAta yojana jaIne dhvaMsane pAme che. 381 / / " (vizeSAvazyakabhASya gAthA-381) // 6 // bhAvArtha : abhinna niHsaraNa bhASAdravyanuM svarUpa : je puruSa maMda prayatnathI bhASA bole che te bhASAdravya khaMDa thayA vagara abhinna ja mukhamAMthI niHsaraNa pAme che ane te nIkaLela bhASAdravyanA AdhArabhUta asaMkhyAta pradezAtmaka kSetravibhAgarUpa je avagAhanA che teTalA kSetrapramANa asaMkhyAta avagAhana vargaNAo pasAra karIne te bhASAdravya bhedane pAme che-temAM vartato zabdano pariNAma te rIte atyaMta maMda thAya che ke te rIte saMbhaLAto nathI. AnAthI e prApta thAya ke abhinna bhASAdravyane bolanAra puruSanA mukhamAMthI nIkaLelI bhASAnuM je asaMkhyAta pradezane avagAhana karanAra je kSetra che te kSetrane asatkalpanAe eka iMca pramANa gaNIe to te bhASAdravyanI avagAhana vargaNA eka iMca kahevAya ane tevA asaMkhyAta iMca pramANa asaMkhyAta avagAhana vargaNArUpa kSetranuM atikrama karIne te bhASA zabdarUpe saMbhaLAya nahi tevA pariNAmavALI thAya che, vaLI viza2Aru pariNAmane pAmelA te bhASAdravyanA pugalo saMkhyAta yojana gayA pachI zabdapariNAmano tyAga kare che arthAt bhASAvargaNArUpe te rahI zake paraMtu bolanAra dvArA niSpanna thayelo zabdapariNAma te bhASAdravyamAMthI nAza pAme che. IIII avataraNikA : atha yo'yaM bhASAbhedaH kriyate sa katividha iti prasaGgAdAha avataraNikArtha : have je A bhASAno bheda karAya che te keTalA prakArano che ? ene=bhASAnA bhedane, prasaMgathI kahe che bhAvArtha: gAthA-5mAM graMthakArazrIe kahela ke nisarjana karAtI bhASA bhinna ane abhinna be prakAranI che temAM abhijJabhASA kyAM sudhI zabdapariNAmarUpe rahe che ? tenI spaSTatA gAthA-6mAM karI. have tIvra prayatnathI bolanAra vaktA dvArA je bhASAnA bhedo=TukaDA, karAya che te bhASAnA bhedo keTalA prakAranA che ? tene prasaMgathI kahe che
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-7 : 31 gAthA : se bhee paMcavihe khaMDe payare a catriAbhae / aNutaDiyAbhae taha, carime ukkariAbhae / / 7 / / chAyA : sa bhedaH paJcavidhaH khaNDaH pratarazca cUrNikAbhedaH / anutaTikAbhedastathA carama utkarikAbhedaH / / 7 / / anvayArthaH je megha=te bheda=pUrvamAM kahelA tIvra prayatnathI bolAyela bhASAnA bheda, paMcavi pAMca prakAranA che. vaMde payare trigame tada gaguDiyAmeNa varine varigAme (1) khaMDa, (2) pratara, (3) cUNikA, (4) aNutaTikAbheda ane (5) carama utkarikAbheda. pAchA gAthArtha : te bheda-pUrvamAM kahelA tIvra prayatnathI bolAyela bhASAnA bheda, pAMca prakAranA che. (1) khaMDa, (2) pratara, (3) cUrNikAbheda, (4) anutaTikAbheda ane (5) carama utkarikAbheda. II7ll TIkA :. sapUrvoktaH, bhedaH bhASAdravyANAM yathAvasthitAnAmavayavavibhAgaH, paJcavidhaH paJcaprakAraH / khaMDe tti khaNDabhedaH prathamaH; payare tti pratarabhedo dvitIyaH; cUrNikAbhedastRtIyaH tatheti samuccaye; anutaTikAbhedazcaturthaH; caramaH sUtroktakramApekSayA'ntima, utkarikAbheda iti / tathA ca pAramarSam - "etesiM NaM bhaMte ! davvANaM kativihe bhede paNNatte? goyamA ! paMcavihe bhee paNNatte / taM jahA khaMDAbhee, payarabhee, cuNNiAbhae, juDiyA, sariNAme " (aa. ma. sU) 70)tti pAchA TIkArtha: sa... kRti te pUrvokta bheda yathAvasthita bhASAvyano avayavavibhAga=bhASAdravya bhASApariNAmarUpe rahe te prakAre avasthita evA bhASAdravyono bhedane kAraNe thayelo avayava vibhAga, pAMca prakArano che. prathama khaMDa che, bIjo pratara bheda che, trIjo cUNikAbheda che. gAthAmAM rahela tathA zabda samuccayamAM che. anukaTikAbheda cotho che, carama-sUtramAM kahelA kramanI apekSAe atima, utkarikAbheda che. tathA 2 paramarSa - ane te pramANe pArasarSa che - "uttesi.... karinAeg I" tti "he bhagavaMta A dravyonA=bolIne mukAyelAM bhASAdravyonA, keTalA prakAranA bhedo batAvAyA che ?
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-7, 8 bhagavAna gautamasvAmIne uttara Ape che - he gautama ! pAMca prakAranA bhedo kahevAyA che. te A pramANe - khaMDabheda, pratarabheda, cUNikAbheda, anutaTikAbheda, ane utsarikAbheda." (pra. bhA. sU. 170). 'tti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. IIkA. avataraNikA : arthateSAM bhedalakSaNAnyAha - avataraNikArya : have AmanA=bheda pAmatAM bhASAdravyonAM, bhedanAM lakSaNone kahe che - gAthA : ayakhaMDavaMsapippalicuNNadaheraMDabIabheasamA / ee bheavisesA, diThThA telukkadaMsIhiM / / 8 / / chAyA : aya:khaMDavaMzapippalIcUrNahRdairaNDabIjabhedasamAH / ete bhedavizeSA dRSTAstrailokyadarzibhiH / / 8 / / anvayArtha sAravaMDavaMpittirUparaMvIgamegasanA=ayakhaDakalokhaMDano TukaDo, vaMza, pippalicUrNa, hRda=sarovara, eraMDabIja A sarvenA bheda jevA, visA=A bhedavizeSo tIvra prayatnathI uccAraNa karIne bolAyelI bhASAnA bhedavizeSo, tenuvavavaMsIliMkanailokyadarzI evA bhagavAna vaDe, vijJA=jovAyA che. ll8l. gAthArtha : ayaHkhaMDalokhaMDano TukaDo, vaMza, pippalIcUrNa, hRda=sarovara, ane eraMDabIja A sarvenA bheda jevA A bhedavizeSo=tIvra prayatnathI uccAraNa karIne bolAyelI bhASAnA bhedavizeSo, vailokyadarzI evA bhagavAna vaDe levAyA che. IIkII. TIkA - ete bhedavizeSAstrailokyadarzibhiH bhagavadbhiH; ayaHkhaNDavaMzapippalIcUrNahadairaNDabIjabhedasamA draSTAH, tathA ca ayaHkhaNDAdibhedavaditarabhedApekSaM bhedaniSThaM vailakSaNyameva khaNDabhedAdInAM lakSaNam, tacca jAtirUpamupAdhirUpaM vetyanyadetat /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya ra nAga-1 | sta -1/gAthA-8 33 tathA cAbhihitam-"se kiM taM khaMDAbhee? khaMDAbhee jaNNaM ayakhaMDANa vA taukhaMDANa vA taMbakhaMDANa vA sIsagakhaMDANa vA rayayakhaMDANa vA jAtarUpakhaMDANa vA khaMDaeNa bhede bhavati se taM khaMDAbhee / 1 / se kiM taM payarabhee? payarabhee jaNNaM vaMsANa vA vettANa vA NalANa vA kadalIthaMbhANa vA abbhapaDalANa vA payarabheeNaM bhede bhavati se ttaM payarabhede / 2 / se kiM taM cuNNiyAbhede? cuNNiAbhede jaNNaM tilacuNNANa vA muggacuNNANa vA mAsacuNNANa vA pippalIcuNNANa vA miriyacuNNANa vA siMgaberacuNNANa vA cuNNiAe bhede bhavati se taM cuNNiAbhede / 3 / se kiM taM aNutaDiyAbhede ? aNutaDiyAbhede jaNNaM agaDANa vA talAgANa vA dahANa vA nadINa vA vAvINa vA pukkhariNINa vA dIhiANa vA guMjANa vA guMjAliyANa vA sarANa (granthAgraM-100 zloka) vA sarasarANa vA sarapaMtiyANa vA sarasarapaMtiANa vA aNutaDiyAbhede bhavati se taM aNutaDiyAbhede / 4 / se kiM taM ukkAriyAbhee? ukkAriyAbhee jaNNaM mUsANa vA maMDUsANa vA tilasiMgANa vA muggasiMgANa vA mAsasiMgANa vA eraMDabIANa vA phuDiyA ukkAriAe bhee bhavati se taM ukkAriAbhee / 5 / " tti / / (pra. bhA. sU. 170) na ca vAcyamevaM bhidyamAnAnAM bhASAdravyANAmeva nAzApattiravayavavibhAgAd dravyA'samavAyikAraNIbhUtavijAtIyAvayavasaMyoganAzAditi, ghaTe chidraparyAyavattatra bhedaparyAyotpAde'pi dravyAntarotpAdAnabhyupagamAt, viziSTotpAdasya ca viziSTadhvaMsaprayojakatvenA'viziSTAvasthAnA'pratipanthitvAt, anyathA dvitIyAdisamayeSvavasthitasyaiva ghaTasya dvitIyAdisamaye viziSTatayotpAdena dhvaMsavyavahAraprasaGgAt, na ca chidraghaTo'pi tadghaTabhinna evotpadyata iti vAcyam daNDAdyavyApAreNa tadutpAdasyA''kasmikatvAt / ___ atha daNDAdikaM heturghaTavizeSa eva na tvatrApIti cet ? apUrveyaM kalpanA astu vAM tathA, tathApi 'ghaTe chidramutpatraM na tu ghaTo vinaSTa' iti vyavahAraH kathamupapAdanIyaH ? ityadhikaM sammatiTIkAyAm / vastutaH saMyoganAzasya na dravyanAzakatvam, kintvAvazyakatvAd bhedasyaiva; tasya ca na bhedatvena tathAtvaM kintu bhedavizeSatvena, tathA ca mandaprayatnoccaritabhASAdravyANAM gativizeSaprayuktabhedasya taddhvaMsajanakatve'pyAdAnanisargaprayatnajanitabhedasya na tathAtvamiti yathAsUtraM yuktamutpazyAmaH / / 8 / / TImArtha : ete ..... vetyanyadetat / sAvizeSIthA -mAM 8 bhASAnA me BAL meM vizeSa vailokyadarzI evA bhagavAna vaDe lokhaMDano TukaDo, vAMsa, pippalIcUrNa, sarovara ane eraMDabIjanA bhedo samAna jovAyA che ane te rIte-pUrvamAM kahyuM ke bhagavAna vaDe ayaHkhaMDa Adi bhedo samAna bhASAnA bhedo jovAyA che te rIte, lokhaMDanA TukaDAdinA bhedanI jema ItarathI bhedanI apekSAvALuM vastunA astitvano nAza thAya tevA rUpAntara dravyonA kAraNabhUta evA itarathI bhedanI apekSAvALuM, bhedaniSTha lakSaya ja khaMDabhedAdinuM lakSaNa che. ane te khaMDabhedAdinuM lakSaNa karyuM che, jAtirUpa che athavA upAdhirUpa che e anya vastu che.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 / gAthA-8 tathA vAditam - ane te pramANe kahevAyuM che=prajJApatAsUtramAM kahevAyuM che - se kiM te .... DAribApe " tti ! te khaMDabheda zuM che ? khaMDabheda je lokhaMDanA TukaDAono, punA TukaDAono kalAInA TukaDAono, tAMbAnA TukaDAono, sIsAnA TukaDAono, rajatanA TukaDAono ane suvarNanA TukaDAono khaMDa thavAthI bheda thaye chate te=bheda, teno=bhASAdravyano, khaMDabheda che. 1. te pratarabheda zuM che ? pratarabheda je vAMsonA, netaranA, nala nAmanA ghAsanA, keLanA vRkSanA, abhrapaTalonA, prataranA bhedathI bheda hote chate te=bheda, teno=bhASAdravyono prArabheda che. rA. - te cUNikAbheda zuM che ? cUNikAbheda je talanA cUrNonA, maganA cUrNonA, aDadanA cUrNonA, pIparanA cUrNonA. maracAnA cUrNonA, sUMThanA cUrNonA, cUNikAthI bheda thaye chate te=bheda teno=bhASAdravyano, cUNikAbheda che. 3. te aNutaTikAbheda zuM che? aNutaTikAbheda je agaDoLo, taLAvono, drahono, nadIono, vAvaDIono, puSkariNIono, dIdhikAno, guMjAno, guMjAlikAno, sarovarano, sarasarovarono, sarapaMktiono, sarasarapaMktionA aNutaTikAthI bheda hote chate te=bheda, teno=bhASAdravyono, aNutaTikAbheda che. jA, te utkarikAbheda zuM che? utkarikAbheda je uMdaronAM, deDakAonAM, talanI phaLInAM, maganI phaLInAM, aDadanI phaLInAM, eraMDanAM bIja phUTavAthI utkarikAthI=bheda thaye chate te=bheda, teno=bhASAdravyono, utsarikAbheda che. pA" (pra. bhA. sU. 170) 'tti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. nA vAa ....... kumutvathAma: II ane A rItepUrvamAM bhedane pAmelI bhASA khaMDAdibhedavALI thAya che ema batAvyuM e rIte, bhivamAna bhASAdravyatA ja nAzatI Apatti che-te bhASAkhaMDArirUpa bheda thavAne kAraNe bhASAdravya ja raheze nahi e rUpa nAzanI Apatti che; kema ke avayavanA vibhAgathI bhASAdravyanA avayavonA vibhAgathI, dravyatA asamavAdhikAraNIbhUta vijAtIya avayavasaMyogano nAza thAya che=bhASAdravyatA asamavAdhikAraNIbhUta evA bhASAdravyano vijAtIya evo avayavano saMyoga teno nAza thAya che, ema te kahevuM; kema ke ghaTamAM chidraparyAyanI jema tyAM=bhedane pAmelI bhASAmAM, bhedaparyAyano utpAda thavA chatAM paNa dravyAtaranA utpAdano abhyapagama che te bhASAdravya bhASAparyAyane choDIne anya dravyarUpa utpanna thAya che te prakAre zAstramAM asvIkAra che ane viziSTa utpAdanuM bhASAdravyano bhASAdravyarUpe nAza na thAya te prakAre khaMDAdi bhedorUpa bhASAdravyanA viziSTa utpAdavuM, viziSTa dhvaMsaprayojakapaNuM hovAthIebhASAdravyano bhASArUpe nAza na thAya chatAM bhASAnA mULa skaMdhano TukaDArUpe dhvaMsa thAya tevA viziSTa dhvaMsanuM prayojakapaNuM hovAthI, aviziSTa avasthAnanuM apratipatyipaNuM che pUrvamAM je bhASAdravya hatuM tenA jevuM ja aviziSTa bhASAdravya rahe tevA prakAranA aviziSTa avasthAnanuM avirodhipaNuM che, anyathA-ghaTamAM chidraparyAya thAya che tyAre ghaTamAM je viziSTa utpAda thayo te ghaTanA aviziSTa avasthAnano apratipatyi che tema na svIkAro to
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-8 35 dvitIyAdi samayamAM avasthita ja ghaTanuM dvitIyAdi samayamAM viziSTapaNAthI utpAdanane kAraNe=pelA ghaTa karatAM bhinna prakAranA ghaTapaNArUpe utpAdanane kAraNe, dhvasavyavahArano prasaMga AvazekachidravALA ghaTane ghaTanAza thayo e prakAre kahevAno prasaMga Avaze. ahIM pUrvapakSI kahe ke chidraghaTa paNa te ghaTathI bhinna ja utpanna thayo che, mATe ghaTadhvaMsano vyavahAra saMgata thaze. tene graMthakArazrI kahe che - e pramANe na kahevuM; kema ke daMDAdinA avyApArathI tad utpAdanuM chidravALA anya ghaTanA utpAdanuM AkasmikapaNuM che. daMDAdi hetu ghaTavizeSamAM ja che paraMtu ahIM paNa nathI chidra paDavAne kAraNe navo ghaTa utpanna thayo temAM paNa daMDAdi hetu nathI, e pramANe "'thI pUrvapakSI kahe to tene graMthakArazrI kahe che - A apUrva kalpanA che-ghaTa mAtra pratye daMDAdi vyApAra hetu hovA chatAM chidra ghaTa daMDAdi vyApAra vagara na utpanna thayo e apUrva kalpanA che. athavA te pramANe ho pUrvapakSI kahe che tema ghaTavizeSamAM ja daMDAdi hetu ho, topaNa ghaTamAM chidra utpanna thayuM che ghaTa nAza thayo nathI' e prakArano vyavahAra kevI rIte upapAdana thaI zake ? arthAt thaI zake nahi. A pramANe A viSayamAM adhika kathana sammatiTIkAmAM che. vastutaH saMyoganAzanuM dravyanAzakapaNuM nathI paraMtu bhedanuM ja AvazyakapaNuM che dravyanAzamAM avayavanA bhedanuM ja AvazyakapaNuM che. ane tenuM bhedavuM, bhedatyena tathApaNuM nathI dravyanAzakapaNuM nathI, paraMtu bhedavizeSapaNAthI dravyanAzakapaNuM che ane te rIte=bhedavizeSanuM dravyanAzakapaNuM che te rIte, maMdaprayatnauccarita bhASAdravyonA gativizeSathI prayukta bhedanuM maMda uccAraNane kAraNe maMdagatithI amuka kSetranA gamanasvarUpa gativizeSathI prayukta bhASADhaMdhonA bhedavuM, taasajanakapaNuM hovA chatAM paNa=bhASAskaMdhanA bhASApariNAmanuM dhvaMsajanakapaNuM hovA chatAM paNa, AdAna, nisarga prayatna janitabhedanuM tIvra prayatnathI bolanAra puruSanA bhASAdravyanA grahaNa ane nisarganA prayatnathI javita khaMDAdi bhedavuM, tathApaNuM tathI bhASAskaMdhanA bhASApariNAmano vinAza thAya te prakAranA bhedanuM janakapaNuM nathI, e pramANe yathAsUtra je pramANe prajJApanA sUtramAM kahyuM e sUtra anusAra, ame yukta joIe chIe. liTA bhAvArthakhaMDabhedAdinuM lakSaNa - pUrvamAM graMthakArazrIe khaMDa, prahara Adi pAMca bhedo che ema kahyuM e pAMca prakAranA bhedo tIvra prayatnathI bolanAra puruSanA bhASAdravyamAM prApta thAya che. jema lokhaMDa Adi dravyonA khaMDabhedo prApta thAya tema tIvraprayatnathI uccAraNa karIne bolAyelI bhASAmAM paNa lokhaMDanA TukaDA Adi jevA ja bhASAdravyonA TukaDA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-8 Adi prApta thAya ema traNa lokane kevaLajJAnathI pratyakSa jonArA tIrthakaroe joyuM che tethI te pramANe prajJApanA sUtramAM kahevAyuM che. prajJApanA sUtramAM kahyuM che tema svIkAravAthI khaMDabhedAdinuM lakSaNa zuM prApta thAya che ? te TIkAkArazrI spaSTa kare che - jema lokhaMDanA khaMDAdino bheda che tenA jevo ja khaMDAdino bheda che Ama chatAM je bhedathI vastu dravyAntarane pAme tenAthI bhedanI apekSAvALuM evuM bhedaniSTha vailakSaNya khaMDabhedAdimAM che arthAt dravyanA nAzamAM je prakArano bheda che tenA karatAM dravyano nAza na thAya tevo vilakSaNa bheda khaMDabhedAdimAM che tethI bhedaniSTha vilakSaNapaNuM ja khaMDabhedAdinuM lakSaNa che. vaLI A khaMDabhedAdi vilakSaNa prakAranA bhedo che te bhedomAM khaMDatva Adi jAti che ke khaMDatva Adi upAdhi che ? e prakArano taiyAyikanI niyaSTithI jonAra koI prazna kare to graMthakArazrI kahe che - jAtirUpa hoya ke upAdhirUpa hoya te judI vastu che paraMtu te bheda dravyano nAzaka nathI te ja amane prastuta che; kema ke koIka nayadRSTithI te te khaMDAdimAM rahela vilakSaNapaNAne jAtirUpe svIkAravAmAM graMthakArazrIne koI virodha nathI to anya nayadRSTithI te bhedamAM rahela vilakSaNapaNAne upAdhirUpa svIkAravAmAM paNa virodha nathI. A pAMca bhedane svIkAravA mATe graMthakArazrIe prajJApanA sUtranI sAkSI ApI tethI graMthakArazrIe A pAMcabhedone prajJApanA sUtranA vacanathI sthApana karela che tema siddha thAya che. have bhASAdravyamAM rahelA khaMDAdi bhedo dravyanA nAzaka nathI te kathanane yuktithI sthApana karatAM graMthakArazrI kahe che - ahIM pUrvapakSI zaMkA kare ke bhASA bolanAra puruSa tIvra prayatnathI bole tyAre te uccAraNa karAyelI bhASA khaMDAdi bhedane prApta karatI hoya to te bhASAdravyonA nAzanI prApti thAya; kema ke bolAyelI bhASA bhASAdravyarUpe hovA chatAM prayatnane kAraNe tenA khaMDAdi bhedo thAya to jema ghaTanA khaMDAdi TukaDA thAya to ghaTa nAza pAme tema bhASAdravyanA paNa khaMDAdi TukaDA thavAthI bhASAdravyanA nAzanI prApti thAya. temAM pUrvapakSI yukti Ape che ke jema ghaTanA TukaDA karavAmAM Ave tyAre tenA avayavanA vibhAgathI ghaTadravyanA asamavAyIkAraNabhUta vijAtIya avayavasaMyogano nAza thAya che tethI ghaTa nAza thAya che tema bhASAdravyanA vibhAgathI bhASAdravyanA asamavAyIkAraNabhUta vijAtIya avayavasaMyogano nAza thavAthI bhASAdravyanA nAzanI prApti che. tene graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM; kema ke ghaTamAM koI chidra paDe tyAre te ghaTamAM pUrve chidra paryAya na hato ane chidra paDe tyAre chidraparyAya utpanna thAya che, tethI te chidra paryAyavALo ghaTa nAza pAmyo tema kahevAtuM nathI, tema tIvra prayatnathI bolAyelI bhASAmAM khaMDAdi bhedo thavAne kAraNe bhedaparyAyano utpAda thavA chatAM paNa zAstramAM te bhASAdravya dravyAntararUpe utpanna thayuM che tema svIkAryuM nathI, paraMtu pUrvamAM TukaDA vagaranuM bhASAdravya hatuM ane tIvra prayatnane kAraNe te bhASAdravya je khaMDAdi paryAyavALuM bhASAdravya utpanna thayuM che, paraMtu bhASAdravya nAza pAmIne
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-8 37 anya dravya utpanna thayuM che ema zAstra svIkAratuM nathI. zAstranuM A vacana graMthakArazrI yuktithI batAvatAM kahe viziSTa utpAda be prakArano che. eka viziSTa utpAda viziSTa dhvasane kare che arthAt dravyanAza thAya tevA dhvasane kare che tethI te dravya aviziSTarUpe rahI zakatuM nathI paraMtu pUrvadravya karatAM anya dravyarUpa bane che. jema ghaDAne te rIte phoDI nAMkhavAmAM Ave ke tenA ThIkarAnI prApti thAya te vakhate ThIkarAno viziSTa utpAda che te ghaTanA dhvaMsanuM prayojaka che tethI pUrve je ghaTa hato te svarUpe ghaTa avasthita raheto nathI. vaLI bIjo viziSTa utpAda viziSTa dhvasano prayojaka che. jema ghaTamAM chidra paDe tyAre chidravALA ghaTano je utpAda che te ghaTanA eka dezarUpa viziSTa dhvasano prayojaka che, tethI te chidravALA ghaTanA utpAda aviziSTa evA ghaTanA avasthAna pratye virodhI nathI arthAt pUrvamAM paNa ghaTa hato ane chidra paDyA pachI paNa ghaTa che, tethI ghaTanuM aviziSTa avasthAna rahI zake che. tema bhASAdravyanA khaMDAdino utpAda paNa bIjA prakAranA viziSTa utpAda jevo che, tethI akhaMDa evo bhASAskaMdha khaMDarUpe prApta thAya tevo viziSTa dhvasa prApta thavA chatAM te bhASAdravyamAM bhASAdravyarUpe viziSTa avasthAna prApta thavAmAM khaMDAdino utpAda bAdhaka nathI. ane jo AvuM na mAnIe to ghaTamAM chidra paDyA pachI dvitIyAdi samayamAM avasthita ghaTano dvitIyAdi samayamAM viziSTapaNAthI utpAda svIkAravo paDe arthAt pUrvano ghaTa nAza pAmyo ane chidrAdivALo ghaTa utpanna thayo tema mAnavuM paDe ane tema svIkArIe to chidrAdi paDyA pUrvano ghaTa dhvaMsa pAmyo tema vyavahAra thavo joIe. vastutaH vyavahAramAM paNa kahevAya che ke pUrve je ghaTa hato te ja A ghaTa che phakta te ghaTamAM chidra paryAya utpanna thayo. te rIte tIvra prayatnathI uccAraNa karAyelI bhASA paNa khaMDAdibheda pAme che tyAre ema ja kahevuM ucita gaNAya ke pUrve je bhASAdravya hatuM te ja A bhASAdravya che, phakta pUrvanA bhASAdravyamAM khaMDaparyAya na hato paraMtu eka kaMdhaparyAya hato have te bhASAdravyamAM khaMDAdiparyAyo utpanna thayA che. ahIM naiyAyika kahe ke ghaTamAM chidra paDe che tyAre pUrvanA ghaTano nAza thAya che ane A chidravALo ghaTA tenAthI bhinna ja utpanna thAya che mATe avayavanA saMyogano nAza dravyano nAzaka ja svIkAravo joIe. tene graMthakArazrI kahe che - A pramANe kahevuM ucita nathI; kema ke ghaTanI utpatti pratye daMDa, kuMbhAra Adino vyApAra kAraNa che. chidravALA ghaTa pratye daMDa, kuMbhAra Adino vyApAra dekhAto nathI, tethI chidravALo ghaTa navo utpanna thayo tema kahIe to daMDAdi kAraNasAmagrI vagara Akasmika ghaTa utpanna thayo che tema mAnavAnI Apatti Ave mATe pUrvano ghaTa vidyamAna che, phakta temAM khaMDaparyAya utpanna thayo che tema svIkAravuM ucita che. tema bhASAdravyamAM paNa bhASAdravyonA khaMDo thavA chatAM bhASAdravyono nAza thayo nathI tema mAnavuM ucita che. ahIM naiyAyika kahe ke ghaTavizeSa pratye ja daMDAdi hetu che, chidravALA ghaTa pratye daMDAdi hetu nathI arthAt mATImAMthI ghaTa niSpanna karavo hoya te ghaTa pratye daMDa, kuMbhAra vagereno vyApAra hetu che ane te ghaTavizeSa
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-8 sarvatra daMDAdinI sAmagrIthI ja thAya che ane jyAre niSpanna thayelA ghaTamAM chidra paDe che tyAre pUrvano ghaTa nAza pAme che ane navo ghaTa utpanna thAya che te ghaTa pratye daMDAdi hetu nathI. tene graMthakArazrI kahe che - vyavahAramAM sarvatra ghaTa pratye daMDAdinI hetutA prasiddha hovA chatAM ghaTavizeSa pratye ja daMDAdi hetu che e prakAranI apUrva kalpanA che arthAt e prakAranI kalpanA karavI ucita nathI, paraMtu prasiddha vyavahAra anusAra ghaTasAmAnya pratye daMDAdine hetu svIkAravo ucita che. vaLI graMthakArazrI koIka nayadRSTithI pUrvapakSInuM kathana svIkArIne kahe che ke ghaTavizeSa pratye daMDAdi hetu che tema ho, topaNa ghaTamAM chidra utpanna thayuM, ghaTa nAza thayo nathI e prakArano prasiddha vyavahAra kevI rIte saMgata thAya ? tethI te vyavahAranI saMgati karavA mATe pUrvano ghaTa avasthita che phakta pUrve chidraparyAyavagarano te ghaTa hato have chidraparyAyavALo te ghaTa thayo ema svIkArIe to ja ghaTamAM chidra utpanna thayuM che ghaTa nAza pAmyo nathI e vyavahAra saMgata thAya, tema prastuta bhASAdravyamAM paNa mAnavuM joIe ke akhaMDaparyAyavALuM bhASAdravya tIvraprayatnathI uccAraNane kAraNe khaMDaparyAyavALuM utpanna thayuM che; paraMtu bhASAdravyano bhASAdravyarUpe vinAza thayo nathI. A viSayamAM adhika carcA saMmatinI TIkAmAM che. A rIte tIvra prayatnathI bolAtI bhASAmAM khaMDAdibhedonI prApti hovA chatAM bhASAdravyano nAza nathI AthI te bhASAdravya lokanA aMta sudhI vyApta thAya che tema siddha karyuM. have vastuta:thI graMthakArazrI kahe che ke saMyogano nAza e dravyano nAzaka nathI, jema paTamAMthI ekAda taMtunA saMyogano nAza thAya teTalA mAtrathI paTano nAza thato nathI paraMtu dravyanA nAza mATe bhedanuM AvazyakapaNuM che arthAt aneka bhASAdravyanA samudAyanA saMyogo chUTA paDe eTalAmAtrathI bhASAdravyano nAza thato nathI paraMtu bhASAvargaNAnA skaMdhamAM bhedanI prApti thAya to ja bhASAdravyano nAza thAya ane tenuM dravyanAzanA kAraNabhUta bhedanuM, bhedavizeSarUpe dravyanAzakapaNuM che ane je puruSa tIvra prayatnathI bhASAdravya bole che te vakhate aneka bhASA skaMdhono paraspara saMyoga hoya che ane tIvra prayatnane kAraNe te bhASAdravyonA saMyogono nAza thAya che te bhedarUpa hovA chatAM bhedavizeSa nathI ane je bhedavizeSathI bhASAdravyano skaMdha bhASAdravyamAM apekSita paramANunI saMkhyAthI ochA paramANu pramANa saMkhyAthI skaMdha niSpanna kare te bhedavizeSathI bhASAnA skaMdhano nAza thAya che ane te rIte je jIvo maMda prayatnathI uccarita bhASAdravya bole che teonI bhASA maMda gatithI gamana kare che. amuka kSetra gayA pachI maMdagatirU5 gativizeSathI prayukta te bhASAdravyano bheda prApta thAya che ane te bheda bhASAdravyanA dhvaMsano janaka che ane jeo tIvra prayatnathI bhASA bole che teonA grahaNa-nisarganA prayatnathI janita je bheda che te bheda bhASAdravyonA aneka skaMdhonA samudAyarUpa eka moTA skaMdhasvarUpa akhaMDa bhASAskaMdhanA nAzarUpa che paraMtu bhASAdravyano skaMdha bhASAdravyarUpe na rahe tevA prakAranA skaMdhanA nAzarUpa nathI tethI tIvra prayatnathI bolAyelI bhASAnA khaMDAdi bhedo bhASAdravyanA nAzaka nathI paraMtu moTA skaMdharUpe rahela bhASAdravyanA ja aneka bhASAdravyanA nAnA nAnA kaMdho banIne anya anya skaMdhone vAsita karIne uttara uttara navA navA bhASAtkaMdhone bhASArUpe karavAthI vRddhi pAmatA lokanA aMtane pAme che. III
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-9 36 avatarazis:athaitaireva bhedaibhidyamAnAnAM mitho'lpabahutvamAha - avataraNikArya : have A ja bhedothIekhaMDAdi pUrvamAM pAMca bhedo batAvyA e ja bhedothI, vidyamAna evA bhASAdravyonA paraspara alpabadutvane kahe che - gAthA: huMti aNaMtaguNAI davAI imehiM bhijjamANAI / pacchANupuvibheA savvatthovAiM caramAiM / / 9 / / chAyA : bhavantyanantaguNAni dravyANyebhirbhidyamAnAni / pazcAnupUrvIbhedAt sarvastokAni caramANi / / 9 / / sampayArtha :. imehiM bhijjamANAI davvAiMsa me 43 medi dravyo, pacchANupuvibheA=5zyAnupUrvAnA methI, aNaMtaguNAI huMtita thAya cha, caramAiM savvatthovAiMsane yarama=GcsRSani bhASAdravyo, sarvathI thosi cha. || gAthArtha : A bhedo vaDe bhedAtAM dravyo paccAnupUrvanA bhedathI anaMtaguNAM thAya che ane caramautkarikAbhejavALAM bhASAvyo, sarvathI thoDAM che. ll9ll. TI: ebhiH=bhedaiH, bhidyamAnAni dravyANi pazcAnupUrvIbhedAt pazcAnupUrvyava bhedaH yathAsaMkhyaM gaNanaprakAraH tataH; anantaguNAni bhavanti, tatra ca sarvastokAni caramANi=utkarikAbhedena bhidyamAnAni / tathA cAlApakaH - . "eesiM NaM bhaMte! davvANaM khaMDAbheeNaM payarAbhedeNaM cuNNiAbhedeNaM aNutaDiAbhedeNaM ukkAriyAbhedeNaM ca bhijjamANANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAiM davvAiM ukkAriAbhedeNaM bhijjamANAiM, aNutaDiAbhedeNaM bhijjamANAiM aNaMtaguNAI, cuNNiAbhedeNaM bhijjamANAI aNaMtaguNAI,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-9, 10 payarAbhedeNaM bhijjamANAiM anaMtaguNAI, khaMDAbhedeNaM bhijjamANAiM anaMtaguNAI / " ti / / (pra. bhA. sU. 170) idaM cAlpabahutvaM sUtraprAmANyAdeva yukteraviSayatvAditi sampradAyaH / / 9 / / TIkArya : miH midyamAnAni / A bhedo vaDe bheda pAmatAM dravyo=bhASAdravyo paccAnupUrvInA bhedathI= pazcAtupUrvI ja bheda arthAt yathAsaMkhya gaNanaprakAra tenAthI, anaMtaguNA thAya che ane tyAM=pazcAnupUrvI gaNanaprakAramAM, sarvathI thoDAM carama bhASAdravyo che=utkarikAbhedathI bheda pAmatAM bhASAdravyo che. tathA cAlApakaH ane te prakAre=pazrcAtupUrvIthI bhASAdravyo anaMtaguNAM che ema pUrvamAM kahyuM te prakAre, AlApaka che. 40 ***** 'parNasa . anaMta muLaruM / / " ti| "he bhagavaMta ! khaMDabhedathI, pratarabhedathI. cUrNikAbhedathI, aNutaTikAbhedathI ane utkarikAbhedathI bheda pAmatAM A dravyonAM kayAM dravyo kayAM dravya karatAM alpa che, bahu che, tulya che ke vizeSAdhika che ? he gautama ! sarvathI thoDAM dravyo utkarikAbhedathI bhedAtAM che, aNutaTikAbhedathI bhedAtAM bhASAdravyo anaMtaguNAM che, cUrNikAbhedathI bhedAtAM bhASAdravyo anaMtaguNAM che, prataranAbhedathI bhedAtAM bhASAdravyo anaMtaguNAM che, khaMDanA bhedathI bhedAtAM bhASAdravyo anaMtaguNAM che." (prajJApanAsUtra bhASApada sUtra-170) 'ti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. ..... hatuM . sampraddAyaH / / ane A alpabahutva sUtranA pramANathI ja che; kema ke yuktinuM aviSayapaNuM che e prakArano sampradAya che. / / 9 / / avataraNikA : tadevamuktaM saprasaGgaM kIdRzAni nisRjatIti / atha kaiH keSAM parAghAta ? ityAha avataraNikArya : A rIte=gAthA-pathI 9 sudhI varNana karyuM e rIte prasaMga sahita kevA prakAranAM bhASAdravyono nisarga kare che e pramANe kahevAyuM. have konA vaDe=kayAM dravyo vaDe, kono=kayAM dravyono, parAghAta thAya che ? ene kahe che gAthA: chAyA : - davvehiM NisihiM tappA oggANa kira parAghAo / vIseDhI! pharajo, mIso ya samArU seDhIC / / 2 / / dravyairnisRSTaistatprAyogyANAM kila parAghAtaH / vizreNyAmeko mizrazca samAyAM zreNyAm / / 10 / /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-10 anvayArthaH jisiddhi raahiM nivRSTa evAM dravyo vaDe=bhASA bolanAra puruSa dvArA grahaNa karIne bhASArUpe pariNamata pamADIne mukAyelAM evAM bhASAdravyo vaDe, taNAva=taprAyogya evAM dravyono=vAsanA yogya evAM bhASAdravyono, zira parIkSAmAM=kharekhara parAghAta thAya che. vIseDhI rUva=vizreNImAM eka hoya che=parAghAta pAmelAM bhASAdravyo hoya che, samAja seDhI mIlo=ane samazreNImAM mizra hoya che. II10I gAthArtha - | nikRSTa evAM dravyo vaDe=bhASA bolanAra puruSa dvArA grahaNa karIne bhASArUpe pariNamana pamADIne mukAyelAM evAM bhASAdravyo vaDe, taprAyogya evAM dravyono vAsanAyogya evAM bhASAdravyono kharekhara parAghAta thAya che. vizreNImAM eka hoya che=parAghAta pAmelAM bhASAdravyo hoya che ane samazreNImAM mizra hoya che. |10|| TIkA :_ nisRSTaiH=tAlvAdiprayatnapUrvamuccaritaiH, dravyaistatprAyogyAnAM vAsanAyogyAnAM dravyANAm, kileti satye, parAghAto nAma vAsanA bhavati, sa ca vizreNyAM ekaH nisRSTadravyA'karambito bhavati, nisRSTAnAM bhASAdravyANAM sUkSmatayA'nuzreNyeva gamanAt, "jIvasUkSmapudgalayoranuzreNi gatiH" iti vacanAt / samAyAMbhASakadigapekSayA pradhvarAyAM zreNyAM, mizraH nisRSTadravyakarambito bhavati / tathAcoktaM niyuktikRtA - "bhAsAsamaseDhIo sadaM jaM suNai misayaM suNai / vIseDhI puna sa6 suphi niyama parIyATddA" (mAva. ni. no. 6) rUti sAunA TIkArca - nikRSTa: >> manAt ! nisRSTathIetAla Adi prayatnapUrvaka uccArita evAM dravyothI=bolAyelAM evAM bhASAdravyothI, ta~Ayogya evAM dravyono vAsanAyogya bhASAdravyono, kharekhara parAghAta thAya che vAsanAyogya dravyomAM vAsanA thAya che ane te=bhASArUpe pariNamana pAmelAM bhASAdravyo vizreNImAM eka hoya che=visUddhavyathI akaraMbita hoya che=bhASArUpe pariNamana pamADIne bolanAra dvArA mukAyelAM bhASAdravyothI vAsita hovA chatAM bolAyelAM bhASAdravyathI amizra hoya che; kema ke mukAyelAM bhASAdravyonuM sUkSmapaNuM hovAne kAraNe anuzreNImAM ja gamana che. ahIM prazna thAya ke mukAyelAM bhASAdravyo sUkSma hovA mAtrathI vizreNImAM kema jatAM nathI ? temAM hetu kahe
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 / gAthA-10, 11 nIva ... bhavati jIva ane sUkSmapugalonI anuzreNI gati che e prakAre zAstravacana che. samazreNImAM= bhASaka din apekSAe sanmukha evI zreNImAM mizra hoya che=nikRSTa dravyathI karaMbita bhASAdravya hoya che=mukAyelAM bhASAdravyo ane vAsita bhASAdravyo ubhaya hoya che. tathA vo niritA - ane te pramANe pUrvamAM kahyuM ke samazreNImAM mizra hoya che ane vizreNImAM parAghAta hoya che e pramANe, niryuktikAra vaDe kahevAyuM che - | 'mAsIsamaDhIso ..... ti "bhASAnA samazreNImAM rahelo jIva zabdane je sAMbhaLe che te mizrane sAMbhaLe che. vizreNImAM rahelo vaLI jIva je zabdane sAMbhaLe che te niyamathI parAghAta che." (Avazyakazikti gAthA-6) * 'ti' uddharaNanI samApti mATe che. I10I avataraNikA : tadevamuktaM kaiH keSAM parAghAta ityapi / atha grahaNAdInAM dravyabhASAtvameva samarthayati - avataraNikArya : A pramANe=gAthA-10mAM kahyuM e pramANe, konA vaDe kaI bhASA vaDe, kono kayAM dravyono, parAghAta thAya che ? e paNa kahevAyuM. have grahaNa AdinA dravyabhASApaNAne samarthana kare che - gAthA : pAhannaM davvassa ya appAhannaM taheva kiriANaM / bhAvassa ya AlaMbiya gahaNAisu davvavavaeso / / 11 / / chAyA : prAdhAnyaM dravyasya cAprAdhAnyaM tathaiva kriyANAm / bhAvasya cAvalambya grahaNAdiSu dravyavyapadezaH / / 11 / / anvayArtha: vasAya tadeva virimAdi=dravyatA ane te pramANe ja kriyAnA=grahaNa, nisaraNa ane parAghAtarUpa kriyAnA, dizaM=prAdhAnyanuM, cA bhAva=ane bhAvatA, akhAdazaM aprAdhAnuM, gArnAni=AlaMbana karIne, kadAphasutragrahaNAdimAM, vyavavaso dravyano vyapadeza che=dravyabhASArUpa vyapadeza che. ll11 gAthArtha : dravyanA ane te pramANe ja kriyAnA=grahaNa, niHsaraNa ane parAghAtarUpa kriyAnA, prAdhAnyanuM ane bhAvanA aprAdhAnyanuM AlaMbana karIne grahaNAdimAM dravyano vyapadeza che dravyabhASArUpa vyAdeza che. II11II
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | baka-1 | gAthA-11 TIkA : dravyasya ca prAdhAnyaM tathaiva kriyANAM grahaNAdirUpANAM, bhAvasya ca bhASApariNAmalakSaNasya, aprAdhAnyamAlambya=vivakSAviSayIkRtya, grahaNAdiSu dravyavyapadezaH, tathA coktaM dazavaikAlikavRttau - "eSA triprakArA'pi kriyA dravyayogasya prAdhAnyena vivakSitatvAt dravyabhASeti bhAva / " iti (dazavai. adhya. 7, ni. IT. ra72 tA. vRtta) aa2aa . TIkArca - drazya .... dravyapadeza: dravyatA ane te prakAre ja grahaNAdirUpa kriyAnA prAdhAnyanuM ane bhAvanA=bhASApariNAmarUpa bhAvanA, aprAdhAnyanuM AlaMbana karIne vivakSAno viSaya karIne, grahaNAdimAM graNAdi traNa kriyAomAM, dravyano vyapadeza che dravyabhASAno vyapadeza che. tathA sazanivRtta - ane te pramANe gAthAmAM kahyuM te pramANe, dazavaikAlikanI vRttimAM kahevAyuM che. - "SA ....... kRti | "A traNa prakAranI paNa kriyA dravyayoganA prAdhAnyathI vivakSitapaNuM hovAthI dravyabhASA che e prakArano bhAva che." (dazavaikAlikaniyukti adhyayana-7, niryuktigAthA-271, haribhadrasUri TIkA) 'tti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. [11] bhAvArtha :dravyanA prAdhAnyanI vikSAthI grahaNAdi bhASA dravyabhASA : sAmAnyathI bhASAvargaNAnA pulo dravyabhASA kahevAya ane jIvanA prayatnathI jyAre te bhASAvargaNAnA pudgalomAM bhASAno pariNAma thAya tyAre te bhASAne bhAvabhASA kahevAya; Ama chatAM prastutamAM graMthakArazrIe nAma, sthApanA Adi cAra nikSepa batAvatI vakhate noAgamathI tavyatiriktarUpa dravyabhASAnA traNa bhedarUpe grahaNa, nisaraNa ane parAghAtane batAvI che. tethI bhASArUpe pariNAma pAmelA pudgalone dravyabhASA kaI rIte kahevAya ? tenI spaSTatA karatAM graMthakArazrI kahe che - bhASAvargaNAnA pudgalomAM vartatA bhASApariNAmarUpa bhAvanI vivakSA karyA vagara te bhASAdravyamAM vartatA dravyapaNAnI pradhAnatA karI ane grahaNAdi traNa kriyAnI pradhAnatA karIne bhASArUpe pariNamana pAmelA pudgalone dravyabhASA graMthakArazrIe kahela che. jema saMyamanI kriyAothI niSpanna thato AtmAno cAritrano pariNAma te bhAvacAritra che ane tenuM AcaraNa cAritranI bAhya AcaraNArUpa kriyA che. tethI kriyAne dravyacAritra kahevAya che ane AtmAmAM niSpanna thatA pariNAmane bhAvacAritra kahevAya che. tema bhASAdravyamAM vartatA grahaNa, niHsaraNa ane parAghAtarUpa kriyAne pradhAna karIne bolAyela bhASAne dravyabhASA kahela che ane tenAthI utpanna thatA bodharUpa bhASAne bhAvabhASA kahela che. paraMtu bhASApudgalamAM vartatA bhASApariNAmanI vivakSA karI nathI.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-11, 12 vaLI dravyastavamAM zrAvaka uttama dravyathI bhagavAnanI bhakti kare che tenI pradhAnatA karIne ane dravyastavathI tatkALa ja niSpanna thatA vItarAgagAmI evA jIvanA pariNAmarUpa bhAvastavane gauNa karIne zrAvakanI pUjAnI kriyAne dravyastava kahevAya che. te pUjAnI kriyA dvArA kramasara vizuddha pariNAmane pAmelA zrAvakane jyAre sarvaviratino pariNAma prApta thAya che te sarvaviratinA pariNAmane dravyastavanA kAryarUpa bhAvastava kahela che. tema prastutamAM paNa bhASAvargaNAnA dravyane pradhAna karIne dravyabhASA kahela che ane te bhASAdravyamAM tatkALa vartatA bhASApariNAmanI vivakSA karyA vagara gauNa karIne, te bhASAdravyathI zrotAne je zrutajJAnanI prApti thAya che tene bhAvabhASA kahela che. tethI e phalita thAya ke vaktA dvArA bhASArUpe pariNamana pAmelA bhASApudgalomAM bhAvabhASA kahI zakAya evo bhASApariNAma vidyamAna hovA chatAM tenI vivakSA karyA vagara bhASApudgalo dravyarUpa che, jIvanA pariNAmarUpa nathI ane bhASAdravyo grahaNanI, niHsaraNanI ane parAghAtanI kriyArUpa che, jIvanA pariNAmarUpa nathI tene grahaNa karIne grahaNa, niHsaraNa ane parAghAtarUpa bhASAdravyamAM dravyabhASAno vyapadeza karela che. II11aaaa avataraNikA : anyathAGgIkAre doSamAha - avataraNikArya : anyathA svIkAramAM=bolAyelI bhASAmAM bhASAno pariNAma vidyamAna che tene apradhAna karyA vagara bolAyelI bhASAne dravyabhASA svIkAravAmAM, doSane graMthakArazrI batAve che - gAthA : aNNaha virujjhae kira dohi a samaehi bhAsae bhAsaM / vayajogappabhavA sA, bhAsA bhAsijjamANi tti / / 12 / / chAyA : anyathA virudhyate kila dvAbhyAM ca samayAbhyAM bhASate bhASAM / vacoyogaprabhavA sA bhASA bhASyamANeti / / 12 / / anvayArtha : UOTE=anyathA dravyanI pradhAnatA karIne athavA kriyAnI pradhAnatA karIne bhASApariNAmarUpa bhASAne dravyabhASA na svIkAravAmAM Ave to, vira-kharekhara, vodi samAdi mA mAsa=be samayathI bhASAne bole che, vayanorgvA sakavacanayogaprabhava te=bhASA che, mAsiktamAna mAsA=bhASyamANa bhASA che, utta==e traNa vacano, vi =viruddha thAya. 12aa
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAdhArahastha 2 nAga-1/d0s-1 | gAthA-12 45 gAthArtha: anyathA dravyanI pradhAnatA karIne athavA kriyAnI pradhAnatA karIne bhASApariNAmarUpa bhASAne dravyabhASA na svIkAravAmAM Ave to, kharekhara be samayathI bhASAne bole che, vacanayogaprabhAva tebhASA cha, bhaassymaae| bhASA cha. tti-mAge / vayano viruddha thAya. ||12|| Tos:__ anyathA viruddhyate kila dvAbhyAM samayAbhyAM bhASate bhASAmiti / idaM hi prathamasamaye bhASAdravyANi gRhItvA dvitIyasamaye bhASAtvena pariNamayya nisargAbhiprAyeNa saGgacchate, evaM ca nisargasamaye bhASAdravyANAM bhAvabhASAtvameveti grahaNameva dravyabhASA syAna nisargAdItyuktavivakSavAdaraNIyA / evaM vacoyogaprabhavA bhASetyapi nisargakAle bhAvabhASA'nabhyupagame viruddhyeta, vacoyogo hi 'nisargAnukUlaH kAyasaMrambhaH, kAyayogAhRtavAgdravyasamUhasadhrIcInajIvavyApAro vA' ityanyadetat / ubhayathA'pi tajjanyA bhAvabhASetyupeyam, anyathA bhASApariNatyanukUlavAgyogavaikalyAt / / __kiM bahunA ? evaM hi 'bhASyamANA bhASeti bhAgavatamapi vacanaM virudhyate, atra bhAvabhASAtvasyaiva vidheyatvAt, anyathA na pUrvaM nApi pazcAdityavadhAraNAnupapatteH / atha bhASyamANA bhASeti kathaM? na hi bhASaiva bhASyate kintu viSaya iti cet ? satyam, bhASApadasamabhivyAhAre vacanArthakadhAtoryatnavizeSaparatvAt, ata eva 'vAcamuccaratI'tyAdirloke'pi prayogaH / nanu tathApi kathametat ? abhinnAnAmeva bhASAdravyANAmArambhataH zabdapariNAmatyAgAt, bhinnAnAM tu lokAbhivyAptyAdinA parato'pi tatpariNAmAvasthAnAnisargasamaya eva bhASeti pratijJAvirodhAt, na ca nisargAnantaraM vAsanayaiva bhASApariNAmAdvizeSo'bhidheyaH; tayA dravyAntarANAM bhASApariNAmAdhAne'pi nisRSTadravyANAM tadaparityAgAt, na ca sUkSmaNusUtranayenopapattiH, tannaye'pi paratastatpariNatidhArA'vicchedAt, nApi sthUlakAlamAdAya vartamAnatvopagrahAnna doSa iti vAcyam vartamAnayatnoparame'pi bhASApariNAmAnuparamAditi cet ? na; atra kriyArUpabhAvabhASAyA eva grahaNAcchabdArthopapatteriti hetvabhidhAnAt bhASApariNAmasya taduttarakAlamapyapratyUhAt zabdArthaviyogAditi hetunA tadA kriyArUpabhAvabhASAyA eva niSedhAdityAkalayAmaH / / 12 / / TImArtha : anyathA ..... niSedhAdityAkalayAmaH / / sanyathA bhASAmane pAmela mApAdravyako bhASAmanI apradhAnatAne avalaMbIne ane dravyane ane grahaNAdirUpa kriyAne avalaMbIne dravyabhASA che ema pUrva
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | sabaka-1 | gAthA-12 gAthAmAM kahyuM tema na svIkAravAmAM Ave to, kharekhara be samayathI bhASA bole che e prakAranA zAstravacanano virodha thAya. kema virodha thAya ? te spaSTa kare che - A=be samayamAM bhASA bole che e kathana, prathama samayamAM bhASAdravyane grahaNa karIne bIjA samayamAM bhASArUpe pariNamata pamADIne nisarga abhiprAyathI saMgata thAya che bIjA samaye nisarga kare che e prakAre svIkAravAthI saMgata thAya che, ane e rIte bIjA samaye bhASArUpe pariNamata pamADIne nisarga kare che e rIte, nisarga samaye bhASAdravyonuM bhAvabhASApaNuM ja che, ethI grahaNa ja dravya bhASA thAya, nisargAdi=nisarga ane parAghAta na thAya dravyabhASA na thAya, ethI ukta vivakSA ja=gAthA-11mAM kahyuM ke dravyanI ane kriyAnI pradhAnatAthI dravyabhASA kahela che e vivaphA ja, AdaraNIya che. A rIte=jema be samayathI bhASA bole che e vacana virodhI che e rIte, vacanayogaprabhava bhASA che e paNa nisargakAlamAM bhAvabhASA na svIkAravAmAM virodha pAme che. hinja kAraNathI, vacanayoga nisarga anukUla kAyasaMraMbha che=kAyavyApAra che, athavA kAyayogathI grahaNa karAyelA vAdravyanA samUhathI yukta jIvavyApAra che e avya che. banne rIte paNa vacanayogano be prakAre artha karyo e banne rIte paNa, tajjavya vAgyogajanya, bhAvabhASA svIkAravI joIe; kema ke avyathA=vacanayogajanya bhASAne bhAvabhASA svIkAravAmAM na Ave to, bhASApariNati anukULa evA vAgyoganuM viphaLapaNuM thAya. vadhAre zuM kahevuM? A rIte vacanayogaprabhava bhASA che e vacanano jema virodha thAya e rIte, bhASyamANa bhASA e prakAranuM bhagavatInuM vacana paNa viruddha thAya; kema ke ahIM bhASyamANa evI bhASA e prakAranA bhagavatInA vacanamAM, bhAvabhASAnuM ja vidheyapaNuM che. kema bhagavatInA vacanamAM bhAvabhASAnuM ja vidheyapaNuM che ? emAM hetu kahe che - anyathA=bhagavatInA vacanamAM bhAvabhASAne vigheya na svIkAravAmAM Ave to, pUrvamAM nahi ane pazcAt paNa nahi e prakAranA avadhAraNArtha anupapatti che=bhagavatIsUtramAM pUrvamAM paNa nahi pazcAtu paNa nahi e prakAranuM avadhAraNa karela che te saMgata thAya nahi=bolAyelI bhASAne bhAvabhASA svIkAryA vagara saMgata thAya nahIM. ga'thI zaMkA kare che - bhASyamANa bhASA e kaI rIte kahI zakAya ? arthAt kahI zakAya nahi. di je kAraNathI, bhASA ja bolAtI nathI, paraMtu viSaya bolAya che e pramANe pUrvapakSI kahe to graMthakArazrI kahe che ke tArI vAta sAcI che. chatAM bhASyamANa bhASA che ema kema kahyuM ? emAM hetu batAve che - bhASApada samabhivyAhAra vacanArthaka dhAtunuM yatnavizeSaparapaNuM che=bhASamANa bhASA e zabdamAM bhASApadanI sAthe samAna arthano vAcaka bhASyamANa dhAtu che tethI bhASyamANa dhAtuno artha tha7vizeSa
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-12 47 para grahaNa karavAthI bhASyamANa bhASA kahI zakAze, AthI ja=bhASyamANa bhASA e prayoga ucita che AthI ja, vANIno uccAra kare che ItyAdi prayoga lokamAM paNa thAya che. "nanu'thI zaMkA kare che - topaNa A kevI rIte thAya ?=bhASyamANa bhASA che, pUrva ane uttaramAM tathI e prakAre je bhagavatImAM kahyuM che e kevI rIte thAya ? arthAt thAya nahi; kema ke abhinna ja bhASAdravyonuM maMda prayatnathI bolAvAne kAraNe abhinna ja bhASAdravyonuM, AraMbhathI zabda pariNAmo tyAga cheHnisarganA anaMtara tarata zabda pariNAmano tyAga che. vaLI bhinna evA bhASAdravyano loka abhivyApti AdithI parathI paNa nisarganA samaya pachI paNa, tatpariNAmanuM avasthAna hovAthI= bhASApariNAmanuM avasthAna hovAthI, nisarga samayamAM ja bhASA che=bhagavatInA kathanamAM kahyuM te. pramANe nisarganA samayamAM ja bhASA che, pUrva uttaramAM nathI e prakAranI pratijJAno virodha che. ahIM koI pUrvapakSI kahe ke nisarga pachI vAsanAthI ja bhASApariNAma hovAne kAraNe vizeSa abhidheya cheHnisarga samayamAM ja uccAraNa karAyelI bhAvabhASA che pachI vAsanAthI thayelI bhAvabhASA che mATe uccAraNa karAyelI bhAvabhASArUpa vizeSa abhidheya che, ema na kahevuM kema ke tenA vaDe uccAraNa karAyelI bhASA vaDe, dravyAntaronA bhASApariNAmanA AdhAnamAM paNa=anya bhASApudgalomAM vAsanAthI ja bhASApariNAmanuM AdhAra thavA chatAM paNa, nisarga karAyelAM dravyonA=bolanAra dvArA bhASArUpe mukAyelA bhASArUpe pariNamana pAmelAM dravyonA, teno aparityAga che=bhASApariNAmano atyAga che. ahIM koI pUrvapakSI kahe ke RjusUtranayanI dRSTithI upapati cheHbolAtA samayamAM ja bhAvabhASA che pachI nathI enI upapati che, ema na kahevuM; kema ke te yadaSTimAM paNa=RjusUtranayanI daSTimAM paNa, pachI=bolAyA pachI, tatpariNatidhArAno aviccheda che nisargathI mukAyelA bhASAdravyamAM bhASApariNatinI dhArAno aviccheda che. vaLI sthUlakALane grahaNa karIne=bhAgamANa bhASA e kathanamAM nisargano ekasamaya na grahaNa karatAM nisargano samaya pUlathI jayAM sudhI bhASApariNAma rahe tyAM sudhI che e prakAranA pUlakALane grahaNa karIne, vartamAnatvano upagraha hovAthI bolAtI bhASAmAM nisarga samayathI mAMDIne bhASApariNAma rahe tyAM sudhI nisarga_rUpa vartamAnapaNAnuM grahaNa thatuM hovAthI, doSa nathI ema na kahevuM; kema ke vartamAna yatnano uparama hovA chatAM paNa=bolAtI bhASAmAM bolAtA kALamAM vartamAna yatva hovA chatAM ane tyArapachI vartamAna yatnano uparama hovA chatAM paNa, bhASApariNAmano anuparama che (mATe bhASyamANa bhASA e prakAranA bhagavatInA vacanamAM pUrva ane pazcAt nathI e kathana saMgata thAya nahi) e prakAre 'nathI zaMkA karanAra kahe to graMthakArazrI kahe che - tAruM kathana barAbara nathI; kema ke ahIM=bhASyamANa bhASA che e prakAranA bhagavatInA vacanamAM, kriyArUpa bhAvabhASAnuM ja=nisarganI kriyAkALamAM pariNamana pAmelI kriyArUpa bhAvabhASAnuM ja, grahaNa hovAthI zabdArthanI upapatti che=bhASyamANa bhASA e kathanamAM pUrva ane pazcAt bhAvabhASA nathI e kathananA zabdArthanI upapati che, ethI hetunuM abhidhAna hovAne kAraNe graMthakArazrIe
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-12 bhASyamANa bhASA e prakAranuM bhagavatInuM vacana batAvIne temAM heta kahela ke tyAM bhAvabhASAnuM grahaNa che anyathA pUrvamAM nahi ane pazcAt nahi e prakAranA bhagavatInA vacananA avadhAraNanI anupapatti che e rUpa hetunuM abhidhAna hovAthI, bhASApariNAmanA uttarakALamAM paNanisarganA uttarakALamAM paNa, apratyuha cheHuttarakALamAM bhASApariNAmanuM anirAkaraNa che. AnAthI zuM phalita thAya ? te spaSTa karatAM graMthakArazrI kahe che - zArthaviyo' e rUpa hetuthI-nisarganI kriyArUpa bhAvabhASA grahaNa karavAmAM Ave to uttaranI bhAvabhASAmAM kriyArUpa bhAvabhASAno viyoga che e hetuthI, tyAre=nisarga karyA pachI, kriyArUpa bhAvabhASAno ja niSedha che e pramANe ame jANIe chIe. II12aaaa bhAvArtha : gAthA-11mAM graMthakArazrIe kahyuM ke grahaNa, nisarga ane parAghAta bhASAmAM dravyabhASApaNuM apekSAe che ane te apekSA na svIkArIe to zAstranAM traNa vacano sAthe virodha Ave. (1) zAstramAM kahela che ke be samaya dvArA bhASAne bolanAra puruSa bole che te kathana anusAra bolanAra puruSa prathama samayamAM bhASAdravyane grahaNa kare che ane bIjA samayamAM bhASArUpe pariNamana pamADIne nisarga kare che, tethI te bolAyelI bhASA nisarga samaye bhAvabhASA che; kema ke bhASAno pariNAma varte che ane grahaNa samaye dravyabhASA che; kema ke bhASAno pariNAma pragaTa thayo nathI. jema mATImAM ghaTano pariNAma pragaTa na thayo hoya tyAre mATI dravyaghaTa kahevAya, tema je bhASAvargaNAmAM bhASApariNAma pragaTa na thayo hoya te bhASAvargaNA dravyabhASA kahevAya ane je mATImAM ghaTano pariNAma pragaTa thayo hoya te bhAvaghaTa kahevAya tema je bhASAvargaNAmAM nisargane kAraNe bhASApariNAma pragaTa thayo hoya te bhAvabhASA kahevAya. tethI nisarga samaye bhAvabhASA hovA chatAM te kathananA virodhanA parivAra arthe grahaNa, nisarga ane parAghAtane dravyabhASA svIkAravA mATe graMthakArazrIe gAthA-11mAM Apela yuktinuM ja grahaNa karavuM joIe, jethI prastuta kathana sAthe virodha thAya nahIM. vaLI zAstramAM kahela che ke vacanayogaprabhava bhASA che te vacana anusAra nisargakALamAM bolAyelI bhASA bhAvabhASA che tema svIkAravuM paDe; kema ke vacanayoga nisargane anukULa kAya AraMbha che athavA kAyayogathI grahaNa karAyelA bhASAdravyanA pudgalothI yukta jIvavyApAra che e prakAre vacanayogano artha thaI zake che ane te banne artha anusAra vAgyogathI prabhava bhASA bhAvabhASA mAnavI paDe; kema ke bhASA pariNatine anukULa vacanano vyApAra te vAgyoga che te svIkAravAthI te vacanayogathI thayelI bhASA bhASApariNAmarUpa che mATe bhAvabhASA che. prastuta zAstravacana sAthe nisarga karAyelI bhASAne dravyabhASA kahevAmAM virodha hovAthI gAthA-11mAM batAvyuM te yuktithI nisarga karAyelI bhASAne dravyabhASA svIkAravI joIe, jethI apekSAbhedane kAraNe paraspara virodha prApta thAya nahIM. vaLI bhagavatIsUtranA "bolAtI hoya te bhASA che' e vacana anusAra paNa nisarga karAyelI bhASA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-12 bhAvabhASA che tema svIkAravuM joIe; kema ke bhagavatIsUtramAM kahyuM che ke bolAyA pUrve bhAvabhASA nathI ane bolAyA pachI bhAvabhASA nathI paraMtu bolatI vakhate ja bhAvabhASA che. tethI e prApta thAya ke ghaTa niSpanna pUrve mATI dravyaghaTa hovA chatAM bhAvaghaTa nathI ane ghaTa phUTyA pachI ThIkarAM bhAvaghaTa nathI paraMtu ghaTaavasthAnakALamAM bhAvaghaTa che, tema bhASA bolyA pUrve bhAvabhASA nathI ane bolyA pachI bhAvabhASA nathI, paraMtu nisargakALamAM ja bhAvabhASA che, tethI bhagavatInA vacana sAthe paNa grahaNa, nisarga ane parAghAtane dravyabhASA svIkAravAthI virodha Ave te virodhanA parihAra arthe gAthA-11mAM kahela yukti anusAra grahaNAdine dravyabhASA svIkAravI joIe, jethI virodhanI prApti thAya nahIM. A rIte nisargabhASAne bhAvabhASA kahenArAM traNa vacanono parihAra gAthA-11 anusAra karavo joIe te batAvyA pachI bhagavatIsUtramAM kahyuM ke bhASyamANa bhASA che te vacana kaI rIte saMgata thAya ? tema pUlathI jonArane zaMkA thAya; kema ke bhASyamANa bhASAno artha bolAtI bhASA tevo thAya. vastutaH bhASA bolAtI nathI, paraMtu bhASA dvArA bhASAnA viSayabhUta padArtho bolAyA che, tethI bhASyamANa bhASA e vacana saMgata thAya nahi. tene graMthakArazrI kahe che - sthUlathI zaMkAkAra kahe che te tema ja che tethI zaMkAkAranuM vacana satya che, topaNa bhASyamANa bhASAmAM rahela bhASApada tenI sAthe saMbaMdhita rahela je bhASyamANa zabda te vacanArthane kahenAra dhAtu che tethI teno artha yatnavizeSa karAya che. tethI bolavAne anukULa yatnavizeSathI karAtI bhASA te bhAvabhASA che tema kahevAya che. jema 3ghati dhAtu uccAra kare che te arthane batAve che, tenI sAthe saMbaMdhita vAraMno yoga hoya to vAraM 3Syati e prayogamAM vANIne kare che tevo artha karAya che. tema yatnavizeSathI je bolAtI hoya te bhASA che tevo artha bhASyamANa bhASAno thaI zake che. ahIM zaMkA kare che ke bhagavatImAM bhASyamANa bhASA karIne bolAyA pUrve bhASA nathI ane pazcAtuM paNa nathI tethI mAtra nisargakALamAM ja bhAvabhASA che, pUrva ane pazcAtuM bhAvabhA mA nathI e vacana kaI rIte saMgata thAya ? arthAt thaI zake nahi. kema saMgata thaI zake nahi ? temAM yukti batAve che - jeo maMda prayatnathI ja bhASA bole che teonA bhASAdravyamAM nisarga pachI tarata ja zabdapariNAmano tyAga thAya che tethI te sthAnamAM kahI zakAya ke nisarga pachI bhAvabhASA nathI paraMtu jeo tIvra prayatnathI bhASA bole che te bhASAmAM pUrvamAM kahyuM te pramANe khaMDo thAya che ane te bhASAkhaMDo cauda rAjalokamAM vyApta thAya che ane nisarga pachI paNa temAM keTalAka kALa zabda pariNAma rahI zake che mATe nisarga pachI paNa te bhASAne bhAvabhASA svIkAravI joIe, tethI bhagavatInA vacana anusAra nisarga pachI bhASA nathI e vacana saMgata thAya nahi. ahIM koI bhagavatInuM vacana saMgata karavA arthe kahe ke nisarga pachI bolAyelI bhASAthI vAsita thayelA pudgalo bhASApariNAmarUpe rahe che, tethI nisarga samayanI je bhASA hatI te bhASAmAM bolAyA pachI
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 / stabaka-1 | gAthA-12 bhASAno pariNAma nathI ane lokamAM vyApIne rahelI bhASA te parAghAtathI vAsita thayelI bhASA che ane te nisarga pachI rahe che mATe nisarga samayanI bhASA to nisarga samaye ja bhAvabhASA che, pachI nathI tema svIkArI zakAze. tenuM nirAkaraNa karatAM zaMkAkAra kahe che ke nisargathI je bhASA bolAI te bhASAthI parAghAta dvArA anya dravyo bhASApariNAma pAme che, topaNa tIvra prayatnathI mukAyelAM bhASAdravyo nisarga pachI paNa bhASApariNAmano tyAga karatAM nathI mATe nisarga pachI bhASA nathI e vacana saMgata thAya nahi. ahIM koI bhagavatIsUtranuM vacana saMgata karavA arthe kahe ke sUkSma RjusUtranaya pratikSaNa padArthano nAza svIkAre che ane te nayanI dRSTithI vicArIe to nisarga samaye je bhASApariNAma thayelo te bhASApariNAma bIjA samayamAM bhASApariNAmarUpa hovA chatAM anya che. jema ghaTa utpanna thayA pachI bIjI kSaNano ghaTa RjusUtranayathI anya che, tethI bhagavatImAM nisarga pachI bhASAne bhASA nathI tema kahela che tenuM nirAkaraNa karatAM zaMkAkAra kahe che ke sUkSmaRjusUtranayanI dRSTithI paNa nisarga pachI bhAvabhASAnI pariNatinI dhArAno aviccheda che tethI nisarga pachI bhASA nathI tema kahI zakAya nahi. jema kuMbhAranA prayatnathI ghaTa utpanna thayA pachI RjusUtranayathI bIjI kSaNomAM te ghaTa dhArAno aviccheda che tethI bIjI Adi kSaNomAM ghaTa nathI tema kahI zakAya nahi. tema nisargapachI bhAvabhASA nathI, ema kahI zakAya nahi. ahIM bhagavatIsUtranA vacananuM samAdhAna karavA mATe koI kahe ke nisarga samaye bhASA che pachI nathI, e prakAranA bhagavatInA vacanamAM sthUla kALa grahaNa karIne vartamAnapaNAno vyavahAra karela che tethI nisargathI mAMDIne jyAM sudhI bhAvabhASA rahe te sarva kALane vartamAnakALarUpe svIkArela che. tene grahaNa karIne nisargarUpa vartamAnakALamAM bhAvabhASA che tyArapachI bhAvabhASA nathI tema bhagavatImAM kahela che mATe doSa : nathI. tenuM nirAkaraNa karatAM zaMkAkAra kahe che ke nisargano vartamAnayatna uparama thavA chatAM paNa bhASApariNAmano anuparama hovAthI nisarga samaye ja bhAvabhASA che tema kahI zakAya nahi; kema ke nisargano vyApAra cAlato hoya tyAre ja nisarga samaye bhAvabhASA che tyArapachI bhASApariNAma nathI tevo artha bhagavatInA vacanathI prApta thAya ane nisarganI kriyA baMdha thayA pachI tIvra prayatnathI bolAyela bhASAmAM bhASApariNAma rahI zake che, mATe bhagavatInuM vacana saMgata nathI. A prakAranI zaMkAno uttara ApatAM graMthakArazrI kahe che - bhagavatImAM bhASApariNAmarUpa bhASAne grahaNa karela nathI paraMtu kriyArUpa bhAvabhASAne grahaNa karela che. tethI e prApta thAya ke bhASApariNAmane pamADavAnI kriyA cAlatI hoya ane te kriyAthI bhASApudgalamAM bhASApariNAma cAlato hoya tevI ja bhASAne bhAvabhASArUpe grahaNa karIne bhASyamANa bhASA pUrva nathI ane pazcAtuM nathI tema kahela che. jema nirjarAne anukULa vyApAra karatuM hoya tevuM cAritra grahaNa karIne siddhanA jIvomAM cAritra nathI tema zAstramAM kahela che, AthI ja siddhanA jIvone nocAritrI noacAritrI kahela che. jo AtmAnA svabhAvamAM samavasthAnarUpa cAritra grahaNa karavAmAM Ave to siddhane cAritrI ja kahevAya chatAM nayadRSTithI zAstravacano hoya che tethI svabhAvasamavasthAnarUpa cAritrane grahaNa karIne sthiratArUpe cAritra
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | staMbaka-1 / gAthA-12, 13 siddhomAM che tema svIkArAya che, tema AtmAmAM caraNane anukULa kriyAne grahaNa karIne cAritra svIkAranAra nayadraSTithI siddhanA jIvomAM caraNakriyA nahi hovAthI siddhanA jIvo cAritrI nathI tema kahevAya che. te rIte bhASApudgalone bhASArUpe pariNamana pamADavAnI kriyA jIvanA prayatnathI thatI hoya ane tenAthI bhASApudgalomAM bhASApariNAma thato hoya tevI kriyArUpa bhAvabhASAne bhagavatImAM grahaNa karela che tethI uccAraNa pachI bhASyamANa bhASA nathI e prakAranA zabdArthanI saMgati thAya che, ethI karIne graMthakArazrIe "tri vahunA" ityAdithI kahyA pachI bhagavatInA vacanamAM virodha Avaze e batAvIne kahyuM ke bhagavatInA vacanAnusAra bhAvabhASAnuM ja vidheyapaNuM che, anyathA pUrva nahi ane pazcAt nahi e prakAranA avadhAraNanI anupapatti che, e prakAre hetunuM abhidhAna karela che, mATe uccAraNa karyA pachI paNa bhASAmAM bhASApariNAma svIkAravAmAM virodha nathI evo artha bhagavatIsUtranA vacanathI prApta thAya che, phakta uttarakALamAM bhASyamANa bhASArUpa zabdArthano viyoga che e hetuthI tyArebolAyA pachI, kriyArUpa bhAvabhASAno ja niSedha karAyo che arthAt pazcAt bhASyamANa bhASA nathI e rUpa kriyAsvarUpa bhAvabhASAno ja niSedha karAyo che ema ame samajIe chIe. II12 avataraNikA : atha bhAvabhASAmAha avataraNikArya : have bhAvabhASAne kahe che gAthA H -- chAyA : uvauttANaM bhAsA NAyavvA ettha bhAvabhAsa tti uvaogo khalu bhAvo Nuvaogo davvamiti kaTTu / / 13 / / upayuktAnAM bhASA jJAtavyA'tra bhAvabhASeti / upayogaH khalu bhAvo'nupayogo dravyamiti kRtvA / / 13 / / 51 anvayArtha : tya=ahIM=bhASAnikSepAnA prakramamAM, vaDattAnuM mAsA bhAvamAsa tti khAyavvA=upayogapUrvaka bolanAra vaktAnI bhASA bhAvabhASA che ema jANavuM. vastu vono mAvo=nakkI upayoga bhAva che. bhuvono tadaM=anupayoga dravya che, rUti klR=ethI karIne, upayogapUrvakanI bhASA bhAvabhASA che ema pUrvArdha sAthe saMbaMdha che. / / 13 / / * gAthAmAM mAtramAsa ttimAM rahela tti zabda pAdapUrti mATe che.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ para bhASArahastha prakaraNa bhAga-1 | baka-1 | gAthA-13 gAthArtha : ahIM bhASAnikSepAnA prakramamAM, upayogapUrvaka bolanAra vaktAnI bhASA bhAvabhASA jANavI. nakkI upayoga bhAva che, anupayoga dravya che ethI karIne upayogapUrvakanI bhASA bhAvabhASA che ema pUrvArdha sAthe saMbaMdha che. ll13ll TIkA :___ atra=bhASAnikSepaprakrame, upayuktAnAM='idamitthaM mayA bhASitavyam itthameva bhASyamANaM zrotRparijJAnAya bhaviSyatI'tyAdi samyagupayogazAlinAM; bhASA bhAvabhASeti jJAtavyA, kutaH ? ityAha, khalviti nizcaye upayogo bhAvo'nupayogazca dravyamiti kRtvA / tadidamabhipretyoktaM vAkyazuddhicUrNI - "bhAvabhAsA NAma jeNAbhippAeNa bhAsA bhavai sA bhAvabhAsA / kahaM? jo bhAsiumicchai so puvvameva attANaM pattiyAvei, jahA-imaM mae vattavvaM ti bhAsamANo paraM pattiyAvei, eyaM pAsA pomAM gaM paramAnaM va maLe navavadhati " tti 5 (yazave. ni. pU. pR. 231) ___ athAgnyupayogasya bhAvAgnitvavad bhASopayogasya bhAvabhASAtvamucyatAM, na tUpayogaviSaye vacana iti cet ? na, bhAva eva bhASeti bhASyoktArthAnupapattAvapi bhAvena bhASetibhaGgyA prakRtopapatteH; paribhASakecchAyAzcAtiprasaGgabhaJjakatvAditi dig / / 13 / / TIkArya : satra. vRtvA ahIM=bhASAvikSepanA prakramamAM, upayukta vaktAnI "A vastu A rIte mArA vaDe bolavI joIe. A rIte ja bolAtuM zrotAnA yathArtha bodha mATe thaze" ItyAdi viSayaka samyam upayogazAlI evA vaktAnI, bhASA bhAvabhASA che e pramANe jANavuM. kema upayuktanI ja bhAvabhASA che anyanI nahi ? ethI kahe che - nakkI upayoga bhAva che ane anupayoga dravya che ethI karIne upayukta vaktAnI bhAvabhASA che, ema atraya che. tadilamautyo vAcazuddhivU - A ja abhiprAya sAme rAkhIne vAkyazuddhicUNimAM=dazavaikAlikasUtranA vAkyazuddhi adhyayananI cUNimAM, kahevAyuM che - 'pAvamAsA ma .... uttA bhAvabhASA eTale je abhiprAyathI bhASA thAya che te bhAvabhASA che-te abhiprAyane vyakta karatI bhASA bhAvabhASA che. kevI rIte ? ethI kahe che - je vaktA bolavA mATe icche che te pUrve ja AtmAne bodha karAve che. je A pramANe - A mArA vaDe kahevuM joIe e pramANe bolato parane bodha karAve che. bhASAnuM A prayojana che je parane ane AtmAne=potAne, arthano bodha karAve che." (dazavaikAlikasUtra jinadAsagaNimahattara kRta cUNi pRSTha-235)
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-13 tti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. atha ..vin II athathI zaMkA kare che ke agninA upayoganuM bhAva agnipaNuM che tema bhAvabhASApaNuM kahevuM joIe=kaI bhASA zrotAne bodha karavA mATe upayogI che? tenA arthano jJAtA hoya ane te bhASAnA arthamAM upayogavALo hoya te puruSamAM bhAvabhASApaNuM che tema kahevuM joIe, paraMtu upayoganA viSayamAM vacanane nahi zrotAne bodha karAvavA mATe je upayoga joIe te upayoganA viSayamAM vacanaprayoga karAto hoya te vacanaprayogane bhAvabhASA kahevI ucita nathI. e prakAre athathI pUrvapakSI kahe che tene graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM. bhAva ja bhASA che e prakAranA bhASya ukta arthanI anupapatti hovA chatAM paNa bhAvathI bhASA e prakAranI bhaMgIthI=e prakAranA vikalpathI, prakRtinI upapatti che upayukta bolanAranI bhASA bhAvabhASA che e vacananI saMgati che. ahIM zaMkA thAya ke AgamathI bhAvanikSepo svIkAravA arthe bhASyakArazrIe tadarthano jJAtA ane tadarthamAM upayukta hoya tene ja bhAvabhASA svIkAre che, tethI bhASAnA paramArthane jANanAra puruSano bhASAnA upayogarUpa je bhAva che te ja bhAvabhASA che evo artha phalita thAya, Ama chatAM cUrNikAre upayogarUpa bhAvane choDIne bhAvabhASAnuM lakSaNa jemAM prApta na thatuM hoya tevA upayogapUrvaka bolanAranA vacanaprayogane bhAvabhASA kahI. tethI bhASyakArane saMmata evuM pAramArthika bhAvabhASAnuM lakSaNa upayogapUrvaka bolanAranA vacanaprayogarUpa alakSyamAM prApta thAya che, tethI atiprasaMga doSanI prApti che tenA nivAraNa mATe bIjo hetu kahe che - paribhASakanI IcchAnuM dazavaikAlikanA cUNikArarUpa paribhASakanI icchAnuM, atiprasaMgabhaMjakapaNuM che, e pramANe dizAsUcaka che. ll13 bhAvArtha graMthakArazrIe noAgamathI dravyabhASA grahaNa, niHsaraNa ane parAghAtarUpa che ema atyAra sudhI yuktithI sthApana karyuM. vaLI nisargakALamAM bhASAvargaNAnA pudgalomAM bhASApariNAma hoya che te apekSAe te bhAvabhASA ja che ane parAghAta pAmelA pudgalomAM paNa bhASAno pariNAma hoya che tethI te bhAvabhASA ja che, chatAM bhagavatInA vacanAnusAra nisargakALe ja bhAvabhASA che. parAghAtakALamAM nathI te kaI apekSAe che ? tenI spaSTatA graMthakArazrIe gAthA-12mAM karI ane vacanayogaprabhava bhASA che ane e samayathI bhASA bolAya che e be vacana anusAra nisarga ane parAghAtathI bolAyelI bhASA bhAvabhASA che, chatAM grahaNa, nisarga ane parAghAtanI bhASAne dravyabhASA kaI rIte svIkArI zakAya ? te nayadRSTi graMthakArazrIe gAthA11mAM batAvI ane te dRSTi anusAra grahaNa Adine dravyabhASA svIkArIe to bhAvabhASA kaI che ? te batAvavA arthe prastuta gAthAmAM kahe che -
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa4 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-13 bhAvabhASAnuM pratipAdana : zrotAne A vastuno bodha karAvavA arthe mAre A zabdothI kahevuM joIe tevo koI puruSane bodha hoya ane potAnA bodha anusAra te vaktA zrotAne ucita bodha karAvavA arthe je bhASA bole te vaktA te padArtha viSayaka samyagu upayogazAlI che ane tevo vaktA je bhASA bole te bhAvabhASA che; kema ke upayoga e bhAva che ane anupayoga e dravya che e prakAranuM vacana che, tethI potAne je bodha karAvavo che te bodha karAve tevo upayoga je vaktAne vartato hoya ane zrotAne yathArtha bodha karAve te rIte te vacanaprayoga kare te vacanaprayoga bhAvabhASA che ane zrotAne je bodha karAvavo che te bodha mATe kayAM ucita vacano kahevAM joIe teno jene bodha nathI athavA bodha hovA chatAM bolatI vakhate tevo upayoga nathI te prakAre bolanArane bolatI vakhate anupayoga hovAthI tenuM bolAyeluM vacana dravyabhASA che. A kathanane daDha karavA arthe dazavaikAlikanI vAkyazuddhi adhyayananI cUrNinI graMthakArazrIe sAkSI ApI tenAthI gAthAnA pUrvArdhamAM kahela artha prApta thAya che, kema ke upayogapUrvaka bolanAranI bhASA bhAvabhASA che e prakAre graMthakArazrIe je kathana karyuM che te ja kathana dazavaikAlikanI cUrNimAM che paraMtu graMthakArazrIe gAthAnA uttarArdhamAM kahyuM ke "upayoga bhAva che, anupayoga dravya che" e vacana anusAra to koI puruSane agninuM jJAna hoya ane agnino upayoga hoya tenA agninA upayogane bhAvaagni kahI zakAya. tema koI zrotAne ucita bodha karAvavA arthe kaI bhASA bolavI joIe ke jethI te bhASA dvArA zrotAne ucita bodha thAya tevo vaktA upayogapUrvaka bhASA bolato hoya te vakhate zrotAne ucita bodha karAvavAne anukULa bhASAno upayoga che tene bhAvabhASA kahI zakAya, paraMtu upayogapUrvaka bolAtI bhASAneaupayogapUrvaka bolAtAM vacanone, bhAvabhASA kaI rIte kahI zakAya ? arthAt kahI zakAya nahi, e prakAranI zaMkAnuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - upayoga bhAva che e prakAranA gAthAnA uttarArdhanA kathana anusAra bhAva ja bhASA che vaktAno yathArtha bodha karAvavAne anukULa upayogarUpa bhAva ja bhASA che, e prakArano bhASyakAre karelo artha cUrNikAranA vacana anusAra ghaTato nathI topaNa bhAvathI bhASA che=zrotAne yathArtha bodha karAvavAne anukULa ucita upayogarUpa bhAvathI bolAyelI bhASA che, e prakAre bhAvabhASAno artha karIe to gAthAnA pUrvArdhamAM kahyuM te kathana saMgata thAya che. ahIM prazna thAya ke bhASyakAre to agninA upayogane bhAva agni svIkAranAra dRSTithI zrotAne ucita bodha karAvanAra vaktAnA ucita upayogane bhAvabhASA kahela che ane te vacanAnusAra bhAvabhASAnuM lakSaNa tevA upayogathI bolAtA vacanaprayogamAM javuM joIe nahi paraMtu upayogapUrvaka bolanAra vaktAnA upayogamAM ja bhAvabhASAnuM lakSaNa javuM joIe, tethI upayogapUrvaka bolAtA alakSmarUpa vacanamAM gAthAnA pUrvArdhamAM karAyelA bhAvabhASAnA lakSaNanI ativyApti che, tethI gAthAnA pUrvArdhamAM karAyela lakSaNa ativyAptinA doSavALuM che. tenuM nivAraNa karavA arthe graMthakArazrI kahe che -
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-13, 14 papa paribhASakanI icchAnuM atiprasaMganuM bhaMjakapaNuM che. Azaya e che ke dazavaikAlikasUtranA vAkyazuddhi adhyayananI cUrNi che te cUrNikArane koI vaktA zrotAne yathArtha bodha karAvavAnuM kAraNa bane te prakAranA upayogapUrvaka vacanaprayoga karato hoya te vacanaprayogane bhAvabhASA tarIke svIkAravAno abhiprAya che te abhiprAyathI cUrNikAre bhAvabhASAnuM lakSaNa vacanaprayogamAM saMgata thAya te rIte karela che, tethI paribhASA karanAra cUrNikAranI icchAthI te vacanane bhAvabhASA svIkAravAmAM atiprasaMga doSanI prApti nathI. ahIM vizeSa e che ke grahaNa, nisaraNa ane parAghAtane dravyabhASA svIkArI. koI vaktA atyaMta upayogapUrvaka zrotAne bodha thAya te prakAre je bhASA bole che te nisaraNa thayelI bhASAne ke parAghAta pAmelI bhASAne bhAvabhASA che tevo bodha karAvavAno cUrNikArano Azaya che, tethI koI vaktA upayoga vagara bhASA bole tenI niHsaraNabhASAne ane parAghAtabhASAne cUrNikArane dravyabhASA kahevI che ane upayogapUrvaka bolAyelI vaktAnI nisaraNabhASAne ane parAghAtabhASAne bhAvabhASA kahevI che, tethI cUrNikAre bhAvabhASAnuM lakSaNa te prakAre karela che ke jethI vacanaprayogamAM bhAvabhASAnuM lakSaNa jAya. jyAre bhASyakAra te sthAnanA prastAvane anurUpa upayogapUrvaka bolanAra vaktAnA bhASAnA upayogane ja bhAvabhASA kahe che. ll13 avataraNikA : nanu bhASA na nirNAyikA, tAdAtmyatadutpattiviraheNa zabdArthayorasambandhAtpratiniyatabodhAnupapatteH / na caivaM zabdAnAmevAnutpattiprasaGgo'rthabodhakatvaM pratisandhAyaiva taduccArAditi vAcyam vikalpebhya eva tadutpattesteSAmapi vikalpajananenaiva caritArthatvAt / uktaM ca - "vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH / kAryakALatA teSAM nArtha zabdAH kRzattvapa II" () ti evaM ca na 'gAmAnaye tyataH pravRttyanupapattirapi, na caivamanumAnocchedaH, tatrAnubhavasiddhapramAvizeSakAraNasya vyAptyAderabAdhAd, atra tu saMgatibAdhasyoktatvAdityata Aha - avataraNikArya : bhASA nirNAyikA nathI=arthano bodha karAvanAra nathI; kema ke tAdAbhyano ane tadutpattino viraha hovAthI bhASAdravya ane bhASAdravyathI vAcya artha te be vacce tAdAbhyasaMbaMdhano viraha che ane tadutpattisaMbaMdhano viraha che tethI, zabdano ane arthano asaMbaMdha hovAne kAraNe pratibiyata bodhanI anupapatti che pratiniyata bhASA dvArA pratiniyata arthanA bodhanI anupapatti che ane A rIte pUrvamAM zaMkAkAre kahyuM ke bhASA nirNAyaka nathI e rIte, zabdonI anupapattino prasaMga cheHlokamAM bodha
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa6 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-14 karAvavA arthe je zabdo bolAya che te koInA dvArA bolAvA joIe nahi tema svIkAravAno prasaMga che; kema ke arthabodhakatvanuM pratisaMdhAna karIne ja bolanAra puruSa mArAM vacano zrotAne pratiniyata arthanAM bodhaka che tevuM pratisaMdhAna karIne ja, teno uccAra kare che=bhASAno uccAra kare che, e pramANe na kahevuM e pramANe na kahevuM, ema bhASA nirNAyaka nathI ema kahenAra pUrvapakSI kahe che, kema ke vikalpothI ja=bolanAra puruSanA cittamAM vikalpo thAya che ke sAme rahelA zrotAne mAre bodha karAvavA arthe A vastune A zabdathI vAcya karIne kahevuM joIe te prakAranA vikalpothI ja, tenI utpatti hovAthI=vaktAnA zabdonI utpatti hovAthI, teonuM paNa=vaktA dvArA vikalpathI bolAyelA zabdonuM paNa, vikalpanA janatathI ja caritArthapaNuM che te zabdo vikalpa karIne vizrAsa thAya che. ane kahevAyuM che. "vikalpayoni vALA zabdo che vaktAnA vikalparUpa kAraNathI zabdo utpanna thAya che vikalpo zabdayonivALA che=vaktAnA zabdo zrotAmAM te prakAranA vikalponI utpattinAM kAraNa che. teonI kAryakAraNatA che zabdo ane vikalpo vacce gAthAnA pUrvArdhamAM kahyuM te prakAranI kAryakAraNatA che. zabdo arthane sparzatA paNa nathI." iti zabda uddharaNanI samApti mATe che. ane A rIte=zabdo ane vikalpo vacce kAryakAraNatA che ema pUrvamAM sthApana karyuM e rIte, "gAyane laI Ava" e prakAranA vacanathI vaktAnA vacanathI, pravRttinI anupapatti paNa nathI=zrotAnI gAya lAvavA mATenI pravRttinI aghaTamAnatA paNa nathI. ane A rIte zabdo ane vikalpo vacce kArya kAraNabhAva svIkArIe e rIte, anumAnano uccheda nathI; kema ke tyAM=anumAnaprayogamAM, anubhavasiddha pramAvizeSatA kAraNa evA vyApti Adino abAdha che, vaLI AmAM=bhASA nirNAyikA nathI e kathanamAM, saMgatibAdhatuM ja uktapaNuM hovAthI bhASA nirNAyikA nathI e kathanamAM doSa nathI, e prakAre adhyAhAra che. ethI graMthakArazrI kahe che - bhAvArtha - RjusUtrAdi paryAyAstikanaya tAdAbhya ane tadutpatti be saMbaMdha svIkAre che ane tene svIkAranAra bauddhadarzanavAdI che. te kahe che ke vastuno potAnA svarUpa sAthe tAdAbhyasaMbaMdha che ane vastu kSaNika hovAthI pUrva kSaNanI vastuno uttara kSaNanI vastu pratye tadutpattisaMbaMdha che. e sivAya jagatamAM koI vastuno paraspara saMbaMdha nathI ane bhASA bolanAra puruSanI bhASA ane bhASAthI vAcya artha e be vacce tAdAbhya ane tadutpattisaMbaMdha nathI, tethI puruSa dvArA bolAtA zabdo ane te zabdothI vAcya artha te be vacce asaMbaMdha hovAthI bolAyelA zabdothI pratiniyata evA arthano bodha thaI zake nahi. mATe bhASA arthanI nirNAyikA nathI tethI bhASAne pramANabhUta svIkArI zakAya nahi. A prakAre RjusUtranayanI sUkSmadraSTithI ekAMte kahenArane koI kahe ke jo bhASAthI nirNaya thato na hoya to bhASA bolanAra puruSa zabdone ja bole nahi; kema ke bolanAra puruSano Azaya sAme vyaktine arthano
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-14 pa7 bodha karAvavAno che ane te nirNaya karIne te cokkasa arthanA bodha arthe te zabdono uccAra kare che, tethI bhASA nirNAyikA nathI tema kahevAthI lokamAM dRSTa evA vyavahAranI asaMgati thAya. te asaMgatinA nivAraNa mATe RjusUtranayanI dRSTinuM avalaMbana lenAra bauddhadarzanavAdI kahe che ke lokamAM koIkane bodha karAvavA arthe je vacanaprayoga thAya che te vikalpothI ja thAya che arthAt vaktAnA cittamAM vikalpa thAya ke A zrotAne mAre ghaTarUpa vastune lAvavAnuM kahevuM che, tethI ghaTarUpa vastune ane lAvavAnI kriyArUpa arthane smRtimAM rAkhIne 'paTamAnaya' e prakArano vikalpa kare che ane te vikalpa sAMbhaLIne zrotAne paNa te zabdo dvArA tevo ja vikalpa thAya che ke A vaktA mane ghaTa karmaka Anayana kriyA karavAnuM kahe che, tethI vaktAnA vikalpathI zabdo utpanna thAya che ane te zabdone sAMbhaLIne te zrotAmAM paNa tevA vikalpo thAya che tethI lokamAM zabdane AzrayIne zrotAne bodha karAvavA arthe pravRtti thAya che topaNa uccAraNa karAyelA zabdo ane te zabdothI vAcya evA ghaTAdi artho vacce koI saMbaMdha nathI ane vikalpathI ja zabdo dvArA bodha karAvavAno vyavahAra pravarte che temAM bauddhadarzananAM vacanonI sAkSI Ape che e pramANe vaktAnA vikalpanI yonivALA zabdo che=vaktAne aMdara thayelo vikalpa, ane te vikalpathI zabdo utpanna thayA che ane te vikalpathI utpanna thayelA zabdonI yonivALA vikalpo zrotAne thAya che arthAt te zabdothI zrotAmAM te prakAranA vikalpo thAya . che. tethI zabda ane vikalpo vacce kAryakAraNabhAva che paraMtu zabdo vAcya arthane sparzatA nathI. jema cakSuno dRzya padArtha sAthe sanmukhabhAvarUpe saMsarga che tethI cakSuthI dRzya evA ghaTAdino bodha thAya che tema zabdo vAcya arthane sparzatA nathI tethI zabdothI arthano nirNaya thaI zake nahi. vaLI zabdo nirNAyaka nathI tema svIkAravA chatAM zabdothI thato vyavahAra vikalpo dvArA saMgata che tema zabdone sAMbhaLIne lokavyavahAramAM pravRtti paNa thAya che te saMgata thAya che te batAvavA arthe bauddhadarzanavAdI kahe che - koI vaktA koI puruSane kahe ke gAyane laI Ava te vakhate vaktAne cittamAM vikalpo thayela ke gAyarUpa arthane lAvavAnI kriyA karAvavA arthe huM A puruSane A zabdothI bodha karAvuM. e prakArano vikalpa karIne 'mana' e prayoga kare che ane te zabdo sAMbhaLIne zrotAmAM paNa te prakArano vikalpa thAya che ke A puruSa mane gAyarUpa arthane lAvavAnuM kahe che ane te vikalpathI zrotAnI gAyane lAvavArUpa pravRtti thAya che mATe lokamAM bhASA dvArA pravRttinI anupapatti nathI. vaLI jema bolAyelI bhASA ane artha vacce saMbaMdha nathI tethI bhASA nirNAyaka nathI topaNa bhASAthI thato lokavyavahAra ane bhASAthI thatI te prakAranI pravRtti saMgata thAya che tema anumAnamAM paNa vyAptijJAna ane anumeya artha vacce saMbaMdha nahi hovAthI anumAnane pramANa svIkArI zakAya nahi, topaNa lokavyavahAramAM je anumAnano prayoga thAya che teno uccheda thAya nahi; kema ke anumAna karanAra puruSane anubhavasiddha evA parvatamAM agni che e prakAranA pramAvizeSanA kAraNa evA dhUma ane vahni vaccenA vyApti Adino abAdha che tethI lokamAM prasiddha anumAna vyavahArano uccheda nathI. ahIM prazna thAya ke jo zabdo dvArA thato arthabodha karAvavAno vyavahAra prAmANika hoya ane te pramANe pravRtti paNa thaI zakatI hoya chatAM bhASA nirNAyaka nathI tema bauddhadarzanakAra kema kahe che ? tethI kahe che -
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-14 bhASA nirNAyaka nathI e kathanamAM saMgatinA bApanuM uktapaNuM che=bhASA ane bhASAthI vAcya e be vacce koI saMbaMdha nathI tethI bhASAthI kyAreya arthano nirNaya thaI zake nahi. phakta bolanAra puruSanA vikalpo anusAra bolAyelA zabdothI zrotAne tevA ja vikalpo thAya che tethI bhASAthI mane arthano bodha thayo che tevo bhrama thAya che, vastutaH indriyo sAthe viSayano saMbaMdha thAya che, tethI indriyothI pratyakSa dekhAtI vastuno bodha thAya che ema bhASA ane artha vacce koI saMbaMdha nathI tethI bhASAthI koI vastuno nirNaya thaI zake nahi e prakAranA AzayathI RjusUtranayanuM avalaMbana karanAra bauddhadarzanavAdI bhASAne apramANa kahe che. A prakAranA bauddhadarzanakAranA kathananA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI kahe che - gAthA : ohAriNI ya esA suAu NAyaM imaM ti vavahArA / saMbhAvaNA ya niNNayaheuasajjha tti daTThavvaM / / 14 / / chAyA : avadhAriNI caiSA zrutAjjAtametaditi vyavahArAt / sambhAvanA ca nirNayahetvasAdhyeti draSTavyam / / 14 / / anvayArtha : 2 hasA=ane A pUrvamAM kahela bhASA, hAri=avadhAriNI cheHnignAyikA che; sujhADa pAve rU ti vavadara =kema ke mRtathI A jJAta che e prakArano vyavahAra che, ra niyadevagar3ha ri saMbhAvaUT=ane nirNayanA hetuthI asAdhya saMbhAvanA che=bhASA nirNayano hetu hovAthI bhASAthI saMbhAvanA sAdhya nathI nirNaya sAdhya che e pramANe, baM=jANavuM. 14 gAthArtha : ane AkapUrvamAM kahela bhASA, avadhAriNI chekanizyAyikA che; kema ke mRtathI A jJAta che e prakArano vyavahAra che ane nirNayanA hetuthI asAdhya saMbhAvanA che=bhASA nirNayano hetu hovAthI bhASAthI saMbhAvanA sAdhya nathI nirNaya sAdhya che e pramANe jANavuM. ll14ll TIkA :___ eSA ca=bhASA, avadhAriNI nizcAyikA, padapadArthayoH saMketarUpasambandhavyavasthApanena hetvanupapattinirAsAt, na cAnAkAMkSAdipadeSvapratyAyakatvadarzanAdanyatrA'pi pramANatvasaMzayaH; pratyakSe'pi tadanuddhArAt, na ca zAstroktArthAnAM visaMvAdadarzanAttadaprAmANyam tadvisaMvAdasyaivAsiddheH; kvacidvihitakarmaNaH phalAbhAvasyAMgavaikalyAdyadhInatvAditi dig /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-14 pala TIkArya :gSA .... vin ! ane A bhASA avadhAriNI che tisthAyikA che= padArthano nirNaya karAvanAra che. ahIM prazna thAya ke avataraNikAmAM bauddha matAnusAra kahela ke bhASA nirNAyikA nathI tethI bhASA nirNAyikA che, ema kema kahI zakAya ? mATe bauddha Apela hetuno kaI rIte nirAsa thAya che ? te batAvavA arthe kahe che - pada ane padArthanA uccAraNa karAyelAM bhASAnAM pado ane tenAthI vAcya artharUpa padArtha te benA saMketarUpa saMbaMdhanA vyavasthApanathI detunI anupapattino virAsa che=bhASA nirNayano hetu che e prakAranA hetunI anupAtino nirAsa che ane avAkAMkSAdi padomAM apratyAyakatvanuM darzana hovAthI koI vaktA dvArA "ina paDya' ityAdi prayoga karAya tyAre 'paratha'nI sAthe 'ina' zabdanI AkAMkSAnI prApti nathI tevAM anAkAMkSAdi padomAM bolAyelI bhASA anirNAyikA che tevuM darzana hovAthI, anyatra paNa AkAMkSAdivALAM padomAM paNa, pramANatvano saMzaya che ema na kahevuM; kema ke pratyakSamAM paNa teno anuddhAra che=pratyakSamAM paNa cakSudoSane kAraNe ke padArthanI dUravartitAne kAraNe viparIta bodha thAya che te darzanathI pratyakSamAM paNa pramANatvano saMzaya anuddhAra che ane zAstrokta arthono visaMvAda dekhAto hovAthI zAstromAM je padArtho kahyA hoya te pramANe pravRtti karavA chatAM e pramANe phaLanI aprAptinuM darzana thatuM hovAthI, tenuM zabdonuM, aprAmANya che, ema na kahevuM; kema ke tenA visaMvAdanI jaEzAstramAM kahelA arthanA visaMvAdanI ja asiddhi che. ahIM prazna thAya ke zAstramAM kahela che ke dharmanA sevanathI dhanArthIne dhananI prApti thAya che, kAmArthIne kAmanI prApti thAya che ane paraMparAe te dharma mokSanuM sAdhana che. A vacana anusAra zAstramAM vihita anuSThAna koI puruSa kare chatAM dhanarUpa phaLanI prApti thatI dekhAtI nathI, tethI zAstranA visaMvAdanI asiddhi nathI. tenA nirAkaraNa mATe bIjo hetu kahe che -- kvacit vihita karmanA phaLAbhAvanuM aMgarvakalyAdine adhInapaNuM che, e pramANe dizA che. bhAvArtha : Rjusutranayane avalaMbIne ekAMta dRSTithI cAlanAra bauddhadarzana anusAra avataraNikAmAM kahela ke bhASA nirNAyikA nathI tevuM nirAkaraNa vyavahAranayanI dRSTithI karatAM gAthAmAM kahyuM ke A bhASARtadarthano jJAtA hoya ane tadarthamAM upayukta hoya evo vaktA je bole che te bhAvabhASA che ema gAthA-13mAM kahela e bhASA, avadhAriNI che=vaktAnA bodha anusAra zrotAne padArthano yathArtha nirNaya karAvanArI che. ahIM prazna thAya ke avataraNikAmAM kahela ke bhASAmAM arthanI sAthe tAdAbhya ane tadutpattisaMbaMdha nathI tethI bhASAthI arthano bodha thaI zake nahi mATe bhASA nizcAyikA che e hetunI anupapatti che. tenuM nirAkaraNa karatAM kahe che -
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Go bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-14 bolAyelA zabdo ane tenAthI vAcya artho e be vacce saMketarUpa saMbaMdha che tethI sAMbhaLanArane te pada dvArA saMketarUpa saMbaMdhathI te vAcya artha sAthe te padanA saMbaMdhanI upasthiti thAya che tethI bhASA ane artha vacce saMbaMdha nathI tema kahIne je hetunI anupatti bauddhadarzanakAra kare che teno nirAsa thAya che tethI bhAvabhASA nakkI yathArtha arthano bodha karAve che. ahIM koI kahe ke jema 'vatinA sigyeti' te sthAnamAM siMcana kriyAne agninI sAthe AkAMkSA nathI, tethI te vacana dvArA nirNaya thato nathI tema dekhAya che te rIte anya bhASAvacanomAM paNa pramANatvano saMzaya thaze arthAt 'vaninA sinthati' e vacana jema apramANabhUta che tema anya sarvabhASAmAM paNa pramANatvano saMzaya thaze tenuM nirAkaraNa karatAM kahe che - pratyakSamAM paNa pramANatvanA saMzayano anuddhAra che. Azaya e che ke bauddhadarzana pratyakSane pramANa svIkAre che; kema ke indriyono viSaya sAthe saMbaMdha che, tethI indriyo dvArA viSayano nirNaya thAya che ane bolAyelI bhASAno arthanI sAthe saMbaMdha nathI, tethI bhASA dvArA arthano nirNaya thaI zake nahi tema kahe che. tene graMthakArazrIe bhASA ane artha vacce saMketarUpa saMbaMdha che tema batAvIne Apta puruSathI bolAyelI bhASA nirNAyikA che tema kahyuM tyAM bauddhadarzanakAra taraphathI yukti ApavAmAM AvI ke jema anAkAMkSAdi pado hote chate te bhASAthI nirNaya thato nathI, tethI zaMkA thAya ke anya bhASAthI paNa nirNaya thaI zake nahi arthAt jema vaNitanA ziSyati' te padothI bodha thato nathI athavA tadarthano jJAtA na hoya athavA tadarthano jJAtA hoya chatAM zrotAne bodha thAya te prakAre te vacanone kahenAra na hoya tenAM vacanothI koI spaSTa bodha thato nathI tema sarva vacanothI paNa spaSTa nirNaya thAya che ke nahi , e prakArano saMzaya thaI zake che. tema pUrvapakSI kahe to tene graMthakArazrI kahe che - pratyakSamAM paNa kyAreka indriyonA doSane kAraNe spaSTa nirNaya thato nathI AthI ja dUravartI padArthane joIne A vastu zuM che ? teno nirNaya thato nathI tema sarvapratyakSamAM paNa pramANatvano saMzaya thaI zake. ahIM pUrvapakSI kahe ke indriyAdino doSa na hoya ane vastu yogya dezamAM hoya to pratyakSathI yathArtha nirNaya thAya che. tene graMthakArazrI kahe che - tenI jema bolanAra puruSane padArthano nirNaya hoya ane potAnA bodhane anurUpa ucita bhASAthI zrotAne te padArtha kaheto hoya to zrotAne paNa te vacanothI yathArtha nirNaya thaI zake che ane te pramANe sarvajJakathita zAstravacanothI yogya jIvone padArthano yathArtha nirNaya thaI zake che mATe bhASA niyyAyikA che. ahIM pUrvapakSI kahe ke zAstramAM kahelA arthono visaMvAda dekhAya che tethI zAstronuM aprAmANya che tene graMthakArazrI kahe che - zAstra sarvajJakathita che ane sarvajJa rAgAdi rahita hovAthI temanAM vacanomAM visaMvAdanI asiddhi che. ahIM prazna thAya ke zAstravacanAnusAra koI mahAtmA te kriyAo kare che chatAM te kriyAnuM phaLa te kriyAo karanAra mahAtmAne kAMI prApta thatuM nathI evuM paNa dekhAya che. jema zAstramAM kahyuM che ke arihaMta Adi
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-14. 61 pAMcane karAyelo namaskAra sarva pApono nAza kare che ane sarvamaMgalomAM prathama maMgala che ane te vacanAnusAra koI namaskAranuM smaraNa karIne saMsAranI koI kriyA kare to maMgaLanA baLathI avazya kAryasiddhi thavI joIe ane tenAthI kAryasiddhirUpa phaLano abhAva paNa pratyakSathI dekhAya che tethI zAstranA vacanamAM visaMvAdanI siddhi che. e prakAre pUrvapakSI kahe to tene graMthakArazrI kahe che - kvacit vihitakarmathI phaLanA abhAvanI prApti dekhAya che te, te kriyAnA koIka aMgavaikalyAdine AdhIna che arthAt namaskAra karanAra puruSa je prakAre namaskAra mATenI zAstravidhi che te vidhimAM te rIte upayukta na hoya to te vidhinA te aMganA abhAvane kAraNe phaLano abhAva thAya che ane aMgavaikalyAdimAM Adi padathI baLavAna pratibaMdhaka karmanuM grahaNa che tethI koI puruSa vihita anuSThAna aMgasAkalyathI kare topaNa teTalA prayatnathI anivartanIya hoya evAM baLavAna karma vidyamAna hoya to phaLanI vikalatAnI prApti thAya che. jema zAstramAM kahyuM che ke sAdhunA saMyamanA yogathI ja sAdhune lAbhAntarAya karmano kSayopazama thAya che tethI durlabha paNa bhikSA teone yoganA mAhAtmathI sukhapUrvaka prApta thAya che, Ama chatAM zAstravidhi anusAra saMyama pALanAra DhaMDhaNaRSi ke zAstravidhi anusAra yatna karanAra RSabhadeva bhagavAna hatA chatAM pUrvabhavamAM te prakAranAM viziSTa aMtarAyakarmo bAMdhelAM jethI teonA saMyamanA anuSThAnathI paNa bhikSAnI prApti sulabha thaI nahi. topaNa jeonAM tevAM viziSTa karmo nathI teo zAstramAM vihita kriyAo na kare to phaLanI prApti thAya nahi ane zAstramAM vihita kriyAo aMgasAkalyathI kare to avazya phaLanI prApti thAya che mATe zAstramAM kahelA arthono kyAMya visaMvAda nathI tethI Apta puruSothI kahevAyelI bhASA avadhAriNI che, tema siddha thAya che. 'natha'thI gAthAnA AgaLanA bhAganuM utthAna karatAM kahe che - TIkA - athAstu zabdaprAmANyaM tathA'pi na svatantratayA kintu anumAnavidhayA na ca zabdasyArthA'vyApyatvAtkathaM tatastadanumAnamiti vAcyam, ete padArthA mithaH saMsargavantaH, AkAGkSAdimatpadasmAritatvAdityAdidizA'numAnAditi cet ? atrAha-zrutAt jJAtametaditi vyavahArAt / yathAhi anuminomIti dhiyA pramAvizeSasiddheH pramANAntarasiddhistathA zabdAtpratyemIti dhiyA pramAvizeSasiddheH tatrA'pi pramANAntarasiddhirapratyUhaiva, vyAptyAdijJAnaM vinA'pi zabdAdAhatyArthapratItezca na tasyAnumAnatvamiti vi aa TIkArca - kathAstu ... viI zabdanuM prAmANya ho pUrvamAM kahyuM ke bhASA avadhAriNI che te vacanAnusAra zabdanuM prAmANya ho ! topaNa svataMtrapaNAthI zabdanuM prAmANya nathI, anumAnaprakArathI zabdanuM
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1, gAthA-14 prAmANya che. ane zabdanuM arthanI sAthe avyApyapaNuM hovAthI kevI rIte tenAthI zabdathI, tenuM anumAna thAya arthanuM anumAna thAya ? e pramANe na kahevuM; kema ke A pado ane A artho paraspara saMsargavALA che; kema ke AkAMkSA Adi padathI smAritapaNuM che ItyAdi dizAthI anumAna thAya che e pramANe koI kahe zabdo anumAna dvArA bodha karAve che svatanna nahi e pramANe koI kahe, emAM A prakAranI zaMkAmAM, gAthAnA bIjA pAdathI kahe che - zratathI A jJAta che e prakArano vyavahAra hovAthI zAstravacanothI A jJAta che e prakArano vyavahAra hovAthI, anumAnathI atirikta zabdanuM pramANapaNuM che ema avaya che. anumAnathI atirikta zabdanuM pramANapaNuM che, e kathana 'AthAdithI spaSTa kare che - anumAna karuM chuM e prakAranI buddhithI pramAvizeSanI siddhi hovAne kAraNe pratyakSabodhathI bhinna prakAranA bodhanI siddhi hovAne kAraNe, pramANAttaranI siddhi che=pratyakSa pramANa karatAM anumAna pramANa bhinna pramANa che e prakAranA pramANAttAranI siddhi che. te pramANe zabdathI huM jANuM chuM e prakAranI buddhithI pramAvizeSanI siddhi hovAne kAraNe anumAnanA bodha karatAM zabdathI thatA bodhatA bhedanI siddhi hovAne kAraNe, tyAM paNa zabdathI thatA bodhamAM paNa, pramANAttaranI siddhi apratyuha ja che=anumAna pramANa karatAM bhinna evA AgamapramANanI siddhi anirAkRta ja che ane vyApti Adi jJAna vagara paNa pUrvamAM zaMkAkAre kahyuM ke A pado ane A atha paraspara saMsargavALAM che; kema ke AkAMkSAdi padathI smAritapaNuM che e prakAranA anumAnamAM batAvAyela vyApti Adi jJAna vagara paNa, zabdathI tarata ja arthanI pratIti hovAne kAraNe tenuM zabdathI thatA bodhanuM, anumAnapaNuM nathI e prakAre dizA che. bhAvArtha : pUrvamAM ekAMta kSaNikavAda mAnanAra RjusUtranaya anusAra tAdAbhya ane tadutpattisaMbaMdha sivAya anya saMbaMdha nathI tema svIkArIne bhASA nirNAyikA nathI ema je koIka mAne che tenuM nirAkaraNa karIne sthApana karyuM ke tadarthano jJAtA, tadarthamAM upayukta evo je vaktA bhASA bole che te bhASA nizcAyikA che AthI ja sarvajJanAM vacano arthano nizcaya karAvanAra che. tyAM keTalAka tArkiko kahe che ke yathArtha vaktAthI bolAyelA zabdothI pramANabhUta bodha thAya che tethI zabdo pramANa che topaNa teno aMtarbhAva anumAnamAM thaI zake che tethI anumAnathI atirikta zabdane svataMtra pramANa svIkAravuM ucita nathI. ahIM prazna thAya ke anumAna pramANamAM to agni sAthe dhUmathI vyApti prApta thAya che te rIte bolAyelA zabdonI arthanI sAthe vyApti nathI, tethI bolAyelA zabdonA baLathI arthanuM anumAna kaI rIte thaI zake ? tenuM samAdhAna karatAM pUrvapakSI kahe che - A pado ane A artho paraspara saMsargavALAM che arthAt koI puruSa koI zabda uccAraNa kare te pado ane te padothI vAcya artha e beno saMsarga che; kema ke bolanAra puruSa AkAMkSA AdivALAM pado bole che tenAthI
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ u3 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-14 mAritapaNuM arthomAM che. jema dhUmathI khAritapaNuM agnimAM che tethI dhUmane joIne agninuM anumAna thAya che tema bolanAra puruSa AkAMkSAdivALAM pado bole che tenAthI smAritapaNuM te padothI vAcya arthamAM che. tethI zrotrendriya dvArA saMbhaLAyelA zabdothI vAcya arthanuM anumAna thAya che. e prakAranI paddhatithI zabdothI thayelA arthabodhamAM paNa anumAnano prayoga thaI zake che. mATe anumAnathI atirikta zabdane pramANa svIkAravuM ucita nathI paraMtu anumAnamAM ja zabdapramANano aMtarbhAva karavo ucita che. AnuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - zratathI A jJAta che e prakArano vyavahAra che tethI anumAnathI A jJAta che e vyavahAra karatAM zratathI A jJAta che e prakAranA vyavahArane pRthaka svIkAravo joIe mATe anumAna pramANathI atirikta zabdapramANa che tema mAnavuM joIe. gAthAnA A kathanane ja TIkAkArazrI "rA'thI spaSTa kare che - koI puruSa parvatamAM dhUmane joIne anumAna kare tyAre huM anumAna karuM chuM e prakAranI buddhi thAya che, tethI dhUmamAM jema pratyakSanA bodhanI siddhi che tema tenA karatAM bhinna evI anumAnanI siddhi agninA bodhamAM che, tethI pratyakSathI bhinna evuM anumAna pramANa siddha thAya che, tema koI puruSane Apta puruSanA vacanathI ke zAstrathI bodha thAya che tyAre tene buddhi thAya che ke zAstravacanonA zabdothI huM A bodha karuM chuM tethI te bodha anumAna karatAM bhinna prakArano che tema siddha thAya che, tethI te bodhamAM paNa anumAnapramANa karatAM pramANAntaranI siddhi dUra karI zakAya tema nathI. A rIte anubhavane anurUpa vyavahArathI anumAnapramANa karatAM zabdapramANa bhinna che tema sthApana karyuM. have pUrvamAM koIke kahela ke A pado ane A artho paraspara saMsargavALAM che; kema ke AkAMkSA AdivALAM padothI arthomAM smAritapaNuM che te kathana paNa ucita nathI te batAvavA arthe kahe che - zabdone sAMbhaLIne arthabodha karanAra puruSane zabdo ane artho vacce vyAptinuM jJAna ane parAmarza karyA vagara paNa tarata ja zabdone sAMbhaLIne arthano bodha thAya che e prakAranI paNa lokamAM pratIti che. tethI zabdathI thatA bodhane anumAnamAM aMtarbhAva karI zakAya nahi; kema ke zabdane sAMbhaLyA pachI tene AzrayIne anumAna karavAnI AkAMkSA jene hoya tevo puruSa pakSa kare ke A pado ane A artho saMsargavALAM che ane te pado sAthe arthano saMsarga siddha karavA mATe hetu kare ke bolAyelAM pado AkAMkSAvALAM che tethI te padothI te artho smArita thAya che paraMtu je puruSane te prakAre anumAna karavAnI jijJAsA nathI te puruSa zabdane sAMbhaLIne tarata ja arthano nirNaya kare che mATe anumAna pramANa karatAM zabdapramANa svataMtra pramANarUpe svIkAravuM joIe. nAstika anumAna pramANa svIkArato nathI paraMtu jyAM jyAM anumAna karAya che tyAM tyAM saMbhAvanAthI ja pravRtti che ema kahIne zabdane paNa apramANa kahe che, te nAstikamatanuM nirAkaraNa karavA arthe gAthAnA uttarArdhathI kahe che. tenuM utthAna karatAM TIkAkArazrI kahe che -
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-14 TI : lokAyatikastvAha-anumAnamapi na pramANaM, kutastarAM zabdaH ? dhUmAdidarzanAnantaramagnyAdivyavahArasyA'pi sambhAvanayaivopapatteriti / tatrAha-sambhAvanA ca nirNayahetvasAdhyeti draSTavyam / sambhAvanA hi saMzayarUpaiva, sA ca na parAmarzAdinizcayahetusAdhyA, nizcayasAmagryAM satyAM saMzayAnutpAdAt, anyathA vakrakoTarAdijJAne satyapi sthANau puruSatvasaMzayotpAdaprasaGgAt / ' atha bhAvAMze utkaTakoTikasaMzaya eva saMbhAvanA, utkaTatvaM ca niSkampapravRttiprayojako dharmavizeSaH, tatprayojakatayA ca dhUmadarzanAdyAdaraH, na ca dhUmAderagnyAdisambhAvanAhetutve gauravam, tadabhAvAprakArakatvaghaTitanizcayatvA'pekSayA tadabhAvaprakArakatvaghaTitasaMzayatvasya laghutvAditi cet ? na saMzayavyAvRttAnumititvasyaiva vyAptijJAnAdijanyatAvacchedakatvAt, sambhAvanAyAstajjanyatve tadghaTitanizcayasAmagrIpratibadhyatAvacchedakakoTAvanutkaTakoTikatvAdipraveze gauravAt, 'idamitthameve'tyavadhAraNasya, 'na sandehi kintu nizcinomI'tyAdyanuvyavasAyasya cAnupapatterityanyatra vistaraH / tadidamabhipretyoktaM bhagavatA zyAmAcAryeNa - "se nUNaM bhaMte! mannAmIti ohAriNI bhAsA, ciMtemIti ohAriNI bhAsA, aha mannAmIti ohAriNI bhAsA, aha ciMtemIti ohAriNI bhAsA, taha mannAmIti ohAriNI bhAsA, taha ciMtemIti ohAriNI bhAsA ? haMtA goyamA! maNNAmIti ohAriNI bhAsA, ciMtemIti ohAriNI bhAsA, aha maNNAmIti ohAriNI bhAsA, aha ciMtemIti ohAriNI bhAsA, taha maNNAmIti ohAriNI bhAsA, taha ciMtemIti ohAriNI bhAsa" tti (pra. bhA. pa. sU. 161) / / 14 / / ToDArtha : laukAyatikastvAha..... bhAsa' tti / / loyatiloma pratyakSathI pAtuM prmaae| svIDanAra mevo nAstika, vaLI kahe che - anumAna paNa pramANa nathI to zabda kyAMthI pramANa thAya ? kema anumAna pramANa nathI ? temAM nAstika yukti Ape che - dhUmAdi darzana pachI agni AdinA vyavahAranI paNa saMbhAvanAthI ja upapatti che. Iti zabda nAstikatA kathananI samApti mATe che. tyAM=nAstikatA te kathanamAM, kahe che=gAthAnA bIjA pAdathI kahe che - ane saMbhAvanA nirNayanA hetuthI asAdhya che dhUmAdinuM je darzana che te agninA nirNayano hetu che tenAthI saMbhAvanA sAdhya nathI paraMtu nirNayanA hetuthI sAdhya nirNaya ja che e pramANe jANavuM. nirNayanA hetu evA dhUmathI agninI saMbhAvanA kema sAdhya nathI ? te spaSTa karatAM kahe che - saMbhAvanA saMzayarUpa ja che ane te saMzayarUpa saMbhAvanA, parAmarza Adi nizcayanA hetuthI sAdhya
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-14 65 nathI; kema ke nizcayanI sAmagrI hote chate saMzayano anutpAda che=parvatamAM agni AdinA nizcayanI sAmagrIrUpa dhUmAdinuM darzana hote chate agninA saMzayano anutpAda che anyathA nizcayanI sAmagrIthI paNa saMzayarUpa saMbhAvanA thAya che tema svIkAravAmAM Ave to, vakra evA koTara AdinuM jJAna thaye chate paNa dUrathI vRkSane joIne zaMkA thayelI hoya ke A vRkSa che ke puruSa che, tyArapachI najIkamAM javAthI dekhAya ke vakra evA koTara Adi purovartI vastumAM che tethI sthANu che, chatAM tyAM puruSatvanA saMzayatA utpAdano prasaMga prApta thAya. bhAva aMzamAM utkaTa koTika saMzaya ja saMbhAvanA che ane utkaTapaNe niSkapa pravRttinuM prayojaka dharmavizeSa che ane tenA prayojakapaNAthI-linkaMpapravRttinA prayojakapaNAthI, dhUma darzanAdino Adara karAya che-sAdhyanA arthAto tenA upAyabhUta dhUmadarzanano nirNaya karIne agni arthe pravRtti karAya che ane dhUmAdinuM agni AdinA saMbhAvanAnA hetupaNAmAM gaurava nathI; kema ke tad abhAva aprakArakatva ghaTita nizcayatvanI apekSAe=sAdhya abhAvatA aprakArakatva ghaTita nizcayatvanI apekSAe, tad abhAva prakArakatva ghaTita saMzayatvanuM sAdhya abhAva prakArakatva ghaTita saMzayatvanuM, laghupaNuM che. e pramANe 'arthathI nAstika kahe to graMthakArazrI kahe che - - nAstikanuM te vacana ucita nathI; kema ke saMzayathI vyAvRta anumititvanuM ja vyAptijJAnAdi javyatA avacchedakapaNuM che. ahIM prazna thAya ke vyAptijJAnathI padArthanA nizcayavALI anumiti thAya che ke saMbhAvanAnI anumiti thAya che temAM vinigamaka koNa che? tethI vyAptijJAnAdithI saMbhAvanA svIkAravAmAM gaurava che te batAvavA arthe kahe che - saMbhAvanAnuM tajjavyatva hote chata=saMbhAvanAnuM vyAptijJAnathI javyapaNuM hote chate, taduM ghaTita nizcayasAmagrInI pratibadhdhatA avacchedaka koTimAM=vyAptijJAnAdi ghaTita anumitinA nizcayanI sAmagrInI pratibadhdhatA avacchedaka koTimAM, anutkaTa koTikatva AdinA pravezamAM gaurava hovAthI saMbhAvanAne vyAtijJAnAdi janyatA avacchedaka svIkArI zakAya nahi ema avaya che. vaLI yuktithI paNa vyAptijJAna dvArA saMzaya rahita anumiti thAya che te batAvavA arthe kahe che - A Ama ja che=dhUmAdinI vyApti dvArA parvatamAM agnino nirNaya karyA pachI parvatamAM agni che ja, e prakAranA avadhAraNanI ane huM saMdeha karato nathI paraMtu nizcaya karuM chuM, ItyAdi anuvyavasAyanI anupamati hovAthI vyAptijJAnathI nirNaya thAya che paraMtu saMbhAvanA thatI nathI ema svIkAravuM joIe, ema atraya che. A prakArano avyatra=anya graMthomAM, vistAra che. te A abhiprAyane sAme rAkhIne gAthAmAM kahyuM ke bhASA nirNAyikA che te A abhiprAyane sAme rAkhIne, bhagavAna zyAmAcArya dvArA prajJApanAmAM kahevAyuM che - kharekhara he bhagavaMta ! "huM mAnuM chuM e avadhAriNI bhASA che? huM ciMtavana karuM chuM e avadhAriNI bhASA che?
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahajya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-14 'have mAnuM chuM e avadhAriNI bhASA che ? have huM ciMtavana karuM chuM e avadhAriNI bhASA che ? te pramANe huM mAnuM chuM' e avadhAriNI bhASA che ? te pramANe huM ciMtavana karuM chuM e avadhAriNI bhASA che ? tene bhagavAna uttara ApatAM kahe che - he gautama ! DhaMtA-kharekhara che. zuM che ? te kahe che - 'mAnuM chuM e avadhAriNI bhASA che. 'citavana karuM chuM e avadhAriNI bhASA che. have huM mAnuM chuM e avadhAriNI bhASA che. have huM ciMtavana karuM chuM' e avadhAriNI bhASA che. te pramANe huM mAnuM chuM e avadhAriNI bhASA che. te pramANe huM ciMtavana karuM chuM e avadhAriNI bhASA che." (prajJApatAsutra bhASApada sU. 161) tti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. 14 bhAvArtha - pUrvamAM graMthakArazrIe sthApana karyuM ke je vaktA tadarthano jJAtA hoya ane zrotAne yathArtha jJAna thAya te prakAre upayogapUrvaka bolato hoya tenI bhASA padArthano yathArtha nizcaya karAvanAra che. tyAM nAstikadarzanavAdI kahe ke pratyakSathI atirikta anumAna paNa pramANa nathI tyAM zabda kyAMthI pramANa thaI zake ? arthAtu anumAna pramANa nathI mATe zabda paNa pramANa nathI. tyAM prazna thAya ke lokamAM paNa dhUmAdine joIne parvatamAM agni Adi che e prakArano vyavahAra thAya che. tethI anumAna pramANa nathI tema kema kahI zakAya ? tenA nirAkaraNa mATe nAstika yukti Ape che - mahAnasa AdimAM dhUma ane agninuM sAhacarya darzana thAya che te sAhacarya darzananA kAraNe parvatamAM dhUmane joIne tyAM agni haze e prakAranI saMbhAvanAthI ja parvatamAM agni che ityAdi vyavahAranI saMgati che tethI anumAnamAM paNa saMbhAvanAthI pravRtti hovAne kAraNe anumAna pramANa nathI arthAt padArthano nizcaya karAvanAra nathI tema zabda paNa padArthano nizcaya karAvanAra nathI A prakAranI nAstikanI zaMkAnA nivAraNa arthe gAthAnA uttarArdhamAM kahe che - nirNayanA hetuthI sAdhyanI saMbhAvanA nathI e pramANe jANavuM arthAt anumAnamAM vyAptijJAna nirNayano hetu che tenAthI sAdhyanI saMbhAvanA nathI paraMtu nizcaya che tema tadarthano jJAtA ane upayogapUrvaka bolanAra vaktAnuM vacana padArthanA nirNayano hetu che tenAthI saMbhAvanA sAdhya nathI paraMtu nirNaya ja sAdhya che, mATe bhASA nirNAyaka che AthI ja Apta evA sarvajJanA vacanathI atIndriya padArthano yathArtha nirNaya thAya che paraMtu A vacanAnusAra atIndriya padArtho haze tevI saMbhAvanA karAtI nathI. A rIte gAthAnA uttarArdhano artha karyA pachI nAstika je kahe che ke anumAna pramANa nathI paraMtu vyavahAramAM je anumAna karAya che tyAM paNa dhUmAdinA darzanathI saMbhAvanAthI ja pravRtti thAya che tenuM nirAkaraNa karavA arthe graMthakArazrI kahe che - saMbhAvanA saMzayarUpa ja che ane te saMbhAvanA parAmarza Adi nizcayanA hetuthI sAdhya nathI; kema ke
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-14 padArthanA nirNayanI sAmagrI vidyamAna hoya tyAre saMzaya thato nathI paraMtu nirNaya ja thAya che ane jo tevuM na mAnavAmAM Ave to pratyakSathI vRkSane joyA pachI temAM vakra koTara Adi dekhAtA hoya je vRkSanA nirNayanI sAmagrI che tyAM paNa A vRkSa che ke puruSa e prakAranA saMzayanI utpattino prasaMga che. Azaya e che ke parvatamAM dhUmAdinuM darzana thayA pachI je puruSane dhUmAdinA darzananA baLathI dhUma ane vahni vaccenI vyAptijJAnanuM smaraNa thAya che ane tenA kAraNe parvata agnivALo che, dhUmavALo hovAthI jema mahAnasa che ityAdi pacAvayava vAkya agninA nirNayano hetu che tenA dvArA saMzayarUpa saMbhAvanA sAdhya che tema kahI zakAya nahi. jema dUra rahelA vRkSane joIne temAM rahelA vakra koTara AdinuM jJAna thAya tyAre A vRkSa che tevo nirNaya thAya che paraMtu te vRkSamAM puruSatvano saMzaya thato nathI. tema parAmarza Adi nizcayanI sAmagrI dvArA arthano nirNaya thAya che paraMtu saMzayarUpa saMbhAvanA che tema kahI zakAya nahi mATe anumAnane pramANa svIkAravuM joIe. ahIM 'nathathI nAstika kahe ke saMzayamAM be koTi samAna hoya che ane saMbhAvanAmAM nirNayane abhimukha eka koTi utkaTa hoya che tethI bhAva aMzamAM utkaTa koTivALo saMzaya saMbhAvanA che ane eka utkaTa aMzanI saMbhAvanAne kAraNe niSkapa pravRtti thAya che. jema kheDUtane varSAkALamAM khetI karavAthI dhAnyaprAptinI saMbhAvanA dekhAya che, tethI khetImAM niSkapa pravRtti kare che, tema dhUmane joIne parvatamAM agninI saMbhAvanA che tevo bodha thavAthI agnino arthI niSkapa pravRtti kare che; paraMtu dhUma ane agnino sahacAra mahAnasa Adi aneka sthaLomAM dekhAvA chatAM parvatamAM paNa avazya agni che tevo nirNaya thaI zake nahi, paraMtu tevo nirNaya to pratyakSathI ja thaI zake e prakArano nAstikano Azaya che. vaLI dhUmAdinA darzanathI vahninI saMbhAvanA che tema svIkAravAmAM gauravadoSa nathI paraMtu lAghava che te batAvavA arthe nAstikavAdI kahe che - dhUmane joIne agnino nirNaya che tema svIkAravAmAM Ave to e prApta thAya ke parvatamAM agnino abhAva nathI paraMtu agni che ja ane te prakAranA nirNayano AkAra e prApta thAya ke agninA abhAvanA aprakArakatvathI yukta agnino nizcaya che ane dhUmanA darzanathI saMbhAvanA svIkArIe to e prApta thAya ke agninA abhAvanA prakAratvathI ghaTita saMzaya che. tethI agninA abhAvathI aprakArakatva karatAM agninA abhAvanA prakArakatvane svIkAravAmAM lAghavanI prApti che; kema ke abhAvanI upasthiti karatAM bhAvanI upasthitimAM lAghava prApta thAya che mATe dhUmAdinA darzanathI agni AdinI saMbhAvanAne ja svIkAravI ucita che. A prakAranI nAstikanI yuktinuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - vyAptijJAnAdithI saMzayathI vyAvRtta evI anumiti ja thAya che tethI saMzayathI vyAvRtta anumitimAM rahela anumititva dharma vyAptijJAnAdijanyatA avacchedaka che.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-14 tethI e phalita thAya ke dhUma ane vahninI vacce vyAptijJAna thAya tenAthI parAmarza dvArA parvatamAM agni che tevuM saMzaya vagaranuM jJAna ja thAya che paraMtu saMzayavALuM jJAna thatuM nathI. vaLI vyAptijJAnAdithI utkaTa koTika saMzayarUpa vahninI saMbhAvanAno ja nirNaya thAya che paraMtu agnino nirNaya thato nathI ema svIkArIe to gauravadoSanI prApti thAya che; kema ke vyAptijJAnAdithI ghaTita evI nizcaya sAmagrIthI saMzayane pratibadhya svIkArIe to pratibadhdhatA avacchedaka koTimAM saMzayatvarUpa laghubhUta dharmanI prApti thAya ane jo vyAptijJAnAdithI ghaTita paMcAvayava vAkyarUpa nizcayanI sAmagrIthI saMbhAvanA svIkArIe to pratibadhdhatA avacchedaka koTimAM anutkaTakoTika saMzayatvadharmanI prApti thAya, tethI saMzayatva karatAM anutkaTakoTika saMzayatvadharma gurubhUta hovAthI gauravadoSanI prApti thAya. 68 Azaya e che ke dhUma ane vahninI vyAptine joIne koIne paMcAvayava vAkyanI upasthiti thAya ane te parvatamAM vahninA nizcayanI sAmagrI che tethI paMcAvayava vAkyanI upasthiti pUrve koIne parvatamAM vahnino saMzaya thayo hoya te saMzayano pratibaMdhaka vyAptijJAna ghaTita nizcayanI sAmagrI che tenAthI pratibadhya saMzaya che. tethI saMzayane vyAptijJAnathI ghaTita nizcayanI sAmagrIthI pratibadhya svIkAravAmAM Ave che. te pratibadhyatAno avacchedaka dharma saMzayatva prApta thAya che. vyAptijJAnathI ghaTita nizcayanI sAmagrIthI parvatamAM vahninI saMbhAvanA jaNAya che tema svIkAravAmAM Ave to bhAvAMzamAM anutkaTa koTikavALo saMzaya pratibadhya bane tethI pratibadhyatA avacchedaka anutkaTakoTika saMzayatva prApta thAya mATe gauravadoSanI prApti che. tethI vyAptijJAna ghaTita paMcAvayava vAkyarUpa nizcayanI sAmagrIthI saMzaya rahita anumiti thAya che tema svIkAravuM ucita che. vaLI yuktithI anumitimAM nirNaya thAya che te batAvavA arthe kahe che jema koI anumAna kare ke Aje somavAra che mATe kAle maMgaLavAra ja che te sthAnamAM A Ama ja che e prakAranuM avadhAraNa ja thAya che; kema ke somavAra pachI maMgaLavAranI niyata prApti che tethI pote je nirNaya karyo che te avadhAraNapUrvaka kahe che, saMbhAvanAthI kaheto nathI. hetuthI anumAna thAya che tyAre saMbhAvanA svIkArIe to avadhAraNanI saMgati thAya nahi. vaLI huM saMdeha karato nathI nizcaya karuM chuM e prakAre parvatamAM vahnino bodha thayA pachI je anuvyavasAya thAya che tenI paNa anupapatti thAya. Azaya e che ke dhUmarUpa hetu dvArA koIe parvatamAM vahninuM anumAna karyuM athavA Aje somavAra che e rUpa hetu dvArA kAle maMgaLavAra che evo koIe nirNaya karyo tyArapachI potAno nirNaya yathArtha che tene sthira karavA mATe uttaramAM anuvyavasAya paNa keTalAkane thAya che tyAre te vyakti vicAre che ke dhUmane joIne huM vahnino saMdeha karato nathI paraMtu parvatamAM vahni che tevo nirNaya karuM chuM athavA Aje somavAra che e rUpa hetunA baLathI kAle maMgaLavAra che teno huM saMdeha karato nathI paraMtu nizcaya karuM chuM tevo anuvyavasAya thAya che mATe anumitimAM vastuno nirNaya thAya che paNa saMbhAvanAthI pravRtti thatI nathI ema svIkAravuM joIe.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-14 69 anumitimAM vastuno nirNaya thato nathI paNa saMbhAvanAthI pravRtti thAya che ema je nAstika kahe che te ucita nathI. tethI jema anumitimAM paNa padArthano nirNaya thAya che tema zabdathI paNa padArthano nirNaya thAya che. phakta prAmANika vyAptijJAna thayuM hoya to tenAthI yathArtha anumiti thAya che tema prAmANika puruSanA yathArtha vacanathI temanA dvArA kahevAyelA arthano nirNaya thAya che paraMtu saMzaya thato nathI. gAthAmAM kahyuM ke upayogapUrvaka bolAyelI bhASA avadhAriNI che e kathanane AzrayIne prajJApanA sUtramAM je pU. zrI zyAmAcArye kahela che teno artha pU. A. bha. zrI malayagirisUri mahArAjAe A pramANe karela prajJApanA sUtramAM se' zabda 'atha' arthamAM che ane te vAkyanA upanyAsamAM che, 'nUna' zabda avadhAraNamAM che ane 'manta' zabda AmaMtraNamAM che. tethI gautamasvAmI bhagavAnane kahe che - he bhagavaMta ! A rIte huM mAnuM chuM avadhAriNI bhASA che e pramANe huM mAnuM chuM. vaLI A vicAryA vagara huM mAnato nathI paraMtu A avadhAriNI bhASA che e pramANe huM ciMtavana karuM chuM. A rIte potAno abhiprAya bhagavAnane batAvyA pachI potAnA arthano nizcaya karavA mATe bhagavAnane A rIte pUche che - "huM mAnuM chuM e avadhAriNI bhASA che ?" ahIM 'tha' zabda praznanA arthamAM che. tethI e prApta thAya ke bhagavaMta A pramANe huM mAnuM chuM e prakAre gautamasvAmI bhagavAnane prazna kare che. vaLI bIjo abhiprAya batAvavA mATe prazna kare che - atha' huM ciMtavana karuM chuM e avadhAriNI bhASA che?=he bhagavaMta ! A pramANe ciMtavana karuM chuM e avadhAriNIbhASA che ?" A rIte 'atha' thI kahyA pachI pharI gautamasvAmI bhagavAnane kahe che - te prakAre huM mAnuM chuM ke avadhAriNI bhASA che=je pramANe pUrvamAM meM manana ane ciMtavana kareluM ke A avadhAriNI bhASA che te pramANe pRcchAsamayamAM paNa huM manana ane ciMtavana karuM chuM ke A avadhAriNI bhASA che ?" bhagavAnanA jJAnathI saMvAdana karavAnI icchAvALA gautamasvAmI bhagavAnane tathA'thI pUche che - te prakAre mAnuM chuM A avadhAriNI bhASA che ane te prakAre huM ciMtavana karuM chuM. A avadhAriNI bhASA che ?" A rIte gaNadhara zrI gautamasvAmIe potAnA abhiprAyanuM nivedana ane prazna karyo chate vIraprabhu uttara Ape che -- dantA ! joyama mannama' e avadhAriNI bhASA che."
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70. bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 / stabaka-1 | gAthA-14, 15 ahIM 'hanta' zabda pratyavadhAraNamAM che ane mannama' ityAdi kriyApado prAkRta zailIthI ane chAndasapaNuM hovAthI sukhada arthamAM paNa vaparAya che tethI A artha prApta thAya - he gautama ! tuM mAne che ke A avadhAriNI bhASA che e huM kevaLajJAnathI jANuM chuM ane tuM ciMtavana kare che ke A avadhAriNI bhASA che e huM kevaLajJAnathI jANuM chuM." vaLI bhagavAna zrI vIraprabhu gautamasvAmIne kahe che - ""mannama' e avadhAriNI bhASA che tyAM tha' zabda AnantaryamAM che tethI mane saMmata hovAne kAraNe paNa tuM niHzaMka tema mAna ke A avadhAriNI bhASA che. UrdhvamAM paNa niHzaMka ciMtavana kara ke A avadhAriNI bhASA che." vaLI bhagavAna gautamasvAmIne 'tathA'thI kahe che - tathA mannAmi' avadhAriNI bhASA che. ahIM tathA' zabda paripUrNa arthamAM che tethI te prakAre paripUrNa tuM mAna ke A avadhAriNI bhASA che ane te prakAre avikala paripUrNa tuM ciMtavana kara ke A avadhAriNI bhASA che je pramANe teM pUrvamAM ciMtavana kareluM temAM leza paNa zaMkA kara nahi." AnAthI e phalita thAya ke bhagavAne kevaLajJAnathI nirNaya karIne kahela che ke upayogapUrvaka bolAyelI bhASA padArthano nirNaya karAvanArI che. I14mA avataraNikA - uktAyA eva bhAvabhASAyA bhedAnAha - avataraNikArca - kahevAyelI ja bhAvabhASAnA=upayogapUrvaka bolAyelI hoya te bhAvabhASA che e prakAre kahevAyelI ja bhAvabhASAnA, bhedone kahe che - gAthA - bhAve vi hoi tivihA, davve a sue tahA caritte ya / dabve cauhA saccAsaccA mIsA aNubhayA ya / / 15 / / chAyA : bhAve'pi bhavati trividhA dravye ca zrute tathA cAritre ca / dravye caturdhA satyA'satyA mizrA'nubhayA ca / / 15 / / anvayArtha :- mAre vikabhAvamAM paNa=bhAvanikSepAmAM paNa, tetre a su ta ra ya tivihA hovRMdravyaviSayaka,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-15 . 71 zrataviSayaka ane cAritraviSayaka traNa prakAranI bhASA che, ranne dravyamAM dravyaviSayaka bhASAmAM, vaDa=cAra bhedo che. savAlavA nIsA majumA ya satya, asatya, mizra ane anubhaya. 15aa. gAthArtha : bhAvamAM paNa=bhAvanikSepAmAM paNa, dravyaviSayaka, zrataviSayaka ane cAritraviSayaka traNa prakAranI bhASA che. dravyamAM dravyaviSayaka bhASAmAM, cAra bhedo cheH satya, asatya, mizra ane anubhaya. ll15aa. TIkA - __ bhAve'pi bhAvanikSepe'pi, bhavati trividhA triprakArA bhASA, dravye ca zrute tathA caritre ca-dravyaM pratItya bhAvabhASA, zrutaM pratItya, cAritraM pratItya ca setyarthaH, dravye caturddhA satyA'satyA mizrA'nubhayA rA patAsAM takSavi (nyA-ra00 no) yathAvasaraM vAma: pArakA TIkArca - | mADapi .. vasyA: bhAvamAM paNa=bhAvanikSepAmAM paNa, traNa prakAranI bhASA che. e traNa prakAra spaSTa kare che. dravyamAM, zratamAM ane cAritramAM dravyane AzrayIne bhAvabhASA, zratane AzrayIne ane cAritrane AzrayIne, te bhAvabhASA che e prakArano artha che. dravyamAM dravyane AzrayIne cAra prakAranI che. satya, asatya, mizra ane anubhaya. AmanAM lakSaNa=bhAvabhASAnA je traNa bheda karyA tenAM lakSaNa, yathAavasara ame kahIzuM. 15 bhAvArtha :bhAvabhASAnA traNa bhedo : pUrvamAM graMthakArazrIe noAgamathI taduvyatirikta dravyabhASAnA traNa bhedo batAvyA. tyArapachI bhAvanipAmAM upayuktanI bhAvabhASA hoya che ema gAthA-13mAM kahyuM ane te bhASA nizcayikA hoya che ema gAthA14mAM kahyuM. have upayukta bolanAra puruSanI je bhAvabhASA che te paNa dravyabhASAnI jema traNa prakAranI che arthAt dravyabhASA grahaNa, niHsaraNa ane parAghAtarUpa traNa bhedavALI che tema bhAvabhASA bolAyelA bhASAdravyane AzrayIne, zratane AzrayIne ane cAritrane AzrayIne che tethI bhAvabhASAnA paNa traNa bhedonI prApti che. bhASAdravyane AzrayIne cAra prakAranI bhAvabhASA :vaLI upayogapUrvaka bolAyelA bhASAdravyane AzrayIne je bhAvabhASA che te cAra prakAranI che - (1) satyabhASA, (2) asatyabhASA, (3) mizra satyAsatyabhASA, (4) anubhaya asatyAmRSAbhASA. vaLI A traNa prakAranI bhAvabhASAnuM lakSaNa yathAavasara graMthakArazrI AgaLa kaheze. ll1pa
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ hara gAthA : chAyA : bhASA rahasya pra2za bhAga-1 / staja-1 / gAthA - 15 paDhamA do pajjattA uvarillAo a do apajjattA / avahAreuM sakkai pajjattaNNA ya vivarIA / / 16 / / prathame paryApte uparitane ca dve aparyApte / avadhArayituM zakyate paryAptA'nyA ca viparItA / / 16 / / anvayArtha : paDhamA do pajjattA = prathama je satyabhASA jane asatyalASA3pa prathama je, paryApta che. a uvarillAo do apajjattA=jane uparanI je mizra jane anulaya je bhASA, aparyApta che. avahAreDaM sakkai pajjatta = avadhAraNa uravA bhATe rAjya che te paryApta, ya aNNA vivarIA=vajI anya = aparyApta, viparIta che avadhArAga uravA bhATe azajya che tevI che. // 15 // gAthArtha : prathama be=satyabhASA ane asatyabhASArUpa prathama be, paryApta che. ane uparanI be=mizra ane anubhaya be bhASA, aparyApta che. avadhAraNa karavA mATe zakya che te paryApta, vaLI anya=aparyApta, viparIta che= avadhAraNa ravA mATe azaDya che tevI che. // 15 // TIDA : prathame dve=satyAsatye bhASe paryApte; uparitane dve - satyAmRSA'satyAmRSe, aparyApte, tatrA'vadhArayituM zakyate yA sA paryAptA; ca = punaH viparItA ca = avadhArayitumazakyA ca, anyA= aparyAptA / taduktaM vAkyazuddhicUrNI - * " pajjattigA NAma jA avahAreuM sakkai jahA esA saccA mosA vA, esA pajjattigA, jA puNa saccA vi mosA vidukkhagA visA na sakkai vibhAviuM jahA esA saccA vA mosA vA, sA apajjattiga / / " tti (da. vai. ji. cU. pR. 239) avadhAraNIyatvaM ca 'satyAsatyAnyataratvaprakArakapramAviSayatvam' anavadhAraNIyatvaM ca tadabhAvaH, tena na tadanyatarabhramaviSayatvenA'paryAptAyAH paryAptatvaM na vA tatsaMzayaviSayatvena paryAptAyA aparyAptatvamityAdyUhyam, anyataravyavahAra evAvadhAraNamityapare / / 16 / / TIDArtha : prathame aparyAptA / prathama je=satya ane asatya je bhASA, paryAptA che, uparanI je satyAmRSA,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-16 ane asatyAmRSA be, aparyApta che. tyAM paryApta aparyApta be bhedamAM, je avadhAraNa karavA mATe zakya che te paryApta che vaLI viparIta=avadhAraNa karavA mATe azakya, avya che=aparyApta che. taduAM vAvaruddhanyU - te-gAthAmAM kahyuM te, vAkyazuddhi cUNimAM kahevAyuM che - knattA .... utta"paryAptikA bhASA eTale je avadhAraNa karavA mATe zakya che. je pramANe A bhASA satya che athavA mRSA che A bhASA paryAptikA che=paryAptikA bhASA che. je vaLI satya paNa che mRSA paNa che=satyamRSA che, be pakSavALI paNa che-asatyAmRSA che te vibhAvana karavA mATe zakya nathI=nirNaya karavA mATe zakya nathI, je pramANe A satya che athavA mRSA che, te aparyAptikA bhASA che." (dazavaikAlikasUtra jinadAsagaNikRta cUNi, pR. 239) tti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. vaghArIya... vivAra mityAre ane avadhAraNIyapaNuM satya asatya avataratva prakAraka pramAviSayatvarUpa che=A bhASA satya che, athavA A bhASA asatya che e prakAre A bemAMthI eka prakAraka nirNayanuM viSayapaNuM je bhASAmAM hoya te avadhAriNI bhASA che ane avadhAraNIyapaNuM teno abhAva che=satyAsatya avyataratvaprakAraka pramAviSayatvano abhAva che, te kAraNathI=avadhAraNatvanuM lakSaNa bhASAmAM rahelA pramAviSayatva ke apramAviSayatvane AzrayIne karyuM paraMtu zrotAnA bodhane AzrayIne na karyuM te kAraNathI, tad atyatara bhramaviSayapaNAthI aparyApta bhASAnuM pAchaLanI be aparyApta bhASAnuM, paryAptapaNuM nathI athavA tat saMzayaviSayapaNAthI=satyabhASAmAM ane asatyabhASAmAM koIne saMzaya thAya tevA viSayapaNAthI, paryAptabhASAnuM aparyAptapaNuM nathI ItyAdino Uha karavo=nirNaya karavo. anyatarato vyavahAra ja=je bhASAmAM satya ke asatya. avyatarano vyavahAra ja, avadhAraNa che, e prakAre bIjAo avadhAriNI bhASAnuM lakSaNa kare che. I16 bhAvArthasatya ane asatyabhASA paryApta bhASA tathA mizra ane anubhayabhASA aparyAptabhASA : gAthA-15mAM kahyuM ke bolAyelA bhASAdravyane AzrayIne bhAvabhASA cAra bhedavALI che temAMthI satya ane asatyabhASArUpa prathamanI be bhASA paryAptabhASA che. ahIM prazna thAya ke paryAptabhASA eTale zuM ? tethI graMthakArazrI kahe che - je bhASA sAMbhaLIne vivekasaMpanna zrotA nirNaya karI zake ke A bhASA tattvane batAvanAra hovAthI satya che ane A bhASA ekAMtavAdane batAvanAra hovAthI asatya che tevI bhASAne paryApta bhASA kahevAya; kema ke vaktAnA vacanathI bolAyelI bhASAmAM te kahevA mAMge che te padArtha satya che ? ke te kahevA mAMge che te padArtha asatya che ? tevo nirNaya karavA mATe te bhASA paryApta che=pUratI che. vaLI mizrabhASA ane anubhayabhASA aparyApta che; kema ke azokavana e pramANe koI mizrabhASA bole tyAre tenA vacanathI A satya che athavA A bhASA asatya che ? evo nirNaya thaI zake nahi ethI vaktAnI
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | sabaka-1 | gAthA-16 bolAyelI te bhASAthI satyatva ke asatyatvano nirNaya thAya nahi mATe azokavana ityAdi vacanarUpa mizrabhASA aparyAptabhASA che. vaLI tuM ghaTa lAva, tuM Ama kara ityAdi bhASA anubhaya bhASA che. te bhASAthI paNa A vacana satya che ke A vacana asatya che ? tevo nirNaya karavA mATe te bhASA paryApta nathI ethI anubhaya bhASA paNa aparyApta bhASA che. vaLI graMthakArazrIe avadhAriNIbhASAnuM lakSaNa karyuM ke paryApta bhASAmAM je avadhAraNapaNuM che te satya asatya anyataraprakAraka pramAviSayapaNuM che. tethI e prApta thAya ke koI vaktAe syAdvAdanI maryAdA anusAra vacanaprayoga karyo hoya to temAM satya prakAraka pramAviSayatva che arthAt A jJAna satya che e prakAranA prAmANikajJAnanuM viSayapaNuM te bhASAmAM che. koI vaktAe syAdvAdanI maryAdAthI viparIta vacanaprayoga karyo hoya to te vacanaprayogamAM asatya prakAraka pramAviSayatva che=A vacana asatya che tevo nirNaya karAvI zake tevA jJAnano te vacana viSaya che tethI te banne prayogomAM avadhAraNIyapaNuM che ane mizrabhASAmAM ke anubhayabhASAmAM syAdvAdanI maryAdA anusAra satyatvano nirNaya ke asatyatvano nirNaya karI zakAya evuM viSayapaNuM nathI, tethI prathamanI be bhASA paryApta che ane pAchaLanI be bhASA aparyApta che ane graMthakArazrIe vaktA dvArA upayogapUrvaka bolAyelI bhASAmAM avadhAraNIyatva ane anavadhAraNIyatvarUpa paryAptatva aparyAptatva che ema kahyuM, tethI koI vaktA aparyAptabhASA bole arthAtu pAchaLanI be bhASA bole ane koI zrotAne bhrama thAya ke A bhASA satya che athavA koI zrotAne bhrama thAya ke A bhASA asatya che topaNa te aparyApta bhASAmAM paryAptatvanI prApti nathI; kema ke vaktA dvArA bolAyelI bhASAmAM avadhAraNIyapaNuM nathI, phakta maMdamatine kAraNe zrotAne satya ke asatya anyarUpe avadhAraNano bhrama thayo che. vaLI koI vaktA satyabhASA bole athavA asatyabhASA bole ane te bhASAmAM koI zrotAne saMzaya thAya topaNa te bhASA aparyApta che tema kahI zakAya nahi; kema ke vaktA dvArA bolAyelI bhASAmAM satyatva athavA asatyatvamAMthI koI prakAraka pramAviSayatva che tethI tenA dvArA bolAyelI bhASA paryApta cheHnirNaya karavA mATe pUratI che, phakta zrotAne maMdabuddhine kAraNe tenA vacanathI satyano ke asatyano nirNaya thavAne badale saMzaya thayo che. vaLI paryApta bhASAnuM lakSaNa anya bIjuM kare che. teo kahe che - satya ke asatya anyatara vyavahArano viSaya e ja avadhAraNa che. AnAthI paNa pUrvanA lakSaNa sAthe samAna ja artha prApta thAya che. phakta vaktAnI bhASA satya hoya tyAre prajJAvAna zrotA A bhASA satya che e prakArano vyavahAra kare che ane vaktAnuM vacana asatya hoya tyAre prajJAvAna zrotA A bhASA asatya che evo vyavahAra kare che ane A prakArano anyatarano vyavahAra ja avadhAraNa che tethI ja prathamanI be bhASA paryAptabhASA che.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-16, 17. ahIM vizeSa e che ke vaktAnI bolAyelI bhASA satyane batAvatI hoya tyAre te bhASAne satyabhASA kahevAya che ane vaktAnI bolAyelI bhASA asatyane batAvatI hoya tyAre te bhASAne asatyabhASA kahevAya che. zrotAnA bodhane AzrayIne satya asatyano vibhAga nathI ane vaktA dvArA bolAyelI te bhASA yathArtha bodha karAvavA mATe pUrNa che ethI paryApta bhASA kahela che. jyAre mizrabhASA ane anubhaya bhASA satya ke asatyano nirNaya karAvavA mATe paryApta nathI mATe te bhASAne aparyAptabhASA kahela che, chatAM ghaTane lAva, Ama kara, ityAdi vacanaprayogathI zrotAne bodha thAya che te pramANe pravRtti nivRtti kare che ane vivekasaMpanna evA guruthI kahevAyelI te bhASAthI ziSyane ArAdhanAnI prApti paNa thAya che, topaNa A bhASA satya che ke asatya che tevo nirNaya karavA mATe te vacanaprayoga paryApta nathI mATe te bhASAne aparyAptabhASA kahela che. II16 avataraNikA : atha prAguktameva bhASAvibhAgaM nizcayavyavahArAbhyAM vivecayati - avataraNikArya :- have prAr ukta ja bhASA vibhAga=gAthA-1pa-16mAM batAvela cAra bhedavALI dravyane AzrayIne kahevAyela bhAvabhASArUpe pUrve kahevAyelI ja bhASAnA vibhAgane, nizcaya ane vyavahAra dvArA vivecana kare che - gAthA : bhAsA caubviha tti ya vavahAraNayA suammi pannANaM / saccA musa tti bhAsA, duviha cciya haMdi Nicchayao / / 17 / / chAyA : bhASA caturvidheti ca vyavahAranayAcchrute prajJAnam / satyA mRSeti bhASA dvividhaiva handi nizcayataH / / 17 / / anvayArthaH vavadArayA mAsA tridatti=vyavahAranayathI bhASA cAra prakAranI che e prakAre, sumi patrAii=zrutamAM prazAna che=kathana che. ri fjIyo=nizcayanayathI kharekhara, saravA mura tti mAsa suvida ji=satya ane mRSA e be prakAranI ja bhASA zrutamAM prajJAna che. II17nA gAthArtha : vyavahAranayathI bhASA cAra prakAranI che e prakAre zratamAM prajJAna che kathana che, nizcayanayathI kharekhara satya ane mRSA e be prakAranI ja bhASA zratamAM prajJAna che. ll17nA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 TIkAH bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-17 bhASA caturvidheti ca vyavahAranayAt zrute prajJAnam / iha khalu vipratipattau vastupratitiSThAsayA yathAzrutaM yaducyate, asti jIvaH sadasadrUpaH iti, tadeva satyaM paribhASyate ArAdhakatvAt, yattu tadA zrutottIrNamucyate, 'asti jIva ekAntanitya' ityAdi, tadasatyaM virAdhakatvAt yacca dhavAdivRkSasamUhe 'pyazokabAhulyAdazokavanamevedamityucyate tanmizraM yacca vastumAtraparyAlocanaparaM 'he devadatta ! ghaTamAnaye'tyAdi, tadanubhayasvabhAvamiti, atra ca paribhASaiva zaraNaM paribhASA ca vyavahAra eveti draSTavyam / TIkArtha : bhASA ..... draSTavyam / vyavahAranayathI bhASA cAra prakAranI che e rIte zrutamAM kathana che. e cAra prakAra graMthakArazrI spaSTa kare che - ahIM=vastunA viSayamAM, vipratipatti hote chate=viparIta svIkAra hote chate, vastunI pratiSThA karavAnI icchAthI=bhagavAnanA vacatAnusArI vastune sthApana karavAnI icchAthI, yathAzruta=zruta anusAra je kahevAya che="sad asarUpa jIva che" e pramANe je kahevAya che, te ja satya paribhASaNa karAya che; kema ke ArAdhakapaNuM che. vaLI tyAre=vastunI vipratipattinA prasaMgamAM, je zruta uttIrNa kahevAya che=ekAMta nitya jIva che ityAdi je kahevAya che, te asatya che; kema ke virAdhakapaNuM che ane dhavAdi vRkSanA samUhamAM paNa azokanA bAhulyathI=azoka vRkSanA bahulapaNAne kAraNe, 'azokavana ja A che' e pramANe je kahevAya che te-te bhASA, mizra che ane je vastumAtranA paryAlocana para 'he devadatta ! ghaTa lAva' ityAdi kahevAya che te anubhaya svabhAva che=anubhaya svabhAvavALI bhASA che. 'kRti' zabda vyavahArabhASAnA cAra bhedonA svarUpanI samApti mATe che. ane ahIM=vyavahAranayathI cAra bhASA batAvI emAM, paribhASA ja zaraNa che ane paribhASA vyavahAra ja che=lokamAM e prakArano vyavahAra ja che e pramANa jANavuM. bhAvArtha : gAthA-15mAM kahela ke bhAvanikSepAmAM paNa dravyane AzrayIne bhASA cAra prakAranI che te kathana vyavahAranayane AzrayIne che tethI prastuta gAthAmAM vyavahAranayane AzrayIne svIkArelI te cAra bhASAnuM svarUpa batAve che - satyabhASA : koI vyaktine tattvanA viSayamAM viparIta bodha thayelo hoya ane koI puruSa tattvano bodha karAvavA arthe
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA17 bhagavAnanA vacanAnusAra koI vacana kahe to te upadezakanI bhASA satyabhASA che; kema ke jinavacanAnusAra yathArtha padArtha kahIne te upadezaka sanmArganuM sthApana kare che. te satyabhASA kevA svarUpavALI che temAM dRSTAMta batAve che - jema koIne zaMkA hoya ke jIva che ke nahi ? athavA jIva ekAMta sarUpa che athavA ekAMta asaTTapa che ? tene yathArtha bodha karAvavA arthe vaktA kahe ke jIva ekAMta sarUpa paNa nathI ane ekAMta asarUpa paNa nathI paraMtu jIva potAnA svarUpe satuM che ane parasvarUpe asatu che A prakAre padArthanI yathArtha prarUpaNA zAstranAM dareka vacano viSayaka je vaktA kare che te ArAdhaka che. AthI ja jagatamAM je kAMI kArya thAya che te karmathI ja thAya che, puruSakArathI ja thAya che, svabhAvathI ja thAya che, kALathI ja thAya che ke bhavitavyatAthI ja thAya che ityAdi viparIta mAnyatAone joIne yogya zrotAnA bhramanivAraNa arthe koI upadezaka jagatamAM badhAM kAryo pratye pAMca kAraNo kayAM kayAM avacchedaka dharmathI che teno bodha anubhava anusAra zrotAne karAve e prakAre bhASA bole to te bhASA satyabhASA che. te viSayamAM je vaktAne koI spaSTa bodha nathI te vaktA zrotAne ucita bodha karAve te rIte pAMca kAraNone jinavacanAnusAra yojIne kahI zake nahi tethI upayukta bhAvabhASAmAM te bhASAno aMtarbhAva thAya nahi, tethI tenI bhASA satya asatya AdinA vibhAgamAM Ave nahi. je upadezaka te pAMca kAraNone koI eka kAryamAM yathArtha yojana karIne zrotAne bodha thAya te rIte kahe to te satyabhASA kahevAya; kema ke te pratiniyata kAryamAM anubhava anusAra zrotAne sarvajJanA kathanane anurUpa pAMca kAraNono yathArtha bodha thAya che, tethI te upadezaka ArAdhaka che mATe tenI bhASA satyabhASA che. asatyabhASA : vaLI koIka zrotAne vastuno bodha na hoya athavA viparIta bodha hoya te prasaMgamAM koI upadezaka syAdvAdanI maryAdAne choDIne ekAMtanuM sthApana kare tevo vacanaprayoga kare to te vacanathI zrotAne bodha thAya che, paraMtu te bodha padArthanA anubhava anusAra ke sarvajJanA vacana anusAra nahi hovAthI, vaktA dvArA upayogapUrvaka bolAyelI bhASA hovAnA kAraNe zrotAne cokkasa bodha karAve e prakAre upayogapUrvaka bolAyelI bhASA hovAnA kAraNe, bhAvabhASA hovA chatAM asatyabhAvabhASA che; kema ke te upadezaka viparIta prarUpaNA karanAra hovAthI virAdhaka che. kevA prakAranI te asatyabhASA che ? te spaSTa kare che - ekAMta nitya jIva che, ityAdithI tenA jevA sarva ekAMta vacanono saMgraha che tethI sarvatra anubhava anusAra pAMca kAraNothI kArya thatuM hovA chatAM dharma to puruSakArathI ja sAdhya che, dhananI prApti bhAgyane ja AdhIna che ityAdi ekAMta vacano paNa asatyabhASAnAM vacano che; kema ke vivekIne nirNaya thaI zake che ke A vacana padArthanA anubhavathI viparIta che mATe asatya che ane mugdha zrotAne viparIta bodha karAvIne tenA ahitanuM kAraNa bane che mATe te upadezaka virAdhaka che.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-17 mizrabhASA : koI vanamAM azokanAM ghaNAM vRkSo hoya chatAM koIka koIka sthAne dhavAdi vRkSo paNa hoya ane koI puruSa kahe ke "A azokavana ja che' te vacanathI cokkasa padArthano nirNaya thato nathI; kema ke te vanamAM anya vRkSo paNa che ane azokanAM vRkSo paNa che mATe te bhASAne mizrabhASA kahevAya che. anubhayabhASA : je vastumAtranA paryAlocana para hoya paraMtu A vastu Ama che athavA Ama nathI evo nirNaya karAvanAra na hoya te bhASAne anubhayabhASA kahevAya che. jema koI kahe ke "he devadatta ! ghaTa lAva' A kathana ghaTa lAvavAnI kriyAne karavAno bodha karAve che paraMtu tattvano nirNaya ke tattvamAM viparyAsa karAve tevo nathI, tethI A bhASA satya paNa nathI ane asatya paNa nathI e rUpa anubhayabhASA kahevAya che. vyavahAranayathI upayogapUrvaka bolAyelI bhASAnA je A vibhAgo pADyA te vibhAgamAM zAstrakAroe karelI tevI paribhASA ja zaraNa che arthAt tattvane kahenAra bhASAne satya kahevI anyane nahi. ekAMtavAdane kahenAra bhASAne asatya kahevI anyane nahi ane azokavana ityAdi sthAnamAM mizrabhASA kahevI paraMtu ekAMta nitya jIva che tene mizrabhASA na kahevI e vageremAM paribhASA ja zaraNa che. ane AvI paribhASA karIne padArthanuM sthApana karyuM e vyavahAranayanuM AzrayaNa che ema jANavuM. TIkA - handItyupadarzane, nizcayato dvividhaiva bhASA satyA mRSeti, satyAmRSAbhASAyAstAtparyabAdhenA-. 'satyAyAmevAntarbhAvAt abAdhitAtparyasyaiva zabdasya satyatvAt, anyathA 'dravyaM rUpavadi'tyasya dezakAtya'tAtparyabhedena prAmANyA'prAmANyadvaividhyAnupapatterityanyatra vistaraH / atra ca vane vRkSasamUharUpe'zokA'bhedatAtparyabAdhena mRSAtvasya spaSTatvAt / uktaM ca paJcasaMgrahaTIkAyAM - "vyavahAranayamatApekSayA caivamucyate / paramArthataH punaridamasatyameva yathAvikalpitArthA'yogAd" () iti, na ca samUhadeze evAzokAbhedAnvayAna bAdhaH, tathAsamabhivyAhAre dezAnvayasyA'vyutpannatvAt, yadA tvazokapradhAnaM vanamiti vivakSayA prayogastadA zramaNasaGgha ityAdivad vyavahArasatyatA'pi na virudhyata ityAbhAti / ___ asatyAmRSA'pi vipralipsAdipUrvikA'satya eva, anyA ca satya evAntarbhavati / taduktaM paJcasaMgrahaTIkAyAmeva-"idamapi vyavahAranayamatApekSayA draSTavyam, anyathA vipratAraNAdibuddhipUrvakamasatye'ntarbhavati, anyastu satye" (paM. saM.) rUti pAchA . TIkArya :rItyuparzane ... rUtti | gAthAmAM 'nTi' upadarzanamAM che koIkane bodha karAvavA arthe sanmukha
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-17 79 karavA mATe che. nizcayathI be prakAranI ja bhASA che. satyabhASA ane mRSAbhASA. 'tti' zabda nizcayanayanA bhASAnA bhedonI samApti arthe che. ahIM prazna thAya ke nizcayanaya anya be bhASAne kaI bhASA kahe che ? te batAvavA arthe hetu kahe che -- satyAmRSAbhASAnA tAtparyano bAdha hovAthI=azokavana e prakAranA vacanamAM dhava Adi vRkSo hovAne kAraNe tAtparyano bAdha hovAthI, asatyabhASAmAM ja aMtarbhAva che. ahIM prazna thAya ke azokavana e kathanamAM paNa azokavRkSonI prApti che ja tethI te bhASAne asatyabhASA kaI rIte kahI zakAya ? temAM hetu kahe che - abAdhita tAtparyavALA zabdonuM ja satyapaNuM che. anyathA=azokavanamAM azoka vRkSane AzrayIne satyapaNuM hovAne kAraNe te bhASAne asatya na svIkAravAmAM Ave to, 'dravya rUpavALuM che e prakAranA vacananuM dezanA ane kArcanA tAtparyanA bhedathI prAmANya aprAmANyanA kaividhyanI anupapatti che e prakAre anyatra vistAra che ane ahIM azokavana e prakAranA vacanaprayogamAM, vRkSanA samUharUpa vatamAM azokanA abhedatA tAtparyano bAdha hovAthI mRSApaNAnuM spaSTapaNuM che, tethI nizcayanaya mizrabhASAno asatyabhASAmAM aMtarbhAva kare che ema atraya che. ane paMcasaMgrahanI TIkAmAM kahe "ane vyavahAranayanA matanI apekSAe A pramANe azokavana e mizrabhASA che e pramANe, kahevAya che. paramArthathI vaLI-nizcayanayathI vaLI, A azokavana e prakAranuM vacana, asatya ja che; kema ke yathAvikalpita arthano ayoga che azokavana e vacana dvArA azokavRkSanA abhedanA tAtparyathI vikalpita evA arthano ayoga che." ) 'tti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. ane samUhanA dezamAM ja azokanA abhedano avaya hovAthI bAdha nathI ema na kahevuM; kema ke te prakAre samabhivyAhara hote chate azokavana e zabdamAM te prakAre vatanI sAthe azokazabdano saMbaMdha hote chate, deza anvayanuM vRkSanA samUhanA eka dezamAM azokazabdanA avayanuM, avyutpannapaNuM che. vaLI jyAre azokapradhAna vana e prakAranI vivakSAthI prayoga che tyAre zramaNasaMgha=zramaNapradhAna saMgha ItyAdinI jema vyavahArasatyatA paNa virodhI nathI e prakAre amane bhAse che. vaLI asatyAmRSAbhASA paNa nizcayanayathI kyAM aMtarbhAva pAme che ? te spaSTa karatAM kahe che - asatyAmRSA paNa ThagavAnI IcchA Adi pUrvaka asatya ja che ane anya=ucita pravRtti karavAnA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80. bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-17 prayojanathI bolAyelI asatyAmRSAbhASA, satyamAM ja aMtarbhAva pAme che, te paMcasaMgrahanI TIkAmAM ja kahevAyuM che. "A paNa=asatyAmRSA paNa, vyavahAranayanA matanI apekSAe jANavI. anyathA=vyavahAranayanI vivakSA na karavAmAM Ave ane nizcayanayathI vicAravAmAM Ave to, ThagavA Adi buddhipUrvaka asatyamAM aMtarbhAva pAme che. vaLI aca=ucita pravRttinA prayojanathI bolAyelI asatyAmRSAbhASA, satyamAM aMtarbhAva pAme che." (paMcasaMgraha) tti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. II1thA bhAvArthanizcayanayathI satya ane mRSA be prakAranI ja bhASA - nizcayanayathI upayogapUrvaka bolAyelI bhASA be prakAranI che. (1) satya (2) mRSA; kema ke nizcayanaya yathArtha bolAyelI bhASAne satya kahe che ane viparIta bolAyelI ke duSTa AzayathI bolAyelI bhASAne asatya kahe che. azokavana e prakAranA vacanaprayogamAM vyavahAranaya satyAmRSAbhASA kahe che tyAM azoka sivAyanAM anya vRkSo hovAthI tAtparyano bAdha thAya che, tethI nizcayanaya anusAra te bhASA asatyamAM ja aMtarbhAva pAme che. koI puruSa ucita bodha karAvavAnA zubha AzayathI paNa azokavana e prakArano vacanaprayoga kare to te vacana anusAra artha nahi hovAthI te bhASA asatya ja bane che. jema "ekAMta nitya jIva che te vacana paNa jIvarUpa padArthanA vAstavika svarUpathI viparIta padArthane kahenAra che tethI asatyabhASA che, tema azokavana e vacana paNa vastunA svarUpathI viparIta kahenAra hovAthI asatya ja che. vastutaH abAdhita tAtparyavALA vacananuM ja satyapaNuM che jema "sa asarUpa jIva che" e vacana satya che. A kathanane puSTa karavA arthe yukti batAve che - jema koI kahe ke "dravya rUpavALuM che' te kathana karanAra puruSanA vacananA pratisaMdhAnathI e artha prApta thato hoya ke pudgaladravya rUpavALuM che to dezamAM tAtparyano abheda hovAthI=cha dravyamAMthI pudgaladravyarUpa dezamAM tAtparyano abheda hovAthI, te vacana pramANabhUta kahevAya che. te prakAranI vivekSA vagara sarvadravya rUpavALAM che te arthamAM 'dravya rUpavALuM che' e prayoga thayelo hoya to kahenAranA vacanathI kArcathI dravyanI sAthe rUpanA abhedanI prApti thAya che arthAt sarvadravyo rUpavALAM che e prakAranA arthanI prApti thAya che te apekSAe te vacana apramANarUpa che. abAdhita tAtparyavALuM A vacana nahIM hovAthI nizcayanayathI A bhASAne asatyabhASA kahevAya che. jema 'dravya rUpavALuM che" e vacana abAdhita tAtparyavALuM nahIM hovAnA kAraNe apramANarUpa hovAthI nizcayanayanA mate mRSA che, tema azokavana e prakAranA vacanaprayogane paNa mRSAmAM ja aMtarbhAva karavo paDe; kema ke azokavana e prayogamAM vRkSanA samUhampa vanamAM azokanA abhedanA tAtparyano bodha che tethI mRSApaNuM spaSTa che. vaLI ahIM koI zaMkA kare ke vRkSanA samUhanA eka dezamAM azokavananA abhedano anvaya ame karIzuM,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-17, 18 tethI bAdha thaze nahi. mATe nizcayanayanA mate paNa te bhASAne satya svIkArI zakAze. tene graMthakArazrI kahe che - azokavana e prakAre be pado pAse rahelAM hoya tyAre vananA ekadezamAM azokano anvaya thaI zake nahi. mATe zAbdabodhanI maryAdA anusAra vRkSanA pUrNa samUhamAM teno anvaya karavo paDe. tethI te bhASAno mRSAmAM ja aMtarbhAva karavo paDe. vaLI koI puruSa azokapradhAna vana e prakAranI vivakSAthI A azokavana che, e prakAre kahe to zramaNapradhAna saMgha ityAdi prayoganI jema vyavahArathI satyatA paNa azokavanamAM virodha pAmatI nathI ema graMthakArazrIne bhAse che arthAt zramaNapradhAna saMghamAM sAdhu-sAdhvI mukhya che ane zrAvaka-zrAvikA gauNa che tema azokapradhAna vanamAM azokavRkSa mukhya che, anya vRkSo gauNa che. mATe te vacanaprayogarUpa vyavahArane satyabhASArUpe svIkAravAmAM virodha nathI ema graMthakArazrIne bhAse che. ahIM paMcasaMgrahanI TIkAmAM azokavanane asatyamAM ja aMtarbhAva karyo che tethI graMthakArazrI kahe che ke azokapradhAna' e prakAranI vivakSAthI tene vyavahArathI satya svIkAravAmAM virodha nathI tema jaNAya che. vaLI asatyAmRSArUpa cothI bhASA paNa nizcayanayanI dRSTithI bolanAra puruSa bIjAne ThagavAnA AzayathI ke mAna Adi kaSAyane vaza thaIne kahe to te asatyabhASA ja che. jema koIne kahe ke ghaDo lAva e vacana bolavA pratye potAnA Adhipatya Adino bhAva hoya to tattvanI prAptinuM kAraNa nathI mATe asatya ja che. koI mahAtmA ucita vivekapUrvaka zAstramaryAdA anusAra ziSya Adine ghaDo lAva ityAdi vacana kahe tyAre te vacanaprayogamAM paNa ziSyanuM hita thAya tevo nirmaLa Azaya hoya che. tethI tyAM icchAkArasAmAcArInuM pAlana avazya hoya che. bIjAne AjJA karavAnA mAnapariNAmane vaza te bhASA bolAyelI nathI paraMtu ziSya sva-icchApUrvaka ucita vinayanA saMpAdana arthe ke nirjarAnI prApti arthe vidhipUrvaka te kriyA kare tevo bodha karAvavA arthe sAdhu te bhASA bole che, tethI te satyabhASAmAM ja aMtarbhAva pAme che, AthI ja saMsArI jIvo putra Adine ke anya koIne AjJA karatA hoya tyAre ThagavAnI icchA na hoya topaNa te prakAranA mAna Adi kaSAyavaza te bhASA bolatA hoya che ke te prakAranI sAvadya pravRttinuM kAraNa bane tevI bhASA bolatA hoya che, tethI nizcayanayathI saMsArI jIvonI te bhASA asatyamAM ja aMtarbhAva pAme che. ll1nA avataraNikA - uktArthe sUtropaSTambhamAha - avataraNiyArthaHukta arthamAM=" nizcayathI asatyAmRSAbhASA vipralipsA AdipUrvakakabIjAne ThagavAnI IcchA AdipUrvaka hoya to asatyamAM aMtarbhAva pAme che ane atyabhASA satyamAM aMtarbhAva pAme che" e rUpa ukta arthamAM, sUtranA upakhaMbhane kahe che prajJApatAnA vacanathI puSTi kare che -
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-18 gAthA: etto cciya ANamaNI, jAIe kevalA ya NiddiTThA / paNNavaNI paNNavaNAsutte tattatthadaMsIhiM / / 18 / / chAyA: ita evA''jJApanI jAtyA kevalA ca nirdiSTA / prajJApanI prajJApanAsUtre tattvArthadarzibhiH / / 18 / / sanvayArtha :___ etto cciya-mAthI 04=vizyayanayathI chalI bhASA pUrvI bhASAmA saMtAva thAya cha mAthI 04, ANamaNI=mAzAyanAmApAne, jAIe tithI, kevalA ya=sane pala, paNNavaNAsutte prajJApanAsUtramA, tattatthadaMsIhiM-tatvAzI sevA zyAmAyArtha 43, paNNavaNI=jJApanI=64heza mApavA yogya mevI satyabhASA35 prazAnI, NihiTThA-patapAI cha. // 18 // gAthArtha : AthI ja=nizcayanayathI chellI be bhASA pUrvanI be bhASAmAM aMtarbhAva thAya che AthI ja, AjJApanI bhASAne jAtithI ane kevala prajJApanA sUtramAM tatvArthadarza evA zyAmAcArya vaDe prajJApanI upadeza ApavA yogya evI satyabhASArUpa prajJApanI, batAvAI che. ll18L TI : yato nizcayena caramabhASAdvayaM pUrvabhASAdvaye'ntarbhAvitam, ita evAjJApanI asatyAmRSAbhedAntagaNitA'pi jAtyA sAmAnyapuraskAreNa, kevalA tadvinirmuktA ca, prajJApanAsUtre tattvArthadarzibhiH zyAmAcArya: prajJApanI nirdiSTA / tathAhi - __ "aha bhaMte! jAtIti itthiANamaNI, jAtIti pumaANamaNI, jAtIti napuMsagaANamaNI, paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA ? haMtA goyamA! jAtIti itthiANamaNI, jAtIti pumaANamaNI, jAtIti napuMsagaANamaNI, paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosatti / aha bhaMte ! jA ya itthiANamaNI, jA ya pumaANamaNI, jA ya nupaMsagaANamaNI paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA ? haMtA goyamA ! jA ya itthiANamaNI, jA ya pumaANamaNI, jA ya napuMsagaANamaNI paNNavaNI NaM esA bhAsA / Na esA bhAsA mosa tti / " (pra. bhA. pa. sU. 162) atra ca yadyapi kevalasUtramAjJApyena kAryAkaraNe mRSAtvAzaGkayA praznakaraNAt, vinItaviSayatvAna mRSAtvamanyathA tvavinItAjJApanasya svaparapIDAnibandhanatvAt pAribhASikaM mRSAtvameva / taduktaM -
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-18 "aviNIyamANavaMto, kilissai bhAsai musaM ceva / ghaMTAnoE nAuM, jo Dero parvottajJA II" () ityabhiprAyeNa prativacanaucityAcca samarthitam, jAtisUtramapyevameva, navaraM sarvatrAjJApanayogyatvAsaMbhave'pi sambhavAbhiprAyagrahaNAnAsaMbhava iti, tathApi satyAsatyAnyataratve'vivAda evAnyathA'satyAmRSAtvenaiva satyatvavyatirekanizcayAtpraznanibandhanasatyatvasandehasyaivAnupapatteH / idamupalakSaNaM prajJApanyA api, 'jA ya itthipaNNavaNI' (pra. bhA. pada. sU. 162) ityAdiprabandhena satyatvAbhidhAnAcchAbdavyavahArAnugataM stryAdilakSaNamAdAya tasyA asatyatve'pi vedAnugataM tadAdAya satyatvasya yuktatvAcca prAguktameva yuktamityapi draSTavyam / / 18 / / TIkArya : thato ... je kAraNathI nizcayanayathI caramabhASADhaya pUrvabhASA bemAM aMtabhavita thAya che, AthI ja asatyAmRSAbheda aMtargaNita paNa AjJApatIbhASA jAtithI=sAmAnyadharma puraskArathI, ane kevala-sAmAnyadharma rahita, evI AjJApatIbhASA prajJApanA sUtramAM tatvArthadarzI evA zyAmAcArye prajJApanI prarUpaNA karavA yogya, nirdiSTa che=AjJApanI bhASA prarUpaNA karavA yogya kahevAI che. te A pramANe - "3Atha'thI prastAva kare che ke he bhagavaMta ! jAti e strI AjJApanI, jAti e puruSa AzApanI, jAti e napuMsaka AjJApanI e bhASA pannavaNI che ? A bhASA mRSA bhASA nathI ? tene bhagavAna uttara Ape che. kharekhara gautama ! jAti e strI AjJApanI, jAti e puruSa AjJApanI, jAti e napuMsaka AjJApanI e bhASA prajJApanI che=prarUpaNA karavA yogya che. A bhASA mRSA nathI. tti zabda bhagavAnanA uttaranI samApti mATe che. 'natha'thI gautamasvAmI prazna kare che he bhagavaMta ! ane je strI AjJApanI, je puruSa AjJApanI ane je napuMsaka AjJApanI e bhASA prajJApanI che? prarUpaNA karavA yogya che. e bhASA mRSA nathI? tene bhagavAna uttara Ape che. he gautama ! kharekhara je strI AjJApanI ! ane je puruSa AjJApanI ane je napuMsaka AjJApanI e bhASA prajJApanI che=prarUpaNA karavA yogya che=satya che, e bhASA mRSA nathI." (prajJApanA sUtra bhASApada, sUtra 162) tti zabda bhagavAnanA uttaranI samApti mATe che. ane ahIM=prajJApanAnA uddharaNamAM, jo ke kevalasUtra-jAtisUtra nahi paraMtu jAtisUtra pachI batAvela kevalasUtra, (pachI AgaLa saMbaMdha che) e abhiprAyathI ane prativacananA aucityathI samarthita che (AgaLa saMbaMdha che) topaNa satya, asatya anyataratvamAM avivAda ja che e prakAre yApi ane tathApito avaya che.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | baka-1 | gAthA-18 kaI rIte kevalasUtra samarthita che ? te spaSTa karatAM kahe che - AjJApyane kAraNe=prajJApanAmAM je kevalasUtra che e anusAra strI Adine AjJApanIbhASAthI kahevAmAM Ave enA kAraNe, kAryanA akaraNamAM jene AjJA karavAmAM AvI che te strI AdinA kAryanA prakaraNamAM, mRSApaNAnI zaMkAthIAjJA karanAranI bhASAmAM mRSApaNuM che ke nahi e prakAranI zaMkAthI, praznakaraNa hovAthI gautamasvAmIe bhagavAnane prazna karela hovAthI, vinItaviSayapaNuM hovAne kAraNe mRSApaNuM nathI=vivekI puruSa vinayasaMpanna puruSane vivekapUrvaka AjJA kare tyAre te AjJApanIbhASAnA viSayabhUta strI AdimAM vinItaviSayapaNuM hovAthI AjJApatIbhASA karanArane mRSApaNAnI prApti nathI. vaLI, anyathA=AjJA karanAra puruSa evo viveka rAkhyA vagara AjJA kare to, avinIta AjJApananuM avinIta evI strI Adine AjJApatIbhASA dvArA AjJApananuM, svaparapIDAnuM kAraNapaNuM hovAthI=AjJA karanArane kArya nahi thavAthI ane jene AjJA karavAmAM AvI che tene dveSa thavAthI te AjJApatIbhASAnuM svaparapIDAnuM kAraNa paNuM hovAthI, pAribhASika mRSApaNuM ja cheetevI bhASAne zAstrakAroe mRSApaNAnI ja paribhASA karI che arthAt te bhASA tathyane kahenAra hoya tethI sthUlathI satya jaNAya topaNa zAstrIya paribhASAthI temAM mRSApaNuM ja che. te kahevAyuM che pIDAkArI AjJApanIbhASA mRSA che te kahevAyuM che - avinItane AjJA karato puruSa klezane kare che ane mRSA ja bole che. ghaMTA lohane jANIne =barachaTa lokhaMDane jANI=barachaTa lokhaMDa jevA avinItane jANIne, kaDAnA karavAmAM avinItane AjJA karavArUpa kaDAnA kAraNamAM koNa pravarte ? arthAt mUrkha ja pravarte." (). e abhiprAyathI kevalasUtra samarthita che ane prativacananA aucityathI=koIne AjJA karavAmAM Ave te puruSanA prativacananA aucityathI, kevala sUtra samarthita che. jAtisUtra paNa=prajJApatAsUtramAM sAkSI Apela jAtisUtra paNa, A rIte ja che ke valasUtranI jema vinItane AjJA karavAmAM mRSAtva nathI ane avinItane AjJA karavAmAM mRSAtva che e rIte ja che, phakta sarvatra=strI ke puruSa saMpUrNa jAtimAM, AjJApanayogyatvano asaMbhava hovA chatAM paNa AjJApanIbhASA bolanAra dvArA sarva strIone uddezIne AjJA kare tyAre te sarvastrIomAM AjJApana yogyatvano asaMbhava hovA chatAM paNa, saMbhava abhiprAyathI grahaNa hovAne kAraNe=kvacit koI strI samudAyamAM AjJApanayogyatvanA saMbhavanA abhiprAyathI prajJApatAsUtramAM grahaNa hovAne kAraNe, asaMbhava nathI=jAtine AzrayIne gautamasvAmInuM pRcchAvacana, ane jAtine AzrayIne bhagavAnanuM prativacana aghaTamAna nathI, ethI doSa nathI e adhyAhAra che. topaNa satya asatya avyataratvamAM AjJApanIbhASA satya asatya avyataramAM aMtarbhAva pAme che e viSayamAM, avivAda ja che; kema ke avyathA AjJApatIbhASA satya asatya anyataramAM aMtarbhAva na karavAmAM Ave to, asatyAmRSApaNuM hovAne kAraNe ja=vyavahAranayanA bhASAnA cAra bheda pramANe AjJApanIbhASAnuM asatyAmRSApaNuM hovAne kAraNe ja, satyatvanA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-18 vyatirekano nizcaya hovAthI AjJApatIbhASA satyabhASAthI bhinna che e prakArano nizcaya hovAthI, praznatibandhana satyatvanA saMdehanI ja=prajJApanAsUtra anusAra gautamasvAmIe je AjJApanIbhASAne A bhASA' satya che ke nahi ? e prakArano bhagavAnane prazna karyo che te praznanA kAraNabhUta satyatvanA saMdehatI ja anupapatti che. prajJApanInuM paNa=prajJApanIbhASAnuM paNa, A upalakSaNa che=AjJApatIbhASA prajJApatAsUtra anusAra satyamAM ke mRSAmAM aMtarbhAva pAme che e prajJApatIbhASAne paNa satyamAM ke mRSAmAM aMtarbhAva svIkAravAnuM upalakSaNa che; kema ke "ane je strI prajJApanI" (prajJApanA sUtra bhASApada, sUtra 162) ItyAdi prabaMdhathI satyatvanuM abhidhAna che. bhASAmAM strIliMga, peliMga napuMsakaliMga ityAdi zabdo che tene grahaNa karIne prajJApanAsUtramAM kahela indhiprajJApanI Adino artha karavAmAM Ave to te zabdomAM strIonA lakSaNanI saMgati thAya nahi; kema ke prajJApanA sUtramAM indiprajJApanI ityAdi dvArA strInA lakSaNane kahenArI bhASAnuM grahaNa che ane strInuM lakSaNa manuSya strImAM saMgata thaI zake paraMtu strIliMga zabdomAM strInuM je lakSaNa kareluM che te saMgata thAya nahi tethI te bhASAne satyabhASA kaI rIte kahI zakAya ? tethI kahe che - ane zabda vyavahAra anugata strI Adi lakSaNane=strIliMga puliMga AdimAM vaparAtA zabdomAM strIliMga AdinA lakSaNane grahaNa karIne, tenuM strI prajJApanI Adi bhASAnuM, asatyapaNuM hovA chatAM paNa veda anugata tene grahaNa karIne strIveda, puruSavedane anusaranAra evA strIzarIra puruSazarIra Adine grahaNa karIne, satyatvanuM yuktapaNuM hovAthI=prajJApanA sUtramAM 'isthipaSNavaNI Adi bhASAne je satyabhASA kahI che tenuM yuktapaNuM hovAthI, prAr ukta ja=gAthA-17mAM nizcayathI be prakAranI bhASA che te batAvavA mATe pUrvamAM kahela ke abAdhitatAtparyavALA zabdanuM ja satyapaNuM che anyathA dravya rUpavALuM che e vacana, deza kArcanA tAtparyanA bhedathI pramANa-apramANarUpa vaividhyanI saMgati thAya nahi e rUpa prAgU ukta ja, yukta che e paNa jANavuM prajJApatAsUtramAM je ityiprajJApanI ItyAdi prabaMdhathI satyatvanuM abhidhAna karyuM e to jANavuM paraMtu prAgU ukta ja yukta che e paNa jANavuM. ll18) bhAvArtha : gAthA-17mAM vyavahAranayathI cAra bhASA batAvyA pachI nizcayanayathI satya ane mRSArUpa be ja bhASA che tema kahyuM ane tenuM samarthana karatAM TIkAkArazrIe TIkAmAM mizrabhASA asatyabhASA ja che ema yuktithI batAvyuM ane asatyAmRSAbhASA koIne ThagavA AdinI icchApUrvaka bolAyelI hoya to asatya ja che ane vivekapUrvaka bolAyelI hoya to satya ja che, tenuM samarthana karatAM prastuta gAthAmAM kahe che ke nizcayanayathI carama be bhASA prathama be bhASAmAM aMtarbhAva pAme che. AthI ja prajJApanA sUtramAM AjJApanIbhASA je cothI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-18 bhASA che te bhASAne jAtithI grahaNa karIne ane jAtithI rahita grahaNa karIne zyAmAcArya, prajJApanI bhASA kahela che arthAt satyabhASA che tema kahela che. tethI e phalita thAya che ke je AjJApanIbhASA che e bhASAmAM asatya aMza nathI topaNa vinayasaMpanna puruSane AzrayIne karAyelI AjJApanIbhASA satyabhASA che ane avinItane karAyelI te bhASA asatyabhASA che e pramANe jo asatyAmRSAbhASA paNa prathama be bhedamAM A rIte aMtarbhAva thaI zake to mizrabhASA to asatya aMzathI mizra hovAthI mRSA bhASAmAM ja aMtarbhAva thaI zake tethI nizcayanayane abhimata be bhASA svIkAravAmAM prajJApanA sUtranuM vacana samarthana kare che. ahIM prajJApanA sUtramAM prathama strI jAti ane puruSa jAtine AzrayIne gautama svAmIe prazna karela ane tyArapachI jAtine grahaNa karyA vagara strIAjJApanI, puruSaAjJApanI ane napuMsakaAjJApanIne grahaNa karIne prazna karela ane bhagavAne uttara Apyo ke te strIAjJApanI Adi bhASA satyabhASA che, mRSAbhASA nathI. tyArapachI te kathananuM samarthana TIkAkArazrIe karatAM kahyuM ke je jAtinuM grahaNa karyA vagara strIAjJApanI Adi bhASA che te bhASA anusAra koI sAdhu koIne AjJA kare ane te AjJA pramANe te kArya na kare to te bhASA mRSA che ke nahi ? e prakAranI zaMkAthI gautamasvAmIe prazna karela che ane bhagavAne kahyuM ke te bhASA mRSA nathI. tethI e phalita thayuM ke vivekI sAdhu yogya ziSyane tenA hita arthe je AjJA kare che te vakhate te AjJA vinIta ziSyAdine pIDAkArI banatI nathI, paraMtu A kRtya guru upadeza anusAra karavAthI mane nirjarAnI prApti karAvanAra banaze tevo nirNaya hovAthI vidhi anusAra te kRtya karIne te ziSya avazya nirjarAno bhAgI thAya che; kema ke vivekI guru tenI saMyamavRddhine anukULa ucita kRtyamAM ja AjJA kare anyamAM nahi tethI te bhASAmAM mRSApaNuM nathI. vaLI ucita paNa AjJA guru avinItane kare to te AjJAthI te ziSyane pIDA thAya ane potAnI AjJAnuM pAlana ziSya kare nahi tethI gurune paNa kleza thAya, tethI tevI AjJApanIbhASA vinIta ziSya mATe hitakArI hovA chatAM apAtrane karAyelI AjJA hovAne kAraNe te bhASA mRSArUpa che. jo ke A bhASA ziSyanA hitane anukULa hovAthI satya ja che topaNa zAstraparibhASA anusAra te bhASAmAM pAribhASika mRSApaNuM che, e prakAranA abhiprAyathI prajJApanA sUtranI TIkAmAM samarthana karyuM che. vaLI je AjJApanIbhASA vinItane karavAmAM Ave ane tenA kAraNe te vinIta ziSya paNa prativacananA aucityathI kahe arthAtu gurue mane AjJA karIne mArA upara anugraha karyo che e prakAranA prativacananA aucityathI kahe, te bhASA satyabhASA che, anya nahi, e prakAre prajJApanAsUtramAM samarthana karAyuM che. vaLI jema kevalasUtramAM AjJApanIbhASAno satyamAM ane mRSAbhASAmAM aMtarbhAva karAyo che tema jAtine AzrayIne karAyelI AjJApanIbhASA paNa satyamAM ane mRSAmAM aMtarbhAva pAme che. ahIM prazna thAya ke jAtine AzrayIne AjJApanIbhASA kaI rIte karI zakAya ? arthAtu amuka brAhmaNajAti ke amuka kSatriyajAti A rIte kRtya kare tevuM kathana thaI zake paraMtu tevI AjJA AkhI jAtine kaI rIte thaI zake ? tethI kahe che -
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-18 AkhI jAtimAM AjJApanAyogyatvano asaMbhava hovA chatAM paNa kyAreka koIka saMyogane AzrayIne saMbhavanA abhiprAyanuM grahaNa hovAthI asaMbhava nathI. jema koI guru koI yogya ziSyane prasaMge kahe ke kSatriyajAtivALA kyAreya zatrunI sAme yuddhamAM pAchA paDatA nathI tethI mohanI sAme yuddhamAM tatpara thayelA kSatriyajAtivALA sAdhue avazya kSatriyanI jema parAkrama phoravavuM joIe, paraMtu pIchehaTha karavI joIe nahi. A prakAranA kathananA saMbhavanA abhiprAyanuM grahaNa karela hovAthI jAtine AzrayIne gautamasvAmIe bhagavAnane prazna karyo ane bhagavAne uttara Apyo kathanano asaMbhava nathI. vaLI prajJApanAsUtra vacanAnusAra AjJApanIbhASAnuM satya asatya anyataratvamAM aMtarbhAva thAya che temAM koI vivAda ja nathI; kema ke asatyAmRSAbhASAmAM satyatvano bheda che tevo gautamasvAmIne nizcaya hovA chatAM gautamasvAmIe te bhASA satya che ke nahi ? ema zaMkA karI tethI nakkI thAya che ke vyavahArathI je cAra bhASA che temAMthI asatyAmRSArUpa cothI bhASAno satyatvamAM aMtarbhAva thaI zake che ane TIkAkArazrInA vacana anusAra avinItane AjJA hoya to asatyamAM aMtarbhAva thaI zake che. vaLI graMthakArazrIe gAthAmAM kahyuM ke AjJApanIbhASA prajJApanAsUtramAM prajJApanIbhASA kahevAyelI che tethI te AjJApanIbhASA satyamAM aMtarbhAva pAme che mATe nizcayanayanI dRSTithI carama be bhASAno pUrva be bhASAmAM aMtarbhAva thAya che tema svIkAravuM ucita che te kathana prajJApanIbhASAnuM paNa upalakSaNa che. Azaya e che ke prajJApanAsUtramAM jema AjJApanIbhASAnuM sUtra che tema prajJApanIbhASAnuM paNa sUtra che ane te sUtramAM kahyuM che ke strIprajJApanI=strInA lakSaNane kahenArI, puruSaprajJApanI=puruSanA lakSaNane kahenArI, ityAdi bhASA satya che ke nahi ? teno uttara bhagavAne Apyo ke te bhASA satya che, asatya nathI. tethI phalita thAya ke strInAM, puruSanAM lakSaNone kahenArI bhASA koInA hita arthe zuddha prarUpaNa karanArA mahAtmA koIne kahe tyAre te strInAM lakSaNane kahenArI paNa bhASA satya che. ahIM prazna thAya ke strInAM lakSaNo to manuSya strImAM ghaTe paraMtu strIliMgamAM vaparAtA te zabdomAM ghaTe nahi, tethI koI mahAtmA ucita rIte prasaMga anusAra strInA lakSaNane kahenArI bhASA bolatA hoya ane te bhASAthI yogya jIvanuM hita thAya tema hoya te apekSAe te bhASA satya hovA chatAM koI maMda buddhivALA puruSane strI zabdathI strIliMgavALA zabdonI paNa upasthiti thAya ane te vakhate te zabdomAM strI AdinuM lakSaNa ghaTe nahi te apekSAe te bhASAne asatya kahevI paDe topaNa strIvedAdinA AzrayavALA strI dehadhArI manuSyane grahaNa karIne tenI vicAraNA karavAmAM Ave to te bhASAmAM satyapaNuM yukta che. AthI ja=gAthA-17mAM graMthakArazrIe kahela ke abAdhitatAtparyavALA zabdanuM ja satyapaNuM che AthI ja, mizrabhASA asatyamAM aMtarbhAva pAme che ane tema na svIkA2Ie to rUpavALuM dravya che te vacana dezatAtparyathI pramANabhUta che ane kArnsTa tAtparyathI apramANabhUta che te saMgata thAya nahi. e ja kathana inthiprajJApanIbhASAne kahenAra vacanamAM paNa yukta che, AthI strIliMga Adi zabdone grahaNa karIne te bhASAne asatya ja kahevAya ane veda anugata strI Adine grahaNa karIne te bhASAne satya kahevAya e paNa yukta ja che. 18
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-19 avataraNikA :___ athA''rAdhakatvavirAdhakatvadezArAdhakavirAdhakatvAnArAdhakavirAdhakatvopAdhibhizcaturddhava vibhAgo yukto na tu dvidhetyata Aha - avataraNikArya : 'nathathI zaMkA karatAM kahe che - ArAdhakatva, virAdhakatva, dezaArAdhakatvavirAdhakatva ane anArAdhakavirAdhakatvarUpa upAdhithI cAra prakArano ja bhASAno cAra prakArano ja, vibhAga yukta che, be prakArano nahi. AthI zaMkAnA nivAraNanA prayojanathI, kahe che - bhAvArtha : vyavahAranaya satya, asatya, mizra ane anubhaya bhASA svIkAre che te vacana upayogapUrvaka bolAyelA bhASAdravyamAM vartatA satyatva Adi pariNAmone AzrayIne kahela. have ArAdhakarUpa bolanAranA pariNAmane AzrayIne vicArIe to je puruSa anekAntAtmaka vacana bole che te ArAdhaka che tethI tenAthI bolAyelI satyabhASAmAM paNa ArAdhakapaNuM che. vaLI je puruSa ekAMtAtmaka vastunuM pratipAdana kare che tenuM bolAyeluM vacana anubhavathI ane sarvajJanA vacanathI bAdhita hovAne kAraNe te puruSa virAdhaka che tethI tenAthI bolAyelI bhASAmAM virAdhakapaNuM che. vaLI je puruSa azokavana e pramANe kahe che tenA vacanamAM eka aMza satya che anya aMza mRSA che mATe te puruSa deza ArAdhaka virAdhaka che tethI tenI bhASAmAM dezaArAdhakavirAdhakapaNuM che. vaLI je puruSa AjJApanIbhASA kahe che ke "ghaDo lAva' ityAdi te puruSa ArAdhaka paNa nathI ane virAdhaka paNa nathI tethI tenI bhASAmAM anArAdhakavirAdhakatva che. A prakAranI ArAdhatva Adi cAra upAdhinA bhedathI puruSa dvArA bolAyelI bhASAno vibhAga cAra prakArano che ema kahevuM yukta che, paraMtu pAchaLanI be bhASAno prathamanI be bhASAmAM aMtarbhAva karIne nizcayanaya satya ane mRSA be bhASA svIkAre che te yukta nathI; kema ke dezaArAdhakavirAdhakatva ane anArAdhakavirAdhakatvarUpa upAdhivALI bhASAno ArAdhaka ke virAdhaka bhASAmAM aMtarbhAva thaI zake nahi. A prakAranI zaMkAnA nivAraNa arthe graMthakArazrI kahe che - gAthA :-, ArAhaNaM paDucca vi paribhAsA ceva cauvihavibhAge / saccaMtabbhAve cciya, cauNha ArAhagattaM jaM / / 19 / / chAyA : ArAdhanAM pratItyApi paribhASaiva caturvibhAge / satyAntarbhAva eva caturNAmArAdhakatvaM yat / / 19 / /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-19 manvayArtha : ArAhaNaM paDucca vimAnAne sAzrayIne =GuyogapUrva bolAyalI bhASAne sAzrayIne to yAra nA vibhAgamA paribhASA 4 cha paraMtu mArAdhanAne sAzrayIne , cauvihavibhAge=yAra prAranA vibhAgamA paribhAsA ceva paribhASA 4 cha, jaMtu 24thI, saccaMtabbhAve cciya-satyanA saMtamavimA 4, cauNha ArAhagattaM yAre bhASA, sArAgha84j cha. ||18 gAthArtha : ArAdhanAne AzrayIne paNa upayogapUrvaka bolAyelI bhASAne AzrayIne to cAra prakAranA vibhAgamAM paribhASA ja che paraMtu ArAdhanAne AzrayIne paNa, cAra prakAranA vibhAgamAM paribhASA ja che, je kAraNathI satyanA aMtarbhAvamAM ja cAre bhASAnuM ArAdhakapaNuM che. ll19ll. TI :___ ArAdhanAM pratItyA'pi caturvidhavibhAge paribhASeva, nizcayatastvArAdhakatvAnArAdhakatvAbhyAM ca dvividhaiva bhASA, vastuto bhASAnimittayoH zubhAzubhasaMkalpayorevArAdhakatvaM virAdhakatvaM vA na tu bhASAyAH, atha mandakumArAdInAM karaNA'paTiSThatAdinA 'ahametad bhASe' ityAdijJAnazUnyAnAM yA bhASA tannibandhanAzubhasaMkalpAbhAvAtkathaM tatra vikalpena bhASopakSaya iti cet na, anAyuktapariNAmasyaiva karmabandhanahetutvena virAdhakatvAt tena tadupakSayAt, samarthitaJcedaM 'nicchayao sakayaM ciya' (adhyA. pa.gA. 48) ityAdinA mahatA prabandhena svopajJAdhyAtmamataparIkSAyAmiti neha pratanyate / ___ atraiva hetumAha-satyAntarbhAva eva yad-yasmAt kAraNAt, catasRNAM bhASANAmArAdhakatvam / ayaM bhAvaH "icceyAI bhaMte! cattAri bhAsajjAyAiM bhAsamANe kiM ArAhae virAhae? goyamA ! icceyAiM cattAri bhAsajjAtAI AuttaM bhAsamANe ArAhae, No virAhae / / " (pra. bhA. pa. sU. 174) tti prajJApanAsUtre sarvA api bhASA AyuktaM bhASamANasyArAdhakatvopadezAt kriyAdvayasya samAnakAlInatvalAbhAdautsargikahetuhetumadbhAvasiddhiH, atra cA''yuktamiti padaM samyakpravacanamAlinyAdirakSaNaparatayetyarthakam, tathA cA''yuktaM bhASyamANAH sarvA api satyA eveti paryavasitam / ata eva do na bhAsijja savvaso' (da. a. 7/gA. 1) ityasyApi na virodhaH, apavAdatastadbhASaNe'pyutsargAnapAyAt / 'dve' ityatraiva dharmavirodhitvaM vizeSaNamityanye / evamanAyuktaM bhASyamANAnAM sarvAsAmapi virAdhakatvena mRSAtvameva / taduktaM - "teNa paraM asaMjayaavirayaappaDihayaapaccakkhAyapAvakamme saccaM bhAsaM bhAsaMto, mosaM vA, saccAmosaM vA, asaccAmosaM vA bhAsaM bhAsamANe No ArAhae virAhae" tti itthaM cArAdhakatvAnArAdhakatvAbhyAmapi satyAsatye dve eva bhASe nizcayataH paryavasanne iti / / 19 / /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90. bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-19 TIkArya : mArAthanAM . ni | ArAdhanAne AzrayIne paNa cAra prakAranA vibhAgamAM paribhASA ja che=ArAdhakatva, virAdhakatva, dezaArAdhakavirAdhakatva ane anArAdhakavirAdhakatvarUpa upAdhithI vyavahAranaya je cAra bhASA svIkAre che temAM paNa te prakAranI zAstrIya paribhASA ja che ane vaLI nizcayathI ArAdhakatva anArAdhakatva dvArA be prakAranI ja bhASA che. kema nizcayathI be ja bhASA che ? temAM yukti batAve che - vastutaH bhASAnA nimitta evA zubha saMkalpanuM ane azubha saMkalpanuM ja ArAdhakapaNuM athavA virAdhakapaNuM che paraMtu bhASAnuM nahi. pUrvamAM kahyuM ke bolanAra puruSanA zubha azubha saMkalpanuM ja ArAdhakapaNuM virAdhakapaNuM che bhASAnuM nahi. tethI bhASAnuM satyapaNuM ke asatyapaNuM ArAdhaka virAdhakanA niyAmaka tarIke nathI tema phalita thAya. tyAM 'natha'thI zaMkA kare che - maMdakumArAdinA=vAnA bALaka ane bolavAmAM apaTu evA maMdakumAra AdinA karaNa apaTiSThatAthI 'huM A boluM ItyAdi jJAnazUlyavALAnI je bhASA che tad nibaMdhana azubha saMkalpano abhAva hovAthI bhASAnA bolavAnA kAraNabhUta azubha saMkalpano abhAva hovAthI, tyAM teonI bhASAmAM kevI rIte vikalpa dvArA zubha azubha saMkalparUpa vikalpa dvArA, bhASAno upakSaya thAya ? arthAt teonI bolAyelI bhASAne AzrayIne ja ArAdhakatva Adi cAra vibhAgo svIkAravA paDaze paraMtu bolanAranA zubha azubha saMkalpane AzrayIne ArAdhakatva virAdhakatvarUpa vikalpa svIkArI zakAze nahi e pramANe pUrvapakSI kahe to graMthakArazrI kahe che ema na kahevuM; kema ke anAyukta pariNAmanuM ja=jitavacanAnusAra tatvano nirNaya karIne tatvanA prayojanathI ja bolAyelI hoya tevI Ayukta bhASAthI atirikta bhASA bolavAnA pariNAmarUpa anAyukta pariNAmanuM ja, karmabaMdhanuM hetupaNuM hovAthI virAdhakapaNuM hovAne kAraNe bhASA bolanAramAM virAdhakapaNuM hovAne kAraNe, tenAthI teno upakSaya che=maMdakumArAdinI bolAyelI bhASAmAM anAyukta pariNAmathI maMdakumArAdinI bolAyelI bhASAno ArAdhakarUpe svIkAravAthI upaSaya che. ane A AtmAnA pariNAmane AzrayIne ja bhASAno ArAdhaka-virAdhaka bhAva che paNa bolAyelI bhASA ArAdhaka, virAdhakanI niyAmaka nathI e, "nizcayathI svakRta ja sarva che." ItyAdi mahAt prabaMdhathI svopajJa adhyAtmamata parIkSAmAM samarthita karAyuM che ethI ahIM prastuta graMthamAM vistAra karAto nathI. AmAM ja=gAthAnA pUrvArdhamAM kahyuM ke ArAdhanAne AzrayIne paNa cAra prakAranA vibhAgamAM paribhASA ja che emAM ja, hetune kahe che - je kAraNathI, satyanA aMtarbhAvamAM ja cAre bhASAnuM ArAdhakapaNuM che=AtmahitanA prayojanathI vivekapUrvaka bolAyelI cAre bhASAo satyamAM ja aMtarbhAva pAmatI hovAthI cArenuM ArAdhakapaNuM che.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-19 A bhAva che - he bhagavaMta A prakAranI A cAra bhASAnA samUhane bolato puruSa zuM ArAdhaka che ke virAdhaka che? bhagavAna uttara Ape che - he gautama ! A prakAranI A cAra bhASAnA samUhane Ayukta bolatotrazAstramaryAdAmAM upayukta thaIne bolato. ArAdhaka che, virAdhaka nathI." (prajJApatAsUtra bhASApada sUtra 174) e pramANe prajJApanA sUtramAM sarva paNa bhASAne Ayukta bolanAra puruSanA ArAdhakatvano upadeza hovAthI kriyA dvayatA samAnakAlInatvano lAbha hovAne kAraNe AyuktarUpa upayoganI kriyA ane bhASaNarUpa kriyA e rUpa kriyAdvayanI eka kALamAM prApti hovAne kAraNe autsargika hetu-hetumabhAvanI siddhi che=upayoga ane bhASA vacce nizcayanayane abhimata evI hetu-hetumadbhAvanI siddhi che ane ahIM=Ayukta bolAyelI cAre bhASAne ArAdhaka svIkArI emAM, Ayukta e prakAranuM pada upayogapUrvaka bolAyelI bhASA che ene batAvatAra Ayukta e prakAranuM pada, samyak pravacana mAlityAditA rakSaNamAM tatparapaNAthI e prakAranA arthavALuM che ane te rIte=samyapha pravacanamAlitya AdinA rakSaNamAM tatparapaNAthI Ayukta pada te rIte, Ayukta bolAtI sarva paNa bhASA satya ja che e pramANe paryavasita che. AthI ja=Ayukta bolAyelI sarva paNa bhASA satya ja che AthI ja, "be asatya ane mizrabhASA e be, sarvathA bolavI joIe nahi." (dazavaikAlikasUtra adhyayana-7, gAthA-1) e prakAranA Ano paNa=dazavaikAlikanA vacanano paNa, virodha nathI; kema ke apavAdathI tenA bhASaNamAM paNa=apavAdathI asatyabhASAnA ke mizrabhASAnA bhASaNamAM paNa, utsargano apAya che=utsargathI dazavaikAlikamAM je be bhASA bolavAno niSedha karyo che teno avirodha che. 'be' e prakAranA AmAM ja=be bhASA bolavI joIe nahi e prakAranA dazavaikAlikatA kathanamAM je be zabda che emAM ja, dharmavirodhIpaNuM vizeSaNa che tethI dharmavirodhI evI be bhASA bolavI joIe nahi ema anya kahe che. A rIte="atha'thI je zaMkA karelI ane tenuM nirAkaraNa karatAM kahyuM ke anAyukta pariNAmanuM ja karmabaMdhanuM kAraNa paNuM che tethI maMdakumAronI bhASAmAM virAdhakapaNuM ja che tenuM kathana atyAra sudhI karyuM e rIte, anAyukta bolanArAonI sarva paNa bhASAonuM satyAdi cAre paNa bhASAonuM, virAdhakapaNuM hovAthI mRSApaNuM ja che te atAyukta bolanAranI badhI bhASA mRSA che ema pUrvamAM kahyuM te, kahevAyuM che - "tenAthI bIjo=Ayukta bolanArathI anya puruSa asaMyata, avirata, apratihata apaccakakhANarUpa pApakarmavALo satyabhASAne bolato, mRSAne bIlato, satyamRSAne athavA asatyamRSAbhASAne bolato ArAdhaka nathI virAdhaka che." ane A rIte=atyAra sudhI varNana karyuM e rIte, ArAdhakatva anArAdhakatva dvArA paNa satya, asatya be ja bhASA nizcayathI paryavasAna pAme che. 'tti' zabda TIkAnI samApti mATe che. II19.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 T bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-19 bhAvArtha : gAthA-17mAM graMthakArazrIe sthApana karyuM ke nizcayathI satya ane mRSA e be ja bhASA che paraMtu vyavahAranayane abhimata cAra prakAranI bhASA nizcayathI nathI ane tenI puSTi prajJApanA sUtranA vacanathI gAthA-18mAM karI. tyAM avataraNikAmAM zaMkA karela ke bhASA bolanAra ArAdhaka virAdhaka Adi cAra bhedathI prApta thAya che tene AzrayIne paNa bhASAne cAra prakAranI svIkAravI joIe, paraMtu nizcayanaya kahe che tema be prakAranI svIkAravI ucita nathI tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - bhASA bolanAranI ArAdhanAne AzrayIne paNa vyavahAranaya cAra prakArano vibhAga kare che tyAM te prakAranI paribhASA ja che; kema ke jIvanA pariNAmane AzrayIne vicArIe to vyavahAranayane saMmata cAre paNa bhASA satyamAM aMtarbhAva pAme che tethI te cAre bhASAne apekSAe ArAdhaka kahI zakAya che, Ama chatAM sAmAnyathI je vaktA jinavacanAnusAra bhASA bole te bhASA jinavacanAnusAra satya hovAthI te bhASAne bolanAra ArAdhaka che tema kahevAya che. je vaktA jinavacanathI viparIta ekAMta sthApana kare te vacana mithyA hovAthI te bolanAra virAdhaka che tema kahevAya che. mizrabhASA bolanAra dezathI satya bole che ane dezathI asatya bole che tethI tene deza ArAdhaka-virAdhaka kahevAya ane AjJApanI Adi bhASA bolanAra asatya paNa kaheto nathI ane atattvane paNa kaheto nathI tethI anArAdhaka-avirAdhaka che e prakAranI sAmAnyathI paribhASA ja che, paraMtu jIvanA pariNAmanA AzrayIne te cAra bhedo paDI zakatA nathI. AthI ja cAre paNa bhASAono pariNAmane AzrayIne satyamAM aMtarbhAva thaI zake che. tethI e phalita thayuM ke bhASAne AzrayIne pUrvamAM vyavahAranaye je cAra vibhAga karyA te nizcayathI ArAdhakatva ane anArAdhakatvarUpa bemAM ja vibhakta thAya che: - kema bemAM vibhakta thAya che ? tenI spaSTatA graMthakArazrIe gAthA-17-18mAM karela che. te anusAra bhASAne AzrayIne je satyabhASA che te bolanAra ArAdhaka che. je asatyabhASA che tene bolanAra anArAdhaka che, mizrabhASA asatya hovAthI te bolanAra anArAdhaka che ane asatyAmRSA te avinItane kahenArane AzrayIne mRSAmAM aMtarbhAva pAme che tethI te bhASA bolanAra anArAdhaka che ane vinItane AzrayIne satyamAM aMtarbhAva pAme che tethI te bhASA bolanAra ArAdhaka che, mATe nizcayanayane AzrayIne bhASAnA ne virAdhakatva dvArA be bheda ja paDe che. ahIM bhASA bolanAra ane bhASAno abheda karIne bhASAne ja ArAdhaka ke virAdhaka kahevAya che. vaLI je ArAdhanAne AzrayIne bhASAnA cAra bhedo paribhASAthI batAvyA tyAM paNa, bhASAnA nimitta evA zubha, azubha saMkalpanuM ja ArAdhakapaNuM ane virAdhakapaNuM che bhASAnuM nahi, tethI paNa nizcayanayane abhimata be ja bhASAnI prApti thAya che. Azaya e che ke bhASA bolanAra bhagavAnanA vacanAnusAra upayukta thaIne bolatA hoya tyAre bolanAra vaktAmAM zubha saMkalpa varte che tethI te bolanAranuM ArAdhakapaNuM che ane koIne ThagavA AdinA prayojanathI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | baka-1 | gAthA-19 koI bhASA bolatA hoya tyAre te bolanAramAM azubha saMkalpa varte che tethI te bolanAranuM virAdhakapaNuM che. paraMtu bolAyelI bhASA te bolanAra puruSanA AtmAthI pRthak pudgaladravyarUpa che tethI te bhASAmAM ArAdhakapaNuM ke virAdhakapaNuM nathI mATe ArAdhanAne AzrayIne paNa bhASAnA be ja bheda karavA ucita che e prakArano nizcayanayano Azaya che. ahIM koIka zaMkA kare ke keTalAka maMdabuddhivALA kumAra avasthAmAM hoya che ane bolavAnA karaNamAM apaTutA hoya che athavA maMdabuddhine kAraNe vicAryA vagara bolanArA hoya che, tethI "huM A boluM" e prakAranA jJAnathI zUnya hoya che, chatAM saMyoga anusAra teo kyAreka satyabhASA ane kyAreka asatyabhASA bolatA hoya che topaNa, teone te bhASA bolavAnA viSayamAM koIne ThagavA Adino azubha saMkalpa nathI hoto. te sthAnamAM zubha azubha saMkalpa dvArA ArAdhaka, virAdhaka svIkAravAmAM Ave ane bolAyelI bhASAne AzrayIne A satya che ane A asatya che e prakArano vikalpa na svIkAravAmAM Ave to te bALakanI bhASAne ArAdhaka, virAdhaka bemAMthI kyAMya samAveza karI zakAya nahi. mATe bolAyelI bhASAne AzrayIne satya ane asatyano vibhAga svIkAravo joIe. paraMtu bhASAnA vibhAgamAM bhASA kAraNa nathI, zubha azubha saMkalpa kAraNa che tema kahIne bhASAno upakSaya karavo ucita nathI. A prakAranI koIkanI zaMkAnuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - zaMkAkAranuM A vacana ucita nathI; kema ke anAyukta pariNAmanuM ja karmabaMdhanuM hetupaNuM che. bhagavAnanA vacanAnusAra hitAhitano nirNaya karIne Atmahitano vyAghAta na thAya tevI ucita bhASAne choDIne bhASA bolavAno je pariNAma te anAyukta pariNAma che, jenAthI karmabaMdha thAya che tethI tevI bhASA bolanAra maMdakumArAdi virAdhaka ja che mATe maMdakumArAdithI bolAyelI A bhASA satya che ke asatya che ityAdinA vicArathI teno vibhAga thaI zake nahi paraMtu anAyukta pariNAmane kAraNe te bhASA bolanArane azubha saMkalpa che, ema svIkArIne virAdhaka ja svIkAravo joIe. vaLI jIvanA pariNAmane AzrayIne ja bhASAnA ArAdhaka, virAdhakano bheda che, bolAyelI bhASAne AzrayIne nahi, tenuM vistArathI samarthana graMthakArazrIe adhyAtmamata parIkSAmAM karyuM che. adhyAtmamataparIkSAnA vacanAnusAra e prApta thAya ke nizcayanayanI dRSTithI AtmAnA pariNAmane AzrayIne ja karmabaMdha che, paraMtu vaktAthI bolAyelI AtmAthI bhinna evI bhASAne AzrayIne bolanArane karmabaMdha thaI zake nahi, tethI nizcayanayathI je mahAtmA jinavacanAnusAra hitAhitano nirNaya karIne svaparanA hitanuM kAraNa hoya tevI ja bhASA bole te puruSa zubha saMkalpavALo hovAthI ArAdhaka che ane je te prakAranA upayogavALA nathI teo satyabhASA bole ke asatyabhASA bole topaNa bhASA bolatI vakhate jinavacananI ArAdhanAno pariNAma nahi hovAthI te bolanAra virAdhaka ja che, mATe bolanAranA pariNAmane AzrayIne ja karmabaMdhanI prApti che tethI bolAyelI bhASA satya hoya ke asatya hoya tene AzrayIne ArAdhakatvano ane virAdhakatvano vibhAga thaI zake nahi. mATe adhyAtmamataparIkSAnA kathanathI vikalpa dvArA bhASAnA upakSayanuM ja samarthana
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ ex bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | staMbaka-1 / gAthA-19 karAyuM che arthAt jinavacana anusAra upayoga-anupayogarUpa vikalpa dvArA bhASAne ArAdhaka-virAdhaka svIkArIne bolAyelI bhASA satya che ke asatya che tenA asvIkArarUpa upakSayanuM ja samarthana karela che. kema bhASAne AzrayIne ArAdhaka virAdhakapaNuM nathI ? ane kema bhASAne AzrayIne ArAdhaka virAdhakapaNAnA cAra bhedo vyavahAranaya kahe che ? te vyavahAranayanI paribhASA ja che. temAM gAthAnA uttarArdhathI hetu kahe che je kAraNathI jinavacanAnusAra upayukta thaIne koI mahAtmA cAre prakAranI bhASAmAMthI game te bhASA bolatA hoya te bhASA satyamAM ja aMtarbhAva pAme che, tethI upayogapUrvaka bolanAranI cAre bhASAo ArAdhanAne AzrayIne satyabhASA che ane jinavacanAnusAra upayoga rahita bolanAranI cAre bhASAo asatya che, mATe ArAdhakatva virAdhakatva dvArA be prakAranI bhASA nizcayanayathI prApta thAya che. cAre bhASAne satyamAM aMtarbhAva karIne nizcayanayathI be bhASAne ArAdhaka kahI teno bhAva spaSTa karatAM TIkAkArazrI batAve che ke prajJApanAsUtramAM gautamasvAmIe bhagavAnane prazna karyo ke A cAre bhASA bolanAra puruSa ArAdhaka che ke virAdhaka che ? teno uttara ApatAM bhagavAne gautamasvAmIne kahyuM ke vyavahAranayane abhimata cAre paNa bhASA upayogapUrvaka bolanAra ArAdhaka che, virAdhaka nathI. A prakAranA prajJApanAsUtranA kathanamAM upayogapUrvaka bolanAranI bhASAmAM ArAdhakatvano upadeza che. tethI e prApta thayuM ke "bhagavAnanA vacanAnusAra bolavAno upayoga ane bhASAne bolavAnI kriyA" e rUpa be kriyA samAnakAlIna che tethI jinavacanAnusAra upayoganI kriyA ane bolavAnI kriyA e be vacce autsargika hetu-hetumabhAvanI siddhi che arthAt utsarga eTale sAmAnya ane apavAda eTale vizeSa ane utsargamArga eTale nizcayanayane abhimata sAmAnyamArga ane apavAdamArga eTale vizeSamArga. tethI e prApta thAya ke sAmAnya mArga pramANe jyAre kriyA thAya tyAre ja kriyAnuM kArya thAya. jema kApavAnI kriyA ane tenuM kapAvArUpa phala eka ja kALamAM thAya che te pramANe nizcayanayane abhimata upayoga ane bhASAno nisarga te be kriyA ekakALamAM thAya che. nizcayanayathI jinavacanAnusAra bolavAne anukULa upayoga e hetu che ane bhASAno nisarga te kArya che tethI te be vacce ekakALabhAvi kAryakAraNabhAva che tema siddha thAya che, tethI bhASAnA jinavacanAnusAra upayogane AzrayIne bolAyelI bhASAne paNa ArAdhaka kahevAya che. ahIM kahyuM ke upayogapUrvaka bolAtI hoya to te bhASA ArAdhaka che tethI Ayuktapadano artha TIkAkArazrI spaSTa kare che. vivekapUrvaka pravacanamAlinyAdinA rakSaNanA parapaNAthI=tatpara5NAthI, koI sAdhu kRSAbhASA bole, mizrabhASA bole ke AjJApanIbhASA bole topaNa te ArAdhaka che tethI upayogapUrvaka bolanAranI bhASA satya ja e prakAre paryavasita thAya che. graMthakArazrIe upayogane AzrayIne cAre bhASA satya che tema kahyuM tethI dazavaikAlikamAM kahyuM che ke sAdhue sarvathA be bhASA bolavI joIe nahi=asatyabhASA ane mizrabhASA bolavI joIe nahi, e
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | baka-1 | gAthA-19, 20 5 kathanano paNa virodha prApta thato nathI; kema ke bhagavAnanA vacanamAM upayukta sAdhu asatyabhASA ke mizrabhASA apavAdathI ja bole utsargathI bole nahi ane dazavaikAlikamAM utsargane AzrayIne te be bhASA bolavAno sAdhune niSedha karyo che. vaLI dazavaikAlikanA pAThano virodha nathI tenA samAdhAnarUpe bIjA kahe che ke "dharmavirodhI' e prakAranuM vizeSaNa be bhASAnuM ApavuM tethI=dharmavirodhI evI asatyabhASA ane mizrabhASA sAdhu bole nahi, e prakAranA dazavaikAlikano artha che. tethI, upayogapUrvaka bolanAranI cAre bhASAone satyamAM aMtarbhAva karavAmAM koI virodha nathI; kema ke dharmaavirodhI te cAre bhASAo zubhaadhyavasAyano hetu hovAthI satyamAM ja aMtarbhAva pAme che. vaLI jeo jinavacanAnusAra upayogapUrvaka bolatA nathI teonI bolAyelI cAra prakAranI vyavahAranI bhASAmAM virAdhakapaNuM hovAthI mRSApaNuM ja che. temAM sAkSI batAve che ke je sAdhu jinavacanAnusAra upayogapUrvaka bolatA nathI teo asaMyata che; kema ke guptinA pariNAmavALA nathI, avirata che; kema ke pApathI virAma pAmelA nathI, apratihata apaccakhANa pApakarmavALA che=apaccakhkhANane kAraNe je pApakarma baMdhAtuM hatuM tenAthI paccakhANa levA chatAM nivartana pAmelA nathI evA sAdhu jinavacanAnusAra syAdvAdanuM sthApana kare tevuM satya vacana bole, ekAMtavAdane sthApana karanAra mRSA vacana bole, satyamRSA vacana bole, arthAt mizrabhASA bole ke asatyAmRSAbhASA bole topaNa teo ArAdhaka nathI virAdhaka che. AnAthI e phalita thAya ke susAdhu bhagavAnanA vacanamAM upayukta thaIne bole to ja teo ArAdhaka che ane aviratasamyagdaSTi ke dezaviratidhara zrAvaka jinavacanAnusAra upayukta thaIne bole to susAdhu jevA ArAdhaka nahi hovA chatAM tatsammukha ArAdhakabhAvavALA hovAthI ArAdhaka che ane jinavacanamAM upayoga vagara susAdhu bole, aviratasamyagdaSTi bole, dezaviratidhara bole to teo virAdhaka che ane mithyASTine pAramArthika bodha nahi hovAthI teo je kAMI bole te jinavacananA niyaMtraNavALuM bane nahi tethI teonI bhASA mRSA ja che. vaLI jema ArAdhaka virAdhaka dvArA nizcayanayathI satya, asatya be bhASA che tema ArAdhaka-anArAdhakapaNAthI paNa nizcayanayathI satya, asatya be ja bhASA che; kema ke jinavacanathI aniyaMtrita bhASAne apekSAe virAdhaka kahevAya, tema apekSAe anArAdhaka paNa kahI zakAya. II19ll avataraNikA - nanvevaM cAturvidhyaM kalpitamevetyAzaGkAyAmAha - avataraNikArya : na'thI zaMkA kare che A rIte-pUrvamAM nizcayanayathI ArAdhakatva virAdhakatva dvArA be prakAranI ja bhASA che ema sthApana karyuM e rIte, cAturvidhya vyavahArane saMmata bhASAnuM cAturvidhya, kalpita ja che e prakAranI AzaMkAmAM kahe cheHuttara Ape che -
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ G9 gAthA : chAyA : bhASA rahasya pra2za bhAga-1 / staja - 1 / gAthA - 20 evaM cauvvihattaM pakappiyaM hojja jai maI esA / sANa jao vavahArANugayaM vatthaM pi suyasiddhaM / / 20 / / evaM caturvidhatvaM prakalpitaM bhavedyadi matireSA / sA na yato vyavahArAnugataM vastvapi zrutasiddham / / 20 / / anvayArtha : evaM = khA rIte = pUrvamAM sthApana artha De vizyayanayanI dRSTikhe je prAratI bhASA che se rIte, cauvvihattaM =yAra prahArapAsuM vyavahAranayane saMbhata bhASAnuM yAra prahArapae, pakappiyaM hojja jai esA maI - prasthita che se mati ne thAya sA Na te nathI = te mati ucita nathI. jao ne ArathI, vArANuyaM vatyuM pi=vyavahAra anugata vastu paga vyavahAranayane saMgata sevI yAra bhASA3ya vastu ega, suyasiddhaM zrutasiddha che zAstrasaMmata che / / 20 / / gAthArtha : A rIte=pUrvamAM sthApana karyuM ke nizcayanayanI dRSTie be prakAranI bhASA che e rIte, cAra prakArapaNuM=vyavahAranayane saMmata bhASAnuM cAra prakArapaNuM, prakalpita che e mati jo thAya. te nathI=te mati ucita nathI. je kAraNathI vyavahAra anugata vastu paNa=vyavahAranayane saMmata evI yAra bhASA3pa vastu pe|, zrutasiddha che = zAstrasaMmata che. // 20 // TIDA : ' evaM nizcayanayasya pAramArthikatve caturvidhatvaM = catuSprakAratvaM prakalpitaM = tucchaM, vAsanAmAtrasamutthaprarUpaNatvAt,' yadi eSA matirbhavet sA na, yato vyavahArAnugatamapi vastu zrutasiddham / tathAhi - khaTvAghaTakuDyAdiSu strItvapuMstvaklIbatvAni na prasiddhAnIti na tucchAni, liMgAnuzAsananiyantritasaMketavizeSaviSayazabdAbhidheyatvarUpastrItvAdInAmapi vAstavatvAt, stryAdipadAnAM nAnArthakatvAt, na ca pAribhASikaM strItvAdi zabdaniSThameveti vAcyam, strItvAdiyogini vastunyeveyamityAdivyavahArAt, tadidamuktaM zakaTasUnunA'pi - 'iyamayamidamiti zabdavyavasthAhetuH abhidheyadharma upadezagamyaH strIpuMnapuMsakatvAnIti / etadabhiprAyeNa sUtramapyevaM vyavasthitam- 'aha bhaMte! jA ya itthivaU, jA ya pumavaU, jA ya napuMsagavaU, paNNavaNI NaM esA bhASA Na esA bhAsA mosA ? goyamA ! jA ya itthivaU, jA ya pumavaU, jA ya NapuMsagavaU
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-20 paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosa tti / / ' (pra.bhA.pa.sU.162) evaM bhASAcAturvidhyamapi vyavahArAnugataM zrutamUlakatayA nAvAstavamiti bhAvaH / atha nizcayavyavahArayorekamavazyamapramANameva, anyathA vastunastadabhimatadvairUpyAnupapatteriti cet ? na, vastuno'nantadharmAtmakatvasya prAmANikatvAt, anyathA ekasyaiva pitRputrAdivyavasthAnupapatteH tattaddharmagauNamukhyatvopapattyarthameva nayabhedAnusaraNAdityanyatra vistaraH / / 20 / / TIkArca - rva vistAra: // A rIte=gAthA-19mAM sthApana karyuM e rIte, nizcayanayanuM pAramArthikapaNuM hote chate caturvidhapaNuM vyavahAranayane saMmata bhASAnuM catu>>kArapaNuM, prakalpita che tuccha che; kema ke vAsanAmAtrasamutya prarUpaNArUpapaNuM che=bhASAnA pAramArthika be bheda hovA chatAM te prakAranA vibhAga karavAnA vAsanAmAtrathI utpanna thayela prarUpaNArUpa vyavahAranayanuM kathana che. e mati jo thAya te-te mati, yukta nathI. je kAraNathI vyavahAra anugata paNa vastu vyavahAranayane saMmata paNa vastu, zratasiddha che. te A pramANe - khATalI, ghaTa, bhIMta AdimAM kramasara strIpaNuM, puruSapaNuM, napuMsakapaNuM prasiddha nathI=manuSyamAM prasiddha evuM strIpaNuM Adi khATalI AdimAM prasiddha nathI, ethI tuccha tathIekhATalI AdimAM strIliMga, peliMga Adi apramANa nathI; kema ke liMgAnuzAsanathI niyaMtrita saMketavizeSanA viSayavALA zabda abhidheyavarUpa strItva AdinuM paNa vAstavapaNuM che. ahIM prazna thAya ke manuSya strI AdimAM strI AdipaNuM anubhavasiddha che paraMtu khATalI ghaTAdimAM strI AdipaNuM che tema kema kahI zakAya ? temAM hetu kahe che -- strI Adi padonuM anekArthakapaNuM cheHstrI Adi padano prayoga jema manuSya strI AdimAM thAya che tema khATalI AdimAM paNa thAya che, mATe te vyavahAranuM kathana satya che, ane pAribhASika strItva AdikakhaTvA Adi zabdomAM karAyela pAribhASika strItva Adi, zabdaniSTha ja che ema na kahevuM; kema ke strItva Adi yogavALI vastumAM ja A cheHstrItva Adi dharmo che, ItyAdi vyavahAra che. te A=pAribhASika strItva Adi zabdomAM nathI paraMtu te te zabdothI vAcya vastumAM che ema pUrvamAM kahyuM te A, zakaTasUnu vaDe paNa kahevAyuM che - iyam. ayam, idam strIvAcaka iyam, puMliga vAcaka ayam ane napuMsakaliMga vAcaka Idam e zabda vyavahArano hetu abhidheyano dharma che abhidheya evI vastuno dharma che te upadezathI gamya che. tathA strItva, purU ane napuMsakatvarUpa che." 'ti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. A abhiprAyathI=strIliMga, puliMga Adi zabdothI vAcya vastumAM strIliMga-peliMgapaNuM che e abhiprAyathI, sUtra paNaAgamavacana paNa, A rIte vyavasthita che=zakaTasUnue kahyuM e rIte
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-20 vyavasthita che - he bhagavaMta ! je strIvANI, je puruSavANI, je napuMsakavANI prajJApanI e bhASA che. A bhASA mRSA nathI ? teno uttara ApatAM bhagavAna kahe che - he gautama ! je strIvANI strIligamAM vaparAyelA zabdone kahenArI vANI che, je puruSavANI che, je napuMsakavANI che e bhASA prajJApanI che, e bhASA mRSA nathI." (prajJApanAsUtra bhASApada sUtra 162) ti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. A rIte-pUrvamAM kahyuM ke strIliMga, peliMga Adi zabdo vyavahAra atugata zrutaprasiddha che e rIte, bhASAnuM cAturvidhya paNa. vyavahAra anugata zrutamUlakapaNuM hovAthI avAstava nathI e prakArano bhAva che. nizcayamAM ane vyavahAramAM eka avazya apramANa ja che; kema ke anyathA=nizcayane abhimata be bhASA ane vyavahArane abhimata cAra bhASAmAMthI ekane apramANa na svIkAravAmAM Ave to, vastunuM bhASArUpa vastunuM, temane abhimata ArUpyanI anupapatti che=vyavahAranayane abhimata cAra prakAra ane nizcayanayane abhimata be prakAra e rUpa ArUpyanI anupapatti che e pramANe 'Atha'thI zaMkA karanAra kahe to graMthakArazrI kahe che - tArI vAta barAbara nathI; kema ke vastunuM bhASA AdirUpa vastunuM, anaMtadharmAtmakapaNAnuM prAmANikapaNuM che. - ahIM prazna thAya ke ekavastune aneka svarUpe kaI rIte svIkArI zakAya ? tethI vastune aneka svarUpe na svIkAravAmAM zuM doSanI prApti thAya ? temAM hetu kahe che -- anyathAeka vastune aneka svarUpe na svIkAravAmAM Ave to eka ja puruSanI pitA, putra Adi vyavasthAnI anupapatti che eka ja puruSa koIkato pitA che, koIkano putra che to koIkano bhAI che ItyAdi lokaprasiddha vyavasthAnI anupapatti che. ahIM prazna thAya ke jo vastu anekadharmAtmaka hoya to vastunA svarUpane te rIte ja sthApana karavuM joIe tene badale nizcayanaya bhASAne be prakAre mAne che ane vyavahAranaya tenI te ja bhASAne cAra prakAre mAna che te prakAre nayano vibhAga kema che ? temAM hetu kahe che - te te dharmanA gauNa-mukhyatvanI upapatti mATe ja=bhASArUpa vastumAM apekSAe be vibhAga che, apekSAe cAra vibhAga che. temAMthI be vibhAgane mukhya karIne cAra vibhAgane gauNa karIne athavA cAra vibhAgane mukhya karIne ane be vibhAgane gauNa karIne vastunI upapati mATe ja, nayabhedanuM anusaraNa che, e prakAre anyatra=anya graMthomAM, vistAra che. para| bhAvArtha - pUrvamAM graMthakArazrIe yuktithI sthApana karyuM ke nizcayanayathI ArAdhanAne AzrayIne paNa bhASAnuM
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA20 daividhya ja che tethI e phalita thayuM ke upayogapUrvaka bolAyelI bhASAne AzrayIne to bhASA satya, asatya be rUpa ja nizcayanayathI che paraMtu ArAdhanAne AzrayIne vicArIe topaNa jinavacanAnusAra upayogapUrvaka bolAyelI bhASA satya che ane jinavacanamAM anupayuktathI bolAyelI bhASA virAdhaka hovAthI mRSA ja che. A rIte nizcayanayano vibhAga pAramArthika hoya to vyavahAranaye je bhASAnA cAra vibhAgo pADyA te kalpita ja che tema mAnavuM paDe; kema ke vyavahAranayanA cAra bhedomAMthI pAchaLanA be bhedo vacanane AzrayIne paNa prathamanI be bhASAmAM aMtarbhAva pAme che ane ArAdhanAne AzrayIne paNa prathama be bhASAmAM aMtarbhAva pAme che, tethI te pAchaLanA be vibhAgo vyavahAranaye potAnI vAsanAne AzrayIne prathamanA be bhedothI pRthaka karyA che. vAstavika pAchaLanA be bhedo prathamanA be bhedothI judA nathI. A prakAre koIne mati thAya tene graMthakArazrI kahe che -- te mati ucita nathI; kema ke vyavahAra anugata vastu paNa zrasiddha che jema manuSyamAM strI, puruSa ane napuMsakanA bhedo che. te bhadomAM strI AdinAM lakSaNo ghaTe che, paraMtu khATalI, ghaTa, kuDI Adi vastumAM paNa vyavahAranayathI strIliMga, peliMga, napuMsakaliMga prasiddha che tethI te apramANa nathI tema nizcayanayathI satya ane asatya be ja bhASA hovA chatAM vyavahAranaya mizrabhASAne ane anubhayabhASAne te te prakAranA bhASAnA bhedane kAraNe pRthaka kare che te saMgata ja che. tethI bhASAnuM caturvidhapaNuM paNa zrutamUlaka hovAne kAraNe avAstavika nathI. ahIM prazna thAya ke A rIte nizcayanaya bhASAnA be bhedane svIkAre ane vyavahAranaya te ja bhASAnA cAra bhedA kare to te bemAMthI eka pramANa che ane eka apramANa che tema mAnavuM paDe. AvuM na svIkArIe to e prApta thAya ke bolAyelI bhASA be svarUpavALI paNa che ane cAra svarUpavALI paNa che. Ama svIkArIe to be svarUpavALI bhASA cAra svarUpavALI che athavA cAra svarUpavALI bhASA be svarUpavALI che te vacana saMgata thAya nahi mATe nizcayanayane abhimata be bhASA che te pramANa che athavA vyavahAranayane abhimata cAra bhASA che te pramANa che, te be prakAramAMthI koI eka vacana pramANabhUta svIkAravuM joIe. tene graMthakArazrI kahe che - A prakAranI zaMkA karavI nahi; kema ke vastu anaMtadharmAtmaka che tethI koIka dRSTithI tenA be bheda karI zakAya ane koIka dRSTithI tenA cAra bheda paNa karI zakAya. jema jIvanA bhedo apekSAe trasa ane sthAvara be rUpa thAya che, to vaLI anya apekSAe ekendriyathI laIne paMcendriya sudhI pAMca bhedo thAya che ane vastune anaMtadharmAtmaka na svIkAravAmAM Ave to eka ja puruSa koIkanA pitA thAya che, koIno putra thAya che, koIkano bhAI thAya che, te vyavasthA saMgata thAya nahi. ahIM prazna thAya ke vastumAM aneka dhamAM hoya to te sarvadharmone kahevA joIe tenA badale nizcayanayathI bhASAnA be bheda che ane vyavahAranayathI bhASAnA cAra bheda che e prakArano vibhAga karavAnuM zuM prayojana che ? ethI kahe che -
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-20, 21-22 bhASAmAM rahelA aneka dharmomAMthI te te dharmane mukhya karIne ane anyane gauNa karIne vastuno bodha karAvavA arthe nayabhedanuM anusaraNa che, tethI bhASAnA satya ane asatya be ja vibhAgane mukhya karIne vyavahA2ne saMmata evA pAchaLanA be vibhAgo temAM aMtarbhAva kare te dRSTithI nizcayanaya pravarte che. ane nizcayanaya je bhASAnA be vibhAgo pADe che te bhASAmAM ja nizcayanayathI aMtarbhAva pAmatA hovA chatAM kAMIka potAnI vilakSaNatAne kAraNe satya mRSA ane asatyAmRSA bhASAne prathamanI be bhASAthI pRthak kare te dRSTithI vyavahAranaya pravarte che, mATe nizcayanayane abhimata be bheda paNa prAmANika che ane vyavahAranayane abhimata cAra bhedo paNa zrutasiddha vyavahArathI saMgata che. II20 // 100 avataraNikA : tadevaM samarthitaM nayabhedena bhASAyA dvaividhyaM cAtuviMdhyaM ca, atha sautravibhAgamanusRtyoddezakramaprAmANyAt satyAyA eva lakSaNAbhidhAnapUrvakaM vibhAgamAha - - avataraNikArya : A rIte=gAthA-20mAM kahyuM e rIte, nayabhedathI bhASAnuM vaividhya ane bhASAnuM cAturvidhya samarthana karAyuM. have sautravibhAgane anusarIne=bhASAnA kahenArA AgamavacananA vibhAgane anusarIne, uddezakramanA prAmANyathI=AgamamAM je kramathI=bhASAno vibhAga kahevAyo che te kramanA prAmANyathI te kramanA anusaraNathI, satyabhASAnA ja lakSaNanA kathanapUrvaka vibhAgane kahe che - 211211 : chAyA : anvayArtha: tammI tavvaNaM khalu, saccA avahAraNikkabhAveNaM / ArAhaNI ya esA, suaMmi paribhAsiyA dasahA / / 21 / / tasmiMstadvacanaM khalu satyA'vadhAraNaikabhAvena / ArAdhanI caiSA zrute paribhASitA dazadhA / / 21 / / avALivaLamAvegaM=avadhAraNaekabhAvathI tammI=temAM=te vastumAM, tattvayAM=te vacana=te vastunA svarUpane kahenAruM vacana, haju saccA=nakkI satyabhASA che, ya sA=ane A=satyabhASA, sumi=zrutamAM, ArAdaLI parimAsiyA=ArAdhanI paribhASita che=pAribhASika ArAdhakatva kahevAI che, vasahA=dazadhA te daza prakAranI, che. / / 21 / /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-21-22 101 gAthArtha: avadhAraNaekabhAvathI temAM te vastumAM, te vacana te vastunA svarUpane kahenAruM vacana nakkI satyabhASA che ane A satyabhASA zratamAM ArAdhanI paribhASita che pAribhASika ArAdhakatva 5hevA che zadhA=dza prabhAranI, cha. / / 21 / / gAthA: jaNavayasaMmayaThavaNANAme rUve paDuccasacce ya / vavahArabhAvajoe dasame ovammasacce ya / / 22 / / chAyA: janapadasammatasthApanAnAmAni rUpaM pratItyasatyaM ca / vyavahArabhAvayogAni dazamamaupamyasatyaM ca / / 22 / / manvayArtha :* jaNavayasaMmayaThavaNANAme rUve ya paDuccasacce=0456, saMmata, sthApanA, nAma, 35 bhane pratItyasatya, vavahArabhAvajoe vyavahAra, bhAva, yoga, ya dasame ovammasacce-sane zabhuM GumAsatya. // 22 // gAthArtha : janapada, saMmata, sthApanA, nAma, rUpa ane pratItyasatya, vyavahAra, bhAva, yoga ane dazamuM upamAsa-. IIrA TIs: khalviti nizcaye, avadhAraNaikabhAvena tasmiMstadvacanaM satyA, avadhAraNaikabhAveneti asatyAmRSAvyavacchedArtha, tasyA AmantraNAdyabhiprAyeNaiva prayogAt, avadhAraNasya ca vastupratitiSThAsAyAmevaivakArAdyadhyAhArAt saMsargamahimnA vA lAbhAt, tasmiMstadvacanaM ca 'taddharmavati taddharmaprakArakazAbdabodhajanakaH zabdaH', anantadharmAtmake vastunyekadharmAbhidhAnaM ca na satyaM avadhAraNabAdhAdityAyUhyam / eSA ca zrute ArAdhanI paribhASitA, paribhASitatvAnudhAvane ca pAribhASikArAdhakatvena lakSaNatvopadarzanArtham anyathA vihitatvenA''rAdhakatvasyA'sambhavAt, vihitatvaM hi vidhibodhitakartavyatAkatvaM, tacca satyabhASAghaTitamityanyonyAzrayAt, samyagupayogapUrvakatvena prAtisvikarUpeNa vA''rAdhakazabdatvasya cA'satyAdyativyApteriti dig / sA ca dazadhA, janapadasatyA, sammatasatyA, sthApanAsatyA, nAmasatyA, rUpasatyA, pratItyasatyA, vyavahArasatyA, bhAvasatyA, yogasatyA, aupamyasatyA ceti / / 22 / /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-21-22 TIkArya : tviti ceti 'ghanu e zabda nizcaya arthamAM che. avadhAraNaekabhAvathI temAMete vastumAM, tadvacana=te vastuvAcaka vacana, satya che=satyabhASA che. avadhAraNaekabhAvathI e vacana asatyamRSAvA vyavaccheda mATe che; kema ke teno=asatyAmRSAbhASAno, AmaMtraNa AdinA abhiprAyathI ja prayoga che. ahIM prazna thAya ke bolanAra puruSa satyabhASA bole che tyAre paNa avadhAraNano prayoga hoya ja evo niyama nathI, tethI satyabhASA bolanAra puruSanA vacanamAM "avadhAraNaekabhAvathI temAM te vacana satya che" e lakSaNa saMgata thAya nahi. tenA nivAraNa mATe hetu kahe che - ane vastunA pratiSThApana karavAnI IcchAmAM ja evakAra Adi adhyAhAra hovAthI athavA saMsarganA mahimAthI avadhAraNano lAbha che ane temAM te vacana tadharmavAnamAM taddharmaprakAraka zAbdabodha janaka zabda che ane anaMtadharmAtmaka vastumAM eka dharmanuM abhidhAna satya nathI; kema ke avadhAraNano bAdha che ItyAdino Uha karavo=satyabhASAviSayaka svarUpanI vicAraNA karavI. ane A=satyabhASA, zratamAM ArAdhanI paribhASita che ane pAribhASitatvanA abudhAvatamAM=A bhASA satya che ema na kahetAM A bhASA satyarUpe paribhASita che e prakAre kahevAmAM, pAribhASika ArAdhakapaNAthI lakSaNapaNAnA upadarzana mATe che=avadhAraNaekabhAvathI bolAyelI satyabhASAmAM pAribhASika ArAdhakapaNArUpe ja satyatvanuM lakSaNa che paraMtu ArAdhakatvarUpe satyatvanuM lakSaNa nathI te batAvavA mATe che. kema satyabhASAmAM pAribhASika ArAdhakapaNAthI lakSaNa che, ArAdhakapaNAthI nathI ? temAM hetu kahe che - avyathA pAribhASika ArAdhakapaNAthI lakSaNa na svIkAravAmAM Ave to, vihitapaNAthI=zAstramAM A bhASA vihita che e paNAthI, te bhASAmAM ArAdhakatvano asaMbhava che; kema ke vihitapaNuM vidhibodhita kartavyatAkapaNuM che ane te vidhibodhitakartavyatAkapaNuM, satyabhASA ghaTita che ethI avyonyAzraya che. ahIM prazna thAya ke vihitapaNAne choDIne samyagu upayogapUrvakapaNAthI athavA pratisvikarUpathI satyabhASAmAM ArAdhakatva svIkArI zakAze. tethI bIjo hetu kahe che - ane samyam upayogapUrvakapaNAthI ke prAtisvikarUpapaNAthI ArAdhakazabdasvatI asatyAdimAM ativyApti che, e pramANe dizAsUcana che ane te pAribhASika ArAdhakatvarUpe karAyelI satyabhASA, daza prakAranI che - (1) janapadasatya janapadamAM satyarUpe saMmata hoya te janapadasatya, (2) saMmatasatya=vyutpattiarthathI anya artha prApta thato hoya chatAM lokamAM satyarUpe je saMmata hoya te saMmatasatya. (3) sthApanA satya, (4) nAmasatya, (5) rUpasatya-sAdhu Adi veSane AzrayIne pAsasthAne paNa sAdhu kahevAya e rUpa rUpasatya. (6) pratItyasatya=koIkanI apekSAe A nAno che ane koIkanI apekSAe A moTo che
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-21-22 e prakAre pratItine AzrayIne je satya hoya te pratItyasatya, (7) vyavahAra satya, (8) bhAvasatya, (9) yogasatya vyutpattine AzrayIne je satya hoya te yogasatya, (10) aupaccasatya upamAthI je satya hoya te aupaccasatya kahevAya. 22aa bhAvArtha :satyabhASAnuM lakSaNa : pUrvamAM nayabhedathI bhASA satya asatya be prakAranI che ane satyAdi cAra prakAranI che tema kahyuM. temAMthI have satyabhASAnuM lakSaNa batAve che - je vastu je svarUpe hoya te vastunuM te prakAre svarUpane kahenAruM avadhAraNapUrvakanuM vacana satyavacana che. jema jIva sad asarUpa ja che, e prakAranA "ja'kArapUrvakanuM kathana te satyavacana che. ahIM prazna thAya ke avadhAraNapUrvakanuM kahevAnuM zuM prayojana ? tethI graMthakArazrI kahe che - asatyAmRSAbhASAmAM lakSaNa na jAya te mATe avadhAraNapUrvakanuM vacana satya che tema kahela che; kema ke asatyAmRSAbhASA paNa AmaMtraNAdi abhiprAyathI kahevAyelI hovA chatAM yathArthavacanarUpa che, paraMtu te vacanamAM avadhAraNano abhiprAya hoto nathI, tethI asatyAmRSAbhASA karatAM satyabhASAno bheda prApta thAya che. ahIM prazna thAya ke satyabhASA bolanArA paNa dareka vacanaprayogamAM avadhAraNathI kahetA nathI. jema syAdvAdathI yathArtha bodhavALo puruSa paNa kahe ke sad-asarUpa jIva che. te sthAnamAM evakArano prayoga thayelo nathI chatAM te bhASA satya che. te zaMkAnA nivAraNa mATe graMthakArazrI kahe che - vastunuM yathArtha sthApana karavAnI icchAthI jyAre prayoga karAya che tyAre te prayogamAM koIka sthAne evakAra adhyAhAra hoya che, koIka sthAne evakAra ane syAd adhyAhAra hoya che jyAre koIka sthAne sAkSAt evakAra prayogano saMsarga hoya che ane koIka sthAne evakAra ane syAt bannenA prayogano saMsarga hoya che, tethI adhyAhArathI ke saMsargathI tyAM evakAranI ane "cAtunI avazya prApti che. jema koI kahe ghaTa che te sthAnamAM jo te 'ghaTa che' te vacanamAM syAt ane evakAra adhyAhAra na karavAmAM Ave to te vacana satya bane nahi; kema ke ghaTa ghaTasvarUpe che, paTasvarUpe nathI tethI syAspadanA ane evakArapadanA prayoganI AvazyakatA rahe che. tethI e prApta thAya ke kathaMcit ghaTa che jasghaTatvasvarUpe ghaTa che ja, paTavasvarUpe nathI. tethI vastunA yathArtha sthApananA AzayathI syAdvAdI ghaTa che e prakArano prayoga karatA hoya tyAre evakAra ane syAtuM avazya mAnavuM joIe, teM ja vastunuM yathArtha sthApana thAya. jyAre zrotAne te prakArano bodha karAvavA arthe syAdvAdI vacanaprayoga kare ane tene jaNAya ke zrotAne cAtu ane evakAra adhyAhAra che tenuM jJAna nahi thAya to viparIta bodha thAya tema che tyAre vastune sthApana karavAnI icchAvALA syAdvAdI avazya cAtu ane evakArano prayoga kare che tethI saMsarganA mahimAthI avadhAraNanI prApti thAya che.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-21-22 ahIM evakAra Adi adhyAhAra che tema kahyuM temAM Adi padathI syAnuM grahaNa che. te vastumAM te vacana' e pramANe kahevAthI zuM artha prApta thAya ? te TIkAkArazrI spaSTa kare che - te dharmavALI vastumAM taddharmaprakAraka zAbdabodhajanaka zabda e te vastumAM tadvacanarUpa che. jema ghaTatvadharmavALI vastumAM ghaTadharmaprakAraka zAbdabodhajanaka ghaTa zabda e satyavacana che. vaLI ghaTava Adi vastuo anaMtadharmAtmaka che, temAM syAt zabdanA ullekha vagara ke adhyAhAra vagara eka dharmanuM abhidhAna karavAmAM Ave to te satyavacana bane nahi; kema ke avadhAraNano bAdha che. jema anaMtadharmAtmaka ghaTarUpa vastune koI puruSa kahe ke "ghaTa sva sita' te sthAnamAM "cAt'no ullekha na hoya to ke vaktAnA vacananA ullekhathI adhyAhArarUpe "cAtu' zabda prApta na thato hoya to te vacana satya bane nahi; kema ke ghaTa che ja tema kahevAthI sarvasvarUpe ghaTa che arthAt ghaTa ghaTasvarUpe paNa che ane paTAdisvarUpe paNa che tevo artha prApta thAya mATe te sthAnamAM avadhAraNano bAdha che tethI te vacana mRSA ja bane. AthI ja ekAMtadarzanavALAnAM vacano anyadharmanA apalApane karanArAM hovAthI mRSA bane che. syAdvAdane mAnanAra je puruSa avyutpanna hoya te kayA dharmanA AdhAre vastu che ane kayA dharmanA AdhAre vastu nathI tene jANato nathI tethI koI eka dharmanA ullekhathI tenuM kathana kare to te vacana mRSA ja bane, mATe anaMtadharmAtmaka vastunA cokkasa dharmano bodha karAvavA arthe te dharmAvacchedana te vastu che ja e prakArano je vacanaprayoga te satya vacana che. A rIte satyabhASAnuM lakSaNa karyA pachI graMthakArazrI kahe che ke zAstramAM A satyabhASAne ArAdhanI che e prakAranI paribhASA karAyelI che. tethI e prApta thayuM ke A bhASAmAM pAribhASika ArAdhakapaNAthI satyanuM lakSaNa che; kema ke A prakAranI satyabhASA paNa koI vaktA bolato hoya chatAM te bhASA tenA kaSAyAdi janya upayogane AzrayIne karmabaMdhanuM kAraNa bane tyAre te bhASA ArAdhaka nathI paraMtu virAdhaka che; topaNa te vastune te svarUpe yathArtha pratipAdana karanArI hovAthI te bhASAmAM pAribhASika ArAdhakatva che. AthI ja sAdhu kaI bhASA bole ? te batAvatI vakhate A pAribhASika ArAdhakabhASA sAdhue bolavI joIe tema kahevAmAM Ave che, paraMtu A bhASA padArthanI yathArtha prarUpaNA karanArI che mATe niyamA ArAdhaka che tema kahevAmAM AvatuM nathI. AthI ja syAdvAdanuM yathArtha sthApana karanAra vacana koI syAdvAdI kaSAyane vaza bole to te vacanamAM pAribhASika ArAdhakatva che, chatAM te vacananA bolanArane karmabaMdhanI prApti thatI hovAthI te bhASA ArAdhaka nathI. ahIM prazna thAya ke A satyabhASAne pAribhASika ArAdhakapaNuM kema kahyuM ? zAstramAM A bhASA bolavAnI sAdhune anujJA che tethI vihitapaNAthI ja A bhASA ArAdhaka che ema kema na kahyuM ? tenI spaSTatA karatAM graMthakArazrI kahe che - vihitapaNAthI A satyabhASAmAM ArAdhakapaNAno asaMbhava che kema ke anyonyAzraya doSa che.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-21-22 105 kaI rIte anyonyAzraya doSa che ? te batAve che - vihitabhASA kahevAthI te bhASA vidhibodhitakartavyatAvALI che arthAt zAstramAM sAdhune te bhASA bolavAnI vidhi che niSedha nathI evo artha prApta thAya. sAdhune je bhASA bolavAnI anujJA hoya te bhASA satyabhASA ja hoya anya nahi, tethI jyAM sudhI A bhASA satya che tevo nirNaya thAya nahi tyAM sudhI A bhASA bolavA mATe vihita che tevo nirNaya thAya nahi; ane jyAM sudhI vihita che tevo bodha thAya nahi tyAM sudhI A bhASA satya che tevo nirNaya thAya nahi, mATe zAstramAM vihita che te svarUpe A bhASA ArAdhaka che tevuM lakSaNa karI zakAya nahi paraMtu A bhASAmAM pAribhASika ArAdhakapaNuM che tema svIkArIe to ja lakSaNa saMgata thAya arthAt je bhASA syAdAdanI maryAdA anusAra satya che te bhASAmAM zAstrakAroe pAribhASika ArAdhakapaNuM svIkAryuM che, tethI te bhASA bhASArUpe yathArtha prarUpaNA karanAra che ke nahIM tenA nirNayathI tenA lakSaNano nirNaya thaI zake che. vaLI, sAdhue pAribhASika satyabhASA bolavI joIe anya nahi, e prakAre utsargathI niyama che. te pAribhASika ArAdhakabhASA paNa sAdhu jinavacanAnusAra upayoga rAkhIne bole to te bhASAthI saMyamanI vizuddhi thAya che tethI te prakAre bolanArane nirjarAnI prApti thAya che ane apavAdathI to anya bhASA paNa jinavacanAnusAra upayogapUrvaka sAdhu bole to nirjarAnI prApti thAya che, chatAM sAdhune utsargathI satyabhASA bolavAnI ja vidhi che asatyabhASA ane mizrabhASA nahi, tevo bodha karAvavA arthe satyabhASAmAM pAribhASika ArAdhakatva lakSaNa karela che. ahIM prazna thAya ke satyabhASAne pAribhASika ArAdhakatvarUpe na svIkArIe ane samyagu upayogapUrvakapaNAthI, athavA prAtisvikarUpapaNAthI ArAdhaka svIkArIe to zuM vAMdho ? tethI kahe che - samyagu upayogapUrvakapaNAthI ArAdhatvarUpe satyabhASAnuM lakSaNa karavAmAM Ave to asatya Adi anya traNa bhASAmAM paNa satyabhASAnA lakSaNanI prApti thAya tethI ativyApti doSa Ave. jema kahevAmAM Ave ke jinavacanAnusAra samyagu upayogapUrvaka bolAyelI je bhASA hoya te bhASA satya che to koI mahAtmA tevA prakAranA zAsananA uDDAhanA nivAraNa arthe asatyabhASA bole ke mizrabhASA bole athavA koI ziSyane sanmArgamAM ucita yatna karAvIne nirjarAnI prApti arthe jinavacanAnusAra upayogapUrvaka AjJApanIbhASA bole, to te traNeya bhASAmAM paNa jinavacanAnusAra upayogapUrvakapaNuM hovAthI te traNe bhASA ArAdhaka che, tethI te traNeya bhASAmAM satyanA lakSaNanI prApti thAya. tenA nivAraNa mATe pAribhASika je ArAdhakabhASA hoya te satyabhASA che e prakAranuM satyabhASAnuM lakSaNa che. te satyabhASA avadhAraNa ekabhAvathI te vastumAM tadvacanasvarUpa che ane A bhASA sAdhune bolavA mATe vihita che te prakArano artha prApta thAya. vaLI prAtisvikarUpe=potapotAnA vyaktitvarUpe, satyabhASAne ArAdhaka svIkArIe to prAtisvikarUpe cAre bhASAo ArAdhaka che; kema ke jinavacanAnusAra upayogapUrvaka bolAyelI te cAre bhASA bolanArane nirjarAnI prApti thAya che, tethI satyabhASAnuM lakSaNa anya traNa bhASAmAM paNa prApta thAya.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-21-22, 23 vaLI, koI sAdhu koInA hita arthe upayogapUrvaka satyabhASA bole tyAre prAtisvikarUpe=anyabhASAothI bhinnarUpe satyabhASA ArAdhaka hovAthI te bhASAmAM prAtisvikarUpe ArAdhakapaNAnI prApti che. koI sAdhu pravacananA uDDAhanA nivAraNa arthe jinavacanAnusAra upayogapUrvaka mRSAbhASA kahe athavA mizrabhASA kahe to te bannemAM prAtisvikarUpe=anyabhASAthI bhinnarUpe, ArAdhakapaNuM che, tethI te banne bhASAmAM satyanA lakSaNanI prApti thAya. vaLI koI sAdhu yogya ziSyanA hita arthe jinavacanAnusAra upayogapUrvaka AjJApanIbhASA bole to te AjJApanIbhASAmAM prAtisvikarUpe=anyabhASAthI bhinna evA prAtisvikarUpe, ArAdhakapaNuM prApta thAya. tethI sarvabhASAmAM satyapaNAnA lakSaNanI ativyApti Ave. tenA nivAraNa mATe graMthakArazrIe satyabhASAnuM lakSaNa pAribhASika ArAdhakatvarUpe karela che arthAt je bhASAmAM pAribhASika ArAdhakatva hoya te bhASA satya che anya bhASA satya nathI. pAribhASika ArAdhakapaNuM avadhAraNapUrvaka te vastumAM te vastunuM svarUpa sthApana karanAra vacana ja che anya nahi. tevI bhASAne ja zAstramAM bolavAnI anujJA che tethI te bhASA ja utsargathI vihita che, anyabhASA utsargathI vihita nathI, paraMtu anya bhASA apavAdathI ja vihita che. 106 te satyabhASA janapadasatyAdi daza bhedavALI che. tenuM vizeSa svarUpa graMthakArazrI svayaM AgaLa batAve che. ||21-225 avataraNikA : tatra pUrvaM janapadasatyAyA eva lakSaNamAha avataraNikArya : tyAM=dazaprakAranI satyabhASAmAM, prathama janapadasatyanuM ja lakSaNa kahe che gAthA: chAyA : - jA jaNavayasaMkeyA, atthaM logassa pattiyAveI / esA jaNavayasaccA paNNattA dhIrapurisehiM / / 23 / / yA janapadasaGketAdarthaM lokasya pratyAyayati / eSA janapadasatyA prajJaptA dhIrapuruSaiH / / 23 / anvayArtha: nA=je=je bhASA, gaLavayasaMvA=janapadanA saMketathI, tovaska atyaM pattiyAveI=lokane arthano bodha karAve che, sA=e=e bhASA, khaLavavasA=janapadasatyabhASA, dhIravutteiEi=dhIra puruSo vaDe, vaLattA=kahevAI che. / / 23 / /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-23 107 gAthArtha : je je bhASA, janapadanA saMktathI lokane arthano bodha karAve che e=e bhASA, janapadasatyabhASA dhIra puruSo vaDe kahevAI che. 23 TIkA :__yA janapadasaGketAllokasyA'rthaM pratyAyayati eSA bhASA dhIrapuruSaiH tIrthakaragaNadharaiH janapadasatyA prajJaptA, tathA ca 'janapadasaGketamAtraprayuktA'rthapratyAyakatvaM' etallakSaNam, mAtrapadaM anAdisiddhasaGketavyavacchedArtham, asti cA'tredaM lakSaNaM kokaNAdisaMketajJAnAdeva piccAdipadAt payaHprabhRtipratIteH / syAnmatam apabhraMze zaktyabhAvAdabodhakatvam, yadi ca tato'pi bodhastadA zaktibhramAdeveti, maivam, IzvarA'siddhau tattatpadaboddhavyatvaprakAritvAvacchinnezvarecchArUpazakterapyasiddheH saGketajJAnatvenaiva zAbdabodhahetutvAt, saMskRtasaGketasyaiva satyatvaM nApabhraMzasaMketasyetyarthasya vinigantumazakyatvAccetyanyatra (prasthA-rU00 sno) vistara: | na ceyaM tattaddeza eva satyA, na tu zAstre'pi zaktazabdAntaramadhyapatitA'pIti vAcyam avipratipattyA'duSTavivakSAhetutvenA'nyatrA'pi tasyAH satyatvAt, anyathA dezIyazabdena kutrA'pyanvayA'nupapattiprasaGgAt TIkArya : cA bana ...... prasan II je janapadanA saMketathI lokane arthano bodha karAve che e bhASA dhIrapuruSa evA tIrthakara, gaNadharo vaDe janapadasatya kahevAI che ane te rIte janapadanA saMketathI bodha karAve che te rIte, janapadanA saMketamAtra prayukta arthapratyAyakapaNuM AnuM lakSaNa che janapadasatyabhASAnuM lakSaNa che. mAtrapada=lakSaNamAM vaparAyela mAtrapada, anAdisiddha saMketanA vyavaccheda mATe che. ane AmAM=jatapadasatyabhASAmAM, A lakSaNa che=pUrvamAM kahyuM e lakSaNa che; kema ke koMkaNa Adi dezanA saMketanA jJAnathI ja piccAdi padathI pANI vagerenI pratIti che. A pramANe zaMkA thAya, apabhraMzamAM janapadathI saMketa karAtI janapadasatyarUpa apabhraMza bhASAmAM, zaktino abhAva hovAthI=IzvaranI IcchAne AdhIna te te padamAM te te prakAranA arthano bodha karAvAnI zakti che te prakAranI zaktino abhAva hovAthI, abodhakapaNuM che ane jo tenAthI paNa janapadanA saMketathI paNa, bodha thAya apabhraMza bhASAno bodha thAya, to zaktinA bhramathI ja thAya che-te padamAM te arthabodha karAvAnI zakti che e prakAranA zaktinA bhramathI ja thAya che. 'tti' zabda zaMkAnI samApti mATe che.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-23 tene graMthakArazrI kahe che - A pramANe te kahevuM apabhraMza bhASAmAM bhramathI bodha thAya che ema na kahevuM; kema ke IzvaranI asiddhi thaye chateete te padamAM te te arthano bodha karAvAnI IcchArUpe IzvaranI asiddhi thaye chate, te te padathI boddhavyatva prakAritnAvacchinna IzvaranI IcchArUpa zaktinI paNa asiddhi hovAne kAraNe saMketajJAnapaNAthI ja saMketajJAnanuM zAbdabodhanuM hetupaNuM che. ane saMskRtasaMketanuM ja satyapaNuM che apabhraMzasaMketanuM satyapaNuM nathI e prakAranA arthanuM vinigama karavA mATe azakyapaNuM hovAthI zaktinA bhramathI ja apabhraMzamAM bodha thAya che e kathana yukta nathI ema avaya che. A prakAre anyatra=anya graMthamAM, vistAra che=A vastunA viSayamAM vistRta carcA che. ane AjanapadasatyabhASA, te te dezamAM ja satya che paraMtu zakta evA zabdAttara madhyapatita paNa janapadasatyabhASA zAstramAM paNa satya nathI ema na kahevuM; kema ke avipratipattithI vivAda vagara, aduSTa vivakSAnuM hatupaNuM hovAthI=padArthanA vAstavika svarUpanI vivakSAnuM hetupaNuM hovAthI, anyatra paNate te dezathI anyatra evA zAstramAM paNa, tenuM jatapadasatyabhASAnuM satyapaNuM che. atyathAra apabhraMza bhASAne zAstrasaMmata satyabhASA na svIkAravAmAM Ave to, dezIyazabdathI zAstramAM prayoga karAyelA dezIyazabdothI, kyAMya paNa=zAstranA koIpaNa sthAnamAM, avayanI anupapattino prasaMga che. 23 bhAvArtha - pUrvamAM graMthakArazrIe satyabhASAnuM lakSaNa karyuM ke avadhAraNaekabhAvathI te vastumAM te vacana satya che. A satyavacana paNa pAribhASika ArAdhakapaNA vaDe karIne satya che paraMtu mAtra ArAdhakapaNA vaDe karIne satya nathI, tethI evuM je vacana bole te vacanane pAribhASika ArAdhaka kahI zakAya paraMtu te vacana bolanArA . niyamA ArAdhaka che tema kahI zakAya nahi; kema ke jinavacanAnusAra tevuM vacana bolanArA te vacanathI syAdvAdanI maryAdA anusAra padArthanuM kathana kare che te apekSAe te satya hovA chatAM bolanAranA AzayanI zuddhi na hoya to bolanAramAM ArAdhakapaNuM nathI, tethI te vacanamAM paNa ArAdhakapaNuM nathI, chatAM zAstraparibhASA anusAra te vacana hovAthI te vacanamAM pAribhASika ArAdhakatva che. (1) janapadasatyabhASA : pAribhASika ArAdhaka satya daza prakAranuM che temAMthI janapadanA saMketathI lokane je arthano bodha karAve tevA zabdo hoya tene tIrthakara, gaNadharoe janapadasatyabhASA kahelI che, tethI janapadasatyabhASAnuM lakSaNa e prApta thAya ke janapadanA saMketa mAtrathI prayukta evA arthano bodha karAvavApaNuM je bhASAmAM hoya te bhASA janapadasatyabhASA che. jema koMkaNa dezamAM jalanA arthamAM piccAdi padano prayoga thAya che tethI anAdisiddha saMketa anusAra te padamAMthI koI bodha thAya nahi paraMtu koMkaNa dezanA saMketanA baLathI ja te padano artha jala che te prakAre prApta thAya, tethI zAstramAM evI janapadasatyabhASA koIka ThekANe vaparAyelI hoya to te piccAdi zabda jala arthano vAcaka che tevo nirNaya karIne te zAstravacanano artha karavAmAM Ave che. te
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-23 sthAnamAM koIne prazna thAya ke piccAdi zabda to jalAdi arthanA vAcaka tarIke kyAMya pratIta nathI tethI A zAstravacanano A artha kaI rIte thaI zake ? te sthAnamAM janapadanA saMketanA jJAnamAtrathI ja te arthano nirNaya thAya che ane te arthane tIrthakaro-gaNadharo Adi janapadasatya tarIke svIkAre che. AnAthI e prApta thAya ke jema ekAMtathI ghaDo che arthAt ghaTa va masti' e vacana asatyarUpa che paraMtu 'cAt ghaTa va ti' ema kahevAthI e artha prApta thAya ke svarUpathI ghaTa che pararUpathI nathI, tethI te vacana satya che, tema janapadamAM paNa jalAdi arthe piccAdi zabda vaparAtA hoya ane te ekAMtavAdanA bhramathI prayoga karAyela hoya to te vacano satya vacana nathI, paraMtu anekAntavAdanI dRSTithI syAt ane evakAra adhyAhArathI ke saMsargathI jyAM vaparAyelo hoya te sthAnamAM piccAdi zabdano artha jalAdi grahaNa karavAmAM Ave to te bhASA janapadasatya kahevAya ane anekAntavAdane sthApana karanAra zAstramAM paNa tevA koI zabdano prayoga thayelo hoya to te padathI je artha grahaNa karavAmAM Ave che te janapadasatya bane. ahIM koIkane zaMkA thAya ke janapadasatyabhASA e apabhraMza bhASArUpa che jema pANIne badale apabhraMzathI piccAdino prayoga thAya che topaNa te zabdamAM te bodha karAvAnI zakti nathI; kema ke IzvaranI icchAne AdhIna te te padomAM te te saMketa karAyA che tethI je zAstra prasiddha zabdo che te sarvamAM te te arthabodha karAvAnI zakti che tevI zakti apabhraMza bhASAmAM nathI mATe te zabdathI te arthano bodha thaI zake nahi, chatAM lokamAM vaparAtA saMketanA baLathI koIkane tevA apabhraMza zabdothI vivakSita arthano bodha thAya che tyAre te padamAM te arthano bodha karAvAnI zakti nahi hovA chatAM te padamAM te arthano bodha karAvAnI zakti che evo bhrama thAya che tethI te zabdathI te arthano bodha thAya che. tene graMthakArazrI kahe che - e prakAranI zaMkA karavI nahi. kema A prakAranI zaMkA karavI nahi ? temAM hetu kahe che - je prakAre taiyAyiko mAne che ke dareka padomAM te te bodha karAvAnI IzvaranI icchArUpa zakti che te vacanAnusAra te te padamAM te te bodha karAvavAnI icchAvALA Izvara jagatamAM che tevA IzvaranI sthApaka koI yukti vidyamAna nathI. kevala svakalpanAnusAra tevA Izvarano svIkAra naiyAyiko kare che. jyAM sudhI tevA IzvaranI siddhi na thAya tyAMsudhI zAstramAM prasiddha ke lokamAM anAdithI prasiddha evA zabdamAM te te prakArano bodha karAvavAnI IzvaranI icchArUpa zakti che ema siddha thaI zake nahi, mATe sarvazabdomAM saMketanA jJAnathI ja zAbdabodha thAya che tema mAnavuM joIe arthAt je padamAM je arthanA saMketanuM jJAna jene thAya te pada dvArA tene saMketanI upasthiti thAya che ane tenA kAraNe ja zAbdabodha thAya che tema mAnavuM ucita che, tethI janapada-satyabhASAmAM paNa jene janapadanA baLathI saMketanuM jJAna thAya che tene te saMkatajJAna dvArA yathArtha bodha thaI zake che, mATe IzvaranI icchAne AdhIna zaktithI zabdo dvArA bodha thAya che tema mAnavuM ucita nathI. paraMtu anubhava anusAra je padomAM je prakAranA saMketanuM jJAna jene hoya te padathI teone te arthanA bodha thaI zake che mATe janapadanA baLathI thayelA saMketanA jJAnathI pithyAdi zabdothI yathArtha zAbdabodha thaI zake che.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 bhASArahastha padAza. bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-23 ahIM koI kahe ke saMskRta bhASAmAM vaparAtA zabdomAM je saMketa che te saMtanuM ja satyapaNuM che, paraMtu apabhraMza bhASAmAM je saMketo grahaNa karIne vyavahAra thAya che te saMketa satya nathI mATe tevA asatya saMketa dvArA zAbdabodha thAya to te bhramathI ja thayo che tema mAnavuM paDe. tenuM nirAkaraNa karavA arthe graMthakArazrI kahe che - saMskRta bhASAnA zabdomAM rahelA saMketo satya che ane apabhraMza bhASAmAM rahelA saMketo asatya che teno vinigama karavo azakya che arthAt tevuM svIkAravAmAM koI yukti nathI mATe apabhraMza bhASAmAM rahelAM padonA paNa saMketane satya ja svIkAravA joIe. A kathanamAM adhika vistAra anya graMthomAM che A prakAre graMthakArazrI dizAsUcana kare che. ahIM koIne prazna thAya ke janapadasatya to te te dezamAM ja satya che tema kahI zakAya, paraMtu tevAM janapadasatyavacano zAstranAM zabdAttarapadonA madhyamAM rahelAM hoya topaNa te janapadasatyavacanone satya kahI zakAya nahi; kema ke je zabdo te arthanA vAcakarUpe te te deza sivAya anyatra sarvane saMmata nathI, tethI tevA zabdone A satyavacano che ema zAstra kaI rIte svIkArI zake ? arthAt svIkArI zake nahi. tene graMthakArazrI kahe che - avipratipatti hovAne kAraNe te vacano aduSTa vivakSAnA hetu che tethI te dezathI anyatra paNa zAstramAM tenuM satyapaNuM che. Azaya e che ke te dezamAM saMmata evA satyane kahenArAM vacanone grahaNa karIne te pramANe te vacanano artha karavAthI visaMvAda vagara yathArtha arthano bodha thAya che tethI te zabdo yathArtha vivakSAnA hetu che tenA kAraNe te te dezamAM te te zabdothI lokone yathArtha bodha thAya che ane te pramANe lokomAM ucita pravRtti, nivRtti te zabdo dvArA thAya che. tema zAstramAM paNa te zabdone te dezamAM saMmata evA arthane grahaNa karIne prayoga karAyelo hoya to tenAthI vidvAna lokone paNa vivAda vagara yathArtha bodha thAya che, mATe yathArthabodhanA janaka evAM te te padono artha te te dezamAM saMmata che te apekSAe te vacano satya che ema svIkAravuM joIe. janapadasatya svIkAranI yukti - jo janapadasatya na svIkAravAmAM Ave to zAstramAM vaparAyelA dezIya zabdono kyAMya paNa anvaya thaI zake nahi, tethI anvayanI anupatti svIkAravAno prasaMga Ave. ahIM dezIya zabda eTale apabhraMza zabda, te apabhraMza zabdo te te kALamAM te te dezamAM te te arthamAM vaparAyelA che te zabdone grahaNa karIne ja zAstramAM paNa te zabdo vaparAyelA che ane te zabdothI vAcya arthane janapadasatya kahIe to zAstramAM vaparAyelA te zabdono te te vAkyomAM anvaya thaI zake ane janapadasatya na svIkArIe to teno anvaya thaI zake nahi mATe janapadasatyane svIkAravuM joIe. 23
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-24 111 avataras: uktA janapadasatyA / atha sammatasatyAM nirUpayati - avataraNikArca - janapadasatyabhASA kahevAI. have saMmatasatyabhASAne batAve che - gAthA : NAikkamittu rUDhiM jA jogattheNa NicchayaM kuNai / sammayasaccA esA, paMkayabhAsA jahA paume / / 24 / / chAyA: nAtikramya rUDhiM yA yogArthena nizcayaM karoti / sammatasatyaiSA paGkajabhASA yathA padme / / 24 / / anvayArtha :__rUDhiM aikkamittu-3dine timInadinI mahine choDana, jogattheNa=yogArthathI vyutpattimarthanA saMbhavamAtrathI, jA= mASA, NicchayaM Na kuNai-nizyayane ratI thI arthana [ya. rAvatI nathI esA mASA, sammayasaccA-saMmatasatya . jahA paumehe pramANa 55mAM paMkayabhAsA=4:04 bhASA:04 me prArako kya prayoga che. // 24 // gAthArtha : rUTine atikramIne=rUTinI maryAdAne choDIne, yogArthathI vyutpatti arthanA saMbhavamAtrathI, je bhASA nizcayane karatI nathI=arthano nirNaya karAvatI nathI, e bhASA saMmatasatya che. je pramANe padmamAM paMkajabhASA=paMkaja e prakArano vacanaprayoga che. ll24ll TI:___ yA rUDhimatikramya yogArthena vyuttpattyarthasaMbhavamAtreNa, na nizcayaM karoti eSA sammatasatyA yathA padme paGkajabhASA, iyaM hi zaivAlAdInAmapi samAne paGkasambhavatve'ravinda eva pravartate, na tu zaivAlAdAviti sammatasatyA, evaM ca 'samudAyazaktipratisandhAnavaikalyaprayuktAbodhakatvavatpadaghaTitA bhASA sammatasatyA' iti phalitam / athaivaM janapadasatyA'tivyApti; na cAvayavazaktyatiprasaGgabhaJjakatvena samudAyazakterupAdAnAna
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | baka-1 | gAthA-24 doSaH; vyutpattivirahitarUDhazabdA'vyApteriti cet ? na, zaktirhi na saGketamAnaM kintvanAdiH zAstrIyo'bAdhitaH saGketaH; anyathA lakSaNAdhucchedAdityanatiprasaGgAditi dig / / 24 / / TIkArca - thI ..... ri / rUDhine atikramIne yogArthathI=vyutpatti arthanA saMbhavamAtrathI=vyutpatti artha je je vastumAM prApta thato hoya tenA baLathI, je bhASA nizcaya karatI nathI e bhASA=rUDhine AzrayIne artha karanArI bhASA, saMmatasatya che. je pramANe padmamAM kamaLamAM, paMkajabhASA-paMkaja e prakArano vacanaprayoga, A=saMmatasatyabhASA, zevAla AdinuM paNa samAna paMkaja saMbhavapaNuM hote chate araviMdamAM ja=kamaLamAM ja pravarte che paraMtu zevALa AdimAM nahi tethI saMmatasatya che ane A rIte pUrvamAM saMmatasatyabhASAnuM svarUpa batAvyuM e rIte, samudAyazaktinA pratisaMdhAnathI=paMkaja e prakAranA zabdonA samudAyanI zaktinA pratisaMdhAnathI, vaikalyaprayukta abodhakatvavALA padathI ghaTita bhASA saMmata satya che e prakAre phalita thayuM. "gha'thI pUrvapakSI zaMkA kare che - A rIte pUrvamAM saMmatasatyanuM lakSaNa batAvyuM e rIte, janapadasatyamAM ativyApti che=saMmatasatyanuM lakSaNa janapadasatyamAM ativyApta thAya che. ane avayavazaktimAM atiprasaMganA bhaMjakapaNArUpe janapadasatyamAM avayavazakti che samudAyazakti nathI tethI janapadasatyamAM rahela avayavazakti janapadasatyamAM AvatA saMmatasatyanA lakSaNanA atiprasaMganA bhaMjakapaNArUpe samudAyazaktinuM upAdAna hovAthI=saMmatasatyanA lakSaNamAM samudAyazaktinuM grahaNa hovAthI, doSa tathI janapadasatyamAM saMmatasatyanA lakSaNanI ativyAptino doSa nathI, ema na kahevuM; kema ke vyutpattivirahita rUDha zabdamAM avyApti che=dharmAstikAya adharmAstikAya Adi zabdo vyutpattirahita te te arthatA vAcakarUpe rUDha zabdo che temAM saMmatasatyanA lakSaNanI avyApti che e pramANe 'natha'thI koI kahe to tene graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM. zakti saMketa mAtra nathI=janapadamAM jema saMketa mAtra che tevA saMketa mAtrarUpa zakti nathI, paraMtu anAdi zAstrIya abAdhita saMketa che dharmAstikAya Adi zabdomAM te te arthano bodha karAvAnI je zakti che te anAdinI che ane zAstrathI abAdhita saMketarUpa che. (mATe dharmAstikAya AdimAM je saMmatasatya che temAM je zakti che te saMketa mAtra nathI ane janapadamAM saMketa mAtra che tethI saMmatasatyanuM lakSaNa vyutpattivirahita rUDha evA dhamastikAya Adi zabdomAM ativyApta thatuM nathI.) dharmAstikAya Adi zabdomAM anAdi zAstrIya abAdhitarUpa saMketa che tema svIkAravAmAM hatu kahe che - anyathA=dharmAstikAya Adi padomAM anAdi zAstrIya abAdhita saMketarUpa zakti na svIkAravAmAM Ave ane janapadasatyanI jema temAM saMketa mAtra svIkAravAmAM Ave to, lakSaNA AdinA ucchedanI prApti che, ethI=dharmAstikAya Adi padomAM saMketa mAtra nathI ethI, atiprasaMga che=janapadasatyamAM saMmatasatyanA lakSaNano atiprasaMga che e pramANe dizAsUcana che. ll24
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-24 bhAvArtha : (2) saMmatasatyabhASA : 113 krama prApta saMmatasatyanuM svarUpa graMthakArazrI batAve che - jema paMkaja zabdanA vyutpattiarthathI vicArIe to kAdavamAM je thAya te sarva paMkaja kahevAya. te rIte to kAdavamAM kamaLa paNa thAya che ane sevALa Adi paNa thAya che tethI paMkaja zabdathI kamaLa sevALa Adi sarvanI prApti thAya, chatAM rUDhiarthane AzrayIne paMkaja zabda kamaLamAM saMmata che sevALa AdimAM nahi, tethI jyAM jyAM paMkaja zabda vaparAyo hoya tyAM tyAM paMkajano artha kamaLa ja karAya che te saMmatasatyabhASA che; kema ke te rIte ziSTapuruSone saMmata che tethI te vacana saMmatasatya che. A kathanathI saMmatasatyanuM lakSaNa zuM prApta thAya ? te TIkAkArazrI spaSTa kare che - 'paMka' ane 'ja' e prakAranAM be padonA samudAyanI zaktinuM jene pratisaMdhAna nathI tevA jIvone paMkaja zabdathI kamaLano bodha thato nathI tethI tevA jIvone kamaLarUpa arthanA abodhakatAvALA evA paMkaja Adi padothI ghaTita je bhASA te saMmatasatya che. tethI e prApta thAya ke kAI vyaktine paMkaja zabdanI vyutpattinA arthano bodha hoya chatAM paMkaja zabdathI karyo artha rUDhithI vAcya che tenuM pratisaMdhAna na hoya to te puruSane paMkaja zabda te arthano bodha karAvI zake nahi. je puruSane samudAyazaktinuM pratisaMdhAna hoya te vyaktine paMkaja zabda kamaLarUpa arthano bodha karAvI zake tevuM vacana e saMmatasatya che. A prakAranuM lakSaNa karavAthI koIka zaMkA kare che ke janapadasatyamAM paNa A lakSaNa ativyApta thaze; kema ke te te dezamAM rUDha evA te te zabdomAM kayA arthanI vAcaka zakti che tenuM pratisaMdhAna jene nathI tevA puruSane te te dezanAM pado paNa bodha karAvatAM nathI. saMmatasatyamAM paNa evuM ja lakSaNa che mATe saMmatasatyanuM lakSaNa ativyAptidoSavALuM che. A atiprasaMganA doSanA nivAraNa mATe koIka kahe ke saMmatasatyanA lakSaNamAM samudAyazaktinuM grahaNa che, tethI 'paMka' ane 'ja' ema be padonA samudAyamAM te zaktinuM jene pratisaMdhAna na hoya tevA puruSane bodha na karAvI zake tevAM padothI ghaTita saMmatasatya che ane janapadasatyamAM be padono samudAya nathI paraMtu picyAdi eka padano ja avayava che tethI avayavazaktivALA janapadasatyamAM saMmatasatyanA lakSaNano atiprasaMga na Ave te mATe ja saMmatasatyanA lakSaNamAM samudAyazaktinuM grahaNa che, mATe saMmatasatyanA lakSaNanI janapadasatyamAM ativyApti Avaze nahi. tene graMthakArazrI kahe che ema na kahevuM; kema ke paMkajamAM vyutpattivALA 'paMka' ane 'ja' be zabdo hatA tethI samudAyazaktino artha be padono samudAya grahaNa karIne pUrvamAM kahyuM tema atiprasaMga doSanuM nivAraNa karI zakAya topaNa dharmAstikAya adharmAstikAya Adi zabdo vyutpatti rahita te te arthano bodha karAvavA mATe rUDha che ane te zabdone
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-24 saMmatasatya tarIke ja svIkAravA paDe; kema ke rUDhine choDIne yogArtha dvArA dharmAstikAya zabdano artha gati sahAyaka dravya che tevo nizcaya thaI zakato nathI, tethI gAthAmAM je saMmatasatyanuM lakSaNa karyuM te dharmAstikAya Adi zabdomAM che ane TIkAkArazrIe je lakSaNa karyuM te paNa dharmAstikAya AdimAM saMgata thaI zake che. te A rIte - dharmAstikAya zabdamAM rahelA akSaronA samudAyanI zakti rUDhiartha anusAra gatisahAyaka dravyamAM rUDha che ane tenA pratisaMdhAnathI vaikalyaprayukta abodhakatvavALuM dharmAstikAya pada che, tethI tevA padathI ghaTita bhASA saMmatasatya che e prakAre artha thaI zake che; chatAM "paMka" ane "ja" e be padonA samudAyanI zaktine grahaNa karavAmAM Ave ane tenA dvArA piccAdi zabdone eka avayavarUpa svIkArIne te picyAdi padamAM samudAyazakti nathI mATe saMmatasatyanuM lakSaNa janapadasatyamAM nathI tema kahevAmAM Ave to vyutpatti rahita dharmAstikAyarUpa ekAdavALA saMmatasatyamAM paNa saMmatasatyanuM lakSaNa jAya nahi, tethI te sthAnamAM avyAptidoSa prApta thAya. mATe samudAyazaktino artha akSarano samudAya ja grahaNa karavo paDe, padono samudAya nahIM. jo Ama grahaNa karavAmAM Ave to paMkajamAM paNa saMmatasatyanuM lakSaNa ghaTe ane dharmAstikAya AdimAM paNa saMmatasatyanuM lakSaNa ghaTe. A prakAre svIkAravAmAM Ave to janapadasatyamAM je ativyApti doSa athathI pUrvapakSIe Apelo te doSa nivartana pAmato nathI. te doSanA nivAraNa mATe graMthakArazrI kahe che - pUrvapakSIe Apelo ativyApti doSa che ema na kahevuM; kema ke saMmatasatyanuM lakSaNa graMthakArazrIe karyuM temAM samudAyazaktirUpa je pada che te zakti saMketa mAtrarUpa nathI arthAt janapadasatyamAM graMthakArazrIe kaheluM ke janapadasaMketa mAtrathI prayukta arthabodha karAvanAra je pada che te janapadasatya che, tethI janapadasatyanA lakSaNamAM saMketa mAtra hatuM arthAt te te loko dvArA te bodha karAvavA arthe saMketa karela te rUpa saMketa mAtra hatuM. dharmAstikAya AdimAM akSaronA samudAyamAM je zakti che te saMketamAtrarUpa nathI mATe janapadasatyanuM lakSaNa temAM ativyApta thatuM nathI. samudAyazakti zuM che ? te spaSTa kare che - anAdi zAstrIya abAdhita saMketa che. AnAthI e phalita thAya ke janapadasatyamAM kevala saMketa mAtra hoya che ane saMmatasatyamAM anAdi zAstrIya abAdhita saMketa hoya che. vaLI janapadasatyamAM rahelA saMketa mAtra karatAM dharmAstikAya Adi padomAM rahela saMketa anya prakArano che. tenI puSTi karavA arthe graMthakArazrI yukti batAve che - saMketa mAtra karatAM anAdi zAstrIya abAdhita saMketane bhinna na svIkAravAmAM Ave to lakSaNA Adino uccheda thAya. Azaya e che ke jema picyAdimAM te te dezanA loko jalano saMketa kare che tema " TyAM ghaS:' te sthAnamAM paNa te prayoga karanAra puruSa kahe ke gaMgA zabdano saMketa gaMgAnA tIramAM che. jene te prakAranA saMketanuM jJAna
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-24, 25 115 hoya tene TyAM ghoSa:' e prayoga dvArA lakSaNAthI gaMgAne tIra upasthita karavAnI jarUra rahe nahi, paraMtu gaMgA padathI ja gaMgAnA tIranI upasthiti thavAthI gaMgAnA kinArA upara ghoSa che tevo bodha thaI zake. gaMgApadano anAdi zAstrIya abAdhita saMta gaMgA pravAhamAM che tema svIkArIe to gaMgApadathI gaMgAnA tIranI upasthiti karavA mATe lakSaNA svIkArI zakAya, mATe janapadamAM rahela saMketa mAtra karatAM saMmatasatyamAM je saMketa che te anAdi zAstrIya abAdhita saMketa che ema mAnavuM joIe. te anAdi zAstrIya abAdhita saMketa e padanI zakti che ane tevA akSaronA samudAyanI zakti saMmatasatyanA lakSaNamAM che. janapadasatyanA padomAM saMketa mAtra che paraMtu samudAyazakti nathI, tethI janapadasatyanA lakSaNamAM saMmatasatyanA lakSaNano anatiprasaMga che. 24mAM avataraNikA : uktA sammatasatyA / atha sthApanAsatyAmAha - avataraNikArya :saMmatasatyabhASA kahevAI. have sthApanA satyabhASA kahe che - gAthA : ThavaNAe vaTuMtI avagayabhAvattharahiyasaMkeyA / / ThavaNAsaccA bhanai jaha jiNapaDimAi jiNasaddo / / 25 / / chAyA : sthApanAyAM vartamAnA'vagatabhAvArtharahitasaMketAt / sthApanAsatyA bhaNyate yathA jinapratimAyAM jinazabdaH / / 25 / / anvayArtha : navamavattharadiyasaMveyA=avagata bhAvArtha rahita saMketavALIete padano bhAvArtha nathI chatAM te padathI jAgyo che saMketa jeno evI, vaVIP vachaMtI=sthApanAmAM vartatI bhASA, vAsA matrapha sthApanA satya kahevAya che. nada nivamA nido=je pramANe jinapratimAmAM jina zabda sthApanA satya kahevAya che. purapA gAthArtha : avagata bhAvArtha rahita saMketavALIete padano bhAvArtha nathI chatAM te padathI jAmyo che saMketa jeno evI, sthApanAmAM vartatI bhASA sthApanAsatya kahevAya che je pramANe jinapratimAmAM jina zabda sthApanA satya kahevAya che. ripo
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAyA-25 TIs: sthApanAyAM vartamAnA sthApanAsatyA bhaNyate, kIdRzI? avagataH pramito bhAvArtharahitaH=yogArthavinirmuktaH saGketo yasyAH sA / udAharaNamAha - yathA jinapratimAyAM jinazabda iti / ayaM bhAvaH; jinazabdo yathA bhAvajine pravarttate tathA sthApanAjine'pi nikSepaprAmANyAt, nAnArthAnAM ca zabdAnAM prakaraNAdimahimnaiva vizeSe niyamanamiti, yatra prakaraNAdibalAd bahuzo bhAve pravartamAnAnAmapi zabdAnAM niyantritazaktitayA sthApanApratipAdakatvapratipattistatra sthApanAsatyatvamiti / etenA'cetanAyAM pratimAyAmarhadAdipadaM pratipAdayatAmajIve jIvasaMjJeti vadatAmapahata sarvasvam, evambhASaNa sthApanAsatyatvapratipAdakasUtronmUlanenA'rhadAdInAmAzAtanayA'nantasaMsAritvaprasaMgAdityanyatra vistaraH / sadbhAvasthApanAyAM ca zaktiH "vyaktyAkRtijAtayaH padArtha" (nyA.sa. 2/2/68) iti vadatAM gautamIyAdInAmapyAbhimatA, na ca gavAdipadAnAM lAghavAd gotvaviziSTa eva zaktiH, AkRtyAdau tu lakSaNaiva, sUtraM tvanyAbhiprAyakamiti vAcyam, AnuzAsanike gurAvapyarthe zaktyaGgIkArAt, nikSepAnuzAsanasya ca sthApanAyAmapi sattvAt, asati bAdhake tatrApi zakteriti dig / astu vA tatra nirUDhalakSaNA tathApi saGketazabdena tadAzrayaNAnna doSa iti dig / atha . sammatasatyAlakSaNAkrAntaiveyamiti cet ? na, upadheyasAGkarye'pyupAdhyorasAGkaryAt / / 25 / / ToDArtha : sthApanAyAM ..... sAGkaryAt / / sthApanAmA tI bhASAnI sthApanA eoya tanI sthApanAmA ta padathI vAcya bolAtI evI bhASA, sthApanA satya kahevAya che. sthApanA tyabhASA kevI che ? tethI kahe che - avagata evA=nirmIta evA, bhAvArtha rahita saMketa=vyutpatti arthathI rahita evo saMketa che jene evI te=bhASA, sthApanAsatya che. udAharaNane kahe che - je pramANe jinapratimAmAM jina zabda A jita che e prakArano vacanaprayoga. 'iti' za6 4itanI samApti mATe che. A bhAva che=gAthAnA kathanano A bhAva che - jina zabda je prakAre bhAvajinamAM pravarte che te prakAre sthApanAjitamAM paNa pravarte che; kema ke vikSepanuM pramANapaNuM cheHsthApanAvikSepanuM pramANapaNuM che. ane judA judA arthavALA zabdonuM prakaraNa AdinA mahimAthI ja vizeSamAM niyamana che, ethI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1) stabaka-1, gAthA-25 jyAM=je zabdaprayogamAM prakaraNa AdinA baLathI bahuvakhata bhAvamAM pravartamAna paNa zabdonuM niyaMtrita zaktipaNAne kAraNe vivakSAne AdhIna sthApanAnipAmAM niyaMtrita zaktipaNAne kAraNe, sthApanA pratipAdakatvanI pratIti che tyAM sthApanA satyatva che. tti' zabda "garva bhAva:'thI zarU karelA kathananI samApti mATe che. AtA dvArA=sthApanA satyanuM lakSaNa pUrvamAM karyuM enA dvArA, acetana evI pratimAmAM ahaMdAdipadanuM pratipAdana karanArA zvetAmbaronI ajIvamAM jIvasaMjJA che ajIva evI pattharanI pratimAmAM ahaMdAdirUpa jIvanI saMjJA che e pramANe bolanArA sthAnakavAsIonuM sarvasva haraNa karAyuM arthAt teonuM kathana asaMbaddha che tema sthApana karAyuM; kema ke A prakAranA bhASaNamAM pratimAmAM jina kahevAthI ajIvamAM jIva saMjJA che e prakAranA bhASaNamAM, sthApatAsatyatvanA pratipAdaka sUtranuM umUlana hovAne kAraNe arihaMta AdinI AzAtanA thavAthI anaMtasaMsArItvano prasaMga che. e prakAre anyatra anya graMthomAM vistAra che. ane "vyakti, AkRti, jAti padArtha che-gAyarUpa vyakti, gAyanI AkRti ane gotva jAti e gopadano artha che." (vyAyasUtra 2/2/68) e pramANe bolatA gautamIya Adine paNa sadbhAvasthApanAmAM zakti abhimata che=tIrthaMkara AdinI sadbhAva sthApanAmAM tIrthaMkarapadanI zakti abhimata che, ane lAghavathI gavAdi padonI gotva viziSTamAM ja zakti che=gotva viziSTa evI go vyaktimAM ja zakti che, paraMtu AkRti AdimAM lakSaNA ja che, paNa go padano artha nathI. vaLI sUtra=gautamIya AdinuM sUtra, anya abhiprAyavALuM che e pramANe na kahevuM; kema ke AnuzAsika evA guru paNa arthamAM zabdanA anuzAsanathI prApta thatA guru paNa arthamAM, zaktino aMgIkAra che. ahIM prazna thAya ke AkRti AdimAM zabdanuM anuzAsana che te kema nakkI thAya ? tethI bIjo hetu kahe ane nikSepanA anuzAsananuM sthApanAmAM paNa satva hovAthI bAdhaka na hoya to=sthApanAmAM nipAnA anuzAsanane svIkAravAmAM bAdhaka na hoya to, tyAM paNa sthApanAmAM paNa, zakti che-te padamAM sthApanAtikSapAtA vAcakanI zakti che, e pramANe dizAsUcana che. athavA tyAM=sthApanAtikSepo svIkAranAra AkRtimAM, nirUDha lakSaNA ho padanI zakti nathI tema svIkArIe to AkRtinA arthanA vAcaka te padamAM nirUDha lakSaNA ho, topaNa saMketazabdathI=prastuta gAthAmAM sthApavAsatyanuM lakSaNa batAvyuM tyAM rahelA saMketazabdathI, tenuM AzrayaNa hovAne kAraNe=nirUDha lakSaNAnuM AzrayaNa hovAne kAraNe, doSa nathI=sthApanA satyanA lakSaNamAM doSa nathI, e pramANe dizAsUcana che. 'aka'thI zaMkA kare che - saMmatasatyanA lakSaNathI AkrAnta ja A che tirUDha lakSaNA svIkArIne sthApavAsatyanuM lakSaNa karyuM
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-25 ethI sthApanAsatyabhASA saMmatasatyanA lakSaNathI AkrAnta ja che, ema na kahevuM; kema ke upadheyatA sAMkaryamAM paNa=saMmatasatyabhASA ane sthApanAsatyabhASArUpa upadheyanA sAMkaryamAM paNa, upAdhinuM asAMkarya che=saMmatasatyatva ane sthApanAsatyatvarUpa upAdhinuM asAMkarya che. / / 25 / / bhAvArtha : (3) sthApanAsatyabhASA : sthApanAmAM vartamAna bhASA sthApanAsatya che. sthApanAmAM vartamAna bhASA kevA prakAranI hoya te zabdano je vyutpatti artha che tenAthI rahita saMketavALI sthApanArUpa vastumAM bolAtI bhASA sthApanAsatya che. jema jinapratimAmAM jina zabdano je vyutpatti artha che ke rAgAdine jemaNe jItyA hoya te jina kahevAya tevA vyutpatti arthathI rahita jinanA AkAravALI pratimAmAM A jina che e prakArano zabdaprayoga karAya che te sthApanAsatya che. kema jinapratimAne jinapratimA na kahetAM jina kahevAmAM Ave topaNa te vacana satya che ? te spaSTa karatAM kahe che jina zabda jema bhAvijanamAM vaparAya che ema sthApanAjinamAM paNa vaparAya che; kema ke zAstravacanathI cAra nikSepAo pramANa che tethI jinazabdathI vAcya sthApanAnikSepAne paNa pramANa svIkAravuM paDe. sthApanAsatya che ? te batAve che -- ahIM prazna thAya ke jinazabda jema bhAvijanamAM vaparAya che tema nAmajina sthApanAjina AdimAM vaparAya to bodha karanArane jinazabdathI kone grahaNa karavuM che te kevI rIte nirNaya thAya ? tethI kahe che cAre nikSepAmAM vaparAto jina zabda kayA jinamAM vaparAyelo che teno nirNaya prakaraNa AdinA mahimAthI ja thAya che, jema 'saidhavamAnaya' e prakArano koI prayoga kare tyAre saindhava zabda lavaNamAM ane ghoDA arthamAM paNa vaparAya che, chatAM yuddhanA prakaraNamAM koI kahe ke 'sendhavamAnava' tyAre te yuddhanA prakaraNanA mahimAthI prAjJa puruSa lavaNane lAvato nathI paraMtu azvane lAve che tema pUjA AdinA prastAva vakhate koI kahe ke jinanI pUjA karo tyAre te prastAvane anurUpa jina zabdathI jinapratimAnuM grahaNa thAya che. prakaraNa AdimAM Adi padathI te vastune kahenAra anya sahavartI vacanothI paNa vizeSano nirNaya thAya che. jema jinanI suMdara aMgaracanA thaI te vakhate jina zabda sAthe sahavartI aMgaracanA padanA mahimAthI jinazabdathI jinapratimAnAM nirNaya thAya che. AnAthI sthApanAsatyabhASAnuM zuM lakSaNa prApta thAya che ? te graMthakArazrI spaSTa kare che moTA bhAge bhAvamAM pravartatA paNa zabdonuM prakaraNa AdinA baLathI niyaMtrita zaktipaNuM hovAne kAraNe=sthApanArUpa AkRtinI te padanI vAcakatArUpa niyaMtrita zaktipaNuM hovAne kAraNe, sthApanApratipAdakatvanI
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAraha prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-25 119 pratIti te padamAMthI thAya che, te sthApanA satya che. A prakAranuM sthApanA satyabhASAnuM lakSaNa batAvyuM enA dvArA sthAnakavAsI je kahe che te zAstraviruddha che te batAvatA graMthakArazrI kahe che - sthAnakavAsI kahe che ke acetana evI pratimAmAM tIrthakara Adi pada pratipAdana karavAmAM Ave to ajIva evA pattharamAM jIvasaMjJA svIkAravAno doSa Ave, mATe pratimAne jina kahI zakAya nahIM. tenuM kathana sthApanA satya svIkAravAthI nirAkata thAya che; kema ke sthAnakavAsI kahe che ema svIkAravAmAM Ave to sthApanA satyanuM pratipAdana karanAra sUtranuM unmelana thAya che, tethI bhagavAnanA AgamanA unmelanathI arihaMtanI AzAtanA, zratanI AzAtanA ane gaNadharanI AzAtanA prApta thAya che, tethI anaMtasaMsArI thavAno prasaMga Ave, mATe zAstrane pramANa mAnanArAe sthApanA satya avazya svIkAravuM ja tAsatya avazya svIkAravuM joIe. vaLI nyAyadarzanamAM paNa sUtra che ke gopadano artha gAyarUpa vyakti, gAyanI AkRti ane gAyamAM vartatI gotva jAti che. te pramANe AkRtirUpa sthApanAnipAno svIkAra thAya che ane te vacanAnusAra vicArIe to tIrthakararUpa vyakti je dravyanikSepo che te tIrthaMkarapadathI vAcya che, tIrthaMkaranI AkRti te tIrthaMkarapadathI vAcya che ane tIrthakaramAM rahela tIrthaMkarapaNuM te paNa tIrthaMkarapadathI vAcya che tethI bhAvatIrthaMkarane A tIrthaMkara che tema kahIe tyAre te tIrthaMkara padathI vAcya tIrthaMkararUpa vyakti, tIrthaMkaranI AkRti ane tIrthakarapaNuM e traNe bane che, tethI bhAvatIrthaMkaramAM rahela je AkRti che te bhAvanikSepA sahavartI sthApanAnikSepo che ane pratimAmAM te ja AkRti che, vyakti ane jAti nathI topaNa tIrthaMkarapadathI jyAre traNe vAcya che ema svIkArIe tyAre pratimAmAM rahelI AkRti paNa tIrthaMkara padathI vAcya svIkRta thAya che. ahIM koI zaMkA kare ke gAya padathI vAcya govadharmathI viziSTa gAya vyakti ja che, paraMtu gAyanI AkRti ane gotva jAti vAcya nathI. chatAM koIne kahevAmAM Ave ke tuM gAyane laI Ava tyAre te vyaktine gAyanI AkRti ane gotva jAtinI upasthiti thAya che te lakSaNAthI ja thAya che. jema " TyAM ghaS: kahevAmAM Ave tyAre lakSaNAthI gaMgAtIranI upasthiti thAya che tema gAyapadathI vAcya gAya vyakti ja hovA chatAM gAyanI tevI AkRti ane gotva jAti gAya sAthe avinAbhAvI saMbaMdha hovAthI bodha karanArane lakSaNAthI AkRti ane jAtinI upasthiti thAya che. gautamaRSinuM sUtra koI anya abhiprAyathI kahevAyuM che, paraMtu gopadanI zakti vyakti AkRti ane jAti traNemAM che te abhiprAyathI kahevAyuM nathI. tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che -- A pramANe na kahevuM; kema ke zabdanA anuzAsanathI guru paNa arthamAM te padanI zakti svIkAravAmAM Avela che. kayA prakAranA zabdanA anuzAsanathI guru paNa arthamAM te padanI zakti svIkArAI che? te spaSTa kare nikSepanA anuzAsanane svIkAranAra sthApanArUpa vastumAM paNa te padanI zakti che. Azaya e che ke jinapadanI zakti bhAvajinamAM che te laghubhUta arthamAM zaktino svIkAra che ane jina
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | sabaka-1 | gAthA-25 zabdanI zakti sthApanAjinamAM svIkArI e gurubhUta arthamAM te zabdanI zaktino svIkAra che ; kema ke jinapada karatAM sthApanAjina e gurubhUta artha che ane temAM jinazabdanI zakti cAra nikSapAne mAnanAra jinavacananA anuzAsanathI prApta thAya che. Ama chatAM jema jinapratimAmAM jinanA guNa nathI chatAM sthApanAnikSapAnA kAraNe jinapratimA pUjya che tema pAsasthA sAdhumAM sAdhunA guNa nathI chatAM sAdhunI AkRti che mATe sthApanA satya svIkArIne tene sAdhu tarIke pUjI zakAze tenA nirAkaraNa mATe 'gata vAdhate' thI kahe che ke te sthAnamAM sthApanAnikSepo svIkAravAmAM bAdhaka zAstravacana che; kema ke nirguNa evA pAsatthAmAM bhagavAnanA vacanathI viparIta guNo che ane temane sthApanA satya svIkArIne pUjavAthI temanA doSAnI anumodanAnI prApti che, tethI je sthAnamAM tevuM bAdhaka na hoya tevA sthApanA satyamAM te padanI zakti che. AthI ja jinapratimAmAM jinapadanI zakti che ane pAsatthAnA vezamAM sAdhupadanI zakti nathI, tethI zAstravacananA anuzAsananA baLathI sthApanA satyarUpa arthamAM jinapadano svIkAra hovAthI sthApanA satya pramANa che. A rIte nikSepanA anuzAsananA baLathI sthApanA satyamAM jinapadanI zakti che tema kahIne sthApanA satyane pramANa batAvyA pachI nayabhaMdathI sthApanA satya svIkAranAra padamAM nirUDha lakSaNA svIkArIne paNa sthApanA satya svIkAravAmAM doSa nathI te batAve che - jema gopadanI zakti gorUpa vyaktimAM ja che, ane AkRti ane jAtimAM gopadanI lakSaNA che, ema keTalAka darzanakAro svIkAre che te dRSTine svIkArIe to jinapadanI zakti bhAvajinamAM ja che paraMtu jinanI AkRtirUpa pratimAmAM nathI chatAM jinapratimAnI upasthiti te prakAranA vacanaprayogathI thAya che. jema koI kahe ke Aje jinanI suMdara aMgaracanA thaI che te sthAnamAM jinapadathI bhAvajinanI upasthiti thAya che ane nirUDha lakSaNAthI jinapratimAnI upasthiti thAya che. jema gaMgAzabdathI gaMgAnA pravAhanI upasthiti thAya che ane lakSaNAthI gaMgAnA tIranI upasthiti thAya che ane A prakAre nirUDha lakSaNAthI sthApanAnI upasthiti svIkArIe to graMthakArazrIe gAthAmAM je lakSaNa karyuM ke 'vavamAvatyadayasaMya' te padamAM rahela saMketazabdathI nirUDha lakSaNAnuM AzrayaNa che, tethI e prApta thAya ke apagata bhAvArtha rahita saMketavALI sthApanAmAM je bhASA varte che te sthApanA satya che. A pramANe nirUDha lakSaNA karavAthI sthApanA satya saMmatasatyanA lakSaNathI AkrAnta thAya che tethI saMmatasatya ane sthApanA satya bene eka mAnavAnI Apatti Ave. te A rIte -- saMmatasatyanuM lakSaNa karela ke samudAyazaktinA pratisaMdhAnanA vaikalyathI prayuktaabodhakatvavALA padathI ghaTita bhASA saMmatasatya che. janapadasatyamAM saMmatasatyanA lakSaNanI ativyApti prApta thatI hatI tenA nivAraNa mATe TIkAmAM kahyuM ke zaktino artha saMtamAtra nathI paraMtu anAdi zAstrIya abAdhita saMketa che je nirUDha lakSaNArUpa ja prApta thAya; kema ke anAdithI te prakAre te padathI te artha karavAnI nirUDha lakSaNA zAstrakAre karI che tethI jema saMmatasatyamAM te lakSaNa saMgata thAya che tema sthApanA satyamAM paNa te lakSaNa saMgata thAya che; kema ke sthApanAjinamAM jinapadanI zakti che e prakAranA samudAyazaktinA pratisaMdhAna vagaranA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-25, 26. jIvane jinapratimAmAM jina zabdano koI prayoga kare to tene jinapadathI jinapratimAno bodha thAya nahi, paraMtu zAstrIya abAdhita saMketarUpa nirUDhalakSaNAthI jina zabda jinapratimAno vAcaka che tevo bodha thAya che. mATe saMmatasatyanuM lakSaNa sthApanA satyamAM paNa prApta thAya che. A doSanuM nivAraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM kema ke upadheyanuM sAMkyuM hovA chatAM paNa upAdhinuM asAMkaryuM che tethI sthApanA satyasvarUpa upAdhi ane saMmatasatyavarUpa upAdhinA bhedathI te be bhASAne pRthapha svIkArI zakAze. Azaya e che ke saMmatasatyabhASA ane sthApanA satyabhASA benuM lakSaNa samAna prApta thavAthI upadhayarUpa te banne bhASAmAM sAMkyuM che tethI te be bhASAne pRthaka svIkArI zakAya nahi chatAM te banne bhASAmAM rahela sthApanA satyasvarUpa dharma ane saMmatasatyasvarUpa dharma te banne dharma pRthaka hovAthI te dharmanI apekSAe te be bhASAne pRthaku svIkArI zakAze e prakArano graMthakArazrIno Azaya che. ll2pA avataraNikA : uktA sthApanAsatyA / atha nAmasatyAmAha - avataraNikArya : sthApanA satyabhASA kahevAI. have tAmasatyabhASAne kahe che - gAthA : bhAvatthavihUNa cciya, NAmAbhipyAyaladdhapasarA jA / sA hoi NAmasaccA, jaha dhaNarahio vi dhaNavaMto / / 26 / / chAyA : bhAvArthavihIna eva nAmAbhiprAyalabdhaprasarA yA / sA bhavati nAmasatyA yathA dhanarahito'pi dhanavAn / / 26 / / anvayArthaH bhAvasthavayi bhAvArthavihIna ja vastumAM, mamaMAvanaddhapasara=nAma abhiprAyathI labdhaprasaravALI, nA=je je bhASA, sA=te, pAnasaDyA DuM=nAmasatyabhASA che, na ghAdi va vavaMto-je pramANe dhana rahita paNa dhanavAna=nAmathI dhanavAna. 26 gAthArtha : bhAvArthavihIna ja vastumAM nAma abhiprAyathI labdhaprasaravALI je bhASA te nAmasatyabhASA che je pramANe dhanarahita paNa dhanavAna=nAmathI dhanavAna. lra6l
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-26 TIkA :__ bhAvArthavihIna eva yA bhASA nAmAbhiprAyalabdhaprasarA nAmasaGketamAtrAdeva-yogArthabAdhamavagaNayya svapratipAdyaM pratipAdayatIti yAvat, sA bhavati nAmasatyA yathA dhanarahito'pi nAmnA dhanavAniti / hanta! yadIyaM satyA kathaM tarhi tata upahAsa iti cet ? madhyasthAnAM na kathaJcit, anyeSAM tu navakambalo'yamityAdAvivAbhiprAyAntarAvalambanena vAkchalAditi gRhANa, vicitro hi mahAmohazailUSasya nartanaprakAra iti / yattu nAma yathArthaM tatra na nAmasatyaiva kintu pariNAmasatyatvam, evambhUtAbhiprAyeNa kriyAvirahakAle vaitathA tvamapatyAghUm pAradA TIkArca - bhAvArthavidIna ... tathAdvItyAghUm | bhAvArthavihIna ja vastumAMete padathI vAcya evA bhAvanA arthathI rahita evI vastumAM ja, nAma abhiprAyathI labdhaprasaravALI nAmanA saMketa mAtrathI ja yogArthanA bApane avagaNanA karIne svapratipAdhaete padathI pratipAdya vastune, pratipAdana kare che e prakAranA labdhaprasaravALI, je bhASA te nAmasatyabhASA che je pramANe dhanarahita paNa puruSa nAmathI dhanavAna che. ti' zabda daSTAMtanI samApti mATe che. "rA'thI zaMkA kare che - jo A satya che dhana rahita puruSane dhanavAna kahe e bhASA satya che, to tenAthI te puruSanuM dhanavAna nAma che tenAthI; kevI rIte upahAsa thAya che ?=loko kevI rIte teno upahAsa kare che ? e pramANe koI zaMkA kare to graMthakArazrI kahe che - madhyastha puruSone koI rIte upahAsa thato nathI. vaLI anya jIvone navakaMbala A che=navIna kAmaLI A che ItyAdinI jema abhiprAya aMtaranA avalaMbana vaDe-nava saMkhyAnI kaMbala kyAM che ? e prakAre A dhanavAna kyAM che ? e prakAranA abhiprAya aMtaranA avalaMbana vaDe, vAphachalathI teno upahAsa thAya che e pramANe grahaNa karavuM "di'=je kAraNathI, mahAmoharUpI parvatano vicitra vartana prakAra che. tti' zabda zaMkAnA nirAkaraNanI samAptimAM che. vaLI je yathArtha nAma che tyAM tAmasatya ja bhASA nathI=nAmasatya paNa che ane anya paNa che. anya kaI che ? e kahe che - paraMtu pariNAma satyatva che, evaMbhUtanA abhiprAyathI kriyAnA virahakALamAMete puruSanA te nAmanA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | sabaka-1 | gAthA-26 123 vAcaka zabdathI je kriyAnI prApti thatI hoya te kriyAno te puruSamAM viraha hoya te kALamAM, vaLI anyathApaNuM che=te bhASAmAM pariNAma satyatvapaNuM nathI paraMtu tenAthI anyathA tAmasatyatvamAtra ja che, ItyAdino Uha karavo. 26 bhAvArtha : (4) nAmasatyabhASA : koI puruSanuM nAma ApavAmAM Avela hoya ke A dhanavAna che ane te puruSa dhanathI rahita hoya topaNa tene dhanavAna kahevAmAM Ave te nAmathI satyabhASA che. teno ja artha spaSTa karatAM graMthakArazrI kahe che ke dhanavAnarUpa bhAvArthathI rahita evA puruSamAM nAmasaMketa mAtrathI ja tene dhanavAna kahevo e prakAranA abhiprAyamAtrathI ja je bhASA bolAya che te nAmasatyabhASA che. A prakAranuM nAma satyanuM lakSaNa karyuM tyAM koI zaMkA kare che - jo dhanarahita paNa puruSanuM dhanavAna e nAma che te nAmathI satya hoya to loko teno upahAsa kema kare che ? arthAt lokAnA upahAsathI nakkI thAya che ke tenuM dhanavAna e prakAranuM nAma e satyabhASA nathI, AthI ja te lokamAM upahAsapAtra bane che. tene graMthakArazrI kahe che - je jIva madhyasthatAthI vastuno vicAra kare che teone jJAna che ke A puruSanuM nAma tenA mAtApitAe ApeluM che tethI nAmasaMketa mAtrathI tene dhanavAna kahevo te kAMI anucita nathI, tethI teo te puruSano upahAsa karatA nathI mATe te bhASA nAma satya svIkAravAmAM koI doSa nathI. ' vaLI anya jIvo jeo madhyastha nathI teo kaI rIte upahAsa kare che ? te spaSTa kare che. jema koI puruSa navI kAMbala laI Avyo hoya ane kahe ke A navakAMbala che. koI vAchala karIne navano artha nava saMkhyA grahaNa karIne tene kahe ke nava kaMbala kyAM che ? ema kahIne tenA vacanane mRSA kahe che. vastutaH nava saMkhyA arthamAM kahenAra puruSa kaheto nathI paraMtu navIna arthamAM nava zabda prayoga kare che tema prastuta arthamAM paNa dhanarahita te puruSanuM nAmamAtra dhanavAna che, chatAM abhiprAyAMtara grahaNa karIne A dhanarahita che tene smRtimAM lAvIne vAchalathI A puruSa ghaNA dhanathI Aryo che ema kahIne dhanavAna zabda dvArA teno upahAsa kare che; kema ke mahAmahano svabhAva jIvane vicitra prakAranI nartana kriyA karAve evo che, tethI teo jANe che ke A puruSanuM nAma ja dhanavAna che, chatAM upahAsa karavAnA pariNAmane vaza dhanavAna zabdano anya artha karIne te puruSano upahAsa kare che, jema navakaMbalamAM navano anya artha karIne navakaMbala kahenArano loko upahAsa kare che. vaLI koI puruSanuM nAma dhanavAna hoya ane te puruSa paNa dhanathI Akya hoya to te puruSamAM dhanavAna e prakArano vacanaprayoga mAtra nAmasatya ja nathI paraMtu pariNAmasatya paNa che; kema ke dhanavAna zabdano vyutpattiartha temAM saMgata thAya che.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124. bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-26, 27 vaLI evaMbhUtanayathI vicArIe to dhana ekaThuM karavAnI kriyA te karatAM hoya tyAre te dhanavAna kahevAya ane dhanavAna evo te puruSa sUto hoya ke anya kriyA karato hoya tyAre dhana ekaThuM karavAnI kriyA nahi hovAthI te bhASAmAM pariNAmasatya nathI arthAt te puruSane dhanavAna kahevAmAM Ave te bhASAmAM pariNAmasatyatva nathI paraMtu nAmasatyatva mAtra ja che. rikA avataraNikA:uktaa nAmasatyA / atha rUpasatyAmAha - avataraNikArya :nAmasatyabhASA kahevAI. have rUpasatyabhASAne kahe che - gAthA : emeva rUvasaccA NavaraM NAmaMmi rUvaabhilAvo / ThavaNA puNa Na pavaTTai, tajjAtIe sadose a / / 27 / / chAyA : evameva rUpasatyA navaraM nAmni rUpAbhilApaH / sthApanA punarna pravartate tajjAtIye sadoSe ca / / 27 / / anvayArtha : khevakae rIte ja=kAmasatyanI jema ja, vasA=rUpasatyA jANavI. navaraM phakta, pAkhaM=nAmanA sthalamAM=nAmasatyanA lakSaNamAM je nAma prayoga che te sthalamAM, vamanAvo rUpano abhilApa karavo. pu taknAtaka so=vaLI tajjAtIyamAM ane sadoSamAM, vA na paDuM sthApanA pravartatI tathI=sthApatAsatya te bhASAne kahevAya nahi paraMtu rUpasatya ja kahevAya. paranA gAthA : e rIte ja=nAmasatyanI jema ja, rUpasatyA jANavI, phakta nAmanA sthalamAM=nAmasatyanA lakSaNamAM je nAma prayoga che te sthalamAM, rUpano abhilApa karavo. vaLI tajjAtIyamAM ane sadoSamAM sthApanA pravartatI nathI=sthApanAsatya te bhASAne kahevAya nahi paraMtu rUpasatya ja kahevAya. ll27nA TIkA : evameva-nAmasatyAvadeva, rUpasatyA jJeyA, navaraM kevalaM, nAmni-nAmasthale rUpAbhilApaH-rUpazabdaprayogaH kartavyaH, tathA ca bhAvArthabAdhapratisandhAnasadhrIcInatadrUpavadgRhItopacArakapadaghaTitabhASAtvaM
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | sabaka-1 | gAthA-27 tallakSaNam, asti ca prakaTapratiSeviNi 'ayaM yati'riti yatizabdasya tadrUpavatyupacAraH, zrAmaNyavyApyasadAlayavihArAdipratisandhAnabalAnmukhyArthA'bAdhadazAyAM tAdRze tatpadaprayoge tu paramArthato'satyabhASApravRttAvapyasaGklezapariNAmena na karmabandhaH, pratyuta vidhivizuddhapariNAmAnmahAnirjaraiveti dhyeyam | nanvatra sthApanAsatyamevAstu bhAvayatitvabAdhe sthApanAyatitvAzrayaNasyaiva yuktatvAdityata Aha - sthApanA punarna pravarttate tajjAtIye sadoSe ca, sthApanA hi tajjAtIyabhinne doSarahite ca pravarttate, na tvanyatra, tatra tathAvidhAbhiprAyAbhAvAt / tadidamuktaM - 3mayaIva sthiti na va padamAsUmaye malthi" tti I (sA. ni. 2236) yathA caitattattvaM tathA prapaJcitamadhyAtmamataparIkSAyAm / evaJca 'atadravye tadAkAraH sthApanA' 'kUTadravyaM ca rUpamiti prativizeSo jJeyaH / / 27 / / TIkArya : vameva ..... seH I e rIte ja=kAmasatyanI jema ja, rUpasatyabhASA jANavI. phakta nAmanA sthaLamAM=nAmasatyanuM lakSaNa karyuM tyAM nAma abhiprAya labdhaprasarA e prakArano prayoga karyo e sthaLamAM, rUpaabhilApatrarUpaabhiprAyalabdhaprasaravALI e prakArano rUpazabdano prayoga karavo joIe, ane te rIte rUpasatya svarUpa batAvyuM te rIte, bhAvArthatA bAdhatA pratisaMdhAnathI yukta yati zabdano je yatamAna te yati e prakArano je bhAvArtha che tenA bApanuM je puruSamAM pratisaMdhAna che tenAthI yukta, tarUpavAnamAM yativezavAna puruSamAM, gRhIta upacAraka pada=upacArathI grahaNa karAyeluM yatipada, tenAthI ghaTita evuM bhASApaNuM tenuM lakSaNa che=rUpasatyanuM lakSaNa che. te lakSaNa spaSTa kare che - ane prakaTa pratisevI evA sAdhumAM=zAstranA vacanathI viparIta AcaraNA karanArA sAdhumAM, "A yati che" e prakAranA yatizabdano tarUpavAnamAM yatinA vezavAnamAM, upacAra che-yatipadano vyavahAra che.' vaLI pAsatthAmAM paNa sAdhunA sadAcAro che e prakAranuM pratisaMdhAna karIne A susAdhu che" e prakAranI buddhithI te yativezavALA pAsasthAne koI zrAvaka yati kahe te vakhate rUpasatyanA AzayathI bolAyelI te bhASA nathI paraMtu bhAvasatyanA AzayathI bolAyelI bhASA che tethI te bhASA asatya hovA chatAM paNa vivekI puruSa mATe karmabaMdhanuM kAraNa nathI te batAvavA arthe kahe che - zrAmagya vyApya sad Alaya vihAra AdinA pratisaMdhAnanA baLathI susAdhunA nirNayanA kAraNabhUta zAstrAnusArI Alaya vihAra Adi koI pAsatthAmAM dekhAya tenA pratisaMdhAnanA baLathI, mukhyArthatI
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-27 abAdhidazAmAM='yatamAna hoya te yati kahevAya' e rUpa zAstrAnusArI yatamAnasAdhumAM vaparAto mukhyArthavALo je pariNAma che teno pAsasthAmAM abAdha che e prakAranA bodhakALamAM, tevA prakAranA vezadhArImAM vaLI tatpadano prayoga hote chate A yati che' e prakAranA padano prayoga hote chate paramArthathI asatyabhASAnI pravRttimAM paNa te prakAranA prayoga karanAra zrAvakanI paramArthathI asatyabhASAnI pravRttimAM paNa, asaMklezano pariNAma hovAne kAraNe=jitavacananA smaraNapUrvaka jitavacanAnusAra liMgo dvArA nirNaya karIne bhAvayatine ja bhAvayatirUpe svIkAravAno asaMklezarUpa pariNAma hovAne kAraNe, karmabaMdha nathI A yati che e prakArano prayoga karIne temanA pratye upacAra vinaya karavArUpa kRtyathI karmabaMdha nathI, UlaTuM vidhizuddha pariNAma hovAne kAraNe zAstravacananI vidhinA smaraNapUrvaka zramaNanAM liMgo dvArA susAdhuno nirNaya karIne zAstramaryAdA anusAra bhakti karavAno vizuddha pariNAma hovAne kAraNe, mahAnirjarA ja che e pramANe jANavuM. nanuthI gAthAnA uttarArdhanuM utthAna kare che - ahIM rUpasatyanuM svarUpa batAvyuM emAM, sthApatAsatya ja ho; kema ke bhAvayatitvanA bAdhamAM=pAsasthA AdimAM bhAvasAdhupaNAnA bAdhamAM, sthApanAtitvanA AzrayaNanuM ja yuktapaNuM che. ethIkae zaMkAnA nivAraNanA AzayathI, kahe che=gAthAnA uttarArdhathI kahe che - vaLI tajjAtIyamAM ane sadoSamAMebhAvayatitvanA samAna evA jIvatvajAtIyavALA puruSamAM ane sadoSa evA pAsasthAmAM, yatipaNAnI sthApanA pravartatI nathI. di=je kAraNathI, tajjAtIyathI bhinna ane doSarahitamAMetIrthakaramAM vartatA jIvajAtIyathI bhinna ane tIrthaMkarathI viparIta doSa rahita evI jinapratimA AdimAM, sthApanA pravarte che paraMtu anyatra nahi tajjAtIya ane sadoSa vastumAM nahi; kema ke tyAM tajjAtIya ane sadoSavALI vastumAM, tevA prakAranA abhiprAyano abhAva cheeguNasaMpanna puruSanI sthApanA karIne tenI bhakti karavArUpa abhiprAyano abhAva che. te A kahevAyuM che=pUrvamAM kahyuM ke tajjAtIyamAM ane sadoSamAM sthApanA pravartatI nathI paraMtu tajjAtIyathI bhinna doSa rahita vastumAM pravarte che te A, AvazyakaniryuktimAM kahevAyuM che - ubhaya paNa ligamAM che sAvarakarma ane niravaghakarma baLe paNa, sAdhunA vezamAM che ane pratimAmAM bole paNa nathI sAvaghakarma ane niravaghakarma banne paNa nathI, (ethI ligamAM sthApanA thAya nahi ane pratimAmAM sthApanA thaI zake.) (Avazyakaniryukti gAthA-1135) tti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. ane je pramANe AnuM tatva che=pAsasthAmAM sthApanAvikSepo na thaI zake ane jinapratimAmAM sthApanAtikSepo thaI zake e kathananuM tattva che, te pramANe vistArathI adhyAtmamata parIkSAmAM graMthakArazrIe varNana karyuM che ane A rIte pUrvamAM sthApana karyuM ke rUpasatyavALA pAsasthAmAM yatitvanuM sthApana thaI zake nahi e rIte, atadravyamAM=acetanadravyamAM, tadAkAra=jinapratimAdino AkAra, sthApanA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahastha prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA 27 127 che sthApanA satya che. ane kUTadravya kUTaliMgavALA evA yati, rUpa che rUpasatya che, e pramANe prati vizeSa jANavo paraspara bheda jANavo. gharazA bhAvArtha :(pa) rUpasatyabhASA : gAthA-26mAM nAmasatyanuM lakSaNa karyuM tevuM ja rUpasatyanuM lakSaNa che; phakta nAmasatyanA lakSaNamAM nAmaabhiprAyathI labdhaprasarAne sthAne rUpaabhiprAyathI labdhaprasarA vizeSaNa mUkavuM. tethI e prApta thAya ke bhAvArtha vihIna evA pAsatyAdimAM rUpaabhiprAyathI labdhaprasaravALI bhASA=susAdhunA sadazarUpa veza che e prakAranA abhiprAyathI labdhaprasaravALI bhASA, rUpasatya che. A kathanathI rUpa satyabhASAnuM lakSaNa zuM prApta thAya ? te TIkAkArazrI spaSTa kare che - sAdhupaNAnA guNorUpa yatizabdanA bhAvarUpa arthano bAdha jemAM dekhAto hoya tenAthI yukta yativezanA rUpavALI vastumAM upacArane grahaNa karIne pravartatA yatipadathI ghaTita bhASApaNuM je bhASAmAM hoya te bhASA rUpasatya che. pragaTa rIte bhagavAnanA vacanathI viparIta sevanArA vezavALA sAdhumAM A yati che e prakArano yati zabdano upacAra pravarte che tethI tevI bhASAne rUpasatyabhASA kahevAya. vaLI koI yativezavALA sAdhu bhAvathI jinavacanane anukULa pariNativALA nathI paraMtu tathAvidha mAyAthI ke anyavidha koI prayojanathI sAdhuveza grahaNa karIne zuddha vasatimAM nivAsa karavo e rUpa Alaya, navakalpI vihAra karavo e rUpa vihAra ane samitipUrvaka gamanAdi karatA hoya tene joIne koIne bhrama thAya ke A susAdhu che te avasthAmAM tevA liMgadhArI sAdhumAM A yati che e prakArano prayoga karavAmAM Ave te bhAvayatinuM vAcaka vacana che tethI paramArthathI te asatyabhASA che. tevI asatyabhASA bolanAra koI zrAvaka hoya to paNa te vakhate te zrAvakanA cittamAM kusAdhumAM susAdhunI buddhi karavArUpa saMklezano pariNAma nathI paraMtu sAdhvAcAranI samyagu bAhya AcaraNA dvArA bhAvasAdhupaNAno nirNaya karIne te pAsatyAdinI bhakti karavAno asaMklezavALo pariNAma che, tethI zAstravacanAnusAra zuddha pariNAma hovAne kAraNe paramArthathI asatyabhASAmAM paNa karmabaMdhanI prApti nathI paraMtu zAstravacananI maryAdAthI susAdhuno nirNaya karavAno vizuddha pariNAma che ane te pariNAmapUrvaka susAdhunI bhakti karavAno pariNAma che tethI mahAnirjarA ja che, AthI ja aMgAramardaka AcAryarUpa kusAdhumAM susAdhupaNAnI buddhithI ziSyabhAvane dhAraNa karanArA pAMcaso ziSyone bhAvathI saMyamanI prApti thaI. A pramANe rUpasatyanuM lakSaNa karyuM tyAM koIne prazna thAya ke jema jinapratimAmAM tIrthakarapaNuM nathI chatAM tIrthakaranI sthApanA karIne A tIrthakara che tema kahevAthI e bhASA sthApanA satya bane che tema pAsatyAdimAM paNa bhAvayatitvano bAdha hovA chatAM sthApanAtitvanuM AzrayaNa thaI zake. e zaMkAnuM nivAraNa karatAM gAthAnA uttarArdhathI kahe che -
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | baka-1 | gAthA-27, 28 tajjAtImAM ane sadoSamAM sthApanA satyabhASA pravartatI nathI. jema bhAvayati susAdhu che te ja cetana jAtivALA vezadhArI pAsatthA che tethI bhAvayatinI samAna cetanajAtivALA che ane bhAvayatithI viparIta pariNAmavALA hovAthI sadoSa che temAM bhAvayatinI sthApanA karIne A yati che tevo prayoga sthApanAnikSepAnI maryAdAthI thaI zakato nathI. mATe pAsasthAmAM A yati che e prayogane rUpasatya kahI zakAya paraMtu sthApanA satya kahI zakAya nahi. ahIM prazna thAya ke pratimAmAM kema sthApanA satya pravarte che ? tethI kahe che - pratimA tajjAtIyathI bhinna che ane doSa rahita che jIvatvajAtithI rahita che ane sAvadya kRtyarUpa doSathI rahita che, tethI tIrthakaranI sadaza AkRti hoya to "A tIrthakara che' e prakAre sthApanA nikSepAnI maryAdAthI kahI zakAya che. sAvadyakarmavALA pAsatthAmAM bhAvasAdhunI sthApanA karavAno abhiprAya thaI zakato nathI paraMtu sAdhunA sadaza rUpane joIne te vezanA baLathI A yati che tema kahI zakAya che. AthI ja AvazyakaniyuktimAM kahyuM che ke sAdhunA vezamAM sAvadyakarma ane niravadyakarma banne che; kema ke pAsatthAnA vezamAM sAvadyakarma che ane susAdhunA vezamAM niravadyakarma che tethI niravadyakarmavALA evA bhAvayatinI sthApanA sAvadyakarmavALA liMgamAM thaI zake nahi. ane pratimAmAM banne nathI=sAvadyakarma nathI ane niravadya karma paNa nathI, tethI niravadyakarmavALA tIrthakaranI ke susAdhunI sthApanA pratimA AdimAM thaI zake; kema ke pratimA AdimAM sAvadyakarma nahi hovAne kAraNe anumodanAno prasaMga nathI ane pAsatthAmAM sAvadyakarma hovAne kAraNe bhAvayatinI sthApanA karavAmAM Ave to tenA sAvadyakarmanI anumodanAno prasaMga prApta thAya. vaLI pAsatthAmAM sthApanAniSepo na thaI zake ane jinapratimAmAM sthApanAniSepo thaI zake teno vistAra graMthakArazrIe adhyAtmamataparIkSAmAM karyo che tethI jijJAsuone tyAMthI jovAnuM sUcana karela che. A sarva kathanathI sthApanA satya ane rUpasatyano zo bheda prApta thAya che ? te spaSTa karatAM graMthakArazrI kahe che - jIva rahita evA dravyamAM tIrthaMkara Adino AkAra e sthApanA che ane kUTadravyarUpa pAsasthAno veza e rUpa che, e prakArano sthApanA satya ane rUpasatyano bheda che. ll27ll avataraNikA: uktA rUpasatyA / atha pratItyasatyAmAha - avataraNikArya :rUpasatyabhASA kahevAI. have pratItyasatyabhASAne kahe che - gAthA : aviroheNa vilakkhaNapaDuccabhAvANa daMsiNI bhAsA / bhannai paDuccasaccA, jaha egaM aNu mahaMtaM ca / / 28 / /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | sabaka-1 | gAthA-28 129 chAyA : avirodhena vilakSaNapratItyabhAvAnAM darzinI bhASA / bhaNyate pratItyasatyA yathaikamaNu mahacca / / 28 / / anvayArtha: varo=avirodhathI, vivaUpadubhAvAna saMsaLI vilakSaNa pratIya bhAvone jonArI, mA=bhASA, pa saMsthA matraphu=pratIyasatyabhASA kahevAya che. nada=je pramANe, wi=eka-eka vastu, aNu aNu che=anya vastunI apekSAe aNu che, =ane, mahaMta mahat che anya vastunI apekSAe moTI che. 28 gAthArtha : avirodhathI vilakSaNa pratItya bhAvone jonArI bhASA pratItyasatyabhASA kahevAya che. je pramANe ekAekavastu, aNu che=anya vastunI apekSAe aNu che ane mahat che anya vastunI apekSAe moTI che. ll28II TIkA : avirodhena=nimittabhedopadarzanAdvirodhaparihAreNa, vilakSaNAnAM nimittabhedamantareNaikapratisandhAnA'gocarANAM, pratItyabhAvAnAM sapratiyogikapadArthAnAM darzinI bhASA, yathA ekaM phalAdi phalAntarApekSayA'Nu mahacceti, evamanAmikA kaniSThApekSayA dIrghA madhyamApekSayA hrasvA cetyAdyapyUhyam, nimittaantroprane tu pRSTaveya 28aaaa . TIkArya : varoghara pRvem II avirodhathI-nimittanA bhedanA upadarzanane kAraNe virodhanA parihArathI koI vastune koI apekSAe nAnI batAvavI hoya tyAre konI apekSAe nAnI che ? te rUpa nimitanA bhedanA upadarzanane kAraNe te vastune nAnI kahevAmAM virodhano parihAra thavAthI, vilakSaNa evA pratIya bhAvone=nimittabheda vagara eka pratisaMdhAnanA aviSaya evA sapratiyogika padArthone, dekhADanArI bhASA (pratItyasatyabhASA kahevAya che ATaluM kathana gAthAnusAra ahIM joIe.) je pramANe eka phaLAdi phaLAntaranI apekSAe aNu che ane anya phaLanI apekSAe mahAnuM che. A rIte anAmikA AMgaLI kaniSThA AMgaLInI apekSAe dIrgha che ane madhyama AMgaLInI apekSAe hasva che. ItyAdi paNa vicAravuM. vaLI nimittAtaranA upadarzanamAM=koIka apekSAe nAnI kahelI hovA chatAM tenAthI anya nimittAtaratA dekhADavAmAM, te vastu nAnI na hoya to A bhASA=pratItyabhASA, mRSA ja che. 28
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | baka-1 | gAthA-28, 29 bhAvArtha(1) pratItyasatyabhASA : jema eka phaLa anya phaLanI apekSAe kadamAM nAnuM hoya tyAre bhASA bolanAra puruSa kahe ke A phaLa A phaLanI apekSAe nAnuM che te vakhate te bolanAra puruSa te nAnuM kahevAmAM nimittabheda batAve che, tethI koI anya phaLa tenAthI paNa nAnuM hoya te nimittanI apekSAe tene nAnuM kaheluM nahi hovAthI virodhano parivAra thAya che. AvA vilakSaNabhAvo nimittabheda vagara eka pratisaMdhAnanA viSaya banatA nathI=koIkanI apekSA rAkhyA vagara AnI apekSAe nAnuM ane AnI apekSAe moTuM e prakAre nimittabheda vagara A AnAthI nAnuM che athavA A AnAthI moTuM che e prakAranA pratItinA viSaya banatA nathI. AvA bhAvone pratItyabhAvo kahevAya che=Ane AzrayIne A nAnuM ane Ane AzrayIne A moTuM e prakAre pratItine AzrayIne jaNAvanArA bhAvo che. nyAyanI paribhASAmAM temane sapratiyogika padArtho kahevAya che arthAt A vastumAM rahelA aNupaNAno pratiyogI A padArtha che ane A vastumAM rahelA gurupaNAno pratiyogI A padArtha che. jema caNoThImAM rahelA aNupaNAno pratiyogI bora padArtha che ane boramAM rahelA gurupaNAno pratiyogI caNoThI padArtha che. AvA padArthone jonArI bhASA te pratItyasatyabhASA che. jema caNoThIne joIne koI kahe ke phaLAntararUpa boranI apekSAe caNoThI aNu che ane caNoThInI apekSAe bora mahAna che. A prakArane kahenArI bhASA pratItyasatyabhASA kahevAya che. A rIte ja kaniSThA AMgaLInI apekSAe anAmikA AMgaLIne dIrgha kahevAya che ane madhyamA AMgaLInI apekSAe anAmikAne hRsva kahevAya che. A rIte A vastu AnA karatAM adhika zveta che ane A vastu AnA karatAM alpa zveta che ityAdi pratIti anusAra yathArtha padArthane kahenArI bhASA pratItyasatyabhASA che. vaLI te satyabhASAne ja koIka nimittAntarane batAvIne kahe to te bhASA mRSA ja thAya. jema anAmikA AMgaLI kaniSThAnI apekSAe dIrgha hovA chatAM madhyamA AMgaLIrUpa nimittAntarane batAvIne tene dIrtha kahevAmAM Ave te te bhASA prayogano viSaya anubhava anusAra nahi hovAthI te bhASA mRSA ja che. 28 avataraNikA - nanvekasyaiva kathamaNutvamahattvAdinAnApariNAmasamAvezaH, virodhAt, na caikajJAnajJeyatvAnna virodhaH tajjJAnA'pramAtvasyaivA''pAdyatvAdityAzaGkAyAmAha - avataraNikArca - eka ja vastumAM aNupaNuM ane mahatpaNuM AdirUpa aneka pariNAmano samAveza kevI rIte thAya? arthAt thaI zake nahi; kema ke virodha che=je aNu hoya te mahat kahevAya nahi ane je mahad hoya te
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-29 aNu kahevAya nahi e rUpa virodha che. ane ekajJAnathI joyapaNuM hovAne kAraNe=nAnI, moTI ane tenAthI moTI ema traNeya vastune AzrayIne eka vastumAM AnI apekSAe A aNu che, AnI apekSAe A mahatva che e prakAranuM ekajJAnathI joyapaNuM hovAne kAraNe, virodha nathI=eka ja vastumAM A aNu che te koIka padArthanI apekSAe jaNAI rahyuM che koI anya padArthanI apekSAe mahat che tema jaNAI rahyuM che mATe virodha nathI ema na kahevuM; kema ke te jJAnanA apramApaNAnuM ja ApAdhapaNuM che eka ja vastumAM aNutva ane mahatvanA virodhijJAnanA apramApaNAnuM ja ApAdhapaNuM che e prakAranI AzaMkAmAM kahe che - gAthA : bhinnanimittattaNao, Na ya tesi haMdi bhaNNai viroho / vaMjayaghaDayAIyaM hoi NimittaM pi iha cittaM / / 29 / / chAyA : bhinnanimittatvato na ca teSAM handi bhaNyate virodhaH / vyaJjakaghaTakAdikaM bhavati nimittamapIha citram / / 29 / / anvayArtha : - minimittadrgo=ane bhinnanimitapaNuM hovAthI, tesikateono=vilakSaNa evA pratItyabhAvono, virodo virodha, IMdi mAphikakharekhara (virodha) kahevAto nathI. ahIM pratIyabhAvonA viSayamAM, vaMna urphayaM vyaMjaka-ghaTakAdi, vitta mitta pi=citra limita paNa, dopha hoya che. ra9 gAthArtha : ane bhinnanimitapaNuM hovAthI teono vilakSaNa evA pratItyabhAvono, virodha kharekhara (virodha) kahevAto nathI. ahIM pratItyabhAvonA viSayamAM, vyaMjaka-ghaTakAdi citra nimitta paNa hoya che. ra9ll TIkA - ___ na ca teSAM vilakSaNapratItyabhAvAnAM, handIti upadarzane bhaNyate virodhaH, kutaH ? bhinnanimittakattvAt, evaM cA'NutvamahattvAdayo na viruddhAH bhinnanimittakatvAt sattvAsattvavaditi prayogo draSTavyaH / nanu sattvAsattvayoriva cANutvamahattvayornekarUpaM bhinnanimittakatvaM 'ayamasmAdaNuH' itivad 'ayamasmAtsan' ityavyapadezAditi vaiSamyamityata Aha-iha-prakRte, nimittamapi vyaJjakaghaTakAdikaM citraM anekaprakAraM bhavati / tathAhi-aNutvamahattvAdInAM vyaJjakapratiyogyAdirUpanimittabhedaH
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-29 'sattvAsattvAdInAM ca dravyakSetrakAlabhAvarUpaghaTakasvabhAvanimittabhedaH, dravyAdInAM sattvAsattvaghaTakatvaM ca tadavyatirekAdatiriktasattvaniSedhAdityanyatra vistaraH / ekatraiva mahIruhe mUlazAkhAdyavacchitrasaMyogatadabhAvAdInAmavacchedakarUpanimittabheda ityAhanIyam / aNutvamahattvAdInAM virodha eva na kalpyata iti kimamunA prayAseneti cet ? hanta! tarhi kaniSThApekSayA'pi hasvatvamanAmikAyAM kiM na syAditi dig / / 29 / / TIkArya : 2..... sthAti vim II gAthAmAM 'tri' zabda upadarzanamAM che=samukhabhAva karavA arthe che. ane teono=vilakSaNa pratItya bhAvono, virodha kahevAto nathI. kema virodha kahevAto nathI ? tethI kahe che - bhivanimittakapaNuM che ane A rIte pUrvamAM kahyuM e rIte, aNutva-mahatvAdi viruddha nathI ekavastumAM prApta thavAmAM viruddha nathI; kema ke bhinna nimittakapaNuM che satva, asatva AditI jema, e pramANe prayoga jANavo anumAnano prayoga jANavo. na'thI zaMkA kare che - ane sattAsattvanI jema aNatva, mahattvanuM ekasvarUpavALuM bhinnanimitapaNuM nathI; kema ke A AnAthI aNu che enI jema A AnAthI sat che e prakArano avyapadeza che ethI vaiSamya che=pUrvamAM karAyelA anumAna prayogamAM daSTAMtanuM vaiSamya che, ethI kahe chegAthAnA uttarArdhathI kahe che. ahIM prakRtimAM pratIti satyabhAvomAM, nimitta paNa vyaMjaka ane ghaTakAdirUpa citra che-aneka prakAra vALuM che. te A pramANe che=bhaMjaka ane ghaTaka ane avacchedakarUpa nimittabheda A pramANe che. aNutva, mahattva AdinuM vyaMjaka pratiyogI AdirUpa nimitabheda che ane sattAsattAdinuM dravya, kSetra, kALa bhAvarUpa ghaTaka svabhAvarUpa nimittabheda che; kema ke dravya AdinuM sattAsattvanuM ghaTakapaNuM teno avyatireka hovAthI atirikta sattvanA niSedhathI che=te dravyamAM vartatA dravyAdinA satvano avyatireka hovAthI atirikta evA dravya-kSetrAdimAM tenuM satva nathI tenA viSedharUpa asatvathI che. e prakAre anyatra vistAra che.=saMndAsatvanA ghaTakaviSayaka anya graMthomAM vistRta carcA che. vaLI avacchedakarUpa anya nimittabheda batAve che - eka ja vRkSamAM mULa zAkhAthI avacchinna saMyoga ane tad abhAva AdinuM mUlAvacchinna saMyoga ane zAkhAvacchinna saMyoganA abhAva AdinuM avacchedakarUpa nimitabheda che. ItyAdi vicAravuM. ahIM pUrvapakSI kahe ke aNutva, mahattva Adino virodha ja kalpAto nathI= vastumAM Aputva, mahattva tathI e prakAre svIkArAya che paraMtu eka vastumAM aNutva, mahattva Adino virodha ja kalpAto nathI
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | sabaka-1 | gAthA-29 133 ethI A prakAranA prayAsathI zuM ?-pUrvamAM graMthakArazrIe anumAna karyuM ke aNutva, mahattva Adino virodha nathI; kema ke bhinnanimittakapaNuM che satva, asattvanI jema. ane tyArapachI satva asatvamAM ane aNutva, mahatvamAM bhinna prakAranAM nimitto che tenI spaSTatA karI e prakAranA prayAsathI zuM ?. e pramANe jo pUrvapakSI kahe to graMthakArazrI dattathI kahe che - to kaniSThAnI apekSAthI paNa=kaniSThA AMgaLInI apekSAthI, paNa anAmikA AMgaLImAM paNa hrasvatva kema na thAya ? arthAt hrasvatvano vikalpa thaI zake che tema mAnavuM paDe e pramANe dizA sUcana che. ll19l bhAvArtha : avataraNikAmAM zaMkA karela ke ekajJAnazeyapaNuM hovAthI amutva, mahattva AdimAM virodha nathI ema na kahevuM. temAM hetu kahela ke jema zaktimAM A rajata che tevuM zeya ekajJAnamAM pratIta thatuM hovA chatAM apramANabhUta che tema aNutva, mahattva AdinuM jJAna paNa apramANabhUta che tema ja svIkAravuM joIe. te zaMkAnA nivAraNa mATe kahe che - aNutva, mahattvAdirUpe vilakSaNa pratItyabhAvono paraspara virodha kahevAto nathI; kema ke bhinna padArthanI apekSAe te vastumAM aNutvabhAva che ane bhinna padArthanI apekSAe te vastumAM mahattvabhAva che. vaLI A kathanane anumAnanA prayogathI graMthakArazrI spaSTa kare che -- eka vastumAM pratIta thatA aNutva, mahattva Adi bhAvo viruddha nathI; kema ke bhinnanimittaka aNutva bhAvanI pratIti che ane bhinna nimittaka te ja vastumAM mahattvanI pratIti che. jema eka ja vastumAM syAdvAdI te vastune potAnA svarUpe sasvarUpe svIkAre che ane te ja vastune parasvarUpe asatarUpe svIkAre che tethI eka ja vastumAM sattvano ane asattvano virodha nathI tema eka ja vastumAM aNutva, mahattva Adi bhAvono virodha nathI. A kathanathI e phalita thAya ke syAdvAdane mAnanAra koIka vyakti eka ja vastumAM aNutvano ane mahattvano virodha mAne che ane sattva ane asattvamAM virodha mAnatI nathI, tethI graMthakArazrIe sattva, asattatvavat e dRSTAMta dvArA eka ja vastumAM aNutvano ane mahattvano virodha nathI tema sthApana karela che. ane bhinna nimittakapaNArUpa hetu pratyakSathI siddha che A prakArano anumAna prayoga karyo tyAM syAdvAdane mAnanAra paNa aNutvano ane mahattvano virodha che tema svIkAranAra pUrvapakSI kahe ke tame je sattAsattvanuM dRSTAMta ApyuM te dRSTAMtamAM vaiSamya che tethI te dRSTAMtanA baLathI eka vastumAM aNutva, mahattvano virodha nathI tema svIkArI zakAya nahi. dRSTAMtanuM vaiSamya pUrvapakSI spaSTa kare che - sattAsattvamAM jevuM nimittapaNuM che tevuM aNutva, mahattva AdimAM nimittapaNuM nathI.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-29 kema nathI ? te spaSTa karatAM kahe che - A caNoThI A bora karatAM aNu che e prakAre aNutvano prayoga thAya che tema A dravya AnAthI satuM che evo prayoga thato nathI mATe "bhinnanimittakapaNuM je tame heturUpe kahyuM te sattvAsattvamAM samAna nathI. A prakAranI pUrvapakSInI zaMkAnuM nivAraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - pratItyasatyabhAvomAM nimitto paNa traNa prakAranAM che. (1) vyaMjaka, (2) ghaTaka ane (3) avacchedaka. A traNene graMthakArazrI kramasara spaSTa kare che -- aNutva, mahattva, hRsvatva dIrghatva ityAdi prayogomAM vyaMjaka pratiyogI AdirUpa nimittabheda che=bhaMjaka pratiyogI ane vyaMgya anuyogIrUpa nimittabheda che. jema caNoThI ane bora be vastu paDelI hoya te vakhate caNoThImAM boranI apekSAe abhutva che, tethI caNoThImAM rahela aNutvano bhaMjaka bora che, mATe caNoThInA aNutvano bhaMjaka evo bora pratiyogI che ane vyaMgya evI caNoThI anuyogI che e rUpa nimittabhedane kAraNe caNoThImAM aNutvanI pratIti thAya che. vaLI caNoThIthI anya koI nAnI vastu hoya to te vastu caNoThInA mahattvanI abhivyaMjaka bane che, tethI vyaMjaka evI te vastu pratiyogI bane che ane vyaMgya evI caNoThI anuyogI bane che ane tenAthI caNoThImAM mahattvanI pratIti thAya che. A rIte eka ja caNoThImAM bhinna bhinna vyaMjaka pratiyogI AdirUpa nimittabhedathI aNuta, mahattvanI pratIti thAya che. vaLI eka ja vastumAM dravyakSetrakALabhAvarUpa ghaTaka svabhAvanA nimittabhedathI sajvAsattvanI pratIti thAya che. jema A dravyarUpe, A kSetrarUpe, A kALarUpe ane A bhAvarUpe A vastu sat che mATe temAM sattva che, ane anya dravyakSetrAdinI apekSAe te vastu asat che mATe te vastumAM asattva che. te ja kathanane spaSTa karatAM TIkAkArazrI eka vastunA sattAsattvanuM ghaTaka dravya kSetra, kALa, bhAva kaI rIte thAya che ? te batAvatAM kahe che - te vastunA dravyakSetrakALabhAvanA avyatirekathI atirikta dravya, kSetra, kALa, bhAvane AzrayIne te vastunA sattvano niSedha karAyo che arthAt je vastu je dravyarUpe che, je kSetramAM che, je kALamAM che ane je bhAvarUpe che tenA atirekathI atirikta evA arthAtu bhinna evA dravyarUpe, bhinna evA kSetrarUpe, bhinna evA kALarUpe ane bhinna evA bhAvarUpe te vastuno niSedha karAyo che. tethI bhinna nimittathI te vastunuM sattva che ane bhinna nimittathI te vastunuM asattva che ane te bhinna nimittano ghaTaka dravya, kSetra, kALa, bhAva che. vaLI eka ja vRkSanA mULanA sthAnamAM vAMdaro beThelo hoya ane tenI zAkhAnA sthAnamAM vAMdara na hoya te vakhate te vRkSamAM vAMdarAno saMyoga ane vAMdarAnA saMyogano abhAva prApta thAya che te bannemAM avacchedakarUpa nimitta bheda che, AthI mUlAvacchedana kapisaMyoga, che zAkhAvacchedana kapisaMyoga nathI tevI pratIti thAya che tethI pratIyasatyabhAvone kahenArI bhASA pramANabhUta che.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-29, 30 135 ahIM pUrvapakSI kahe ke tame anumAna karIne sthApana karyuM ke aNutva, mahattva Adi bhAvono virodha nathI; kema ke bhinnanimittapaNuM che ane temAM sattvAsattvanI jema dRSTAMta ApyuM, te tamAro prayAsa vyartha che; kema ke eka vastumAM aNutva ane mahattva paraspara virodhI hovAthI rahI zake nahi tema ame kahetA nathI paraMtu dekhAtI caNoThI, caNoThIrUpe dekhAya che, pudgalarUpe dekhAya che. vasturUpe dekhAya che, paNa temAM aNutva nAmano dharma dekhAto nathI ke koI mahattva nAmano dharma dekhAto nathI. phakta jonAra puruSa koI anya vastune joIne kahe che ke A caNoThI aNu che, AthI ja borane joIne koI kahe ke A caNoThI boranI apekSAe aNu che eTalA mAtrathI te caNoThImAM aNutva nAmano dharma niSpanna thato nathI mATe eka vastumAM aNutva ane mahattva nAmanA dharmo ja nathI, phakta te prakAre vastune joIne kalpanAnA vikalpamAtra che, tethI tame je virodhano parihAra karavA mATe prayAsa karyo te vyartha che. tene graMthakArazrI kahe che - jo caNoThImAM boranI apekSAe aNutvanI pratIti thAya che te aNutva caNoThImAM na ja hoya ane bolanAranI kalpanAnI apekSAe hoya to kaniSThA AMgaLInI apekSAe anAmikA AMgaLImAM hrasvatva kema na thAya ? arthAt thaI zakeete prakArano prayoga bolanAranI apekSAe thato hoya to te karI zake, vastutaH anAmikAmAM koI puruSa kaniSThA AMgaLInI apekSAe hRsvatva kahe to A vacana mRSA che ema prAmANika vicArakane saMmata che, tethI anAmikAmAM kaniSThA AMgaLInI apekSAe hrasvatva nathI, tethI nakkI thAya che ke madhyamAnI apekSAe anAmikAmAM hrasvatvano prayoga satya che ema svIkAravuM joIe; kema ke tema sarvano anubhava svIkAre che tethI pratIti anusAra madhyamAnI apekSAe anAmikAmAM hrasvatva pratItyasatya che ema mAnavuM joIe, phakta anAmikAmAM rahela hRsvatva madhyamAthI abhivyakta thAya che ane madhyamA AMgaLInI apekSA rAkhyA vagara abhivyakta thatuM nathI tema mAnavuM joIe, mATe padArthamAM aNutva, mahattva Adi bhAvono virodha nathI, tethI anubhava anusAra bolanAranuM te vacana pratItyasatya che tema mAnavuM joIe, e prakArano graMthakArazrIno Azaya che. rilA avataraNikA : nanu aNutvamahattvAdayo na bhAvAH, parApekSapratibhAsaviSayatvAt, ye ye bhAvAste na parApekSapratibhAsaviSayA yathA rUpAdayaH, tathA ca pratItyabhASA'pyasatyaiva tucchaviSayatvAditi cet ? ucyate - avataraNikArya : 'nathI zaMkA kare che - aNuva, mahatvAdi bhAvo nathI=vastumAM aNuva, mahatva Adi nAmanA dharmo nathI; kema ke paranI apekSAthI pratibhAsanuM viSayapaNuM che. hetunI sAdhyanI sAthe vyApti batAvavA arthe kahe che - je je bhAvo che=vastumAM je je bhAvo vidyamAna che, te paranI apekSAe pratibhAsanA viSaya
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-30 vALA nathI, je pramANe rUpAdi=ghaTAdimAM pratibhAsamAta thatA rUpAdi ane te rIte=pUrvamAM anumAnathI siddha karyuM ke vastumAM paranI apekSAe pratibhAsamAna thatA aNutva, mahattva Adi bhAvo nathI te rIte, pratItyabhASA paNa asatya ja che=aNutva, mahattva Adi pratibhAsamAna bhAvo to asatya che paraMtu evA bhAvone kahenArI pratItyasatyabhASA paNa asatya ja che; kema ke tucchaviSayapaNuM che=te bhASAnA viSayarUpa bhAvo vastumAM nathI tethI te bhAvonA Azraya vagara tevA bhAvone kahenArI te bhASA hovAthI viSayanA abhAvavALI te bhASA che. e pramANe zaMkAkAra kahe to graMthakArazrI teno uttara Ape che - bhAvArtha: zaMkAkAra paramANumAM aNutvane svIkAre che ane skaMdhamAM mahattvane svIkAre che paraMtu je bAdara skaMdho che temAMthI koIka vastune joIne kahevAya che ke A vastu AnAthI aNu che jema borathI caNoThI aNu che ane caNoThIthI bora mahat che. te sthAnamAM paramArthathI caNoThImAM aNutva dharma nathI ke boramAM mahattva dharma nathI, phakta borane joIne caNoThImAM aNutvano pratibhAsa thAya che ane caNoThIne joIne boramAM mahattvano pratibhAsa thAya che. A prakAre zaMkAkAra mAne che ane potAnA kathanane daDha karavA arthe anumAnano prayoga kare che padArthamAM aNutva, mahattva Adi bhAvo nathI; kema ke svataH teno pratibhAsa thato nathI paraMtu paranI apekSAe teno pratibhAsa thAya che. vaLI potAnA anumAnane daDha ka2vA arthe kahe che ke je je bhAvo padArthamAM che te bhAvo paranI apekSAe pratibhAsanA viSaya thatA nathI, paraMtu jovAmAtrathI ja teno pratibhAsa thAya jema ghaTAdi vastune jovAmAtrathI ja temAM rahelA rUpAdibhAvo dekhAya che. A rIte anumAna dvArA padArthamAM aNutva, mahattva Adi bhAvo nathI te batAvyA pachI tenAthI zuM phalita thAya che te batAvatAM kahe che vastumAM aNutva, mahattva Adi bhAvo nahi hovAthI tevA bhAvone kahenAra pratItyabhASA paNa asatya ja che; kema ke te bhASAnA viSayabhUta bhAvo vastumAM nathI tethI aviSayabhUta bhAvone kahenArI bhASA hovAthI asatya ja che. tene graMthakArazrI uttara ApatAM gAthAmAM kahe che=pUrvapakSInA te kathananuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che gAthA: chAyA : te hoMti parAvekkhA vaMjayamuhadaMsiNo tti Na ya tucchA / diTThamiNaM vecittaM sarAvakappUragaMdhANaM / / 30 / / te bhavanti parApekSA vyaJjakamukhadarzina iti na ca tucchAH / dRSTamidaM vaicitryaM zarAvakarpUragandhayoH / / 30 / /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-30 137 anvayArtha: te te=pratItyabhAvo, vaMna mudasitt=vyaMjakamukhadarzI chatA, paraverA vi=paranI apekSAvALA che, utta=ethI, tucha tuccha, ja va=tathI ja=asat nathI ja, phar=A, vecatta-vacitra, saravipUrA = zarAva ane kapUranI gaMdhanuM, hiduM jovAyuM che. 30 gAthArtha : te pratIyabhAvo, vyaMjakamukhadaza chatA paranI apekSAvALA che, ethI tuccha nathI ja asat nathI ja, A vaicitrya zarAva ane kapUranI gaMdhanuM jovAyuM che. lla || TIkA : te-pratItyabhAvAH, vyaJjakamukhadarzinaH pratiniyatavyaJjakavyaGgyAH santaH parApekSA iti na ca-naiva tucchAH, pratiyogyanusmaraNamatra sapratiyogikajJAnasAmagrIsampAdanArthaM na tu vikalpazilpakadarthanArthamiti mAva: | - atha dharmijJAnasAmagryA eva dharmajJAnasAmagrItvAtkathamaNutvamahattvAdidharmijJAne tajjJAnahetuvilamba ityata Aha-dRSTaM sAkSAtkRtam, idaM vaicitryaM kecid bhAvAH sahakArivyaGgyarUpAH kecicca na tatheti vailakSaNyam zarAvakarpUragandhayoH, karpUragandho hi svarasata eva bhAsate zarAvagandhastu jlsmprkaaliti TIkArya : te .... nasampati ! te=pratItyabhAvo, vyaMjakamukhadarzI=pratiniyata vyaMjakathI vyaMgya chatA, paranI apekSAvALA che ethI tuccha nathI ja. ahIM=pratItyabhAvonA bodhamAM, pratiyogInuM anusmaraNa sapratiyogika jJAnanI sAmagrInA saMpAdana mATe che=je je sapratiyogika jJAna hoya tenI sAmagrI pratiyogInuM anusmaraNa che te batAvavA mATe che, paraMtu vikalpazilpanI kadarthanA mATe nathI=pratItyA bhAvomAM pratiyogInuM smaraNa che tenAthI pratItyabhAvo vAstavika nathI, vikalpanA zilpathI nirmANa thayelA che te batAvavA mATe nathI, e prakArano bhAva che. gAthAnA uttarArdhanuM utthAna karatAM kahe che - gharmijJAnanI sAmagrInuM ja dharmajJAnasAmagrIpaNuM hovAthI dhaTarUpadharmI jJAnanI sAmagrIrUpa cakSa AdinuM ja ghaTaniSTha dharmanA jJAnanI sAmagrIpaNuM hovAthI kevI rIte aNutva, mahattva AdinA dharmajJAnamAM tenA jJAnanA hetuthI vilaMba che aNutva, mahatva AdinA jJAnanA hetu evA pratiyogInA anusmaraNane kAraNe dharmIzAna thayA pachI vilaMbathI amutva, mahatva AdinuM jJAna che. ethI kahe
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-30 A vaicitrya=keTalAkabhAvo sahakArI vyaMgyarUpa che ane keTalAka tevA nathI e vailakSmaNya, zarAvamAM ane kapUragaMdhamAM dRSTa che=sAkSAtkRta che; 'ddi'=je kAraNathI, kapUragaMdha svarasathI ja bhAse che vaLI zarAvagaMdha jalasamparkathI ja bhAse che. 'kRti' zabda gAthAsparzI TIkAnI samApti mATe che. bhAvArtha: 138 che - avataraNikAmAM pUrvapakSIe anumAnathI sthApana karyuM ke vastumAM bIjAnI apekSAe bhAsamAna chatA aNutva, mahattva Adi bhAvo paramArthathI vastumAM nathI. tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - vastumAM rahelA pratItyabhAvo pratiniyata bhaMjakathI vyaMgya che tethI paranI apekSA che eTalA mAtrathI te tuccha nathI. Azaya e che ke caNoThImAM aNutvanI pratIti pratiniyata evA bora Adi vyaMjakathI vyaMgya che tethI caNoThImAM rahelA aNutva dharmano bodha para evA boranI apekSAe thAya che eTalA mAtrathI te bhAvo tuccha nathI paraMtu caNoThImAM tevuM aNutva vAstavika raheluM che. ahIM prazna thAya ke jo caNoThImAM aNutva vAstavika hoya to jema caNoThImAM raheluM rUpa cakSuthI dekhAya che tema aNutva kema dekhAtuM nathI ane pratiyogInuM smaraNa thAya=aNutvano pratiyogI je bora che tenuM smaraNa thAya tyAre ja kema dekhAya che ? tethI graMthakArazrI kahe che keTalAMka jJAno cakSu Adi indriyonA viSayathI thAya che ane keTalAMka jJAno pratiyogInA anusmaraNathI thAya che, tethI aNutva, mahattva e sapratiyogika jJAna che ane tenI sAmagrI pratiyogInuM smaraNa che ane te pratiyogika jJAnanI sAmagrI maLe to ja aNutvano bodha thAya che. topaNa caNoThImAM rahelA aNutvanuM jJAna vikalponI kalpanAnI kadarthanArUpa che tema nathI paraMtu caNoThImAM vAstavika rIte aNutva dharma rahela che, phakta teno bodha sAkSAt cakSuthI thato nathI paraMtu pratiyogInuM smaraNa thAya tyAre tene AzrayIne caNoThI AdimAM rahelA aNutvanuM jJAna thAya che. ahIM koI zaMkA kare ke caNoThIrUpa dharmInA jJAnanI sAmagrI caNoThImAM rahelA rUpAdi dharmanA jJAnanI sAmagrI che, tethI cakSu AdinA sAMnidhyane pAmIne jema caNoThInuM jJAna thAya che tema caNoThImAM rahelA rUpAdi dharmanuM paNa jJAna thAya che. jyAre caNoThI AdimAM rahelA aNutva, mahattva AdinA jJAnamAM pratiyogInA anusmaraNa jJAnane hetu kahevAmAM Ave to cakSuthI caNoThIne jotAnI sAthe aNutva, mahattvanuM jJAna thatuM nathI paNa vilaMbathI thAya che, tethI nakkI thAya che ke caNoThI AdimAM aNutva, mahattva dharmo nathI, AthI caNoThIne jotAnI sAthe aNutva, mahattva AdinuM jJAna thatuM nathI paraMtu caNoThI Adi vastune joyA pachI tenAthI anyavastune joIne ke anya vastunuM smaraNa karIne vilaMbathI aNutva, mahattvanI upasthiti thAya che. A prakAranI zaMkAnuM nivAraNa ka2vA arthe graMthakArazrI gAthAnA uttarArdhathI kahe che -
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-30 139 zarAvamAM paNa gaMdha che ane kapUramAM paNa gaMdha che, chatAM kapUrane jotAnI sAthe kapUramAM rahelI gaMdha svarasathI ja bhAsamAna thAya che ane navuM mATInuM zakoruM hoya to temA gaMdha hovA chatAM pANI nAkhavAthI ja te abhivyakta thAya che te rIte caNoThIrUpa vastumAM rahela rUpAdi dharmo svataH abhivyakta thAya che kapUranI gaMdhanI jema, vaLI caNoThImAM rahela aNutva, mahattva Adi bhAvo pratiyogInA smaraNathI abhivyakta thAya che jema jalanA saMparkathI zarAvanI gaMdha, tethI jema kapUramAM paNa gaMdha vAstavika che ane zarAvamAM paNa gaMdha vAstavika che, tema caNoThImAM rUpAdi paNa vAstavika che ane pratiniyata vyaMjakathI vyaMgya evA aNutva, mahattva Adi dharmo zarAvanA gaMdhanI jema vAstavika che, mATe pratItyabhASA asatya che ema je avataraNikAmAM pUrvapakSIe sthApana kareluM te saMgata nathI. TIkA : na ca jalasamparkAccharAve'bhinavagandha evotpadyate na tu prAgutpanna eva gantho'bhivyajyata iti, pRthvItvena pUrvamapi tatra gandhAvazyakatvAt tannAzAdikalpanAyAM mAnAbhAvAd, vilakSaNAgnisaMyogAdInAmeva pRthivIgandhanAzakatvAcceti dig / evaM dvitvAdikamapyapekSAbuddhivyaGgyameva na tu tajjanyaM, caitrIyApekSAbuddhijanitadvitvasya maitrasyA'pi pratyakSatvaprasaGgAt, dvitve ca na caitrIyatvamasti yena caitrIyadvitve caitrIyApekSAbuddhezcaitrIyadvitvapratyakSa caitrIyadvitvasya ca hetutvaM syAdityanyatra vistara iti kimatiprasaGgena! / / 30 / / TIkArya : =..... fmatiprasana| jalavA saMparkathI zarAvamAM abhinava ja gaMdha utpanna thAya che paraMtu pUrvamAM utpanna thayelI gaMdha ja abhivyakta thAya che ema na kahevuM; kema ke pRthvIpaNAvaDe karIne tyAM=zarAvamAM, pUrvamAM paNa gaMdhanuM AvazyakapaNuM che. ahIM koI zaMkA kare ke pRthvInA zarAvamAM paNa pAkakALamAM gaMdhano nAza thAya che tethI jalanA saMparkathI gaMdha abhivyakta thatI nathI paraMtu navI gaMdha ja utpanna thAya che tethI bIjo hetu kahe che - tenA nAzAdinI kalpanAmAMkapRthvInA gaMdhano nAza ane jalathI zarAvamAM abhinava gaMdhanI utpattinI kalpanA karavAmAM, koI pramANa nathI. ahIM prazna thAya ke vRkSAdiMrUpa pRthvIne agnithI bALavAmAM Ave che tyAre temAM gaMdhano nAza thato dekhAya che tema zarAvamAM paNa gaMdhano nAza svIkArIe to zuM vAMdho ? tethI trIja hatu kahe che. vilakSaNa agnisaMyoga AdinuM ja zarAvatI pAkakriyAmAM je prakArano agni saMyoga che tenAthI vilakSaNa agni saMyoga AdinuM ja, gaMdhanuM tAzakapaNuM che e pramANe dizAsUcana che.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-30 A rIte graMthakArazrIe zarAvamAM jalanA saMparkathI abhivyakta thatI gaMdhanA udAharaNathI padArthamAM rahelA aNutvAdi dharmo vyaMja kanA nimittathI abhivyakta thAya che tema sthApana karyuM tyAM taiyAyikano mata batAvIne te paNa saMgata nathI te batAvavA arthe kahe che - A rIte je rIte padArthamAM ANutva, mahattvAdi dhamAM rahelA che ane apekSAbuddhithI vyaMgya che e rIte, dvivAdika paNa apekSAbuddhithI vyaMgya ja che paraMtu tajjanya nathIetaiyAyika je prakAre dvivAdine apekSAbuddhijanya svIkAre che te prakAre dvivAdi apekSAbuddhi javya nathI; kema ke caitrIya apekSAbuddhijanita dvittA maitrane paNa pratyakSatvano prasaMga che ane dvitvamAM caitranI apekSAbuddhithI janya evA dvitvamAM, caitrIya nathI, jethI caitrIya dvitvamAM caitrIya apekSAbuddhinuM ane caitrIya dvitvanA pratyakSamAM caitrIya dvivanuM hetupaNuM thAya e prakAre anyatra vistAra che ethI atiprasaMgathI saryuM vastumAM dvitva Adi apekSAbuddhi vyaMgya che tema sthApana karyuM tethI dvitvane apekSAbuddhijanya svIkAravAne kAraNe maitrane paNa dvitvanA pratyakSanA atiprasaMganI je prApti hatI te atiprasaMganI prApti nathI. 30 bhAvArtha - pUrvamAM graMthakArazrIe yuktithI sthApana karyuM ke padArthamAM aNutva, mahattva Adi dharmo rahelA che ane tenI abhivyakti pratiniyata vyaMja kathI thAya che ane temAM dRSTAMta tarIke zarAva batAvyuM ane kahyuM ke jema zarAvamAM jalanA saMparkathI gaMdha abhivyakta thAya che tema pratiniyata vyaMjakathI aNutva, mahattvAdi dharmo abhivyakta thAya che. tyAM koI zaMkA kare che ke jalanA saMparkathI zarAvamAM navI gaMdha utpanna thAya che paraMtu pUrvamAM utpanna thayelI gaMdha ja jalathI abhivyakta thatI nathI, tethI zarAvanA dRSTAMtathI abhutva, mahattvAdi vastumAM che ane pratiniyata vyaMjakathI vyakta thAya che tema sthApana karI zakAya nahi. tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - zarAva pRthvIrUpa che tethI jalanA saMparka pUrve paNa temAM gaMdha svIkAravI Avazyaka che. ahIM pUrvapakSI kahe ke mATImAM gaMdha hatI paraMtu zarAvane agnimAM jyAre pakavavAmAM Ave che tyAre te mATImAM rahelI gaMdha nAza pAme che mATe zarAvamAM gaMdha nathI paraMtu jalanA saMparkathI ja temAM gaMdha utpanna thAya che. tene graMthakArazrI kahe che - zarAvane pakavavAnI kriyAthI zarAvamAM rahelI gaMdhano nAza thayo ane jalano saMparka thavAthI zarAvamAM navI gaMdha utpanna thaI te pramANe kalpanA karavAmAM koI pramANa nathI, svakalpanAmAtra ja che. ahIM pUrvapakSI kahe ke mATIne ke vRkSAdirUpa pRthvIne viziSTa agnino saMyoga thAya che tyAre te mATI ke vRkSAdi gaMdha vagaranAM thaI jAya che te anubhavasiddha che. tene graMthakArazrI kahe che - pRthvInA gaMdhanA nAza mATe viziSTa prakAranA agnino saMyoga ja hetu che ke viziSTa prakAranA tejAba Adino saMyoga ja hetu che, paraMtu zarAvane pakavavA mATe je agnisaMyoga che teTalo agnisaMyoga pRthvInA
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-30 141 gaMdhano nAzaka nathI; kema ke jo tenI gaMdha agnisaMyogathI nAza pAmela hoya to jalanA saMparkamAtrathI navI gaMdha utpanna thaI zake nahi, mATe zarAvanI gaMdha jalathI abhivyakta thAya che tema padArthamAM rahelA eNutva, mahattva Adi dharmo pratiniyata vyaMjakathI abhivyakta thAya che tema mAnavuM joIe. vaLI je rIte pratiniyata vyaMjakathI aNutva, mahattvAdi dharmo abhivyakta thAya che tema padArthamAM rahelA dvivAdi paNa apekSAbuddhithI vyaMgya ja che. tethI e prApta thAya ke purovartI rahelA eka ghaTamAM ekatva dharma, dvitva dharma, yAvatuM anaMtatva dharma che, phakta ghaTanI sAthe bIjI vastune grahaNa karIne "A eka che A eka che mATe be che" evI buddhi thAya che tyAre te banne padArthomAM dvitvasaMkhyA te puruSane abhivyakta thAya che. jema caNoThImAM boranI apekSAe abhutva raheluM hovA chatAM jyAM sudhI boranI sAthe apekSAbuddhi thAya nahi tyAM sudhI aNutvanI pratIti thatI nathI ane boranI sAthe apekSAbuddhi thAya che tyAre caNoThImAM raheluM abhutva abhivyakta thAya che te rIte padArthamAM rahelA tritva, caturthatva Adi dharmo paNa apekSAbuddhithI vyaMgya thAya che. vaLI taiyAyika kahe che ke padArthamAM dvityAdi dharmo nathI paraMtu jyAre koI caitrAdine apekSAbuddhi thAya che ke A eka che, A eka che mATe A be che tyAre caitra AdinI apekSAbuddhithI te be vastumAM dvitva utpanna thAya che. naiyAyikanuM te vacana ucita nathI; kema ke caitranI apekSAbuddhithI janita vastumAM dvitva hoya to maitrane paNa te dvivAdinA pratyakSa thavAno prasaMga Ave. jema kuMbhAranA prayatnathI janita ghaTanuM pratyakSa kuMbhArathI anya vyaktine paNa thAya che tema caitranI apekSAbuddhithI janita dvitvanuM pratyakSa badhAne thavuM joIe. vaLI caitranI apekSAbuddhithI janita evA dvitvamAM caitrIya dvitva utpanna thatuM nathI ke jethI ema kahI zakAya ke caitranI apekSAbuddhithI janita caitrIya dvitvamAM caitranI apekSAbuddhi kAraNa che ane caitrIya dvitvanA pratyakSamAM caitrIya dvitva hetu che. Azaya e che ke jema kuMbhAranA prayatnathI ghaTa utpanna thAya che tema caitranI apekSAbuddhithI dhitva utpanna thAya che tema svIkArIe to badhAne dvitvanA pratyakSanI Apatti Ave ane tenA nivAraNa mATe ema kahevAmAM Ave ke caitranI apekSAbuddhithI janita dvitvamAM caitrIya ddhitva utpanna thAya che mAtra dvitva utpanna thatuM nathI ane caitrIya dvitva mAtra caitrane ja te dvitvanuM pratyakSa karAve che anyane nahi to maitrAdine dvitanA pratyakSanA atiprasaMganuM nivAraNa thAya, paraMtu caitranI apekSAbuddhithI caitrIya dvitva utpanna thAya che tema svIkAravAmAM koI yukti nathI ane naiyAyiko paNa tema mAnatA nathI tethI caitranI apekSAbuddhithI ddhitva utpanna thAya che e kathanamAM maitrAdine dvitvanA pratyakSanA atiprasaMgano doSa che. tenA nivAraNa mATe dvivAdi apekSAbuddhithI vyaMgya ja che tema svIkAravuM joIe, jethI padArthamAM ddhitva Adi dharmo rahelA hovA chatAM jene apekSAbuddhi thAya che tene te padArthamAM rahelA dvivAdi dharmo abhivyakta thAya che ane jene apekSAbuddhi thatI nathI tene te dvivAdi dharmo abhivyakta thatA nathI tema mAnavuM joIe, jethI naiyAyika matAnusAra svIkAravAmAM Avato atiprasaMga dUra thAya tethI naiyAyikanA tevA atiprasaMgavALA doSanA kathanathI zuM? arthAt tevuM kathana svIkAravuM ucita nathI. ll3nA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-31 savatarafes: uktA pratItyasatyA / atha vyavahArasatyAmAha - avataraNikArca - pratItyasatyabhASA kahevAI. have vyavahAra satyabhASAne graMthakArazrI kahe che - gAthA : vavahAro hI vivakkhA logANaM jA paujjae tIe / pijjai naI ya Dajjhai giritti vavahArasaccA sA / / 31 / / chAyA: vyavahAro hi vivakSA lokAnAM yA prayujyate tayA / pIyate nadI ca dahyate giririti vyavahArasatyA sA / / 31 / / anvayArtha :__ logANaM sonI, vivakkhA=vipakSA, hI=5352, vavahAro=4&l2 cha tIe-tanAthI alst qualthI, jA-08-08 mASA, paujjae prayoga rAya cha, "pijjai naI ya giri Dajjhai"="hI pavAya cha bhane parvata paNe che", tti-se prabhArI sA=d=SA, vavahArasaccA vyavahArasatyabhASA che. // 31 // gAthArtha : lokonI vivA kharekhara vyavahAra che, tenAthIlokonI vivakSAthI, je je bhASA, prayoga karAya che "nadI pivAya che ane parvata baLe che" e prakAranI te bhASA vyavahArasatyabhASA che. / / 1 / / TIkA: vyavahAro hi lokAnAM vivakSA, vaktumicchA vivakSA, sA cA'tra nadyAdipadaM nadIgatanIrAdikaM bodhayatviti prayokitracchA, tato nadyAdipadAnadIgatanIrAdipratipatteH / nadItatrIrAdInAmabhedapratipattirityeke, nadyAdipadaM nadyabhinnatvena nadIgatanIrAdikaM bodhayatvityAkAraiva vivakSA ityapare, tayA vivakSayA, yA bhASA prayujyate sA 'pIyate nadI dahyate giri riti tatra vyavahArasatyA, atra pIyate nadItyasya 'nadIgataM nIraM pIyate' iti 'dahyate girirityasya ca girigataM tRNAdikaM dahyata ityarthaH / idamupalakSaNam 'galati bhAjanam' 'anudarA kanyA' alomA eDaketyAdInAM, bhAjanagataM jalaM
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 / gAthA-31 galati, saMbhogajabIjaprabhavodarAbhAvavatI kanyA, lavanayogyalomAbhAvavatyeDaketyAdyarthAnAmudAharaNAnAm, na ca giritRNAdInAmabhedAbhidhAnAnmRSAvAditvaprasaGgaH vyAvahArikAbhedAzrayaNenA'doSatvAt lokavivakSAgrahaNAcca na rUpasatyAdyativyAptiH, evamAmalakyAdau ekendriyatvena napuMsakatve'pi stryAdyabhedavivakSayA strItvAdipratipAdanamapi vyavahArasatyameveti draSTavyamiti dig / / 31 / / 143 TIkArya H vyavahAro vim / / vyavahAra lokonI vivakSA che. bolavAnI icchA vivakSA che. ane te=vivakSA ahIM=lokamAM nadI Adi pada nadIgata nIrAdikano bodha karo e prakAranI prayoktanI icchA che; kema ke tenAthI=nadI pivAya che e prakAranA prayogathI, nadhAdi padathI nadIgata nIrAdinI pratIti che. nadI ane tenA nIrAdinA abhedanI pratIti che=nadI pivAya che e prakAranA prayogathI zrotAne nadI ane tenA nIrAdinA abhedanI pratIti che e pramANe eka kahe che, nadhAdi pada nadInA abhinnapaNAthI nadIgata nIrAdikano bodha karAvo e prakAranI vivakSA lokavyavahAra che ema anya kahe che. ***** te vivakSAthI=pUrvamAM traNa prakAre lokavivakSAno artha karyo te prakAranI koIpaNa vivakSAthI, je bhASAprayoga karAya che te bhASA nadI pivAya che, parvata baLe che e prakAranA temAM=te bhASAprayogamAM vyavahArasatya che. ahIM=vyavahArabhASAmAM, nadI pivAya che e prakAranA AnuM=nadI pivAya che e prakAranA prayoganuM, nadIgata nIra pivAya che e prakArano artha che ane giri baLe che e prakAranA AvuM=e prakAranA prayoganuM, parvatagata tRNAdika baLe che e prakArano artha che. bhAjana gaLe che, anudarA kanyA=udara vagaranI kanyA che, alomA eDakA=loma vagaranI gheTI che. ityAdi prayogonuM A upalakSaNa che=nadI pivAya che, ityAdi kathana upalakSaNa che. kaI rIte upalakSaNa che ? te spaSTa kare che - bhAjanagata jala gaLe che=bhAjana gaLe eno artha bhAjatagata jala gaLe che. saMbhogathI utpanna thayela bIjathI prabhava evA udaranA abhAvavALI=garbhanA abhAvavALI kanyA anudarA kanyA che. kApavAne yogya lomanA abhAvavALI eDakA che=alomavALI eDakI che ityAdi arthavALAM udAharaNonuM A upalakSaNa che ema anvaya che. ane giratRNAdinA abhedanuM abhidhAna hovAthI mRSAvAditvano prasaMga nathI; kema ke vyAvahArika abheda AzrayaNa hovAne kAraNe adoSapaNuM che=giri baLe che e bhASAmAM adoSapaNuM che ane lokavivakSAnuM grahaNa hovAthI rUpasatyAdimAM ativyApti nathI. e rIte=giri baLe che e prayogamAM vyAvahArika abhedanA AzrayaNane kAraNe mRSAtva doSa nathI e pramANe, AmalakI AdimAM ekeMdriyapaNuM hovAne kAraNe napuMsakapaNuM hovA chatAM paNa strI AdinA abhedanI vivakSAthI strItva AdinuM pratipAdana paNa=AmalakI strIliMga zabda che ityAdi pratipAdana paNa, vyavahArasatya che e pramANe jANavuM e rIte dizAsUcana che. / / 31 / /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-31 bhAvArtha: (7) vyavahArasatyabhASA : lokonI vivakSAthI je bhASA bolAya te bhASAmAM lokonI je vivakSA che te vyavahAra che. vivakSA zuM che ? te spaSTa kare che - bolavAnI icchA e vivakSA che tethI nadI pivAya che e prakArano prayoga karanAra puruSanI je prakAranI icchA che te vivakSA che. kevA svarUpavALI te puruSanI vivakSA che ? te batAvatAM kahe che nadI pivAya che e prayoga karanAra puruSane e prakAranI icchA che ke naghAdi pada nadIgata nIrAdino zrotAne bodha karAve e prakAranI icchAthI loka te prakArano prayoga kare che tethI nadI pivAya che e prakAranA prayogamAM nadyAdi padathI nadIgata nIrAdinI pratIti thAya che. vaLI A viSayamAM anya kahe che ke nadI padathI nadI ane nadInA nIrAdinA abhedanI pratIti thAya che. vaLI anya koI kahe che ke nadI ane nIrAdinA abhedanI pratIti thatI nathI paraMtu nadIthI abhinnapaNArUpe nadIgata nIrAdino bodha thAya che. tethI e phalita thAya ke nadI pivAya che e prayogamAM (1) nadIpadathI nadIgata nIrAdino bodha thAya che. (2) nadI padathI nadI ane nIrAdi benA abhedano bodha thAya che. (3) nadI padathI nadInI sAthe abhinnapaNArUpe nadIgata nIrAdino bodha thAya che, ane Avo bodha karAvavAnI vivakSA e lokono vyavahAra che ane AvI vivakSAthI lokamAM je bhASA bolAya che te vyavahA2satyabhASA che. jema nadI pivAya che teno artha e thAya ke nadIgata pANI pivAya che. parvata baLe che teno artha thAya ke parvatamAM rahelA tRNAdi baLe che. tethI A vyavahArasatyabhASAthI lokavyavahAranA baLathI zrotAne yathArtha bodha thAya che mATe te bhASA vyavahArasatya che. vaLI pUrvamAM nadI pivAya che, parvata baLe che e udAharaNa batAvyuM tenAthI upalakSaNathI anya udAharaNono saMgraha thAya che. jema koI kahe ke bhAjana gaLe che tyAM paNa lokavyavahArathI zrotAne bodha thAya che ke bhAjanagata pANI gaLe che paraMtu bhAjana pote gaLatuM nathI. vaLI koI kahe ke A kanyA anudaravALI che tyAM paNa lokavyavahArathI zrotAne bodha thAya che ke A kanyA garbhanA udaravALI nathI tethI te bhASAthI yathArtha bodha thato hovAne kAraNe te vyavahArasatyabhASA che. alomA eDakA e vacanathI paNa gheTI lomavALI hovA chatAM kApavA yogya vALo nathI e prakArano artha zrotAne pratIta thAya che tethI te vyavahArasatyabhASA che. ahIM prazna thAya ke parvata baLe che e prakAranA prayogamAM parvatanI sAthe tRNAdinA abhedanuM kathana hovAthI te vacana bolanAra mRSAvAdI che tema mAnavAno prasaMga Ave; kema ke parvata ane tRNano abheda vAstavika nathI paraMtu parvata upara parvatathI pRthak tRNAdi rahelAM che ane te baLI rahyAM che, chatAM prayoga karanAra puruSa parvata upara rahelAM tRNAdino parvata sAthe abheda kare to te mRSAvacana ja che ema na kahevuM; kema ke
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14pa bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-31, 32 vyAvahArika abhedanuM AzrayaNa hovAthI doSa nathI arthAtu parvata upara tRNAdi baLatAM hoya te parvatathI bhinna hovA chatAM te bolanAra puruSa lokavyavahArano Azraya kare che ane lokamAM parvatanI sAthe tRNano abheda karIne parvata baLe che e prakArano prayoga thAya che tethI te vacanaprayogathI zrotAne parvatamAM tRNa baLI rahyAM che tevo yathArtha bodha thAya che mATe te bhASAne mRSAbhASA kahI zakAya nahi paraMtu vyavahAra satyabhASA ja kahI zakAya. vaLI vyavahArasatyabhASAmAM lokavivakSAnuM ja grahaNa che tethI sAdhunA vezadhArIne rUpasatyabhASAnA baLathI yatino prayoga thAya che te sthAnamAM ativyAptidoSa Avato nathI; kema ke rUpasatyabhASAmAM yatizabdathI pAsatyAdinA sAdhuvezarUpa rUpanI pratIti thAya che tyAM paNa pAsatyAdithI abhinna yativezano vAcaka yati zabda che, te lokavyavahArathI nathI paraMtu rUpasatyanI maryAdAthI che. jyAre nadI pivAya che ityAdi prayogamAM nadI padathI nadInuM pANI grahaNa thAya che te lokavyavahArathI grahaNa thAya che. lokavyavahArathI pAsatyAdine yati kahevAtA nathI tethI vyavahArasatyanuM lakSaNa rUpasatyamAM ke sthApanAsatyamAM ativyApta thatuM nathI. vaLI jema nadI pivAya che ityAdi prayoga vyavahArasatya che tema AmalakIne strIliMganI virakSA karanAra paNa vyavahArasatyabhASA che tethI AmalakIno jIva ekeMdriya hovAne kAraNe temAM napuMsakavedano udaya che, tethI tene napuMsaka kahevuM joIe; chatAM vyavahArasatyabhASA anusAra AmalakI e prayoga strIliMgamAM che e prakAranuM pratipAdana paNa vyavahArathI satya che. I3nA avataraNikA : uktA vyavahArasatyA / atha bhAvasatyAmAha avataraNikArya : vyavahArasatyabhASA kahevAI. have bhAvasatyabhASAne kahe che - gAthA : sA hoi bhAvasaccA jA sadabhippAyapuvvamevuttA / jaha paramattho kuMbho siyA balAyA ya esa tti / / 32 / / chAyA : sA bhavati bhAvasatyA yA sadabhiprAyapUrvamevoktA / yathA paramArtha puSpaH sitA vatrA ceti rUra anvayArtha: mAvavA=bhAvasatyabhASA, sA do te che, nA=je, samikhA putranetrutta=sad abhiprAyapUrvaka ja kahevAya che. je pramANe, paramatyo mo paramArtha kuMbha che=bhAvanikSepAvALo kuMbha che tene kuMbha
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | baka-1 | gAthA-32 anAra mASA, yasale esa-1, balAyA siyA Mast zveta cha, ttiti pramANono prayoga, (mAvasatya che.) // 32 // gAthArtha: bhAvasatyabhASA te che je sad abhiprAyapUrvaka ja kahevAya che. je pramANe paramArtha kuMbha che=bhAvanikSepAvALo kuMbha che tene kuMbha kahenAra bhASA ane A balAkA zveta che e pramANeno prayoga bhAvasatya che. rUcA TIs:___sA bhavati bhAvasatyA yA sadabhiprAyapUrvamevoktA, abhiprAyasya sattvaM ca pAramArthikabhAvaviSayatvena zAstrIyavyavahAraniyantritatvena ca, ata evodAharaNadvaividhyamAha, yathA paramArthaH kumbhaH, sitA balAkA caiSeti / atra prathamamudAharaNaM pAramArthikakumbhabodhanAbhiprAyeNa kumbhapadaprayogAtsatyatvopadarzanArtham, dvitIyaM ca satyapi balAkAyAM paJcavarNasaMbhave zuklavarNA'vadhAraNasyotkaTazuklaparatayA tadupadarzanArtham, na caivaM dvitIyaM vyavahArasatya evAntarbhAvyatAmiti vAcyam tasya lokavivakSAghaTitatvAt / ____ atha dvitIyamevodAharaNamanyatra prakRte pradarzitamiti prathamodAharaNapradarzanaM svacchandamativikalpitamiti cet ? na, "bhAvasaccaM NAma jamahippAyato, jahA ghaDAmANehi tti abhippAyato ghaDamANehi tti bhANiyaM gAvI abhippAyeNa gAvI, asso vA asso bhaNio evamAdi tti / " ( daza a.7 ji.cU.pR.236) cUrNikAravacanAt / ___ atha balAkAyAH paJcavarNatvaM na yuktimat zukletararUpasya zuklarUpapratibandhakatvAt anyathA citrarUpocchedAt, zuklAdau nIlAdisattve tatpratyakSaprasaGgAcceti cet ? na, zuklaghaTArambhakaparamANUnAmeva kAlAntare nIlaghaTAdyArambhakatvena (granthAgraM-400 zloka) niyamata ekatra paJcavarNatvavyavasthiteH, na ca zuklArambhakA na taditarArambhakA iti vAcyam niyatArambhamatanirAsAt, avayavagatazukletarasya ca na zuklapratibandhakatvam mAnAbhAvAt, na ca citrarUpAnyathAnupapattirmAnam, nIlapItAdirUpasamudAyenaiva citravyavahAropapattAvatiriktacitre mAnAbhAvAdityadhika matkRtavAdamAlAyAm / zuklaghaTe rUpAntarApratyakSatvaM cotkaTarUpatvena yogyatvAt pareNA'pyudbhUtarUpasyaiva tathAtvopagamAt, na cAvayavagatA'nutkaTarUpasyA'vayavinyutkaTarUpapratibandhakatvAduktAnupapattiH anyathA pizAce'pyutkaTarUpaprasaGgAditi vAcyam, utkaTatvasya pariNAmavizeSaprayojyatvena tathApratibandhakatvAkalpanAt anyathA bharjanakapAlasthAnudbhUtarUpavaDhestaptatailasaMsargAdudbhUtarUpAnupapattiprasaGgAditi dig / utkaTatvaM tAdRzabahvavayavakatvaM na tu jAtirityanye, tattvamatratyaM matkRtavAdarahasyAdavaseyam / / 32 / /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-32 TIkArtha H 147 sA bhavati mItavAvarahasyAnavasevam / / bhAvasatyabhASA te che je sad abhiprAyapUrvaka ja kahevAyelI hoya=padArthamAM vartatA vidyamAna bhAvanA abhiprAyathI kahevAyelI hoya, ane abhiprAyanuM satpaNuM=bhAvasatya bolanAra puruSanA abhiprAyanuM satpaNuM, pAramArthika bhAvanA viSayapaNAthI che ane zAstrIya vyavahAra niyaMtritapaNAthI che. AthI ja=bhAvasatya bolanAra puruSanA abhiprAyanuM sa5NuM be prakAre che AthI ja, udAharaNanA daividhyane=te prakAranI be vivakSAne batAvanAra udAharaNanA be prakArane, gAthAnA uttarArdhathI kahe che - je pramANe parama arthavALo kuMbha=bhAvanikSepArUpa kuMbhazabdano je mukhya artha che te arthavALo kuMbha, ane A balAkA zveta che e prakArano vacanaprayoga e bhAvasatyabhASAnuM udAharaNa che. ahIM=gAthAmAM ApelAM be udAharaNamAM, pAramArthika kuMbhabodhananA abhiprAyathI=nAmakuMbha, sthApanAkuMbhAdi nahi paraMtu kuMbhAranA prayatnathI niSpanna thayela kuMbhabodhananA abhiprAyathI, kuMbhapadano prayoga hovAne kAraNe=A kuMbha che ityAdi vacanamAM kuMbhapadano prayoga hovAne kAraNe, satyatvanA upadarzana mATe prathama udAharaNa che ane balAkAmAM pAMcavarNano saMbhava hote chate paNa zuklavarNanA avadhAraNanuM utkaTa zukla pa2paNuM hovAthI tene batAvavA mATe=zAstrIya vyavahAra niyaMtrita utkaTa zuklapara che tene batAvavA mATe, bIjuM udAharaNa che. ane A rIte=balAkAmAM pAMcavarNa hovA chatAM balAkAne zukla kahI e rIte, bIjuM=bIjuM udAharaNa, vyavahArasatyamAM ja aMtarbhAva karavo joIe e pramANe na kahevuM; kema ke tenuM=vyavahArasatyanuM, lokavivakSA ghaTitapaNuM che=zukla balAkA e prayogamAM zAstrIyavyavahAra ghaTitapaNuM che ane vyavahArasatyamAM lokavivakSA ghaTitapaNuM che. (ethI zukla balAkA e prayoga vyavahArasatyamAM aMtarbhAva pAmato nathI paraMtu bhAvasatyamAM ja aMtarbhAva pAme che.) 'atha'thI zaMkA kare che dvitIya ja udAharaNa anyatra=anya graMthomAM, prakRtamAM=bhAvabhASAnA viSayamAM, batAvAyuM che ethI prathamanA udAharaNanuM pradarzana=paramArthakuMbharUpa prathama udAharaNanuM pradarzana, svacchaMda matithI vikalpita che e pramANe koI 'atha'thI kahe to graMthakArazrI kahe che ema na kahevuM; kema ke, "bhAvasatya eTale je abhiprAyathI je pramANe 'ghaTamAnaya' e prakAranA abhiprAyathI ghaTa lAva e prakAranuM kathana, gAya e prakAranA abhiprAyathI gAya e prakAranuM kathana karavuM athavA azvane azva kahevo e vagere che." (dazavaikAlika adhyayana-7, jinadAsagaNi kRta cUrNi pR. 236) e prakAre cUrNikAranuM vacana che. 'atha'thI zaMkA kare che ke balAkAnuM paMcavarNapaNuM yuktivALuM nathI; kema ke zukla itararUpanuM=balAkAmAM rahelA paMcavarNa aMtargata zukla itararUpanuM, zuklarUpanuM pratibaMdhakapaNuM che. anyathA=ane jo balAkAmAM
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-32 zuklarUpathI itara anyarUpo che mATe paMcavarNapaNuM che tema svIkArIne balAkAmAM zuklathI itara rahelAM rUpo zuklarUpanAM pratibaMdhaka nathI tema mAnavAmAM Ave to, citrarUpano uccheda thAya=citrapaTamAM dekhAtuM citrarUpa paNa prApta thavuM joIe nahi ane zuklAdimAM=balAkAmAM dekhAtA zuklAdirUpamAM, nIlAdirUpa hote chate tatpratyakSano prasaMga che=vidyamAna evA nIlAdirUpanA pratyakSano prasaMga che. e pramANe pUrvapakSI kahe to graMthakArazrI kahe che 148 - ema na kahevuM; kema ke zukla ghaTa AraMbhaka paramANuonuM ja kAlAntaramAM nIlaghaTAdinuM AraMbhakapaNuM hovAnA kAraNe niyamathI ekatra=bAhya dekhAtA skaMdhomAM ekatra, paMcavarNanI vyavasthiti che ane zukla AraMbhaka avayavo tenA itaranA AraMbhaka=zuklathI itara evA avayavInA AraMbhaka nathI ema na kahevuM; kema ke niyata AraMbhamatano nirAsa che=zukla ghaTAdi AraMbhaka paramANu ja kAlAntaramAM nIla ghaTAdinA AraMbhaka che e kathana dvArA zukla avayavothI zukla ja avayavI thAya e prakAranA niyata AraMbhamatano nirAsa che ane avayavagata zukla itarano=je avayavInA avayavo che te gata zuklathI Itara rUpano, zuklanuM pratibaMdhakapaNuM nathI=avayavImAM zuklarUpa pragaTa thavAmAM zuklathI itararUpa pratibaMdhaka nathI; kema ke tema svIkAravAmAM koI pramANa nathI. ahIM pUrvapakSI kahe ke citrarUpa anyathA anupapatti ja pramANa che=avayavImAM rahelA avayavamAM zuklathI itararUpanuM zuklanuM pratibaMdhaka na mAnavAmAM Ave to citrarUpanI anupapatti che e ja zuklarUpa pratibaMdhakapaNAmAM pramANa che, ema na kahevuM. nIla-pItAdirUpa rUpanA samudAyathI ja citra vyavahAranI upapatti thaye chate atirikta citrarUpa svIkAravAmAM pramANano abhAva che e pramANe adhika carcA matkRta vAdamAlAmAM che=graMthakArazrIkRta vAdamAlAmAM che. balAkAmAM paMcavarNa hovA chatAM zuklathI itararUpo pratyakSa kema thatAM nathI ? temAM hetu kahe che utkaTa rUpapaNAthI yogyapaNuM hovAne kAraNe=vastumAM utkaTa rUpapaNAthI te rUpanuM pratyakSa thavAmAM yogyapaNuM hovAne kAraNe, zuklaghaTamAM rUpAntaranuM apratyakSapaNuM che-zukla ghaTamAM pAMcerUpo hovA chatAM zuklarUpathI anyarUponuM apratyakSapaNuM che; kema ke para vaDe paNa=naiyAyika vaDe paNa, uddhRtarUpanA ja tathApaNArUpe upagama che=bhaiyAyika vaDe paNa udbhUtarUpanuM ja pratyakSapaNAnA heturUpe svIkAra che ane avayavagata anutkaTa rUpanuM avayavImAM utkaTa rUpanuM pratibaMdhakapaNuM hovAthI uktanI anupapatti che=zuklaghaTanA avayavamAM vartatA anutkaTa rUpanuM zuklaghaTamAM utkaTa rUpanI niSpatti pratye pratibaMdhakapaNuM hovAthI zuklaghaTamAM pAMcavarNo hovA chatAM zuklarUpanI anupapatti che ane AvuM na svIkAro to pizAcamAM paNa utkaTa rUpano prasaMga che=pizAcamAM rahelAM anutkaTa rUpo utkaTa rUpanAM pratibaMdhaka che AthI ja pizAcanuM darzana thatuM nahIM hovA chatAM pizAcamAM paNa utkaTa rUpa mAnavAno prasaMga che, e pramANe na kahevuM; kema ke utkaTapaNAnuM pariNAmavizeSa prayojyapaNuM hovAthI=pAMcavarNonA skaMdhomAM
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-32 149 paNa je ekavarNa dekhAya che, te varNamAM vartatA utkaTatvanuM anutkaTa rUpamAM vartatA pariNAma karatAM vilakSaNa evA pariNAmavizeSa prayojyapaNuM hovAthI, te prakAranA pratibaMdhatvanI akalpanA che=avayavagata anutkaTa rUpa avayavInA utkaTa rUpamAM pratibaMdhaka che te prakAranA pratibaMdhakatvanI akalpanA che. anyathA-utkaTatvanuM pariNAma vizeSa prayojyapaNuM che tevuM na mAno ane pizAcanA avayavomAM vartatuM anutkaTa rUpa pizAcarUpa avayavImAM utkaTa rUpanuM pratibaMdhaka che te prakAranA svIkAranA baLathI avayavagata anutkaTa rUpa avayavImAM utkaTa rUpanuM pratibaMdhaka che tema mAnavAmAM Ave to, bharjanakapAlastha anubhUta rU5 vahninuM uSNa karAyelA evA kapAlamAM rahelA cakSuthI nahi dekhAtA evA anubhUtarUpa agninuM taptatelanA saMsargathI udbhUtarUpanI anupapattino prasaMga Avaze. e pramANe dizAsUcana che. utkaTapaNuM tevA prakAranA bahu avayavavALApaNuM che paraMtu utkaTatva jAti nathI e pramANe bIjA kahe che. A viSayamAM tatva mArA vaDe karAyelI vAdarahasyathI jANavuM. 32 bhAvArtha(8) bhAvasatyabhASA : bhAvasatyabhASA te che ke vastumAM vartatA sabhUta bhAvanA abhiprAyapUrvaka bolAyelI bhASA hoya. ahIM prazna thAya ke vastuviSayaka satupaNAno abhiprAya zuM che ? ethI graMthakArazrI kahe che -- vastumAM vartatA pAramArthikabhAvano viSaya karIne je bhASA bolAyelI hoya athavA zAstrIya vyavahArathI niyaMtritapaNA vaDe karIne je bhASA bolAyelI hoya te bhASAnA viSayabhUta padArthamAM satpaNuM raheluM che tethI te abhiprAyanuM satpaNuM che. abhiprAyanuM satupaNuM be prakAranuM che tene spaSTa karavA mATe graMthakArazrI be udAharaNo batAve che - jema nAma, sthApanA Adi ghaTane choDIne pAramArthika ghaTa hoya arthAtu bhAvaghaTa hoya tene A ghaTa che e prakAre kahenAruM vacana bhAvasatyabhASA che. AnAthI e prApta thAya ke vastumAM vidyamAna bhAvane sAme rAkhIne kahenAruM vacana te bhAvasatyabhASA che. jema ghaTamAM ghaTatva che tethI tene ghaTa kahevAya, pArthivatva che tethI te ghaTane pArthiva kahevAya ane pudgalatva che mATe pudgala kahevAya, mATe vastumAM te prakAranA dharmane joIne yathArtha bolAyelI bhASA bhAvasatyabhASA che. vaLI A balAkA sapheda che te sthAnamAM zAstranI nizcayaSTithI svIkArIe to te balAkAne paMcavarNI kahevI joIe; kema ke zAstra bAdaraskaMdhomAM pAMca varNo svIkAre che, chatAM zAstrIya vyavahAradaSTithI niyaMtrita karIne vicArIe to balAkAmAM pragaTa zukalarUpa ja dekhAya che, anyarUpo dekhAtAM nathI, tethI zAstrIya vyavahAra tene sapheda svIkAre che ane te vyavahArane sAme rAkhIne koI kahe ke A balAka sapheda che to te vacana bhAvasatyabhASAnuM che.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-32 ahIM be udAharaNo ApyAM temAMthI prathamanuM udAharaNa nAmakuMbha, sthApanAkuMbha Adi kuMbhanA vyavacchedapUrvaka pAramArthika kuMbhanA bodhanA abhiprAyathI sad evA kuMbhamAM kuMbhapadano prayoga hovAthI te bhAvasatyabhASA che. vaLI bIjA udAharaNamAM balAkAmAM pAMca varNono saMbhava hovA chatAM balAkA sapheda che te kathana balAkAmAM vartatA utkaTa zuklarUpane batAvavA mATe karAyuM che, tethI te vacana balAkAmAM rahelA utkaTa rUpano yathArtha bodha karAve che mATe bhAvasatyabhASA che. ahIM prazna thAya ke balAkA sapheda che te vacanane vyavahArasatyamAM ja aMtarbhAva karavuM joIe; kema ke nizcayathI to zAstravacanAnusAra balAkAmAM pAMca varNo che tethI pAMcavarNavALI balAkA che tema kahevAthI ja te bhASA te vastumAM rahelA bhAvone yathArtha kahenArI che tema svIkArI zakAya, chatAM vyavahArathI jema nadI pivAya che. ityAdi prayogo thAya che tema balAkAmAM dekhAtA zuklavarNane AzrayIne balAkA zukla che e prakArano vyavahAra che tema mAnavuM joIe. tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - vyavahArasatyabhASA to lokavyavahArathI ghaTita che tethI lokavyavahAra anusAra je prayogo thatA hoya te bhASA vyavahArasatya kahevAya paraMtu balAkA sapheda che te sthAnamAM to syAdvAdane jANanAra vyutpanna puruSane jJAna che ke bAdara skaMdho pAMcavarNavALA che tethI balAkAmAM paNa pAMcavarNo che topaNa zAstranI vyavahAradaSTi utkaTa rUpane grahaNa karIne teno bodha karAvavA arthe balAkA sapheda che tema kahe che ane te vyavahAradaSTithI parikarmitamativALA puruSathI bolAyeluM vacana lokottara vivakSAthI ghaTita hovAne kAraNe bhAvasatyamAM ja aMtarbhAva pAme che; kema ke lokottara vivakSA anusAra balAkAmAM vartatA utkaTa zuklarUpane ja batAvavA arthe A balAkA sapheda che tema vyavahAra karAya che. AnAthI e phalita thAya ke lokottara vyavahAranI dRSTithI balAkA zveta che e prayogamAM nizcayadRSTithI balAkAnA paMcavarNano apalApa nathI paraMtu balAkAmAM utkaTa zvetarUpa che ane anutkaTa anyavargo che te prakArano svIkAra hovAthI te bhASA bhAvasatya bane che. pUrvamAM graMthakArazrIe bhAvasatyanAM be udAharaNo batAvIne bhAvasatyabhASA be prakAranI che tema batAvyuM. tyAM koIka zaMkA karatAM kahe che ke anyatra zAstramAM koIka sthAne bhAvasatyabhASAnA udAharaNamAM A balAkA zveta che e ja udAharaNa ApeluM che mATe bhAvaghaTane ghaTa kahevuM e rUpa prathama udAharaNa svachaMda matithI vikalpita che. tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - A prakAranI zaMkA karavI nahi; kema ke dazavaikAlikanA cUrNikAre ja kahyuM che ke koI puruSa ghaDo lAvavAnA abhiprAyathI koIne kahe ke ghaDo lAva to te bhASA bhAvasatyabhASA che athavA vAstavika evI gAyamAM gAya e pramANe kahe athavA azvanA abhiprAyathI azvane azva kahe e vagere bhAvasatyabhASA che, tethI cUrNikAranA vacanAnusAra bhAvaghaTane ghaTa kahenAruM vacana paNa bhAvasatyabhASA che tema svIkAravuM joIe. pUrvamAM graMthakArazrIe kahyuM ke zAstranI sUkSmadraSTithI balAkAmAM pAMcavarSo che, chatAM zAstravyavahArathI balAkAne zukla kahenAra vacana bhAvasatyabhASA che. tyAM koI zaMkA kare che ke balAkAmAM pAMca varSo
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-32 151 svIkAravA yuktiyukta nathI; kema ke balAkAnA avayavomAM zukla varNa karatAM koI sthAne anyavarNa hoya to ja balAkA pAMcavarNavALI che tema kahI zakAya. balAkAnA koIka avayavomAM zuklathI itara anya rUpo hoya to AkhI balAkAmAM zuklarUpanAM te anyarUpo pratibaMdhaka bane, tethI balAkAmAM anubhava anusAra zuklarUpa ja svIkAravuM joIe paraMtu pAMceya varNo balAkAmAM che tema svIkAravuM ucita nathI. jo balAkAmAM zuklarUpa pratIta hovA chatAM anya rUpo tenA avayavomAM che tema svIkAravAmAM Ave to keTalAka avayavImAM citrarUpo prApta thAya che teno uccheda prApta thAya; kema ke je avayavanA avayavomAM bhinnabhinna rUpo hoya te avayavothI banelA te avayavImAM citrarUpa utpanna thatuM dekhAya che. jema be varNavALA kapAlothI thayelo ghaTa citrarUpavALo bane che te pramANe jo balAkAnA avayavomAM paNa zuklathI anya rUpa hoya to balAkA paNa citrarUpavALI thavI joIe. balAkAnA avayavomAM zuklathI itara rUpa hoya to te AkhI balAkAmAM zuklarUpa niSpanna karavAmAM pratibaMdhaka bane mATe bhinna bhinna avayavanA bhinna bhinna rUpathI avayavImAM citrarUpa utpanna thAya che tenI saMgati karavA arthe balAkAmAM pAMcavaNa svIkArI zakAya nahi. * vaLI balAkAmAM pAMcavarNo nathI te svIkAravAmAM pUrvapakSI anya hetu batAve che - balAkAmAM vartatA zuklarUpathI itara evA nIlAdirUpa vidyamAna hoya to nIlAdirUpanA paNa pratyakSa thavAno prasaMga Ave. jema eka ghaTamAM anekarUpo hoya che to te anekarUponuM pratyakSa thAya che ane balAkAmAM eka ja rUpa anubhavathI dekhAya che mATe balAkAmAM paMcavarNapaNuM nathI. A prakAranI pUrvapakSInI zaMkAnuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - koI puruSa zuklaoNTa AraMbhaka paramANurUpa avayavone grahaNa kare ane te paramANuno tatkAla ghaTa na banAve paraMtu kaMIka vilaMbathI te ghaTane batAvavA mATe prayatna kare tyAre te zukla ghaTa AraMbhaka paramANu ja kAlAntaramAM nIlAdi ghaTanA AraMbhaka banI jAya che, kema ke bAdara skaMdhonA avayavo paDyA paDyA ja rUpAntarane pAme che. tethI e prApta thAya ke te zukla ghaTanA AraMbhaka bAdara avayavarUpa je paramANuo hatA temAM pUrve zuklarUpa udbhUta hatuM ane anyarUpa anubhUta hatuM ane kAlAntaramAM te zuklarUpa anubhUta thayuM ane nIlAdirUpa ubhUta thayuM tethI nIlAdi ghaTanI niSpatti thaI mATe niyamathI bAdara skaMdhomAM paMcavarNapaNAnI vyavasthiti che. ahiM pUrvapakSI kahe ke zuklarUpanA AraMbhaka avayavo zuklarUpavALA ja avayavIne niSpanna kare che tad itaranA AraMbhaka nathI. tene graMthakArazrI kahe che - e pramANe na kahevuM; kema ke niyata AraMbhamatano nirAsa che. Azaya e che ke zukla taMtumAMthI banelo paTa zukla thAya che teTalA sAmAnya anubhavane sAme rAkhIne keTalAka mAne che ke je avayavamAM je varNa hoya te varNa ja te avayavathI niSpanna thatA avayavImAM niSpanna
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 bhASArahastha prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-32 thAya che. A prakArano niyata AraMbhamata che teno ja nirAsa karavA arthe graMthakArazrIe kahyuM ke zuklATa AraMbhaka paramANurUpa avayavo ja kAlAntaramAM nIlAdi ghaTano AraMbha kare che te anubhavathI nakkI thAya che ke niyatavarNavALA avayavothI te ja varNavALA avayavInI niSpatti thAya tevo ekAMta niyama nathI. ahIM pUrvapakSI kahe ke avayavagata zuklathI itararUpa hoya te avayavImAM zuklarUpa niSpattimAM pratibaMdhaka che AthI ja citravarNavALA avayavothI banela paTamAM zuklathI itaravarNavALA taMtuo hovAne kAraNe te paTamAM mAtra zuklarUpa thatuM nathI paraMtu citrarUpa thAya che, tethI nakkI thAya che paTanA zuklarUpanI niSpattimAM pratibaMdhaka avayavagata zuklathI itara rUpo che, jo badhA avayavomAM zukla rUpa hota to te avayavothI zukla paTa niSpanna thAta. A prakAranA pUrvapakSInA kathananuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - Ama svIkAravAmAM koI pramANa nathI. ahIM pUrvapakSI kahe ke avayavamAM zuklarUpa hatuM ane zuklathI itara rUpa paNa hatuM tethI te paTamAM zuklarUpanI niSpatti thavAne badale citrarUpanI prApti thaI, tethI citrarUpanI anyathA anupapatti hovAne kAraNe mAnavuM joIe ke avayavamAM zukla ane zuklathI itara rUpa hoya to avayavImAM zukla rUpa niSpanna thaI zake nahi, paraMtu citra rUpa ja niSpanna thAya che. tene graMthakArazrI kahe che - pUrvapakSInuM A kathana barAbara nathI; kema ke te paTamAM nIlapItAdi rUpanA samudAyathI ja A paTa citrarUpavALo che e prakAranA vyavahAranI upapatti thatI hovAne kAraNe paTamAM dekhAtA nIlapItAdi varSothI atirikta citrarUpa svIkAravAmAM koI pramANa nathI. Azaya e che ke naiyAyika nIla, pItAdarUpathI bhinna citrarUpa svIkAre che ane tenI saMgati karavA mATe kahe che ke paTAdi AraMbhaka taMtu AdimAM zuklarUpavALA taMtuo paNa hoya ane zuklathI itara nIla, pItAdirUpavALA paNa taMtuo hoya. tevA taMtuthI banelA paTamAM nIlapItAdi varNathI bhinna evuM citrarUpa utpanna thAya che tethI je taMtunA samudAyamAM aneka varSo hoya te taMtunA samudAyathI je paTa bane che temAM anekavarNa nathI paraMtu citrarUpavALuM ekavarNa che tethI balAkAnA avayavomAM zuklathI itara varNa hoya to avayavIrUpa balAkAmAM zuklarUpa niSpanna thaI zake nahi paraMtu citrarUpa ja niSpanna thavuM joIe. tenuM nirAkaraNa karavA arthe graMthakArazrI kahe che - je paTamAM zukla, nIla, pItAdi rUpo dekhAya che te rUpanA samudAyathI ja A paTa citra che e prakAranA vyavahAranI saMgati thAya che tethI paTamAM dekhAtA zuklanIlapItAdi varNathI atirikta citrarUpa svIkAravAmAM koI pramANa nathI. tethI e phalita thAya ke je taMtuomAM anekavarNa ubhUta hoya te taMtuothI je paTa thAya che temAM citrarUpa nathI paraMtu anekarUpono samudAya che ane je avayavomAM zuklarUpa uddabhUta che ane zuklathI itararUpo anubhUta che tevA aneka avayavothI banelI balAkAmAM zuklarUpa utpanna thAya che ane te balAkAnA avayavamAM anyarUpa anubhUta hovAthI dekhAtA nathI tethI balAkA paMcavarNavALI hovA chatAM
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-32 153 balAkAmAM mAtra zuklarUpa ja pratyakSa thAya che, AthI ja zuklaoNTa AraMbhaka avayavo kAlAntare nIla ghaTanA paNa AraMbhaka bane che tethI nakkI thAya che ke dekhAtA zuklaghaTanA AraMbhaka avayavomAM anyavarNI anubhUtarUpe vidyamAna hatA ane kAlAntaramAM te varNo uddabhUta thAya to tenAthI te varNavALo paNa ghaTa thAya che, AthI ja jagatamAM dekhAtA padArthomAM paNa kAlAntare keTalAka varSonuM parivartana thatuM dekhAya che, mATe zuklarUpavALA avayavomAM anyavarNavALA avayavo mizra thaIne koI skaMdha bane temAM dekhAtA te varSothI atirikta citrarUpa utpanna thAya che ema svIkAravAmAM koI pramANa nathI. A viSayamAM graMthakArazrIe vAdamAlAmAM adhika carcA karela che. A rIte balAkAmAM pAMca varNo hovA chatAM dekhAtA zuklarUpanI graMthakArazrIe saMgati karI. tyAM koIne prazna thAya ke balAkAmAM pAMca varNo che tema zukla ghaTamAM paNa pAMca varNo hoya to te pAMca varNo kema dekhAtA nathI ? te yuktithI spaSTa karavA arthe graMthakArazrI kahe che -- bAdara skaMdhomAM pAMcavarNo hovA chatAM utkaTa rUpavALA ja varSo pratyakSa thavAne yogya che, anya vargo vidyamAna hovA chatAM pratyakSa thavAne yogya nathI. tethI zukla ghaTamAM zuklathI itara rUponuM apratyakSapaNuM che. tenI puSTi karavA arthe kahe che ke citrarUpa mAnanAra evA naiyAyiko paNa udbhUta rUpane ja pratyakSa thavAne yogya svIkAre che tethI jema anyatra anubhUtarUpo hovAne kAraNe tenuM pratyakSa nathI tema taiyAyika svIkAre che, te rIte balAkAmAM paNa ke zukla ghaTamAM paNa pAMca varNo naiyAyike svIkAravA joIe. ahIM naiyAyika kahe ke avayavamAM raheluM anutkaTa rUpa avayavImAM utkaTa rUpanI niSpattimAM pratibaMdhaka che. tethI zukla ghaTanA avayavomAM anyarUpo anutkaTa che tema svIkAravAmAM Ave to te anutkaTa evAM anyarUpo utkaTa evA zuklarUpane ghaTamAM niSpanna thavA na de mATe zukla ghaTamAM pAMcavarNo che e kathana saMgata thAya nahi ane jo avayavagata anutkaTa rUpa avayavImAM utkaTa rUpanI niSpatti pratye pratibaMdhaka na mAnavAmAM Ave to pizAcamAM paNa utkaTa rUpano prasaMga prApta thAya. Azaya e che ke pizAcanA avayavomAM anutkaTa rUpa che tethI pizAcanA avayavIrUpa zarIramAM koI utkaTa rUpa niSpanna thatuM nathI tethI pizAca bUmo pADato saMbhaLAya topaNa cAkSuSa pratyakSa thato nathI; kema ke tenA zarIranA dareka avayavomAM anutkaTa rUpa che tethI te pizAcanA AkhA dehamAM koI utkaTa rUpe pragaTa thavAmAM temAM vartatAM anutkaTa rUpo pratibaMdhaka che, mATe pizAca dekhAto nathI, tema zukla ghaTanA avayavomAM zuklathI itara anutkaTa rUpo vidyamAna hoya to te anutkaTa rUpo utkaTa rUpanAM pratibaMdhaka thavAM joIe tethI zukla ghaTa dekhAvo joIe nahi ane kadAca zukla ghaTanA avayavamAM keTalAMka sthAne zuklarUpa ubhUta che tema svIkAravAmAM Ave topaNa pUrNaghaTamAM ubhUta evuM zuklarUpa dekhAya che te dekhAvuM joIe nahi; kema ke tenA ghaNA avayavo anutkaTa rUpavALA che. tethI te sthAnamAM ghaTa apratyakSa thavo joIe. jema pizAcamAM badhe anutkaTa rUpa che tethI pizAca sarvathA apratyakSa che. A prakAranA pUrvapakSInA kathananuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che -
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-32 padArthamAM rahelA utkaTa rUpanuM pariNAmavizeSathI prayojyapaNuM che arthAt te padArthamAM tevA prakA2no ja pariNAmavizeSa che, jenAthI te keTalAMka rUpo utkaTa rUpavALAM bane che ane anyarUpo anutkaTa bane che. tethI pUrvapakSI kahe che te prakAre pratibaMdhakanI kalpanA ucita nathI arthAt pUrvapakSIe pizAcanA dRSTAMtathI kahyuM ke avayavamAM rahelAM anutkaTa rUpo avayavInA utkaTa rUpanAM pratibaMdhaka che te prakAranI kalpanA karavI ucita nathI. 154 kema ucita nathI ? temAM yukti batAve che jo tevuM na mAnavAmAM Ave to koI garama karAyelA kapAlamAM rahela anubhUtarUpavALA vihna upara tapAvelA telano saMsarga ka2vAthI udbhUtarUpavALA agninI utpatti thAya che te thaI zake nahi. Azaya e che ke garama karAyelA kapAlamAM agni dekhAto nathI tethI temAM rahela agninuM rUpa anubhUta che ane tapAvela telamAM paNa agni cakSuthI dekhAto nathI tethI temAM paNa agninuM rUpa anubhUta che, chatAM tevA tapAvelA kapAla upara tapAveluM tela nAkhavAmAM Ave tyAre agnino bhaDako thAya che, tethI nakkI thAya che ke kapAlamAM rahelo agni ane tapta telamAM rahela agnimAM anutkaTa rUpa che tethI agni dekhAto nathI ane anutkaTa rUpavALA banne agninA avayavothI udbhUtarUpavALo agni utpanna thAya che mATe anutkaTa avayavanuM rUpa avayavInA utkaTa rUpanI niSpattimAM pratibaMdhaka che tema svIkArI zakAya nahi, tethI padArthamAM rahelA utkaTa rUpanuM pariNAmavizeSathI prayojyapaNuM che tema ja svIkAravuM joIe. AthI ja tapAvelA telamAM ane tapAvelA kapAlamAM agninuM rUpa anubhUta hatuM, chatAM baMnenA saMyogathI te agninuM rUpa utkaTa banyuM, tethI agni pratyakSa bane che. pUrvamAM graMthakArazrIe sthApana karyuM ke balAkA sapheda che temAM pAMce varNo hovA chatAM utkaTa zuklavarNa che tethI zukla dekhAya che ane te zuklavarNamAM utkaTapaNuM pariNAmavizeSathI prayojya che, tethI te pudgalomAM utkaTatva e jAti che tevo artha prApta thAya ane te viSayamAM anya keTalAka kahe che ke utkaTatva jAti nathI paraMtu tevA prakAranA bahu avayavavALApaNuM e utkaTatva che. tethI e prApta thAya ke balAkAmAM zvetavarNavALA ghaNA avayavo che ane te zvetavarNanA vacamAM ati alpamAtrAmAM anyavarNavALA avayavo che je anyavarNavALA avayavono jaththo vacamAM ati alpa pramANamAM hovAthI te varNo cakSuthI grahaNa thatA nathI ane zuklavarNavALA eka pAse rahelA ghaNA avayavo che jethI te zuklavarNanuM grahaNa thAya che ane vacamAM anyavarNavALA avayavo alpa mAtrAmAM hovAthI AkhI balAkAno deha zuklavarNavALo che tema pratIta thAya che mATe te varNamAM raheluM utkaTapaNuM vilakSaNa jAtirUpa nathI e pramANe keTalAka kahe che ane bAdara skaMdhomAM pAMcavarNo che ane utkaTa rUpavALA varNo cakSugocara thAya che e viSayanuM tattva graMthakArazrI kRta karAyela vAdamAlAthI jANavuM e prakAre jijJAsune graMthakArazrI dizAsUcana kare che. ||3||
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAdhArahasya pra bhAga-1 | sta -1/gAthA-33 155 mavatasil: uktA bhAvasatyA / atha yogasatyAmAha - avtraairth:bhAvasatyabhASA kahevAI. have navamI yogasatyabhASAne kahe che - gAthA: sA hoi jogasaccA uvayAro jattha vatthujogammi / chattAiabhAve vi hu jaha chattI kuMDalI daMDI / / 33 / / chAyA: sA bhavati yogasatyA upacAro yatra vastuyoge / chatrAdyabhAve'pi hi yathA chatrI kuNDalI daNDI / / 33 / / manyayArtha :___sA jogasaccA hoi=yogasatyabhASA cha, jattha-mai, vatthujogammi-vastunA yogamai=15 puruSa sAthe sule stunA yomai, uvayAro=G5yAra thAya chatamAnamaits all statsdi ' ' meM prano payAra thAya che. jaha-he pramA, chattAiabhAve vi hu=Walna samAvamA 5gl, chattI chatrI, kuMDalI-usI, daMDI=31vAya ( yogasatyabhASA cha.) // 33 // gAthArtha : te yogasatyabhASA che jemAM vastunA yogamAM koIka puruSa sAthe daMDAdi vastunA yogamAM, upacAra thAya che=vartamAnamAM daMDa nahi hovA chatAM A daMDI che e prakArano upacAra thAya che. je pramANe mAhinA manAvamA pachatrI, kuMDalI, hevAya ( yogasatyabhASA che.) ||33 / / ttii|: sA bhavati yogasatyA yatra-yasyAM, vastuyoge upacAraH, 'atItasambandhavallAkSaNikapadaghaTitA yogasatyetyarthaH anyathA vastudvayAtmakasambandhasyaikatarA'bhAve'bhAvAt kutropacAraH ? yadi ca vizeSaNavirahe'pyarthAntararUpaH sambandho'stItyupeyate tadA 'idAnIM chatrI ti vyavahAraH syAt, 'idAnIM na chatrIti ca na syAditi dhyeyam / udAharaNamAha-chatrAdyabhAve'pi yathA chatrI kuNDalI daNDIti / / 33 / /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-33 TIkArya : sAmavaMta ...rIti | te yogasatyabhASA che jemAM=je bhASAmAM, vastunA yogamAM=koIka puruSa sAthe atItakALa saMbaMdhI daMDAdi vastunA yogamAM, upacAra che=vartamAnamAM daMDano yoga nahi hovA chatAM te puruSa daMDavALo che e prakArano upacAra che. yogasatyabhASAnA lakSaNano zuM artha phalita thAya che ? te spaSTa kare che - atItasaMbaMdhavALI vastumAM lAkSaNikapadathI ghaTitaete puruSa sAthe atItasaMbaMdhavALI evI daMDAdi vastunA saMbaMdhanuM lakSaNAthI grahaNa karIne bodha karAve tevA lAkSaNikapadathI ghaTita, bhASA yogasatya che e prakArano artha che=gAthAnA pUrvArdhamAM karAyela yogasatyabhASAnA lakSaNano artha che. anyathA yogasatyabhASA atItasaMbaMdhavALI vastumAM lAkSaNikapadathI ghaTita na hoya paraMtu vartamAnamAM ja te vastunA yogavALA padathI ghaTita hoya to, vastuDhayAtmakasaMbaMdhano ekataranA abhAvamAM abhAva hovAthI daMDa ane puruSa e be vastumAMthI ekataranA abhAvamAM vastuDhayAtmakasaMbaMdhano abhAva hovAthI, zemAM upacAra thAya ? koI sthAnamAM daMDI e prakArano vyavahAra thaI zake nahi. (mATe atItakAlasaMbaMdhavALI vastumAM lAkSaNikapadathI ghaTita bhASA yogasatya che tema svIkAravuM joIe.) ane jo vizeSaNanA virahamAM paNa pUrvamAM chatrI laIne pharanAra puruSamAM chatrarUpa vizeSaNanA virahamAM paNa, arthAttararUpa saMbaMdha che chatra sAthenA puruSano arthAttararUpa saMbaMdha che arthAt lakSaNAthI atItakALanA chatranA saMbaMdhanI upasthiti nathI paraMtu arthAntararUpa chatrano saMbaMdha che, e pramANe svIkAravAmAM Ave to hamaNAM chatrI che e prakArano vyavahAra thavo joIe ane hamaNAM chatravALo nahi hovAthI chatrI tathI e prakArano prayoga thAya nahi e pramANe jANavuM. udAharaNane kahe che=gAthAnA uttarArdhathI kahe che, chatrAdinA abhAvamAM paNa je pramANe chatrI, kuMDalI, daMDI ItyAdi prayoga thAya che. li33. bhAvArtha :(9) yogasatyabhASA - je puruSa kAyama daMDa laIne pharato hoya chatAM koIka vakhate daMDa vagaranA puruSane joIne kahevAmAM Ave ke A puruSa daMDI che te vakhate atItakALanA saMbaMdhavALA puruSamAM daMDI e prakArano je vyavahAra thAya che te lAkSaNikapadathI ghaTita bhASArUpa hovAthI yogasatya che arthAt daMDI zabdanA prayogamAM daMDavALA puruSanI upasthiti thAya che ane vartamAnamAM daMDa nahi hovAthI tene mRSA kahevAnI Apatti Ave; kema ke te puruSamAM vartamAnamAM daMDano saMbaMdha nathI chatAM bolanAra puruSanA vacananA baLathI yogya zrotAne bodha thAya che ke A puruSa prAyaH daMDa laIne pharanAro che mATe tene daMDI kahevAmAM Ave che, mATe daMDI e pada A puruSa atItakALavALA daMDa sAthe saMbaMdhavALo che tevo bodha karAve che ane evuM na mAnavAmAM Ave to daMDI prayogamAM rahela puruSa sAthenA daMDanA saMbaMdhano bodha thaI zake nahi; kema ke daMDa ane puruSano saMbaMdha te be vastusvarUpa che tethI te
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahastha prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-33, 34 157 be vastumAMthI ekatarano abhAva hoya to te puruSamAM daMDano saMbaMdha nathI tema kahevuM paDe ane vartamAnamAM te puruSa sAthe daMDano saMbaMdha nahi hovAne kAraNe A daMDI che e prakArano upacAra e prakArano vacanaprayoga, thaI zake nahi chatAM e prakArano vacanaprayoga lokamAM thAya che tethI daMDIpada dvArA lakSaNAthI atItakALavALA daMDanA saMbaMdhavALA puruSanI ja upasthiti thAya che tethI lokamAM prasiddha evo te prakArano upacArarUpa vyavahAra yathArtha vastuno bodha karAvanAra hovAthI yogasatyabhASAmAM aMtarbhAva pAme che. vaLI yogasatyabhASAne yuktithI spaSTa karatAM kahe che ke vartamAnamAM je puruSa daMDavagarano che temAM daMDarUpa vizeSaNano viraha hovA chatAM arthAntararUpa saMbaMdha che mATe tene daMDI kahevAya che arthAt daMDano saMyogarUpa saMbaMdha nathI paraMtu daMDa sAthe anya koIka saMbaMdha che mATe daMDI kahevAya che. e pramANe svIkAravAmAM Ave ane atItakALanA saMbaMdhavALA puruSamAM lAkSaNikapadathI ghaTita bhASA che tema na svIkAravAmAM Ave to zuM doSa prApta thAya ? te chatrI e prakAranA prayogane AzrayIne spaSTa kare che - koI puruSamAM hamaNAM saMyogathI chatrano saMbaMdha na hoya topaNa te puruSamAM chatrano arthAntararUpa saMbaMdha che arthAt pUrvamAM chatra sAthe saMbaMdha hato tenA karatAM anya koIka rIte chatra sAthe saMbaMdha che ane vartamAnamAM hAthamAM chatra nathI topaNa hamaNAM chatrI che e prakArano vyavahAra te puruSamAM thavo joIe, paraMtu hamaNAM chatrI nathI tema vyavahAra thaI zake nahi; kema ke arthAntararUpa chatra sAthe teno saMbaMdha hamaNAM varte che. vastutaH pUrvanA chatravALA puruSane paNa joIne vartamAnamAM vyavahAra thAya che ke A haMmezAM chatra laIne phare che mATe chatrI che, chatAM hamaNAM tenA hAthamAM chatra nathI mATe chatrI nathI. tethI nakkI thAya che ke A chatrI che e prayogathI lakSaNA dvArA atItakALanA saMbaMdhavALA evA puruSanI upasthiti thAya che, paraMtu arthAtararUpa saMbaMdhanI upasthiti thatI nathI. AnAthI e prApta thAya ke vartamAnamAM chatra laIne Avelo hoya ane kahevAmAM Ave ke A chatrI che tyAre te puruSamAM chatrano saMbaMdha pratyakSathI grahaNa thato hovAthI te prayoga bhAvasatyabhASAmAM aMtarbhAva pAme che ane koI puruSa prAyaH chatra laIne Avato hoya chatAM koIka kAraNe vartamAnamAM chatra rahita che ane koI vaktA kahe ke A chatrI che te vakhate chatrano saMbaMdha sAkSAt te puruSa sAthe nahi hovAthI te bhASAne mRSAbhASA kahevAno prasaMga Ave paraMtu vaktAnA kathanathI te zrotAne lakSaNA dvArA atItakALanA saMbaMdhavALA chatrIrUpa te puruSanI upasthiti thAya che mATe te bhASA yogasatyabhASA che. A kathanamAM graMthakArazrI udAharaNo Ape che. chatrI, daMDI, kuMDalI vagere prayogo chatrAdinA abhAvamAM yogasatyabhASAnAM udAharaNo che. ll33 avataraNikA : uktA yogasatyA / athaupamyasatyAmAha, tatraupamyamupamAnApekSam, upamAnaM jJAtamudAharaNaM nidarzanaM dRSTAnto veti tu paryAyAH / tathA cA''ha bhagavAn bhadrabAhuH - "nAyaM AharaNaM ti ya diTuMtovamanidarisaNaM tada ra patti I" (2. vai. ni. no. 24) topamAna sAmAnyato vinityAdi -
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-34 avataraNikArya : yogasatyabhASA kahevAI. have aupaccasatyabhASAne kahe che - tyAM=aupaccasatyabhASAmAM pamya upamAnanI apekSAvALuM che (tethI upamAnanuM svarUpa batAve che -) upamAna, jJAta, udAharaNa, nidarzana athavA daSTAMta e prakAre vaLI paryAyo che=upamAnazabdanA paryAyavAcI zabdo che, ane te rIte upamAnanA jJAta Adi paryAyavAcI zabdo che ema pUrvamAM kahyuM te rIte bhagavAna bhadrabAhu svAmI kahe che - "jJAta, udAharaNa, daSTAMta, upamA, nidarzana te prakAre ekArtha zabdo che." (dazavaikAlikaniyukti gAthA-24) ane te upamAna sAmAnyathI be prakAranuM che e pramANe gAthAmAM graMthakArazrI kahe che - gAthA : cariyaM ca kappiyaM taha, uvamANaM duvihamettha NiddiSTuM / kappiyamavi rUvayamiva bhAvAbAheNa Na NiratthaM / / 34 / / chAyA : caritaM ca kalpitaM tathA upamAnaM dvividhamatra nirdiSTam / kalpitamapi rUpakamiva bhAvAbAdhena na nirartham / / 34 / / anvayArtha : ==ane, stha=ahIM-aupaccabhASAmAM, savAIisupamAna, carivaM tada priyaM carita ane kalpita, vihaM be prakAranuM, didaM=nirdiSTa che=kathita che. vamitta=rUpakanI jema, vapriyavi-kalpita paNa, mAvIvAre=bhAvano abAdha hovAthI=kalpita bhASA dvArA yathArtha bodharUpa bhAvano abAdha hovAthI, ja nityaM nirarthaka nathI. 34 gAthArtha : ane ahIM=aupaccabhASAmAM, upamAna carita ane kalpita be prakAranuM nirdiSTa che kathita che. rUpakanI jema kalpita bhAvano abAdha hovAthI=kalpita bhASA dvArA yathArtha bodharUpa bhAvano abAdha hovAthI nirarthaka nathI. II3II. TIkA : caritaM ca-pAramArthikaM ca, yathA mahArambho brahmadattAdivadaHkhaM bhajata iti, tathA kalpitaM= svabuddhikalpanAzilpanirmitaM, yathA'nityatAyAM pippalapatropamAnam uktaM ca - "jaha tubbhe taha amhe tubbhe vi ya hohidhA jadhA amhe / / kapAti parvata paMDuyapatta siyAmAM II" (uttarA. ni. no. rU08)
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-34 159 nanu kalpitaM na prayojyaM, bAdhitArthatvAdityata Aha-kalpitamapi rUpakamiva bhAvAbAdhena na nirarthamiti / ayaM bhAvaH yathA saMsAraH samudra iti rUpakaprayogo'bhedabAdhe'pyanAhAryajJAna eva bAdhadhiyaH pratibandhakatvAdAhAryazAbdabodhadvArA saMsArasya dustaratvavyaJjakatAyAM paryavasyantra niSprayojanastathoktakalpitopamAnaprayogo'pi mukhyArthabAdhe'pyAhAryazAbdabodhadvArA'nityatApratipattiparyavasAyitayA nA'nartha iti / ata evoktam - "Navi asthi Navi a hohI, ullAvo kisalayapaMDupattANaM / 3vamAM raju rasa aa, vayanAvivokANa II" (uttarA. ni. jJo. rU01) evaM ca kalpitopamAnaM svato nAdaraNIyaM kintviSTArthasAdhakatayA, ata evoktam "atthassa sAhaNaTThA iMdhaNamiva odaNaTThAe / / " tti ( ) caritopamAnaM tu svato'pyAdaraNIyamiti dhyeyam, anayaiva dizA prayoge'pi kharaviSANAdidRSTAntasaprayojanatA yathAkathaJcitparibhAvanIyA bahuzrutairiti dig / / 34 / / TIkArya : varita .. . ane carita=pAramArthika=pAramArthika upamAna. pAramArthika upamAnathI aupamya evI satyabhASA kevA svarUpavALI che ? te "yathA'thI spaSTa kare che - je pramANe brahAdatAdinI jema mahA AraMbhavALA puruSane duHkha prApta thAya che. tti' zabda aupaccasatyabhASAnI svarUpanI samApti mATe che. ane kalpita kalpitaupamAna, svabuddhikalpanA zilpathI nirmita che. je pramANe anityatAmAM=saMsAranA padArthonI anityatAnA bodhamAM, pippalapatra upamAna che. ane kahevAyuM che - je pramANe tame cho te pramANe ame (hatA) je pramANe ame (chIe) te pramANe tame paNa thazo, paDatuM evuM jIrNapatra kisalayone=navAM khIlelAM patrone upadeza Ape che." (uttarAdhyayananiryukti gAthA-308) (A prakAranuM uddharaNanuM vacana kalpitapasvasatya che; kema ke saMsAranI anityatAno upamA dvArA yathArtha bodha karAve che.) nanu'thI zaMkA kare che - kalpitaupamAnano prayoga karavo joIe nahi; kema ke bAdhita arthapaNuM chepAMDupatro koIne zikSA Ape ema kahevuM te bAdhita arthavALuM vacana che, ethI gAthAnA uttarArdhathI kahe che - kalpita paNa rUpakanI jema=rUpakasatyanI jema, bhAvano abAdha hovAthI=yathArtha bodharUpa bhAvano abAdha hovAthI nirarthaka nathI. A bhAva che=kalpitaupamAna nirarthaka nathI ema kahevAno A bhAva che. je pramANe saMsArasamudra che e prakArano rUpakano prayoga che=saMsArane samudra tulya batAvavA mATe rUpakano prayoga che, abhedamAM bAdha hovA chatAM paNa alAhAthe jJAnamAM ja bAdhabuddhinuM pratibaMdhakapaNuM
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-34 hovAthI AhArya zAbdabodha dvArA=saMsArasamudra e vacana AhArya zAbdabodha dvArA, saMsAranI dustaratvanI vyaMjakatAmAM paryavasAna pAmatuM niprayojana nathI te pramANe ukta kalpitaupamAnano prayoga paNasuttarAdhyayanano pAMDupatrono kalpitaupamAnano prayoga paNa, mukhyArthatA bAdhamAM paNa=pAMDupatro kisalayane upadeza Ape che e prakAranA mukhyArthatA bAdhamAM paNa, AhArya zAbdabodha dvArA anityatAnA bodhamAM paryavasAyIpaNuM hovAthI anartharUpa nathI. AthI ja kahevAyuM che kalpitaupamAna AhArya zAbdabodha dvArA atityatAno bodha karAve che AthI ja kahevAyuM che - "kisalaya ane pAMDukano ullApa thayo nathI ane thaze nahi. kharekhara bhavijananA bodha mATe A upamA karAyelI che." (uttarAdhyayananiryukti gAthA-309) ane A rIte pUrvamAM kahyuM ke kalpitaupamAnamAM mukhyArthano bAdha hovA chatAM paNa AhArya zAbdabodha dvArA saMsAranI anityatAno bodha thAya che mATe kalpitaupamAna arthavALuM che e rIte, kalpitaupamAna svataH AdaraNIya nathI=pAMDupatro upadeza Ape che e prakArano svataH prApta arthane AzrayIne AdaraNIya nathI paraMtu ISTArtha sAdhakapaNAthI=saMsAranI atityatAnA bodharUpa ISTArthanA sAdhakapaNAthI, AdaraNIya che. AthI ja=kalpitaupamAna ISTArtha sAdhakapaNAthI AdaraNIya che AthI ja, kahevAyuM che - arthanA sAdhana mATe ISTa arthanI siddhi karavA mATe, (kalpitaupamAna AdaraNIya che) odana mATe iMdhaNanI jema." (). tti' zabda uddharaNanI samApti mATe che. vaLI caritaupamAna svataH paNa AdaraNIya che tenAthI sAkSAt prApta artharUpe paNa AdaraNIya che ane ISTArthasAdhakapaNArUpe paNa AdaraNIya che e pramANe jANavuM. A ja dizAthI=kalpitaupamAna ISTArthasAdhakapaNAthI upayogI che e ja dizAthI, prayogamAM paNa anumAnAdiprayogamAM paNa, yathA kathaMcit kharaviSANa Adi daSTAMtanI saprayojanatA bahuzruto vaDe paribhAvita karavI joIe e pramANe dizAsUcana che. ll34 bhAvArtha :(10) aupaccasatyabhASA : aupampasatyabhASAno nirNaya karavA mATe upamAnanI apekSA che; kema ke upamAna dvArA ja bolAyelI bhASA aupaccasatya che ane te upamAna sAmAnyathI be prakAranuM che. (1) caritaupamAna, (2) kalpitaupamAna, caritaupamAna eTale pAramArthika rIte koInA dvArA AcaraNa karAyelA dRSTAMtane grahaNa karIne tenA dvArA aupamyabhASA bolavAmAM Ave te aupaccasatyabhASA che. jema upadezaka koIka yogya zrotAne saMsAranA AraMbhonA yathArtha svarUpanA bodha arthe kahe ke mahAAraMbhavALo puruSa brahmadattAdinI jema duHkhane prApta kare
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-34 che arthAt jema brahmadatta cakravartIe mahAAraMbha karIne sAtamI narakane prApta karela che, tema vartamAnamAM paNa jeo mahAAraMbho kare che teo narakAdinA duHkhane prApta kare che. A kathanamAM brahmadattanA upamAnathI= diSTAMtathI, mahAAraMbhanI anarthakAritAno bodha thAya che je bodha yathArtha hovAthI tene kahenAruM vacana aupampasatyabhASA che. vaLI kalpitaupamAna dvArA paNa saMsAranI anityatAno bodha karAvAya che te aupampasatyabhASA che. jema uttarAdhyayananI niyuktimAM kahyuM ke vRkSa uparathI paDatAM pILAM patro kisalayane kahe che ke jema tame khIlelAM cho tema ame pUrve khIlelAM hatAM ane je pramANe ame jIrNa thayAM te pramANe tame paNa jIrNa thazo. vastutaH A prakAre paDeluM pAMdaDuM kisalayane kAMI kahetuM nathI paraMtu te prakAranA kalpitaupamAna dvArA=jANe pAMDupatra kisalayane kahetuM na hoya e prakAranI upamA dvArA, kahevAyelA upadezakanAM vacano yogya jIvane saMsAranI anityatAno bodha karAve che tethI e prakAranuM upadezanuM vacana pampasatyabhASArUpa che. gAthAnA uttarArdhanA utthAnane karatAM kahe che - kalpitaupamAnano prayoga vivekI puruSe karavo joIe nahi; kema ke pAMDupatro sAkSAt bolatAM hoya te asaMbhavita viSayavALuM che ane tevA bAdhita arthavALuM kathana satyabhASArUpe che ema kahI zakAya nahi. A prakAranI zaMkAnuM nirAkaraNa karatAM gAthAnA uttarArdhathI kahe che - kalpita paNa upamAna rUpakabhASAnI jema tAtparyano abAdha hovAne kAraNe nirarthaka nathI. jema koIne kahevAmAM Ave ke saMsAra mahAsamudra che. te vakhate saMsArane samudrano rUpaka prayoga karelo che. vastutaH saMsAra ane samudranA abhedano bAdha che tethI saMsArane samudra kahevo te doSarUpa kahevAya paraMtu anAhArya jJAnamAM ja bAdhabuddhinuM pratibaMdhakapaNuM che. jema rajatane joIne A zakti che te anAhAryajJAna che chatAM te prakArano prayoga koI vaktA kare to zrotAne bAdhabuddhi utpanna thAya che tethI te prakArano prayoga karI zakAya nahi chatAM koI kare to te bhASA mRSAbhASA che tema kahevuM paDe, paraMtu saMsAra samudra che e prakAranA rUpaka prayogamAM AhArya zAbdabodha dvArA saMsAranI dustaratAno bodha thAya che tethI te prayoga niSThayojana nathI paraMtu ucita ja che ane yogya zrotAne paNa bhrama thato nathI ke saMsAra pANInA samUharUpa samudra nathI chatAM A mahAtmA saMsArane samudra kahe che. tethI te vacana mRSA che tema bodha thato nathI paraMtu vivekasaMpanna zrotAne tevo ja bodha thAya che ke samudramAM paDelA jIvane bAhuthI tarIne temAMthI nistAra pAmavo atiduSkara che tema mohanA pariNAmarUpa saMsAramAMthI mohanA unmelanane anukULa dRDha vyApAra karavArUpa bhujAthI saMsAra taravo duSkara che, AthI ja mahAsattvazALI jIvo aneka bhavomAM aMtaraMga mahAyatna dvArA mohanuM umUlana karavAne anukULa saMyamanA vyApArarUpa bhujAthI saMsArasamudrane tarI zake che. alpa sattvavALA to saMsArathI taravA mATe ja saMyamano veza grahaNa karIne paNa ane yatkiMcit saMyamanI bAhya AcaraNA karIne mohasAgarane taravA samartha thatA nathI. A prakArano bodha karAvavAmAM rUpaka prayoga jevo bodha karAvI zake tevo bodha anya prayogathI thAya nahi tethI mahAtmAo tevo prayoga kare che, tema kalpitaupamAnano prayoga paNa mukhArthanA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-34 bAdhamAM paNa AhArya zAbdabodha dvArA saMsAranI anityatAno bodha karAve che mATe anarthakArI nathI tethI kalpitaupamAna dvArA karAyelo vacanaprayoga aupampasatyabhASA che. ahIM kahyuM ke AhArya zAbdabodha dvArA rUpaka prayoga saMsAranI dustaratA batAve che tethI e prApta thAya ke bAdhakAlIna icchAjanya je jJAna che te AhAryajJAna che, jema jinapratimAmAM A jina che e prakArano prayoga karAya che, te AhArya zAbdabodha prayoga che. tethI jinapratimAne jonAra puruSane vItarAgatA Adi guNavALA puruSano jinapratimAmAM pratyakSathI bAdha jaNAya che, chatAM temAM jinano bodha karAvavA arthe pratimAne joIne A jina che evo prayoga thAya che tyAre zrotAne te vacanathI AhArya zAbdabodha thAya che ke jinatulya A pratimA upAsya che ane zrotAne tevo bodha karAvavA arthe mahAtmA te pratimAne jina kahe che ane je sthAnamAM AhAryajJAna karavAnuM prayojana nathI te sthAnamAM bAdhanI buddhi te prakArano bodha karAvavAmAM bAdhaka che, AthI ja zaktimAM cAMdIno bodha karAvavAnuM koI prayojana nathI te sthAnamAM A cAMdI che e prakArano prayoga karavAmAM Ave to te sthAnamAM zrotAne AhAryajJAna thatuM nathI paraMtu A vacana mRSA che tevo ja bodha thAya che ane jinapratimAmAM A jina che tyAM yogya zrotAne A vacana mRSA che tema bodha thato nathI paraMtu te vacana dvArA AhArya zAbdabodhathI A pratimA jinatulya upAsya che tevo ja zAbdabodha thAya che. tema kalpitaupamAna dvArA karAyelA prayogamAM paNa vicArakane tema jaNAtuM nathI ke pAMDupatra kaI rIte bolI zake ? mATe A vacana mRSArUpa che; kema ke pAMDupatra bole e rUpa mukhyarthano tyAM bAdha hovA chatAM paNa pAMDapatranA vacana dvArA AhArya zAbdabodha ja thAya che ke jema pAMDupatra jIrNa thaIne nAza pAmyuM tema manuSyAdi bhAvonAM AyuSya kSINa thaIne ApaNo vinAza thAya che mATe mRtyunI prApti pUrve ja sarva udyamathI saMsAranA ucchedamAM yatna karIne manuSyabhavane saphaLa karavo joIe. mATe kalpitaupamAna paNa anartharUpa nathI, AthI ja uttarAdhyayanamAM kahevAyuM che arthAt kalpitaupamAna paNa AhArya zAbdabodha dvArA anityatAno bodha karAve che mATe anartharUpa nathI AthI ja uttarAdhyayanamAM kahevAyuM che. zuM kahevAyuM che ? te batAve che - kisalaya pAMDupatrono ullApa vAstavika nathI ane bhaviSyamAM kyAre paNa thaze nahi paraMtu bhavya jIvone manuSyabhavamAM pramAdanA nivAraNapUrvaka Atmahita karavA arthe bodha karAvavAnA prayojanathI A upamA apAI che. - AnAthI zuM phalita thAya ? te graMthakArazrI spaSTa kare che - caritaupamAnanI jema kalpitaupamAna svataH AdaraNIya nathI paraMtu yogya jIvane ucita bodha karAvavA arthe upakAraka hovAthI AdaraNIya che ane caritaupamAna svataH paNa AdaraNIya che ane iSTArthasAdhakapaNAthI paNa AdaraNIya che. tethI e prApta thAya ke kalpitaupamAnamAM kisalaye kahyuM tevo ullApa vAstavika nathI te apekSAe kalpitaupamAna AdaraNIya nathI paraMtu te upamAna dvArA bolAyelI bhASA yogya jIvane vairAgya utpanna kare che mATe AdaraNIya che.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-34, 35 163 vaLI caritaupamAnamAM kahyuM ke brahmadatta cakravartI mahAAraMbhane kAraNe narakamAM gayA te kathana te zabdothI ja AdaraNIya che ane te upamAnanA vacana dvArA yogya jIvane mahAAraMbhathI nivRttino pariNAma thAya che te apekSAe paNa caritaupamAna AdaraNIya che. kalpitaupamAna svataH AdaraNIya nathI temAM dRSTAMta Ape che - koIka zAstramAM kyAMka kahyuM che ke odananI pAcana kriyA mATe iMdhaNa=baLataNa AdaraNIya che paraMtu pAcananuM prayojana na hoya tyAre baLataNanuM koI prayojana nathI tema caritaupamAna dvArA paNa yogya jIvane vairAgya niSpanna karavAnuM prayojana hoya tyAre kalpitaupamAna AdaraNIya che paraMtu pAMDupatro kisalayane upadeza Ape che tevo bodha karAvavA arthe kalpitaupamAna AdaraNIya nathI. vaLI kalpitaupamAna svataH AdaraNIya nathI paraMtu vairAgyanI niSpattinA prayojanathI AdaraNIya che te batAvavA mATe yukti Ape che - jema kalpitaupamAna vairAgyanA prayojanathI AdaraNIya che e ja dizAthI anumAnanA prayogamAM paNa yathAkathaMcituM kharaviSANa Adi dRSTAMtanI prayojanatA che e prakAre bahuzrutavALA puruSoe paribhAvana karavuM joIe. Azaya e che ke jema pAMDapatro bolatAM nathI tenI jema kharaviSANa paNa jagatamAM astitva dharAvatuM nathI chatAM yogya zrotAne saMsAranA yathArtha svarUpano bodha karAvavA arthe pAMDupatrono ullApa nahi hovA chatAM jANe pAMDupatro potAnI jIrNa avasthA dvArA e prakAre kahetAM na hoya ? evA kathanathI yogya jIvane pratyakSa dekhAtA pAMDupatranI sthitinA baLathI tIvra saMvega thAya che tethI te prayoga saprayojana che, tema anumAna prayogamAM paNa koIkasthAne kharaviSANa AdinA dRSTAMtathI yathArtha bodha thato hoya te apekSAe asatuM evA paNa kharaviSANanuM dRSTAMta saprayojana bane che, paraMtu sarvaprakAre kharaviSANanuM dRSTAMta saprayojana nathI tethI yathAkathaMcit saprayojanavALuM che tema graMthakArazrIe kahela che. 34 avataraNikA - tadapyekaikaM caturvidhamityAha - avataraNitArtha : te paNa=gAthA-34mAM kahyuM ke upamAna sAmAnyathI be prakAranuM che te paNa upamAna, ekeka kalpita ane carita bannemAMthI pratyeka, cAra prakAranuM che ene gAthAmAM kahe che - gAthA : AharaNe taddese taddose taha puNo uvannAse / ekkekkaM taM cauhA NeyaM suttAu bahubheyaM / / 35 / /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 bhAdhArahasya ra nAga-1/rata -1/gAthA-34 chAyA: AharaNe taddeze taddoSe tathA punarupanyAse / ekaikaM taccaturdhA jJeyaM sUtrAd bahubhedam / / 35 / / anvayArtha :. AharaNe sAmai, taddese-tadezamai, taddose-tadoSama, tahasane puNo-za, uvannAse=64vyAsamai, bahubheyaMbagmevANu me, taM=, ekkekkaM savAntara bhane mevANu medhuM mAra mA me se, suttAu-sUtrathI, cauhA=yAra prAra, NeyaM=ogij. // 35 / / gAthArtha : AharaNamAM, taddezamAM, taddoSamAM ane pharI upanyAsamAM bahubhejavALuM evuM te ekekaavAjara aneka bhedavALuM evuM AharaNa Adi eka eka sUtrathI cAra prakAranuM jANavuM. [35] TIs: uktayoH caritakalpitayorupamAnayormadhye ekaikaM caturvidhaM, kva viSaya ityAha-udAharaNe taddeze taddoSe tathA punarupanyAse jJeyaM jJAtavyaM, kidRzaM? bahubhedaM bahavo bhedA avAntaraprakArA yasya tat (tthaa)| tathAhi AharaNaM saMpUrNa prakRtopayogI dRSTAntaH, sa ca caturddhA apAyopAyasthApanApratyutpannavinyAsabhedAt / tatrA'pAyaH aniSTaprAptiH, tadviSayamudAharaNaM apAyodAharaNam / sa ca caturddhA, dravyApAyaH kSetrApAyaH kAlApAyo bhAvApAyazceti / tatra dravyApAye dhananimittaM parasparavadhapariNatau dvau bhrAtarAvudAharaNam, kSetrApAye dazAravargaH, kAlApAye dvaipAyanaH, bhAvApAye ca maNDUkikAkSapakaH kUragaDukajIva iti dhyeyam / etatkathAnakopadarzanaM ca zrotRNAM saMvegasthaiyArtham, idaM ca caraNakaraNAnuyogamadhikRtyoktam, dravyAnuyogamadhikRtya tu dravyAdyapekSayA''tmAderekAntanityatAvAdinAM sukhaduHkhAbhAvaprasaGgAdinidarzanaM draSTavyam / 1 / TImArtha :- . uktayoH ..... draSTavyam / 1 / 65 ovA yarita-lpitapamAnanA madhyamAMgAthA-34mA hevAyelA carita ane kalpita evA upamAnanA madhyamAM, eka eka cAra prakAranuM che. yA viSayamA cha ? methI yAmai cha - udAharaNanA viSayamAM, dezanA viSayamAM, taddoSatA viSayamAM ane punaH upacAsanA viSayamAM jANavuM carita ane kalpitaupamAna cAra prakAranuM jANavuM. vaLI te kevA prakAranuM che? tethI kahe che -
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-35 165 bahubhejavALuM che bahu avAra prakArarUpa bhedo che jene te bahubhejavALuM che, te avAnA prakAro "tathAdithI batAve che - AharaNa=prathamabhedarUpa udAharaNa saMpUrNa prakRti upayogI darzata AharaNa udAharaNa che taddeza taddoSa ane punaH upacAsanI jema dezamAM upayogI dAMta nathI paraMtu pagano bodha karAvavA mATe saMpUrNa upayogI daSTAMta che ane te saMpUrNa prakRtamAM upayogI evuM AharaNa apAya, upAya sthApanA ane pratyutpanna vinyAsanA bhedathI cAra prakAranuM che. tyAM=cAra prakAranA AharaNamAM, apAya aniSTanI prApti che. tenA viSayavALuM udAharaNa apAya udAharaNa che. ane te=apAya udAharaNa, cAra prakAranuM che - dravyaapAya, kSetraapAya, kALaapAya ane bhAvaapAya. tti' zabda apAya udAharaNanA cAra bhedonI samApti mATe che. tyAM cAra prakAranA apAyamAM, dravyaapAyaviSayaka dhatanimita paraspara vadhatI pariNativALA be bhAIo udAharaNa che, kSetraapAyaviSayaka dazAravarga udAharaNa che=samudravijaya Adi daza bhAIono samUha udAharaNa che, kAlaapAyaviSayaka kaipAyana RSi dvArikA bALavAra kaipAyana RSi, udAharaNa che ane bhAvaapAyaviSayaka maMDukikAlapaka kUragaDukajIva je phUragaDumuni mokSamAM gayA temano jIva, pUrvabhavamAM tapasyA karanAra sAdhu hatA ane jemanA paga nIce maMDakikA-deDakI, kacaDAyelI te bhAvaapAyamAM dRgaMta che. ane AmanA kathAnakanuM upadarzana dravyAdi cAra apAyonA kathAnakanuM upadarzana, zrotAonA saMveganA svairya mATe che ane A dravyAdi cAra apAyonA udAharaNanuM kathana, caraNakaraNAnuyogane AzrayIne kahevAyuM. vaLI dravyAnuyogane AzrayIne dravyAdi apekSAthI dravya, kSetra, kALa, bhAvanI apekSAthI AtmAdinA ekAMtanityavAdIonuM sukha-duHkhanA abhAva prasaMgAdinuM daSTAMta jANavuM. nA bhAvArtha : gAthA-34mAM caritaupamAna ane kalpitaupamAna ema be bheda batAvyA te banne bhedomAMthI dareka bhedo cAra prakAranA che. te cAra prakAro graMthakArazrI batAve che - udAharaNanA viSayamAM, tadezanA viSayamAM, tadoSanA viSayamAM ane punaH upanyAsanA viSayamAM caritaupamAna ane kalpitaupamAnanA bhedonI prApti che tethI tenA cAra cAra bhedanI prApti thaI. vaLI te cAra bhedo paNa avAjora ghaNA bhedovALA che ane te avAntara bhedo aneka hovA chatAM te eka ekanA cAra cAra bhedo che te batAvavA arthe prathama AharaNarUpa bhedanA cAra bhedo batAve che - AharaNaupamAnanA cAra bhedo: (1) apAya, (2) upAya, (3) sthApanA ane (4) pratyutpavinyAsa ema AharaNa upamAnanA cAra bhedo che.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 tyAM AharaNano artha kare che - je dRSTAMta prakRta evA pamyane batAvavA mATe saMpUrNa upayogI hoya te AharaNaupamAna kahevAya. apAyaudAharaNa :vaLI AharaNaupamAna apAya Adi cAra bhedavALuM che, temAMthI apAyarUpa udAharaNa paNa cAra bhedavALuM che. temAM apAyano artha kare che - aniSTanI prApti e apAya che ane tenA viSayavALA udAharaNane apAya udAharaNa kahevAya che. te apAya paNa dravya-kSetra-kALa-bhAvane AzrayIne cAra prakArano hovAthI apAya udAharaNanA cAra bhedonI prApti che. (1) dravyaapAyaudAharaNa : dravyaapAyanA viSayamAM dhana mATe paraspara vadha karavA mATe tatpara thayelA be bhAIonuM udAharaNa che. tethI koI upadezaka zAstramAM prasiddha dhana nimitte parasparanA vadha pariNata be bhAIonuM udAharaNa batAvIne zrotAne kahe ke jema dhananA lobhane vaza A be bhAIo parasparanA vinAza mATe pravRtta thayA tema jeo dhana pratye mUrchA rAkhe che teo dhananI mUrchAne vaza viveka rahita thaIne potAnuM A lokanuM jIvana ane paralokanuM jIvana vinAza kare che. A sAMbhaLIne yogya zrotAne dhana pratyenI mUccha ahitanuM kAraNa che tevI buddhi thavAthI saMvega utpanna thAya che ane upadezakanA saMvegapUrvakanA upadezathI te zrotAne saMvega utpanna thayelo hoya to prastuta dRSTAMtanA baLathI saMvega dhairya bhAvane pAme che. tethI dravyaapAyane kahenArA udAharaNa dvArA je aupacyabhASA bolAya che te aupampasatyabhASA che ane dravyaaupampasatyabhASA dravyaapAyanA upamAna dvArA=daSTAMta dvArA, saMveganI sthiratAnuM kAraNa bane che. (2) kSetraapAyaudAharaNa : kSetraapAyamAM samudravijaya Adi daza bhAIo udAharaNa che. koI upadezaka yogya zrotAne kahe ke kRSNa kaMsano nAza karyo tyAre jarAsaMdhanA bhayathI samudravijaya Adi daze bhAIo te kSetrano tyAga karIne dvArikAmAM gayA tethI surakSita thayA. tema je kSetra saMyamanAzanuM kAraNa hoya athavA je kSetra zrAvakane dharmaniSpattimAM vyAghAta kare tevuM hoya te kSetrano parivAra na karavAmAM Ave to dazAravarganI jema kSetranA apAyathI rakSaNa thaI zake nahi tethI kSetraapAyanA udAharaNa dvArA ayogya kSetranA parivArano je pariNAma hoya che te sthira thAya che. jethI zrotAne dharmamAM daDha udyama karavA mATe kAraNabhUta kSetramAM javA mATeno saMvegano pariNAma sthirabhAvane pAme che. AvA upadezanI bhASA aupampasatyabhASA che. (3) kALaapAyaudAharaNa : vaLI nemanAtha bhagavAnanA vacanathI kaipAyana RSie jANyuM ke mArA hAthe dvArikAnagarI nAza pAmaze
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 jethI pote temAM nimitta na bane te arthe te pote te kSetrane choDIne anya kSetramAM jAya che, chatAM ghaNA kALa pachI jyAre te kSetramAM Ave che tyAre tenA hAthe dvArikAnAzano prasaMga Ubho thayo, tethI tevA nAzathI rakSaNa arthe jema te kALamAM te kSetrano parihAra Avazyaka che tema koI mahAtmA vaipAyanaRSinA dRSTAMtathI kahe ke vartamAnano viSamakALa che, pUrvanA tevA uttama puruSano yoga vartamAnamAM duSkara che, ajJAnI jIvothI kSetra vyApta che tethI te kALanA apAyanA parivAra mATe prAjJa thaIne nipuNatApUrvaka saddharmanA parIkSaka ane sugurunA parIkSaka thavuM joIe je sAMbhaLIne yogye zrotA te prakAranA saMveganA svairyane pAme jethI kALanA apAyathI surakSita bane. AvuM vacana kALanA apAyarUpa AharaNanA upamAnathI pampasatyabhASArUpa che. (4) bhAvaapAyaudAharaNa : vaLI kUragaDu pUrvabhavamAM tapasvI sAdhu hatA. gamanAgamana vakhate paga nIce deDakIno vinAza thayo chatAM temane teno khyAla nahi. tyAre sAthe rahelA bAlamunie temane tenuM smaraNa karAvyuM te ucita smAraNArUpa vacana che. vaLI sAMjanA paNa pharI tenuM smaraNa karAvyuM tyAre kupita thayelA te mahAtmA zullaka sAdhune mAravA jAya che ane staMbha sAthe athaDAIne kALadharma pAmI jyotiSadeva thAya che tyAMthI dRSTiviSa sarpa thAya che, A prakArano je anartha prApta thayo te krodharUpa bhAvano apAya che. A bhAvanA apAyanA udAharaNathI kaSAyonI kevA prakAranI anarthakAritA che te koI upadezaka batAve to upadezakanA upadezathI saMvega pAmelA te zrotAmAM saMveganuM dhairya thAya che. A prakArano vacanaprayoga e bhAvaapAyanA AharaNarUpa upamAna dvArA aupamyasatyabhASA che. A cAra prakAranA dravyAdine AzrayIne je apAyo batAvyA te AcaraNAne AzrayIne hovAthI caraNakaraNAnuyogaviSayavALA che. dravyAnuyogane AzrayI apAyaudAharaNa : have dravyAnuyogane AzrayIne tevuM daSTAMta batAvatAM kahe che - koI ekAMta nityavAdI kahe ke AtmA dravyarUpe ekAMtanitya che, kSetramAM sarvakSetravyApI che, kALamAM sarvakALamAM eka svarUpavALo che, bhAvathI tenuM koI parAvartana thatuM nathI. te kathanamAM ekAMta nityavAdIne sukha-duHkhanA abhAvanI prApti AdirUpa apAyanI prApti thAya che. jema AtmA ekAMta nitya hoya to kSaNabhara duHkhanuM ane kSaNabhara sukhanuM pratyakSa vedanA thAya che te thAya nahi. vaLI AtmA sarvakSetravyApI hoya to eka janmamAMthI anya janmamAM jAya tyAre anya kSetramAM utpatti thAya che te saMgata thAya nahi. sarva kALamAM sthira eka svabhAva hoya to saMsAramAM dekhAtAM parivartano saMgata thAya nahi ane bhAvamAM parivartana na hoya to saMsArI avasthA ane mukta avasthA saMgata thAya nahi. A prakAranA apAyanA darzana dvArA upadezaka zrotAne pariNAmI AtmA Adi padArtho che ema batAve te
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-35 dravyAnuyogane AzrayIne AharaNa upamAna dvArA aupampasatyabhASA che, jenAthI yogya zrotAne bhagavAnanA anekAMtavAdamAM sthira zraddhA thAya che. nA AharaNa upamAnanA upAyarUpa bIjA bhedanA cAra prabhedone batAve che - TIkA : upAya: abhilaSitavastvavAptyartho vyApAraH, tadviSayamudAharaNaM upAyodAharaNam, so'pi ca dravyAdibhedAdapAyavaccaturvidhaH, tatra dravyopAyo loke thAturvAdAdiH lokottare tvadhvAdau paTalAdiprayogataH prAsukodakakaraNAdiH, kSetropAyo laukiko lAGgalakulikAdiH lokottarastu vidhinA prAtarazanAdyarthamaTanAdinA kSetrasaJcAraH, kAlopAyo nADikAdilaukikaH, tasya tajjJAnopAyatvena tathAvyapadezAt lokottarastu sUtraparAvartanAdiH, bhAvopAyastu devanirmitaikastambhaprAsAdopazobhitasarvartukArAmastharasAlapAdapasya phalamavanAminyA vidyayA gurviNyA dohadapUraNArthaM gRhitavatazcANDAlacaurasyAbhiprAyaparijJAnArthamabhayasyevA''khyAyikAprabanyopadarzanAdika iti / idaM ca laukikamAkSiptaM caraNakaraNAnuyogamadhikRtya coktam, dravyAnuyogamadhikRtya punarAdAnAdyupAyenAtmAstitvasAdhananidarzanaM draSTavyam 23 TIkArya : 35Ava: vyas ArA upAya abhilalita vastunI prAptinA arthavALo vyApAra, tad viSayavALuM udAharaNa upAyaudAharaNa che. ane te paNa apAya udAharaNa to cAra bhedavALuM che paraMtu upAya udAharaNa paNa dravyAdinA bhedathI apAyanI jema apAyaudAharaNanI jema, cAra bhedavALuM che. tyAM upAya udAharaNanA cAra bhedamAM, dravyaupAya lokamAM dhAtuvAdAdi che, vaLI lokottaramAM mArgagamanakALamAM paTalAdi prayogathI prAsaka udakakaraNAdi che. kSetraupAya laukika lAgalakulikAdi che haLa ane khetaramAM ghAsa kApavAnuM sAdhana Adi che, vaLI lokottara kSetraupAya vidhipUrvaka savAranA annAdi mATe aTavAdi dvArA kSetrano saMcAra che. kAlaupAya vADikAdi laukika che; kema ke tenuM nADikAdinuM, tenA jJAnanA upAyapaNAthI kAlanA jJAnanA upAyapaNAthI te prakAre vyapadeza thAya che kALaupAyarUpe vyapadeza thAya che, vaLI lokottara sUtraparAvartanAdi kALaupAya che. vaLI bhAvaupAya devanirmita eka staMbhanA prAsAdathI zobhita sarva RtuvALA bagIcAmAM rahelA rasALa vRkSanA phaLane avakAminI vidyAthI garbhavatI strInA dohadanA pUraNArthe grahaNa karanArA phaLane grahaNa karanArA, cAMDAla coranA abhiprAyanA parijJAna mATe abhayakumAranI jema daSTAMtanA prabaMdhanuM upadarzanAdika che. ti' zabda cAra prakAranA upAyanA bhedanI samApti mATe che. ane AaupAya, laukika arthathI AkSiptane AzrayIne ane caraNakaraNAnuyogane AzrayIne
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 kahevAyo. vaLI dravyAnuyogane AzrayIne AdAna Adi upAyathI=vastunA grahaNa-mocatAdinA upAyathI AtmAnA astitvanA sAdhananuM daSTAMta jANavuM. rA. bhAvArthaupAyaudAharaNa : upamAnanA cAra bhedo che temAMthI udAharaNanA upAyarUpa bIjA bhedane tenA avAjora dravya, kSetra kALa, bhAvarUpa cAra upAyothI batAve che - upAya eTale potAnI icchita vastunI prApti mATe karAto vyApAra. upAyane batAvanAruM udAharaNa te upAyaudAharaNa. te upAya udAharaNa paNa dravya, kSetra, kALa, bhAvane AzrayIne cAra bhedavALuM che. te cAra bhejavALA upAyanA dRSTAMtathI zrotAne vastuno bodha karAvavAmAM Ave te upAyaudAharaNarUpa aupamyasatyabhASA che. (1) dravyaupAyaudAharaNa : temAM dravyaupAya laukika dRSTithI dhAtuvAda Adi che. tethI koI upadezaka kahe ke jema dhAtuvAda AdinA ucita yatnathI loko dhanane prApta kare che, tema AtmAmAM guNonI niSpattinA ucita upAyothI AtmAne potAne guNasaMpattirUpa dhananI prApti thAya che, tethI jema dhAtuvAdane karanArA agni Adi dvArA suvarNa Adi dhAtune prApta kare che tema zAstraniyaMtrita dhyAnarUpe agni dvArA karmamaLane dUra karIne mahAtmAo AtmAnI guNasaMpattine prApta kare che e prakAranuM upadezakanuM vacana dravyaupAyarUpa udAharaNanA upamAna dvArA kahevAyuM hovAthI aupaccasatyabhASA che. vaLI lokottara dravyaupAyamAM vastrAdinA prayogathI mArgAdimAM pANIne gALIne temAM kSArAdi nAkhIne prAsuka udakanI prApti karAya che, tema ucita yatna dvArA saMyamanI zuddhino udyama karavAmAM Ave to AtmAnA guNasaMpattinI prApti thAya che te pampasatyabhASA che. (2) kSetraupAyaudAharaNa : vaLI lokomAM kSetrane kheDIne svaccha karavAno upAya haLa kulikAdi che. vaLI lokottara upAya savAramAM bhikSA Adi mATe anAdi dvArA sAdhuno kSetrasaMcAra e saMyamanI vRddhi mATeno kSetra upAya che. tenA dRSTAMtathI kahevAmAM Ave ke jema saMsArI jIvo kSetranA upAya dvArA kSetrane khetI yogya kare che ane susAdhu kSetrasaMcArarUpa kSetranA upAya dvArA saMyamanI vRddhine anukULa upAya kare che, tema jeo potAnA dharmavRddhinA kAraNabhUta evA ucita kSetranA upAya dvArA=ucita kSetramAM saMcAra karIne dharmane jANavA yatna kare che ane ucita kSetranA baLathI dharmane sevavAno yatna kare che teo abhilasita evI dharmavRddhine prApta karI zake che. A prakArano upadezakano vacanaprayoga te kSetra upAyarUpa AharaNanA upamAna dvArA kahevAyelo hovAthI aupamyasatyabhASArUpa che.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-35 (3) kALaupAyaudAharaNa : vaLI kALa jANavAno upAya laukika nADikAdi che arthAt kALane jANavA mATenuM ghaTikA yantra upAya che ane lokottara upAya sUtra parAvartanAdi che. tenA dRSTAMta dvArA mahAtmA kahe ke sUtra porisI Adi kALamAnano nirNaya sUtraparAvartanAdithI thAya che tema ucitakALano upAya jANIne hita sAdhavA mATe udyama karavo joIe te prakArano mahAtmAno vacanaprayoga kALaupAyarUpa AharaNanA upamAna dvArA kahevAyelo hovAthI aupampasatyabhASArUpa che. (4) bhAvaupAyaudAharaNa: vaLI bhAvaupAyamAM jema abhayakumAre kathAnakanA prabaMdhathI corano nirNaya karyo tema vivekasaMpanna upadezaka ucita kathA AdinA prabaMdha dvArA zrotAnI yogyatAno nirNaya karavo joIe tema kahe te vacana bhAvaupAyarUpa AharaNanA upamAna dvArA kaheluM hovAthI aupamyasatyabhASArUpa che ane A laukika artha AkSipta vastune AzrayIne athavA cAritranA AcArane AzrayIne pampasatyabhASA kahevAya; kema ke tenA dvArA ucita AcaraNA karavAno upadeza apAya che. dravyAnuyoga AzrayI upAyaudAharaNa : vaLI dravyAnuyogane AzrayIne koIne tattvano bodha karAvavo hoya tyAre koI AtmAne svIkArato na hoya tyAre dRSTAMta ApavAmAM Ave ke pratyakSathI saMsArI jIvo koIka vastunuM grahaNa ane koIka vastuno tyAga karatA dekhAya che, te grahaNa ane tyAga buddhipUrvakanI kriyA che tethI te anubhavathI ja AtmAnA astitvano nirNaya thAya che A prakAranuM dRSTAMta ApIne tenA dvArA AtmAnA sthApanano upadeza ApavAmAM Ave te dravyAnuyogane AzrayIne upAyarUpa AharaNanA upamAna dvArA AtmAnA astitvanuM sthApana kareluM hovAthI aupampasatyabhASA che. zi. sthApanAAharaNaupamAnanA bhedone batAve che - TIkA : sthApanA ca doSAcchAdanenAbhISTArthaprarUpaNA, tatra loke higuzivapravartakasya nidarzanam, lokottare ca pramAdavazAd gacchaskhalitasya chAdanena kayAcitkalpanayA pravacanaM prabhAvayata iti caraNakaraNAnuyogaM lokaM cAdhikRtya / dravyAnuyogamadhikRtya tu nayabhedamatApekSayA duSTahetvabhidhAne'pi tathAvidhAbhiprAyeNa tatsamarthanaM draSTavyam / / TIkArya : sthApanA .....vyArA ane doSanA AcchAdanathI abhISTa arthatI prarUpaNA sthApanA che potAne abhimata arthanuM sthApana karavArUpa prarUpaNA che. temAM sthApavAmAM, hiMguzivanA pravartakanuM dagaMta
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 lokamAM che ane lokottaramAM pramAdane vaza gacchanI smalita pravRttinA chAdanathI koIka kalpanA vaDe pravacananI prabhAvanA karatA mahAtmAnuM daSTAMta caraNakaraNAnuyogane ane lokane AzrayIne (kahevAyuM) vaLI dravyAnuyogane AzrayIne nayabhedanA matanI apekSAthI duSTa hetunA abhidhAnamAM paNa tevA prakAranA abhiprAyathI tenuM samarthana e sthApanAnuM daSTAMta jANavuM. 3. bhAvArtha : sthApanA dvArA aupaccasatyabhASAnuM svarUpa batAvavA arthe sthApanAnuM svarUpa batAve che - sthApanA udAharaNa: koI mahAtmA doSanA AcchAdanathI abhISTa arthanI prarUpaNA kare e sthApanA kahevAya arthAtu potAne je abhISTa artha che tenuM sthApana thatuM hovAthI sthApanA kahevAya. (1) laukika sthApanAudAharaNa : jema laukikasthApanA mATe hiMguzivanA pravartakanuM dRSTAMta che. koIka puruSe rAjamArgamAM pote viSTA karelI ane te aparAdhane DhAMkavA mATe tenA upara phUlonuM sthApana karyuM. A rIte potAnA aparAdhanuM chAdana karyA pachI koIe pUchyuM ke A zuM che ? tyAre te lokone kahe che ke A hiMguziva che tethI loko tene hiMguziva mAnIne pUjavA lAgyA. A rIte potAnA doSanA chAdana dvArA hiMguzivanA pravartaka puruSe potAnA iSTa arthanI prarUpaNA karI te sthApanAnuM dRSTAMta che. (2) lokottara sthApanAudAharaNa: lokottaramAM koIka gacchamAM pramAdane vaza koIka skUlanA thaI hoya je alanAne kAraNe dharmanuM lAghava thatuM hoya te vakhate te khalanAne koIka kalpanAthI chAdana karIne te pravRtti dvArA ja zAsanaprabhAvanA koI mahAtmA kare to te sthApanAnA daSTAMta dvArA koIne kahevAmAM Ave ke jema A mahAtmAe potAnI alanAthI thatI zAsananI slAnino parihAra karyo eTaluM ja nahIM, te nimittane avalaMbIne ja zAsanaprabhAvanA paNa karI te pramANe tamAre paNa tevI paristhiti UbhI thAya tyAre vartavuM joIe. A prakAranI bhASA sthApanArUpa dRSTAMta dvArA zrotAne yathArtha bodha karAvanAra hovAthI te bhASA aupaccasatyabhASA bane che. A kathanamAM hiMguzivanuM dRSTAMta laukika che ane lokottara daSTAMta alanArUpa AcaraNAne AzrayIne hovAthI caraNakaraNAnuyoganuM che. dravyAnuyoga AzrayI sthApanAudAharaNa - vaLI dravyAnuyogane AzrayIne kyAreka koIka mahAtmA koIka padArthanuM nirUpaNa karatA hoya ane nayabhedanA matanI apekSAe anAbhogathI te mahAtmA dvArA duSTa hetunuM kathana thayeluM hoya topaNa tevA prakAranA abhiprAyathI tenuM samarthana kare jema trirAzimata sthApana karanAra rohagupta jIva ajIva ane
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 nojIvarUpa duSTa hetunuM sthApana karyuM. te prakAre samarthana karyA pachI tenA sthAnamAM te mahAtmA jo kahe ke syAdvAdanI apekSAe jIva ajIva e ja rAzi che phakta unmAdane vaza vAdI hato tenA nivAraNa mATe A prakAre kahevAyuM che e prakAranA abhiprAyanA vazathI potAnA vacananuM samarthana kare jethI pravacananI prabhAvanA thAya te dravyAnuyoganuM dRSTAMta che. AvA koIka dRSTAMtane grahaNa karIne kahevAmAM Ave ke A mahAtmAe tevA viSama saMyogamAM potAnAthI kahevAyelA duSTa hetunuM chAdana karIne pravacananI prabhAvanA karI tema ucita sthAne mahAtmAe pravacana prabhAvanA karavI joIe, paraMtu zAsananuM lAghava thAya tevuM karavuM joIe nahi. A vacana sthApanAAharaNarUpa aupampasatyabhASA che. 13 AharaNa upamAnanA cAra bhedo pUrvamAM kahela temAMthI apAya, upAya ane sthApanArUpa bhedanuM nirUpaNa karyA pachI pratyutpavinyAsa nAmanA cothA bhedanuM svarUpa batAve che - TIkA : pratyutpannavinyAsazca tadAtvopasthitAniSTanirAsaH, tasyodAharaNam ekasya vaNijo gRhasamIpe baddhagAnatAnAnAM gAndharvikANAM gItazravaNenotpannakAmodrekanijakAminIparijanarakSaNArthaM pRSTamitradattopAyasya gRhasamIpe nirmApitavyantarabhavanasya gAndharvikANAM gAnasamaye vyantaragRhe paTahAdidhvAnena teSAM kSobhamutpAdayataH, lokottare tu ziSyasyApi kadAcidadhyupapanasya sUtroktadizA vArayato dharmAcAryasya / idaM ca loke caraNakaraNAnuyogaM cAdhikRtya / ___ dravyAnuyogamadhikRtya tu yadi nAstiko vaded-'bhAvA eva na santi, AtmA tu sutarAM nAstIti tadA tamevaM nivArayet-'kimetattava vacanamasti nAsti vA ? Adye pratijJAhAniH dvitIye ca niSedhakasyaivA'sattve kiM kena niSedhanIyaM? kiM nAstyAtmeti ? kiJca 'nAsti AtmA' iti pratiSedhako dhvaniH zabdaH, zabdazca vivakSApUrvaka iti nAjIvodbhava iti pratiSedhadhvanereva siddha AtmA' iti 18aa zitaM samevamulAdara pAzA TIkArca - pratyutpatrivinyAsazva ..... ramelamurAdaraVT II ane te vakhate upasthita thayelA aniSTano nirAsa pratyutpanna vinyAsa che. tenuM te vakhate upasthita thayelA aniSTanA nirAsanuM, udAharaNa-eka vaNikanA gRha samIpe baddha gAna-tAna AdivALA gAdharvikonA gItazravaNathI utpanna thayelA kAmaudvekathI potAnI strI, parijananA rakSaNa mATe puchAyelA mitra dvArA apAyelA upAyavALA gRhanI samIpamAM nimarpita karyuM che vyaMtarabhavana jeNe evA ane gAMdhaliMkonA gAna samaye vyaMtaranA gRhamAM paTava Adi avAjathI teonA kSobhane utpAdana karanArA vaNikanuM udAharaNa che ema avaya che. vaLI lokottaramAM koIka rIte adhyApanna evA ziSyane paNa=bhagavAnanA vacanamAM saMdeha pAmelA
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-rUpa evA ziSyane paNa, sUtroktadizAthI vAraNa karatA dharmAcAryanuM dagaMta che. ane A pUrvamAM batAvyuM e, daSTAMta lokane AzrayIne ane caraNakaraNAnuyogane AzrayIne che. vaLI dravyAnuyogane AzrayIne jo nAstika kahe - "bhAvo ja nathI, vaLI AtmA atyaMta nathI". ti' zabda nAstikanA kathananI samApti mATe che. tyAre tene A rIte nivAravo joIe - "zuM A tAruM vacana che athavA nathI ? AvapakSamAM=vacana che e pakSamAM, pratijJAnI hAni che=bhAvo ja nathI e rUpa pratijJAnI hAni che, ane bIjA pakSamAM=vacana nathI e pakSamAM, niSedhaka evA vacananuM ja asatva hote chate=bhAvo nathI ItyAdi niSedhaka ja vacananuM asatva hote chate, zuM konA vaDe niSedhanIya che ?=niSedhaka vacana vagara kayA niSedhyano niSedha karAya che, AtmA nathI eno kaI rIte niSedha karAya ? arthAt vacana vagara niSedha thAya nahi, vaLI AtmA nathI e prakArano pratiSedhaka dhvani zabda che ane zabda vivakSApUrvaka bolAya che ethI ajIva uddabhava nathI zabda ajIvathI utpanna thayelo nathI, AthI pratiSedha dhvanithI ja=AtmA nathI e prakAranA pratiSedhaka vacanathI ja, AtmA siddha che'. sA. A rIte bhedasahita udAharaNa batAvAyuM. ||1|| bhAvArtha :pratyutpannavinyAsaudAharaNa : te vakhate upasthita thayela aniSTanA nivAraNa mATe aupampasatyabhASA bolAya e pratyutpavinyAsarUpa aupampasatyabhASA che. (1) laukika pratyutpannavinyAsaudAharaNa - - jema laukika dRSTAMtathI te vaNike potAnA strI-parijananA rakSaNa mATe mitranI sUcanAthI ucita prayatna karIne upasthita aniSTano nirAsa karyo, tema koI jIvathI pramAdavaza koIka anucita pravRtti thaI hoya ane tenAthI upasthita aniSTanI prApti hoya tyAre nipuNatApUrvaka teno nirAsa kare to anarthathI potAnuM rakSaNa thAya che, AthI ja koIka yogya jIvathI paNa kyAreka utsutra Adi bhASaNa thayeluM hoya to tenA te vacanathI jagatamAM unmArga na phelAya te mATe ucita upAya karIne te jIva teno nirAsa kare to te anarthathI potAnuM rakSaNa thAya che. AvA prasaMge yogya jIvane bodha karAvavA mATe mahAtmA vaNikanuM udAharaNa batAve jenAthI te yogya ziSyane te upasthita thayelA aniSTano nirAsa karavA mATe ucita bodha thAya ane saMvegapUrvaka te rIte pravRtti karIne AtmAnA hitane sAdhe tevo bodha karAvavA arthe kyAreka laukika udAharaNa upayogI jaNAya to mahAtmA vaNikanA dRSTAMtathI tene upasthita aniSTanA nirAsano bodha pampasatyathI karAve che. (2) lokottara pratyutpannavinyAsaudAharaNa :vaLI koIka jIvane lokottara dRSTAMtathI upakAra thAya tema jaNAya tyAre kahe ke bhagavAnanA zAsanamAM
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 koIka ziSyane zaMkA thayelI ane dharmAcArye sUtroktadizAthI tenI zaMkAnuM nivAraNa karyuM. jema siddharSigaNine bauddhamata tattvarUpa jaNAvAthI bhagavAnanA zAsanamAM zaMkAzIla banyA tyAre ziSyanI yogyatA ane te vakhatanA saMyogane khyAlamAM rAkhIne gurue lalitavistarAgraMtha temane Apyo ane pote koIka prasaMge bahAra gayA. lalitavistarAmAM kahela 'savvabhrUNaM savvadarisINaM' te padono sUtroktadizAthI siddharSigaNine yathArtha bodha thavAne kAraNe te vakhate upasthita aniSTanuM nivAraNa thayuM. tema vivekasaMpanna sAdhue ke zrAvake koIka nimittathI tyAre aniSTa upasthita thayeluM hoya ane tenA nivAraNa mATe ucita bodha karAvavA mATe mahAtmA pratyutpannavinyAsarUpa aupamyasatyathI tene bodha karAve to sukhapUrvaka tattvane grahaNa karIne te sAdhu ke zrAvaka potAnA ahitathI rakSaNa karI zake che. A kathana laukika dRSTAMta ane caraNakaraNAnuyogane AzrayIne yogamArganI pravRttimAM upasthita aniSTanuM nivAraNa karAvIne dharmamArgamAM dRDha pravRtti karAvavA arthe mahAtmAo kare che. dravyAnuyogane AzrayI pratyutpannavinyAsaudAharaNa vaLI dravyAnuyogane AzrayIne koI nAstika zUnyavAdanuM sthApana kare ane kahe ke svapnamAM dekhAtA bhAvo jema vAstavika nathI tema jagatamAM dekhAtA bhAvo vAstavika nathI. jagatamAM koI bhAvo vidyamAna na hoya to AtmA paNa nathI tema siddha thAya mATe 52lokanA arthe upadeza AdinI pravRtti lokane ThagavAnI kriyA ja che. te vakhate upasthita nAstikavAdanA nirAsa mATe koI yuktithI AtmAnI siddhi kare. A aupamyasatyanuM udAharaNa batAvIne zAstranA padArtho asaMbaddha rIte koI sthApana karatA hoya tenAthI koI ziSyane aniSTa upasthita thAya tema hoya tyAre te upasthita aniSTanA nirAsa mATe yathArtha bodha karAvavAnA prayojanathI dravyAnuyogane AzrayIne nAstikanA matanA nirAsanuM kathana mahAtmA kare je upamA dvArA te ziSyane paNa te vakhate upasthita aniSTanA nirAsanA upAyano bodha thAya jethI te ziSyane saMveganuM svairya thAya. 4] // 1 // aupamyasatyanA bIjA bhedarUpa tadezanA prabhedo batAvatAM kahe che : TIkA H taddezazca nigamanopayogidezaghaTito dRSTAntaH, sa caturddhA 1 anuzAstiH, 2 upAlambha:, 3 pRcchA, 4 nizrAvacanaM ceti / tatra sadguNottkIrtanenopabRMhaNamanuzAstiH, atra ca subhadrAkathAnakaM vaktavyam, tatrA'pi tasyAH zIlaguNadRDhatvaparIkSottaraM lokaprazaMsA, ekadezasyaiva prakRtopasaMhAropayogitvAdudAharaNaikadezatA, evaM bharatakathAnakenA'pi ekadezena vaiyAvRttyaguNopasaMhArAd guroH ziSyApramAdopabRMhaNamucitam, idamapi laukikaM caraNakaraNAnuyogaM cAdhikRtyoktam, dravyAnuyogamadhikRtya punarAtmAstitvavAdinaH tantrAntarIyAn prati vaktavyam, yaduta sAdhvetad yadAtmAstItyabhyupagataM, kintvakartA'yaM na bhavati jJAnAdInAM kRtisAmAnAdhikaraNaniyamAdityAdi, udAharaNadezatA tvasyA''tmanaH kartRtvadezasAdhana eva nidarzanAbhidhAnAdityavadheyam // 1 /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 175 TIkArya : tazaDyuM ... avadhezA ane nigamanane upayogI dezaghaTita daSTAMta taddeza che=udAharaNa deza che. teeta cAra prakArano che. (1) anuzAsti, (2) upAlaMbha, (3) pRcchA ane (4) vizrAvacana iti zabda cAra bhedonI samApti mATe che. anuzAsti - tyAMetadezanA cArabhedomAM, sadgaNanA utkIrtana vaDe upahaNa anuzAsti che ane ahIM-anuzAstimAM, subhadrAnuM kathAnaka kahevuM joIe. tyAM paNa=subhadrAnA kathAnakamAM paNa, teNInA zIlaguNanA daDhatvanI parIkSAnA uttaramAM lokaprazaMsA udAharaNa ekadezatA che; kema ke ekadezanuM ja prakRti upasaMhAramAM upayogIpaNuM che. e rIte bharata kathAnakathI paNa eka deza vaDe vaiyAvaccaguNanA upasaMhArathI gurunuM ziSyatA apramAdanuM upavRMhaNa ucita che. A paNa pUrvamAM be daSTAMto ApyAM e paNa, laukika ane caraNakaraNAnuyogane AzrayIne kahevAyuM. dravyAnuyogane AzrayIne vaLI AtmAnA astitvavAdI sAdhuoe tantrAntarIya pratye-avyadarzanavALA pratye, kahevuM joIe. zuM kahevuM joIe ? te 'yahutathI batAve che - A suMdara che je AtmA che e pramANe tamArA vaDe svIkArAyuM, paraMtu A akartA saMgata thato nathI; kema ke jJAnAdinuM kRtinI sAthe samAna adhikaraNano niyama che ityAdi kahevuM joIe. vaLI AnI AtmAnA kartutvarUpa dezasAdhanamAM ja dRSTAMtanuM abhidhAna hovAthI udAharaNa dezatA che e pramANe jANavuM. nA bhAvArtha :tadezaupamAnanA cAra bhedo - upamAnanA AharaNa Adi cAra bhedomAMthI tadezarUpa bIjo bheda che. tadezano e artha che ke koI kathananA nigamanane upayogI dezathI ghaTita dRSTAMta ApavAmAM Ave tyAre taddezaupamAnanI prApti thAya che. taddezaupamAnanA cAra bhedo che : (1) anuzAsti, (2) upAlaMbha, (3) pRcchA ane (4) nizrAvacana. anuzAstirUpa taddezano artha spaSTa karavA arthe anuzAsti zuM che ? te graMthakArazrI batAve che - anuzAstitadeza - ' , sadgaNanA utkIrtanathI ucita pravRttinuM upabRhaNa karavAmAM Ave te anuzAsti che. laukika anuzAstitadeza anuzAstirUpa taddeza dvArA opampasatyano bodha yogya jIvane karAvavA arthe laukika dRSTAMta subhadrAnuM kahevAya che. jema subhadrAnuM kathAnaka kahIne upadezaka yogya jIvane kahe ke subhadrAnA zIlaguNanA dRDhatvanI parIkSA bAda subhadrAne lokaprazaMsAnI prApti thaI, subhadrAnA kathAnakamAM upasaMhAra vacana zIlaguNanI prazaMsAmAM upayogI che, tethI kathAnakanA nigamanamAM zIlaguNanuM mahattva batAvavA arthe koI mahAtmA yogya jIvane kahe te sAMbhaLIne yogya jIvane zIlaguNa pratyeno daDha pakSapAta thAya che ane bodha thAya che ke
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-35 subhadrAnI pUrvamAM je niMdA thayelI te paNa zIlaguNanA daDhatvanI parIkSA pachI prazaMsAnuM kAraNa banI, tema ja mahAtmAo potAnI zakti anusAra pote svIkArelA saMyamanA AcAromAM daDha yatna kare che teone tenAthI utpanna thayelA zreSTha koTInA puNyane kAraNe bhAvAttaramAM to ghaNAM sukha maLaze paraMtu A mahAtmA che, uttamapuruSa che ityAdi lokaprazaMsA paNa prApta thaze; kema ke samyag rIte sevAyelAM vratathI janmAntaramAM mahAtmA jevI uttama prakRtio maLe che, jenAthI sarvatra lokamAM tenI prazaMsA thaze. A rIte prakRti dRSTAMtanA upasaMhAra vacana dvArA tenA eka dezanuM kathana karavAthI yogya anuzAsana ziSyane prApta thAya che. ahIM dRSTAMta eka dezathI hovAne kAraNe te vacana taddezaghaTita pampasatya bane che. lokottara anuzAritadeza - vaLI jema laukika dRSTAMtathI yogya jIvane anuzAsana apAya che tema bharatamahArAjAnA pUrvabhavanA vaiyAvaccanA prasaMganA kathana dvArA dRSTAMta apAya che. jenAthI yogya ziSyane bodha thAya che ke bhArata mahArAjAe susAdhuonI vaiyAvacca karIne cakravartInuM kAraNa bane tevA prakAranuM ane aMte mokSarUpa phaLamAM paryavasAna pAme tevA prakAranuM puNyAnubaMdhI puNya prApta karyuM. A kathanamAM paNa bhAratamahArAjAnA dRSTAMtanA nigamanamAM upayogI evA vaiyAvaccarUpa eka dezathI upasaMhAra karavAmAM Ave tyAre yogya ziSyane paNa guNavAna sAdhuonA guNo pratyenA bahumAnanI vRddhi thAya tevA saMvegapUrvaka vaiyAvacca karavAno ullAsa thAya che tethI te prakAranI gurunI anuzAsti taddezaghaTita pampasatya che. dravyAnuyoga AzrayI anuzAstitadeza - vaLI dravyAnuyogane AzrayIne koI mahAtmA koI anyadarzanavAdIne kahe ke tame AtmAne svIkAro cho te suMdara che, paraMtu AtmAne akartA svIkAro cho te saMgata thatuM nathI; kema ke jJAna Adi guNo jIvanA prayatnathI pragaTa thatA dekhAya che, paraMtu jIvanA prayatna vagara jJAna pragaTa thatuM dekhAtuM nathI. kaSAyo jIvanA prayatna vagara thatA nathI mATe saMsArI jIvomAM dekhAto jJAnano pariNAma ane kaSAyano pariNAma jIvanA prayatnanI sAthe samAna adhikaraNavALo che. A rIte paradarzanavALAne yogya anuzAsana ApavA mATe kathana karavAmAM Ave te tattvanI prAptine anukULa anuzAstirUpa che. temAM taddezatA e che ke AtmAno teo svIkAra kare che tenI upabRhaNA karIne tenA anya dezano, je teo svIkAra karatA nathI te dezano, yukti ane anubhava anusAra padArtha batAvIne potAnA kathananuM nigamana kare che. nigamanane upayogI evA deza ghaTita anuzAstinuM AvuM vacana che tenAthI yogya jIvane sanmArgarUpa phaLanI prApti thAya che mATe tevuM kathana aupampasatya che. [1] tadeza upamAnanA bIjA bhedarUpa upAlaMbhane kahe che - TIkA - upAlambhaH doSanidarzanam, tatra mRgAvatIdevyudAharaNam, evaM pramAdyan ziSyo'pyupAlabdhavya iti caraNakaraNAnuyogamadhikRtya, dravyAnuyogamadhikRtya tu bahudhA nAstikavAdaprakaTanalampaTasya
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-35 cArvAkasyA''tmanAstitvakathAyAmevaM vaktavyam, yadutAtmA'bhAve 'astyAsmA' iti vitarkaH, 'nAstyAtmA' iti kuvijJAnaM ca nopapadyeta dharyabhAve dharmasyaivA'sambhavAdityAdi, udAharaNadezatA cAsya paralokAdipratiSedhavAdino nAstikasya jIvasadbhAvasAdhanAd bhAvanIyA / 2 / TIkArya : pAnama:. bhAvanIyA rA upAlaMbha eTale doSanuM nidarzana=doSanuM daSNata. tyAM mRgAvatIdevI udAharaNa che. e rIte pramAda karatA ziSyone paNa upAlaMbha Apavo joIe e caraNakaraNAnuyogane AzrayI che. vaLI dravyAnuyogane AzrayIne ghaNA prakAre nAstikavAdanA prakaTatamAM laMpaTa evA cArvAkane AtmAnA nAstitvanA kathanamAM A pramANe kahevuM joIe. zuM kahevuM joIe ? e "catutathI batAve che - AtmAnA abhAvamAM, 'AtmA che' e vitarka ane "AtmA nathI' e kutsita jJAna upapanna thatAM nathI=saMgata thatAM nathI; kema ke dharmInA abhAvamAM dharmano paNa asaMbhava che=AtmArUpa dharmInA abhAvamAM 'AtmA che' e vitarka ane AtmA nathI' e kutsitajJAna e rUpa dharmano ja asaMbhava che, ItyAdi. ane AnI dravyAnuyogane AzrayIne je kathana karyuM enI, udAharaNadezatA paraloka AdinA pratiSedhavAdI evA tAtikane jIvatA sadbhAvanA sAdhanathI bhAvita karavI. rA. bhAvArtha :upAlaMbhatadeza : tadeza anuzAstirUpa pampasatyamAM jema guNonI prazaMsA karIne ziSyane te kRtya samyapha karavA mATe anuzAsana apAya che jethI samyaka rUpe zIlAdine sevIne zIlAdinA uttama phaLane prApta kare, tema taddeza upAlaMbharUpa bhedathI koI ziSya pramAda karatA hoya tyAre temAM doSanuM dRSTAMta ApavAmAM Ave che jethI yogya jIvane pramAdanA parivArapUrvaka apramAdanuM sadvarya ullasita thAya che. caraNakaraNAnuyoga AzrayI upAlaMbhatadeza - temAM mahAtmA mRgAvatIdevInuM udAharaNa batAve che - jema mRgAvatI sAdhvIne guruNI evA caMdanabALA mahArAje upAlaMbha Apyo ke tArA jevI kulIna sAdhvIne A karavuM ucita nathI. te dRSTAMta ApIne koI guru pramAda karatA ziSyane upAlaMbha Ape ke jema caMdanabALA sAdhvIjIe ApelA upAlaMbhanA baLathI sadvaryane kAraNe mRgAvatI sAdhvIne kevaLajJAnanI prApti thaI tema yogya ziSyane paNa te dRSTAMtanA baLathI guru upAlaMbha Ape to te ziSyanuM sarvIrya ullasita thAya che. A pramANe kahyA vagara ema ne ema tenI kSati batAve to asahiSNu Adi svabhAvane kAraNe ziSyane saMvega thAya nahi. mRgAvatI sAdhvInA dRSTAMtanA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 baLathI tenA nigamanamAM upayogI evA dezathI ghaTita mRgAvatIne apAyelo upAlaMbha mahAkalyANanuM kAraNa thayuM te pramANe guru batAve tyAre taddezaupAlaMbharUpa aupampasatyabhASAthI te ziSyane apramAda karavAno utsAha thAya che mATe te aupampasatyabhASA che. A caraNakaraNAnuyogane AzrayIne che; kema ke te mRgAvatInA saMyamajIvananA prasaMganuM udAharaNa che. dravyAnuyoga AzrayI upAlaMbhatadeza : vaLI koI yogya paNa jIva te prakAranA matimohane kAraNe nAstikavAdanA pragaTanamAM laMpaTa hoya tethI AtmA nathI" te prakAre ja tene upasthiti thAya che tevA yogya jIvane dravyAnuyogane AzrayIne tadzarUpa upAlaMbha dvArA mArgamAM lAvavA arthe mahAtmA kahe che ke "AtmA che' e prakArano vitarka ane "AtmA nathI" e prakAranuM kutsita jJAna banne AtmA na hoya to kone thaI zake ? tethI "AtmA che' e prakArano tarka paNa lokamAM prasiddha dekhAya che. ane "AtmA nathI' e prakAranuM kutsitajJAna paNa nAstikavAdIo kare che te pratyakSa dekhAya che tethI siddha thAya che ke A banne prakAranA vikalpo karanAra koIka AtmA nAmanuM dravya che; kema ke jaDane A prakAranA vikalpo thaI zake nahi. A prakAre upAlaMbha ApavAthI yogya jIvane AtmAnA astitvano nirNaya thAya to pradeza rAjAnI jema manuSya janmane saphaLa karavAno utsAha paNa thAya, mATe dravyAnuyogane AzrayIne yogya jIvane AtmakalyANamAM utsAhita karavA arthe tadezarUpa upAlaMbha dvArA mahAtmA aupamyasatyabhASA bole che. rA. taddeza upamAnanA trIjA bhedarUpa pRcchAne kahe che - TIkA - __ pRcchA=praznaH, tatra-'kvA'hamutpatsya' iti bhagavati pRSTe 'SaSThyAM narakapRthivyA miti bhagavatottaritaH saptamanarakapRthivIgamananimittacakravartisAmrAjyasaMpAdanAyAbhyudyataH kRtamAlena hataH kUNika udAharaNaM loke, lokottare'pi praSTavyA AcAryA jijJAsitamartham, pRSTvA ca samAcaraNIyAni zakyAni azakyAni tu neti, udAharaNadezatA cAsyA'bhihitaikadeza eva praSTurAgrahAttenaiva copasaMhArAdavaseyA, idamapi lokaM caraNakaraNAnuyogaM cAdhikRtya / dravyAnuyogamadhikRtya tu 'nAstyAtme tivAdI nAstikaH pRcchyate, 'kuto nAstyAtmeti ? sa ced brUyAt 'sato'parokSa' iti, tadA'bhidheyam, bhadra! kuvijJAnametatte, vivakSA'bhAve viziSTazabdAnupapatteH ita evAtmasAdhanAditi / 3 / TIkArya : pRchI .... vAtmasAdhanAviti | pRcchA=prasta, tyAM=pRcchAmAM, "kyAM huM utpanna thaIza' e pramANe bhagavAnane puchAye chate chaThThI narakamAM utpanna thaIza e pramANe bhagavAna vaDe uttara apAyelo evo (koNika) sAtamI naraka gamata yogya cakravartInA sAmrAjyane saMpAdana karavA sajja thayelo kRtamAladeva
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 dvArA haNAyelo evo koNika lokamAM udAharaNa che ane lokottaramAM paNa jijJAsita artha AcAryane pUchavo joIe ane pUchIne zakya AcaraNA karavI joIe. vaLI azakya AcaraNA karavI joIe nahi e prakAre pRcchA tarzano trIjo bheda che, ane kahevAyelAnA ekadezamAM ja pUchanArano Agraha hovAthI ane tenA dvArAte deza dvArA, ja upasaMhAra hovAthI AnI udAharaNadezatA jANavI ane A paNa loko ane caraNakaraNAnuyogane AzrayIne jANavuM A be udAharaNomAMthI prathama lokane AzrayIne jANavuM ane bIjuM caraNakaraNAnuyogane AzrayIne jANavuM. vaLI dravyAnuyogane AzrayIne "AtmA nathI' e prakAre bolanAra nAstika pRcchA karAya che kema AtmA nathI ? te jo kahe aparokSa che ethI AtmA nathI, tyAre ene kahevuM joIe te bhadra ! tAruM A kuvijJAna che; kema ke vivakSAnA abhAvamAMAtmA che ke nathI ? e prakAranI vikSAnA abhAvamAM, viziSTa zabdanI anupapatti hovAnA kAraNe AnAthI ja="AtmA che athavA nathI" e prakAranI vivakSAthI ja, AtmAnI siddhi che. 3 bhAvArtha :pRcchAtadeza : jema yogya jIvo anuzAsti dvArA ke upAlaMbha dvArA tattvanI prApti karIne hita sAdhe che tema yogya jIvo pRcchA dvArA paNa hitane prApta kare te mATe pRcchArUpa pampasatyabhASAno prayoga mahAtmA kare che. AnA dvArA yogya jIvane ucita pravRtti karavAno utsAha thAya che. (1) laukika pRcchAta deza pRcchAmAM koNikanuM laukika dRSTAMta ApatA upadezaka mahAtmA te prakAranA yogya jIvane kahe che ke jema kuNike bhagavAnane pRcchA karI ane pachI pote chaThThI narakamAM javAno che tema jANIne paNa saMvegapUrvaka tenA nivAraNanA upAyane choDIne kaSAyane vaza thaIne sAtamI naraka javAne anukULa cakravartIpaNuM saMpAdana karavA arthe tatpara thAya che. jenA phaLarUpe kRtamAla devathI tenuM mRtyu thAya che tethI vivekIe ucita pRcchA karIne hita thAya tevo prayatna karavo joIe jethI te pRcchA kalyANanuM kAraNa bane. A prakAre je upadezaka kahe che te pRcchA aupampasatyabhASA che. koNikanA udAharaNamAM udAharaNadezatA e che ke bhagavAne kahela chaThThI narakanA kathanamAMthI narakarUpa eka dezamAM ja dRSTAMtanA viSaya evA koNikane Agraha che, tethI tene anukULa cakravartIpaNAnA saMpAdana mATe pravRtta thAya che. te rIte upasaMhAra karIne koI mahAtmA tenA dRSTAMtathI yogya zrotAne ucita bodha karAve tyAre te mahAtmAnuM vacana pRcchArUpa aupampasatya bane che. (2) lokottara pRcchAtadezaH vaLI koI AcAryane koI mahAtmA yogamArganA upayogI padArthaviSayaka ucita pRcchA kare tyArabAda temanAthI zakya hoya tenuM AcaraNa kare. potAnI bhUmikA mATe je AcaraNa zakya na hoya tenuM AcaraNa na
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-35 kare tenuM daSTAMta ApIne koI upadezaka yogya jIvane bodha karAve ke upadezaka pAsethI ucita yogamArgane jANavA yatna karavo joIe ane je AcaraNA pote tIvra saMvegapUrvaka karI zake tevI AcaraNAne ja karavA mATe yatna karavo joIe, paraMtu zaktino vicAra karyA vagara mAtra bAhya AcaraNA thAya ane aMtaraMga ucita bhAvo na thAya tevI saMvegarahita AcaraNA karavI joIe nahi. A prakAre pRcchAnA lokottara dRSTAMta dvArA yogya jIvane mArgAnusArI pravRtti karavAno utsAha thAya te rIte je mahAtmA samajAve te pRcchArUpa aupampasatyabhASA kahevAya. dravyAnuyoga AzrayI pRcchAdeza : vaLI koI mahAtmA yogya jIvane joIne dravyAnuyoganuM avalaMbana laIne vicAre ke A yogya paNa jIva viparIta bodhane kAraNe AtmAnuM hita sAdhI zakato nathI e vakhate "AtmA nathI" e prakAre bolanAra nAstikane te mahAtmA pRcchA kare che, kema AtmA nathI ? tyAre AtmAne nahi mAnanAra te nAstika kahe ke dekhAto nathI mATe AtmA nathI te vakhate tattvane jovAmAM kaMIka mArgAnusArI buddhi che tevA zrotAne mahAtmA kahe ke AtmA nathI e prakAranI vivaphA na hoya to viziSTa zabdanI utpatti thaI zake nahi ane AtmA nathI evI vivakSA tane thayela che tethI ja AtmA nathI e prakArano viziSTa zabdaprayoga tuM kare che ane viziSTa zabdaprayoga karavAne anukULa vivakSAvALo evo ja AtmA che ema siddha thAya che mATe tArA vacanaprayogathI ja AtmAnA astitvanI siddhi thAya che. A prakAre dravyAnuyogane AzrayIne koIka nAstikane pRcchA karavAmAM Ave e paNa aupampasatyabhASA che; kema ke e pRcchA dvArA ja aupameya evA AtmAnI siddhi karAya che. jethI yogya jIvanI kalyANa arthe pravRtti thAya che mATe yogya jIvanA kalyANa . arthe pRcchArUpa aupampasatyabhASAno prayoga mahAtmAo kare che. jJA tadeza upamAnanA cothA bhedarUpa nizrAvacanane kahe che - TIkA : nizrAvacanaM ca tat yad ekaM kaJcanaM nizrAbhUtaM kRtvA vicitrapratipAdanam, yA drumapatrakAdhyayane bhagavatA gautamanizrayA'nye'pyanuzAsitAH, evamasahanA api ziSyA mArdavasampannamekaM ziSyaM nizrAbhUtaM kRtvA'nuzAsanIyAH, udAharaNadezatA cAsya lezata eva, tathAnuzAsanAt, evaM tAvaccaraNakaraNAnuyogamadhikRtyoktam dravyAnuyogamadhikRtya tvanyApadezena lokAyato vaktavyaH, aho! dhikkaSTaM nAsti yeSAmAtmA, tadabhAve dAnAdikriyAvaiphalyAt, na ca tadvaiphalyam, sattvavaicitryAnupapatterityAdi / 4 / uktaH sabheda DAdarapaTTeza: JArA TIkArya : nizrAvaNa 2 .... 3HAdaraveza: ane vizrAvacata te che je koI ekane nizrA karIne vicitra pratipAdana karAya, je pramANe dramapatraka adhyayanamAM bhagavAna vaDe gautamasvAmIne nizrA karIne anya
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 181 paNa jIvo anuzAsana karAyA e rIte asahanasvabhAvavALA paNa ziSyo=anuzAsanane na sahana karI zake evA paNa ziSyo, mAInasaMpanna eka ziSyane nizrArUpe karIne anuzAsana karavuM joIe. ane AnI nizrAvatI , udAharaNadezatA lezathI ja che; kema ke te prakAranuM anuzAsana che="dramapatrakanA udAharaNamAM kSaNabhara paNa pramAda na karavo joIe" te prakAre anuzAsana che. e rIte caraNakaraNAnuyogane AzrayIne kahevAyuM. vaLI dravyAnuyogane AzrayIne acanA apadezathI bIjAnA uddezathI, lokAyata matavALAne kahevuM joIe, aho ! jeonA mate AtmA nathI teonA kaSTane dhikkAra thAoeteonA dharmanA anuSThAnane dhikkAra thAo; kema ke tenA abhAvamAM AtmAnA svIkAranA abhAvamAM, dAnAdi kriyAnuM vaiphalya che; ane tenuM vaiphalya nathI=dAnAdi kriyAnuM vaiphalya nathI; kema ke satvanA vaicitranI anupapatti che=AtmAnA svIkAra vagara jIvomAM je citra dekhAya che tenI asaMgati che ItyAdi kathana karavuM joIe. jA bheda sahita udAharaNano deza kahevAyo. parA bhAvArtha :nizrAvacana - udAharaNanA ekadezarUpa nizrAvacana che. te nizrAvacana koIka ekane nizrA karIne judA judA arthonuM pratipAdana kare che, jethI te dRSTAMtanA baLathI yogya jIvane ucita bodha thAya che. tevo bodha karAvanAra je vacana te aupampasatyabhASA che. caraNakaraNAnuyoga AzrayIne nizrAvacana - jema uttarAdhyayanamAM drumapatraka adhyayanamAM bhagavAna gautamasvAmIne nizrA karIne anya jIvone paNa anuzAsana ApyuM che ke manuSyabhava pAmyA pachI paralokanA arthI jIve kSaNabhara paNa paralokanA hitamAM pramAda karavo joIe nahi. tyAM drumapatraka adhyayanamAM kuma ane patrakanA saMvAda dvArA saMsAranI vAstavika sthitino bodha karAvIne tenA dvArA keTalAka yogya ziSyo sIdho upadeza sahana karavA mATe asamartha hoya te vakhate atyaMta mArdavaguNavALA gautamasvAmI Adi jevA ziSyane nizrA karIne te prakArano upadeza Ape che sAMbhaLIne anya jIvone paNa te drumapatranI upamA dvArA ucita pravRttimAM apramAdano bodha thAya. prastutamAM drumapatranuM udAharaNa hovA chatAM pramAda nahi karavAno anuzAsana hovAne kAraNe udAharaNadezatA che. mArdava ziSyane nizrA karIne anyane anuzAsana ApavAnuM zAstravacana hovAthI nizrAvacana che. drumapatrakanA udAharaNathI tattvano bodha karAvavAnuM prayojana siddha thAya tevuM vacana hovAthI pampasatya che. A drumapatrakanuM udAharaNa saMyamanI AcaraNAne AzrayIne hovAthI caraNakaraNAnuyogane AzrayIne kathana che. dravyAnuyoga AzrayIne nizrAvacana :vaLI dravyAnuyogane AzrayIne nizrAvacanarUpa aupampasatya vacana A pramANe che -
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 koIka yogya jIva AtmAne mAnato na hoya ane sAkSAt tene kahevAthI sAMbhaLe tema na hoya chatAM te sAMbhaLe te rIte anyane kahevAmAM Ave ke "jeo AtmAne mAnatA nathI teonI sarva AcaraNA niSphaLa che; kema ke AtmAne nahi mAnanArA jIvo koIka jIvonA hitArthe dAnAdi kriyA karatA hoya topaNa te niSphaLa che. kema ? ethI kahe che - AtmA ja na hoya to te kriyAnuM phaLa kone prApta thAya ?' A rIte jene kahevAmAM AvatuM hoya te prazna kare ke dAnAdi kriyA viphaLa bhale hoya to zuM vAMdho ? tyAre kahevAmAM Ave dAnAdi kriyA viphaLa svIkArI zakAya nahi; kema ke jagatamAM jIvonuM je vaicitrya dekhAya che te vaicitrya pUrvabhavamAM karAyelI suMdara kriyA ane asuMdara kriyAnA svIkAra vagara saMgata thAya nahi ityAdi kathana tyAM sudhI karavAmAM Ave jenA dvArA je nAstikane samyagu bodha karAvavAnuM prayojana che te siddha thAya te rIte upadezaka AtmAne mAnanAra koI yogya jIvane nizrA karIne je kAMI kathana kare tenA dvArA AtmAne nahi mAnanAra jIvane mArgano bodha thAya te prakAre dravyAnuyogane AzrayIne je kAMI kathana karavAmAM Ave te nizrAvacanarUpa aupampasatyabhASA che ane te udAharaNano ekadeza AtmAnAM astitvano bodha che tethI udAharaNanA dezarUpa taddeza pampasatyabhASA che arthAt upamA dvArA AtmAnA astitvanuM satya pratipAdana thAya che. tadzarUpa udAharaNa dezanA cAra bhedo sahita aupampasatyabhASA kahevAI. jA zAM. aupampasatyabhASAnA trIjA bhedarUpa taddoSanA bhedo batAvatAM kahe che - TIkA - taddoSazca bahuvrIhyAzrayaNAd duSTamudAharaNam / taccaturddhA, adharmayuktapratilomAtmopanyAsadurupanItabhedAt, tatrA'dharmayukte loke naladAmakuvinda udAharaNaM loke, lokottare'pi caraNakaraNAnuyogamadhikRtya tathAvidhaM nidarzanamavadhArya nAdharmayuktaM bhaNitavyam / dravyAnuyogamadhikRtya ca vAde rUpavidyAbalena pravacanArthaM sAvadyamapi kuryAt, yathA mayUrInakulIprabhRtividyAbhiH sa parivrAjako vilakSIkRta iti, doSatvaM cA'tra sarvathA svarUpato vA'dharmayuktatvAditi dhyeyam / 1 / TIkArya : topagna .. ane taddoSa bahuvIhi samAsanuM AzrayaNa hovAthI duSTa udAharaNa che. arthAt udAharaNano doSa che jemAM evuM udAharaNa te taddoSa udAharaNa che. te cAra prakAranuM che - (1) adharmayukta (2) pratiloma, (3) AtmopavyAsa ane (4) durupatItanA bhedathI cAra prakArano che. tyAMtoSavA cArabhedamAM, adharmayukta lokanA viSayamAM tabadAmaviMdanuM lokamAM=lokika udAharaNa che. lokottaramAM paNa caraNakaraNAnuyogane AzrayIne tevA prakAranA daSTAMtano nirNaya karIne adharmayukta kahevuM joIe nahi ane dravyAnuyogane AzrayIne vAdamAM rUpavidyAnA balathI pravacana mATe sAvadha paNa karavuM joIe je pramANe mayUrI, nakulI vagere vivAthI te parivrAjaka vilakSaNa karAyo. ane
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 183 ahIM dravyAnuyogane AzrayIne karAyelA kathanamAM, doSapaNuM sarvathA che athavA svarUpathI che; kema ke adharmayuktapaNuM che e pramANe jANavuM. nA bhAvArtha - taddoSaupamAnanA cAra bhedo - taddoSavALuM dRSTAMta laIne aupamyasatyabhASA tyAre bane ke A prakAre dRSTAMtamAM batAvyuM tevuM anucita kRtya karavuM joIe nahi, e prakArano koIne samyapha bodha karAvavA arthe duSTa udAharaNa ApavAmAM Ave. taddoSarUpa duSTa udAharaNanA cAra bhedo che : (1) adharmayukta udAharaNa, (2) pratiloma udAharaNa, (3) Atma upanyAsa udAharaNa ane (4) durupanIta udAharaNa. laukika adharmayukta taddoSa udAharaNa - lokamAM adharmayukta evA lokaviSayaka naladAmakuviMdanuM dRSTAMta ApavAmAM Ave ke jema potAnA putrane koI makoDo karaDe che tyAre te makoDo kyAMthI Avyo che tenI zodha karIne te khADAmAM uSNa jaLa nAMkhIne sarva makoDAne mArI nAMkhanAra naladAmakuviMda atyaMta krUra hato. tevuM atyaMta krUrakarma karanAra thavuM joIe nahi evA bodha karAvavA arthe koI upadezaka yogya zrotAne te dRSTAMta dvArA tenA jIvanamAM krUratAnuM kAraNa hoya tevI pravRttino tyAga karavAno bodha thAya te rIte naladAmakuviMdanuM udAharaNa Ape to taddoSarUpa aupampasatyabhASA te mahatmAnI kahevAya, caraNakaraNAnuyoga AzrayI adharmayukta taddoSa udAharaNa: vaLI jema lokamAM naladAmakuviMdanuM dRSTAMta grahaNa karIne aupampasatyabhASA dvArA adharmayukta pravRttinA varjanano upadeza apAya che tema caraNakaraNAnuyogane AzrayIne koI mahAtmA e prakAre adharmayukta pravRtti karatA hoya tenuM dRSTAMta batAvIne AvuM adharmayukta bolavuM joIe nahi e prakAre caraNakaraNAnuyogane AzrayIne kahevAmAM Ave te taddoSa aupaccasatyabhASA che. dravyAnuyoga AzrayI adharmayukta taddoSa udAharaNa : vaLI dravyAnuyogane AzrayIne koI kahe ke vAdamAM rUpavidyAnA balathI pravacananI prabhAvanA arthe sAvadya paNa karavuM joIe. jema rohagupta mayUrI, nakulI vagere vidyAthI poTTazAla parivrAjakane vilakSaNa karyo. A vacana koI kahe to te vacanamAM sarvathA doSapaNuM che; kema ke zAsanaprabhAvanAnA nAme sAvadya pravRttinuM vidhAna kare che tema batAvIne koI yogya upadezaka AvA prakAranuM vidhAna karavuM sAdhune ucita nathI evo bodha karAvavA arthe e prakAranA koInA kathananuM dRSTAMta ApIne kahe to te aupampasatyabhASA che. vaLI koIka sAdhu zAsananI prabhAvanA mATe vAda karavo ati Avazyaka jaNAya athavA tevA vAdI sAthe vAdanI upekSA karI zakAya tema nathI tyAre ja apavAdathI tevA vAdono svIkAra kare; kema ke anyathA susAdhune dharmanI prAptinuM kAraNa bane tevA vAdathI anya vAda karavAno zAsanamAM niSedha che. AvA saMyogathI
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 zAsananI prabhAvanA mATe vAda Avazyaka jaNAya ane prativAdI duSTa hoya to mahAtmA rUpavidyA AdinA baLathI sAvagha kare topaNa te sAvadya svarUpathI sAvadya che mATe tevuM dRSTAMta ApIne ucita sthAne apavAdathI ucita pravRtti karAvavA arthe taddoSanuM dRSTAMta Ape temAM je sAvadya karavAnuM vidhAna che te svarUpathI ja sAvadya che phaLathI niravagha che tevo ja yathArtha bodha karAvavA arthe tevuM dRSTAMta ApavAmAM Ave tyAre te bhASA pampasatya bane che; kema ke zrotAne ucita apavAdanA yojanathI mArgAnusArI bodha thAya che. [1] taddoSa upamAnanA bIjA bhedarUpa pratilomane batAve che - TIkA : pratiloma pratikUlam, (granthAgraM-500 zloka) tatra kathAnakaM pradyotena hRtasya punastameva hatavato'bhayasya draSTavyam, idaM ca loke lokottare tu caraNakaraNAnuyogamadhikRtya - "No kiMci vi paDikUlaM kAyavvaM bhavabhaeNamaNNesiM / vaLatasava+]TM 3 nayaT; nahAvata gujjA " ( ) dravyAnuyogamadhikRtya tu dravyArthikaparyAyArthikayoranyatareNAnyataraM codayet, durvAdinAM dvirAzyAdipratipAdakAnAM nirAsArthaM trirAzyAdikaM vA sthApayet, atra cA''dye pakSe sAdhyArthA'siddheH, dvitIye tu viruddhabhASaNAdeva duSTatvamityavaseyam / 2 / TIkArya : pratistromAM durvAtyavase m ArA pratiloma=pratikULa, tyAM pradyota dvArA cUMjhaghota dvArA, haraNa karAyela pharI tene ja=caMDapradyotane ja, haraNa karatA abhayanuM daSTAMta jANavuM. ane A=abhayakumAranuM daSTAMta, lokamAM che. vaLI lokottaramAM caraNakaraNAnuyogane AzrayIne "bhavabhayavALA puruSe anyonuM kAMIpaNa pratikULa karavuM joIe nahi, vaLI avinIta ziSyonuM yatanAthI yathocita karavuM joIe." (). vaLI dravyAnuyogane AzrayIne dravyArdikataya ane paryAyArthikanayamAMthI anyatara taya vaDe citara evA prativAdIne preraNA kare dravyArthikanayavALA prativAdIne paryAyArthikAya vaDe ane paryAyArthikanayavALA prativAdIne dravyArthikAya vaDe pratipAdana kare athavA dvirAzi AdinA pratipAdaka evA duSTa vAdInA nirAsa mATe trirAzi Adika paNa sthApana kare ane ahIM AdyapakSamAM dravyArthikAya ane paryAyArthikalayamAMthI eka tayatA pratipAdana dvArA prativAdIne preraNA karavAmAM sAdhyArthanI asiddhi hovAthI syAdvAdanA sthApanarUpa sAdhyArthanI asiddhi hovAthI, duSTapaNuM che e pramANe jANavuM. vaLI bIjA pakSamAM=trirAzi AdinA sthApanAnA pakSamAM, viruddhabhASaNa hovAne kAraNe ja jetasiddhAntathI viruddha bhASaNa hovAne kAraNe ja, duSTapaNuM che e pramANe jANavuM. rA.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 bhAvArtha pratiloma taddoSaudAharaNa : doSavALuM udAharaNa e duSTa udAharaNa kahevAya, temAM pratilomarUpa bIjo bheda che. koIkane pratikULa thAya tevuM vartana jemAM hoya tevuM dRSTAMta ApavAmAM Ave te doSavALuM pratiloma udAharaNa che. tevA dRSTAMtathI koIkane bodha karAvavA mATe kahevAmAM Ave ke A prakAre pratikULa vartana karavuM ucita nathI, chatAM tevA prakAranA lAbhAlAbhamAM apavAdathI pratikULa vartana karIne paNa koInuM hita thatuM hoya to te doSarUpa nathI tevo bodha karAvavA arthe taddoSarUpa pratiloma dRSTAMta dvArA koIne satya bodha karAvavAmAM Ave tyAre te bhASA aupamyasatya bane che. : 185 laukika pratiloma taddoSaudAharaNa : jema lokamAM abhayakumAranuM dRSTAMta ApavAmAM Ave ke abhayakumArane vezyAnA kapaTa dvArA caMDapradyota haraNa karela tyAre caMDapradyotane abhayakumAre kuzala buddhipUrvaka haraNa karela je dRSTAMta caMDapradyota sAthe abhayakumAranuM pratikUla vartana svarUpa che ane te udAharaNa kokanI sAthe pratikUla vartanarUpa hovAthI duSTa che. AvA udAharaNa dvArA koIkane mArgAnusArI bodha karAvavA arthe dRSTAMta ApavAmAM Ave ke sAmAnyathI koInIya sAthe pratikUla vartana karAya nahi chatAM koIkanA hitArthe abhayakumAranI jema pratikUla vartana karavAmAM Ave to te doSa doSarUpa nathI tevA bodhanA prayojanathI taddoSa pratilomabhASA aupamyasatyabhASA bane che. caraNakaraNAnuyoga AzrayI pratiloma taddoSaudAharaNa : vaLI caraNakaraNAnuyogane AzrayIne koI mahAtmA yogya jIvane bodha karAvavA arthe kahe ke bhavathI bhaya pAmelA jIvoe koIkane pIDA thAya tevuM pratikULa kAMI karavuM joIe nahi chatAM avinIta ziSyone mArga upara lAvavAnA prayojanathI yatanApUrvaka yathocita karavuM joIe, jethI teonuM hita thAya, AthI ja jeo atyaMta avinIta che, jeone mArganI prAptino saMbhava nathI teonA mATe karAtA yatnathI guru ane ziSya ubhayane karmabaMdhanI prApti thAya che, paraMtu keTalAka avinIta jIvone paNa vivekapUrvakanI ucita pravRtti dvArA mArgamAM lAvI zakAya che. teone AzrayIne prathama bhUmikAmAM teone pratikULa hoya tevuM paNa kaMIka karavAmAM Ave te doSarUpa nathI tevo bodha karAvavA arthe taddoSa pratiloma dRSTAMtathI upadezaka kahe to tenAthI yogya jIvane bodha thAya che ke mAre koInI sAthe pratikULa vartana karavuM joIe nahi. phakta svajanAdi ke ziSyAdi koI hoya ane teo mArgastha thAya tema hoya to yatanApUrvaka pratiloma pravRtti karavI ucita che ane tevo bodha karAvavA arthe koI mahAtmA taddoSa pratiloma dRSTAMta kahe to te aupamyasatyabhASA bane. dravyAnuyoga AzrayI pratiloma taddoSaudAharaNa : vaLI dravyAnuyogane AzrayIne koInI sAthe vAda ka2vAnA prasaMge hoya ane koI prativAdI dravyArthika nayane ekAMte mAnanAra hoya tyAre paryAyArthikanayanI yukti tene pratikULa che te nayanI dRSTithI tene preraNA
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-35 karavAmAM Ave tyAre te preraNAnI pravRtti syAdvAdanI siddhi karanAra nahi hovAthI duSTa che ane prativAdIne pratikULa che te dRSTAMta dvArA koI vivecaka yogya zrotAne samajAve ke prativAdIne koI lAbha thAya tema na hoya tyAre anyatara nathI kathana karIne tene cittamAM kleza karAvavAthI koI phaLanI prApti thAya nahi mATe tevI pravRtti karavI joIe nahi, Ama chatAM prativAdIne lAbha thAya tema hoya to te pratiloma vacana paNa duSTa nathI e prakArano bodha karAvavA arthe dravyAnuyogane AzrayIne taddoSa pratilomabhASA aupampasatyabhASA che. vaLI dravyAnuyogane AzrayIne koI durvAdI dvirAzi Adi sthApana kare - jema jIva, ajIva be rAzi che. te vakhate jinazAsanane saMmata evI paNa dvirAzinuM te vAdInA nirasana mATe trirAzi AdinuM sthApana karavAmAM Ave tyAre te sthApananI kriyA durvAdIne pratikULa hovAthI pratiloma che ane trirAzinuM sthApana viruddha bhASaNarUpa hovAthI duSTa che. Ama chatAM te bhASA duSTa che tevo bodha karAvavA arthe koI upadezaka yogya zrotAne kahe to te bhASA aupampasatya che jenA dvArA zrotAne jJAna thAya ke koIne pIDA thAya tevA vacananuM sthApana ucita nathI ane jinavacanathI viruddha vacana dvArA durvAdIne parAsta karavo ucita nathI, chatAM koI vizeSa lAbha jaNAya jenAthI ghaNA jIvonA hitanI prApti thatI hoya, tyAre taddoSarUpa pratilomanuM udAharaNa batAvIne te vakhate tevI pravRtti karavI ucita che tevo zrotAne bodha thAya to te pampasatyabhASA che. rA taddoSa upamAnanA trIjA bheda AtmopanyAsane batAve che - TIkAH__ AtmopanyAsazcAyaM yatrA'nupanyasanIya Atmaivopanyasyate tatra ca loke taTAkabhede piGgalasthapatirudAharaNam, anyatrA'pi caraNakaraNAnuyoge naivaM brUyAt, yaduta - "loiyadhammAto vi hu je pabbhaTThA narAdhamA teu / da vasoyaradiyA, thampasArada hati !" tti () dravyAnuyoge'pi naivaM prayuJjIta-ekendriyA jIvA vyaktocchvAsAdiliGgatvAt, vyatireke ghaTavaditi, atra ca (sadbhAvaH) na ca tathaiteSvasadbhAvastasmAjjIvA evaita iti, Atmano'pi tadrUpApattyA''tmopa-nyAsatvam, udAharaNadoSatA cAtmopaghAtajanakatvena, taccAsAdhAraNyAdityavasIyate rUA TIkArca - sAtmiopAsakyAyaM .. taDyA sAtharathAdityavasIyate rUA ane Atma upacAsa A che jemAM anupacAsanIya evo AtmA ja upacAsa karAya che ane tyAM AtmopacAsarUpa bhedamAM, taLAvato bheda thaye chate piMgalasthapati lokamAM udAharaNa che. anyatra paNa=lokottaramAM paNa, caraNakaraNAnuyoga viSayaka A pramANe kahevuM joIe nahi. ane te "kutarathI spaSTa kare che -
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 gAthA-35 187 "laukika dharmathI paNa kharekhara je bhraSTa che narAdhama evA teo dravyazaucathI rahita kevI rIte dharmanA ArAdhaka thAya ?" (A pramANe koI sAdhu kahe to pote dravyazauca rahita hovAthI dharmanA ArAdhaka nathI e prakAre potAnA AtmAno ja upanyAsa kare che.) dravyAnuyogamAM paNa A pramANe prayoga karavo joIe nahi - ekeMdriya jIvo che; kema ke vyakta ucchavAsa Adi liMgapaNuM che. vyatirekamAM ghaTatI jema dAMta che (ahIM ekeMdriyamAM spaSTa vyakta ucchavAsa Adi nathI topaNa potAnI sAthe jIvavarUpe ekeMdriyano abheda karIne hetuno upacAsa karelo che, tethI sarva jIvono saMgraha hovAne kAraNe avayadaSTAMtano abhAva prApta thAya mATe ghaTava e pramANe vyatireka dAMta Apela che ane potAno ekeMdriya sAthe abheda karelo hovAthI potAno ja upacAsa che mATe AtmopacAsa che) ane ahIM=ghaTamAM, sadbhAva che=vyakta ucchavAsa Adi liMganA abhAvano sadbhAva che ane te pramANe AmAM ekeMdriyAdi jIvomAM, asadbhAva nathI je pramANe ghaTamAM vyakta ucchavAsAdi liMgano abhAva che te pramANe ekeMdriyAdi jIvomAM vyakta ucchavAsAdi liMganA abhAvano sadbhAva nathI, te kAraNathI jIvo ja A che=jIvo ja ekeMdriyo che, A pramANe prayoga karavAthI AtmAnI paNa taddarUpatAnI prApti hovAthI=ekeMdriya rUpatAnI prApti hovAthI AtmopacAsapaNuM che ane udAharaNadoSatA AtmAnA upaghAtanA janakapaNAne kAraNe che-pote paMcendriya hovA chatAM ekeMdriya siddha thavAthI potAnA upaghAtanA janakapaNAthI udAharaNadoSatAnI prApti che, ane te=AtmAno upaghAta, asAdhAraNathI che=ekeMdriyanI sAthe potAnA samAnapaNAnI prApti nahi hovAthI che, e pramANe jaNAya che. 3 bhAvArtha :AtmopanyAsa taddoSaudAharaNa : koI vyakti koI prakAranuM kathana kare jenAthI te svarUpe vaDe teno ja upanyAsa thAya ane te prakAre upanyAsa karavAthI potAne ja ahitanI prApti thAya te AtmopanyAsarUpa taddoSano bheda che. laukika AtmopanyAsa taddoSaudAharaNa: jema piMgalasthapati nAmavALA koIka puruSane rAjAe pUchyuM ke A taLAvano abheda kaI rIte thaze ? tyAre teNe kahyuM ke kapilAdi guNavALo puruSa tyAM dATavAmAM Ave to A taLAvano bheda thAya nahi. AvA guNavALo te javAba ApanAra pote hovAthI tene ja te sthAnamAM dATIne taLAva karavAmAM AvyuM tethI te dRSTAMta potAnA upanyAsarUpa thaIne potAnA ja upaghAtanuM kAraNa bane che. mATe vivekI puruSe AtmaupanyAsa thAya tevuM dRSTAMta kahevuM joIe nahi e prakAre koI mahAtmA yogya zrotAne ucita bodha karAvavA arthe kahe tyAre te aupampasatyabhASA bane che. caraNakaraNAnuyoga AzrayI AtmopanyAsa taddoSaudAharaNa:vaLI koI sAdhu caraNakaraNAnuyogane AzrayIne kahe ke jeo laukika dharmathI prabhraSTa che teo narAdhama che,
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 tethI dravyazaucathI rahita evA teo dharmanA sAdhaka thaI zake nahi. A prakAre kahevA pAchaLano upadezakano Azaya e hoI zake ke "gRhastha potAnA gRhasthadharmanuM avazya pAlana karavuM joIe. dravyazauca rahita evA teo bhagavAnanI bhaktinA ArAdhaka kaI rIte thaI zake ? arthAt thaI zake nahi." Ama batAvIne temane svabhUmikA anusAra dravyazaucamAM preraNA karavI A prakAranA mugdha AzayathI koI sAdhu koI gRhasthane kahe to jainasAdhu laukika dharmane sevanArA nathI ane dravyazaucathI rahita che tethI pote ja dharmanA ArAdhaka nathI tema siddha thAya. A prakAre vicAryA vagara bolanAra puruSa potAno ja upanyAsa karIne dharmano lAghava kare che, mATe susAdhue zrAvakone dravyazaucapUrvaka bhagavAnanI bhakti Adino upadeza Apavo hoya tyAre potAnA upanyAsa thAya te prakAre kathana karavuM joIe nahi ane te prakAre bodha karAvavA arthe koI sAdhu upadeza Ape to te bhASA AtmopanyAsa evA duSTa udAharaNathI yathArtha bodha karAvanAra hovAthI pamyasatyabhASA che. dravyAnuyoga AzrayI AtmopanyAsa taddoSaudAharaNa : vaLI dravyAnuyogane AzrayIne A pramANe kahevuM joIe nahi Ama batAvIne pampasatyabhASAno prayoga koI mahAtmA kare tyAre AtmopanyAsa kaI rIte thAya che ? te batAvavA arthe kahe che - ekeMdriyanI siddhi karavA arthe koI mahAtmA kahe ke ekaMdriya jIvo che. temAM hetu kahe ke vyakta ucchavAsa Adi liMgapaNuM che. te vakhate hetu spaSTa ekeMdriyamAM nahi hovA chatAM ekaMdriya ane potAno abhaMda karIne potAnAmAM vyakta dekhAtA ucchavAsa Adi liMganA baLathI ekeMdriyo potAnA jevA jIvo che tema batAve ane jIva-na ekeMdriyanuM grahaNa karela hovAthI anvayI dRSTAMta maLe nahi, tethI vyatireka dRSTAMta Ape ke ghaDAmAM vyakta ucchavAsa Adi liMga nathI mATe ghaDAmAM jIva nathI ane ekaMdriyAdimAM te prakAre=ghaTAdimAM jema vyakta ucchavAsa Adi liMgano abhAva che te prakAre, vyakta ucchavAsAdi liMgano abhAva nathI tema kahIne potAnA jevA jIvo ja ekeMdriya che tema koI ziSyanI buddhimAM sthira karavA koI sAdhu yatna kare ane bodha karAve ke jevA ApaNe jIvasvarUpa chIe tevA ja ekeMdriyAdi avasvarUpa che A prakAranA anumAnamAM jIvomAM vyakta ucchavAsa Adi spaSTa nahi dekhAtA chatAM potAnA tulyarUpe ekeMdriyane grahaNa karIne anumAna karela hovAthI potAnI paNa ekaMdriyanI sAthe tulyarUpatAnI prApti hovAthI AtmopanyAsadoSanI prApti thAya che. A prakAre potAno ekeMdriya sAthe abheda karIne hetu mUkavAthI udAharaNadoSatAnI prApti che; kema ke AtmAnA upaghAtanuM janaka A udAharaNa che arthAt ekeMdriyatulya pote che e prakAre udAharaNa che. upaghAtanuM janaka kema che ? emAM hetu kahe che - asAdhAraNapaNuM che=ekeMdriya karatAM potAnAmAM vyakta ucchavAsa AdirUpa asAdhAraNapaNuM che, chatAM ekeMdriya sAthe potAno abheda karIne hetu tarIke potAnuM ja udAharaNa Apela che je potAne ja ekaMdriyapaNAnI prAptinuM janaka A udAharaNa che. A pramANe batAvIne koI upadezaka kahe ke koI ziSyane ekaMdriyamAM jIvatva sAdhavA mATe AvA doSavALuM udAharaNa ApavuM joIe nahi te pampasatyabhASA che. 3. tadoSa upamAnanA cothA bheda durupanI tane batAve che -
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 189 TIkA : durupanItaM ca duSTanigamanam, tatra loke matsyagrahaNaparo bhikSurudAharaNaM 'kanthA''cArya ! zlathA te' ityAdikAvyAdavaseyam / caraNakaraNAnuyoge tu - "iya sAsaNassa'vanno, jAyai jeNaM Na tArisaM bUyA / vAe vi uvahasijjai, NigamaNato jeNa taM ceva / / " tti ( ) dravyAnuyoge'pi - "nItA vavinA tahAM pAtaLuM vAve ne na nik paravAri II" (2. vai. ni. pU. pR. 24) 18aa 3 sAmevAdara koSamuvAda ArA TIkArya : durupanId ........ memuladiroSamunidaram II ane durupatIta duSTa nigamata che tyAM matsyagrahaNa para bhikSa lokamAM udAharaNa che je "he AcArya ! tArI kaMthA chidravALI che" ItyAdi kAvyathI jANavI. vaLI caraNakaraNAnuyogamAM, A pramANe zAsanano avarNa thAya che je kAraNathI tevuM bolavuM joIe nahi ane vAdamAM paNa nigamanathI upahAsa pAme che jenA vaDe te bolavuM joIe nahi." () dravyAnuyogamAM paNa. "jIvanI ciMtAmAM vAdIe vAdamAM te pramANe kahevuM joIe jenAthI-paravAdI dvArA jitAya nahi." (dazavaikAlikasUtra, jinadAsagaNikRta cUNi pR. 24) jA bheda sahita udAharaNadoSavALuM taddoSavALuM, udAharaNa kahevAyuM. InzA bhAvArthadurupanIta taddoSaudAharaNa : koI vyakti koIne prazna kare tyAre uttara ApanAra vyakti te kathananuM nigamana duSTa rIte kare jethI potAno lAghava thAya te durupanIta udAharaNa che. laukika durupanIta taddoSaudAharaNa: AvuM udAharaNa vivekI puruSe karavuM joIe nahi evuM batAvavA arthe lokamAM bhikSunuM udAharaNa ApavAmAM Ave ke koI bhikSune koI puruSe kahyuM ke "he AcArya tArI kaMthA chidravALI che." tyAre mUDha evo te bhikSu kahe che, "A mAchalInA vadha mATenI jALa che mATe chidravALI che." tyAre pelo puruSa pUche che ke "tuM mAchalAM khAya che ?" tyAre A kahe che "jyAre magha pIuM chuM, tyAre mAchalAM khAu chuM." tyAre pelo pUche che
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190. bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-35 "tuM madya pIe che ?" tyAre A kahe che, "vezyAthI yukta houM tyAre pIuM chuM." tyAre pelo pUche che "tuM vezyA pAse jAya che ?" tyAre A kahe che "haMmezAM jato nathI paraMtu zatrune mArIne vezyA pAse jAuM chuM." tyAre pelo pUche che "tArA zatru koNa che ?" tyAre A kahe che "jeonA tyAM khAtara karuM chuM, teo zatru che." tyAre pUche che "tuM corI kare chuM?" tyAre kahe che "jugAra mATe corI karuM chuM" tyAre pUche che "tuM jugAra rame che ?" tyAre kahe che "huM dAsIputra chuM." A prakAre sarva nigamana vacana duSTa che tema vivekI puruSe tevuM duSTa nigamana thAya tevuM vacana bolavuM joIe nahi evo bodha karAvavA arthe durupanIta taddoSanuM dRSTAMta ApIne ucita bodha karAvavAthI yogya ziSyane kaI rIte nigamana karavuM joIe teno mArgAnusArI bodha thAya che mATe te aupampasatyabhASA bane che. caraNakaraNAnuyoga AzrayI durupanIta taddoSa udAharaNa : vaLI caraNakaraNAnuyogane AzrayIne upadezaka kahe ke zAsanano avarNavAda thAya tevuM duSTa nigamana karavuM joIe nahi ane vAdamAM paNa te pramANe kahevuM joIe nahi jenAthI pote upahAsane pAme. Avo bodha karAvavA arthe duSTa nigamana tadoSanA udAharaNathI bodha karAvAya tyAre te aupampasatyabhASA bane. dravyAnuyoga AzrayI durupanIta taddoSa udAharaNa : vaLI dravyAnuyogane AzrayIne jIvanI siddhi karavA arthe vAdIe te prakAre vAdamAM kahevuM joIe jethI paravAdI vaDe pote jitAya nahi A prakAranuM duSTa nigamananuM udAharaNa batAvIne ziSyane yathArtha bodha karAvavAmAM Ave tyAre duSTanigamana taddoSaudAharaNathI aupampasatyabhASAnI prApti thAya che. A rIte bheda sahita taddoSanuM udAharaNa graMthakArazrIe ahIM pUrNa karela che. 4 Ila aupampasatyabhASAnA punaHupanyAsa nAmanA cothA bhedanAM avAMtara bhedo batAve che - TIkA : upanyAsaH tathAvidhapratikUlAbhiprAyapUrva udAhAraH, sa caturddhA, tadvastutadanyavastupratinibhahetUpanyAsabhedAt / tatra vAdyuktameva vastvAdAya upanyAsastadvastUpanyAsaH / tatrodAharaNam-ekaH kArpaTiko bahUn dezAn bhrAntvA samAgataH, anyaiH kArpaTikairAzcaryaM pRSTa uktavAn 'samudratIre ekatra mayA mahAn mahIruho dRSTaH, tasyaikA zAkhA samudre pratiSThitA'nyA ca sthale tataH samudre patitAni phalAni jalacarA bhavanti, sthale patitAni ca sthalacarA' iti / tadidamAkarNya zrAddhakArpaTikenoktaM yAnyardhamadhyapatitAni tAni kiM bhavantIti ? tUSNImbhUtaH kArpaTika iti loke / caraNakaraNAnuyoge tu yadi kazcidvineyaH kaJcidasadgrahaM gRhItvA na samyag varttate sa khalu tadvastUpanyAsenaiva prajJApanIyaH, yathA kazcidAha
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 191 "na mAMsabhakSaNe doSaH, na madye na ca maithune / pravRttireSA mUtAnAM, nivRttitu madAnA III" () idaM ca kilaivameva yujyate, pravRttimantareNa nivRtteH phalAbhAvAnniviSayatvenA'sambhavAcca, tasmAt phalanibandhananivRttinimittatvena pravRttirapyaduSTaiveti / tatrocyate-iha nivRttermahAphalatvaM kiM duSTapravRttiparihArAtmakatvena AhosvidaduSTapravRttiparihArAtmakatvena ? Adye kathaM pravRtteraduSTatvam ? antye cA'duSTanivRttiparihArAtmakapravRtterapi mahAphalatvaprasaGgena pUrvAparavirodha iti, na mAMsabhakSaNe'doSa ityatra naJaH prazleSaH kartavyaH, yato bhUtAnAM jIvAnAM, eSA pravRttiH utpattisthAnam, bhUtAnAM-pizAcaprAyANAM vA eSA pravRttirna tu vivekinAmiti vyAkhyeyam / dravyAnuyoge tvekAntanityo jIvaH, amUrttatvAt AkAzavaditi prayoge karmavadamUrttatve'nityaH syAditi / evaM vyabhicArodAharaNAttu karma amUrttamanityaM cetyayaM vRddhadarzanenodAharaNadoSa eva, yathA'nyeSAM sAdharmyasamAjAtiriti dhyeyam // 1 // TIkArya : 3pacAsa. dhyeyam aa2aa upacAsa-tevA prakAranA pratikULa abhiprAyapUrvaka pharI udAharaNa ApavuM te punarupanyAsa udAharaNa che. (1) vastu, (2) tad avyavastu, (3) pratinibha=pratisadaza ane (4) hetunA upacAsanA bhedathI te cAra prakAranuM che. tyAM=cAra prakAranA punarupacAsamAM vAdIe kahelI ja vastune grahaNa karIne upacAsa te tadvastu upacAsa che. tyAMetadvastuupacAsamAM, udAharaNa A pramANe che - tyAM eka kArpeTika=bhagavAM vastra paherIne pharanAra, ghaNA dezomAM bhamIne Avyo. anya kArpeTiko vaDe Azcarya pUchAyelo bolyo "samudratIramAM eka ThekANe mArA vaDe moTuM vRkSa jovAyuM, tenI eka zAkhA samudramAM rahelI hatI ane anya sthaLamAM rahelI hatI tenAthI te vRkSathI, samudramAM paDatAM phaLo jalacara thAya che ane sthalamAM paDelAM sthalacara thAya che. A udAharaNa sAMbhaLIne zrAddha kArpeTika vaDe=dharmamAM zraddhAvALA evA saMnyAsI vaDe, kahevAyuM 'je ardha madhyamAM paDyAM-te vRkSa uparathI je phaLo kaMIka samudra ane kaMIka taTanI madhyamAM paDyAM te zuM thAya?' ethI kArpaTika mauna thayo. e prakAre lokamAM udAharaNa che. vaLI caraNakaraNAnuyogamAM jo koI vinaya=ziSya, asadgahane grahaNa karIne samyam vartato nathI te ziSya tenA vastunA upacAsathI ja=ziSya karelA vastunA upacAsathI ja, prajJApanIya che je pramANe koI ziSya kahe - mAMsabhakSaNamAM doSa nathI, maghamAM doSa nathI, maithunamAM doSa nathI, jIvonI A pravRtti che mAMsabhakSaNAdinI pravRtti che. vaLI nivRtti mahAphaLavALI che." ().
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 A prakAranuM manusmRtinuM vacana grahaNa karIne koI ziSya kahe ke A kharekhara ema ja ghaTe che mAMsabhakSaNAdimAM doSa nathI ema ja ghaTe che; kema ke pravRtti vagara nivRttinA phaLano abhAva prApta thAya che arthAt mAMsabhakSaNamAM koInI pravRtti na hoya to nivRttinA phaLano abhAva prApta thAya che, ane tiviSayapaNuM hovAne kAraNe=mAMsabhakSaNAdimAM koInI pravRtti na hoya to nivRttinuM nirviSayapaNuM hovAne kAraNe, nivRttino asaMbhava che. te kAraNathI phaLanA kAraNIbhUta nivRttinA=mAMsabhakSaNAdinI nivRttinA phaLanA kAraNIbhUta je nivRtti tevA, nimitapaNAthI pravRtti paNa=mAMsabhakSaNAdimAM pravRtti paNa, aduSTa ja che. ta' zabda ziSyanA kathananI samApti mATe che. tyAM te prakAre koI ziSyanA upacAsamAM, uttara apAya che - ahIM manusmRtinA vacanamAM, nivRttinuM mahAphaLapaNuM zuM duSTa pravRttinA pariNArAtmakapaNAthI che athavA aduSTa pravRttinA pariNArAtmakapaNAthI che ? jo ziSya prathama vikalpa svIkAre to temAM kevI rIte pravRttinuM aduSTapaNuM thAya ? ane anya vikalpamAM=aduSTa pravRttinA pariNArAtmaka pravRtti mahAphaLavALI che e prakAranA bIjA vikalpamAM, aduSTa evI nivRttinA pariNArAtmaka pravRttinuM paNa mAMsabhakSaNAdinI nivRtti je aduSTa nivRtti che tenA parihArAtmaka mAMsabhakSaNAdinI pravRttinuM paNa, mahAphalatvano prasaMga hovAthI pUrva apara virodha che. ti' zabda caraNakaraNAnuyogamAM levA prakAranA pratikULa abhiprAyapUrvaka tadvastunA dAMtanI samApti mATe che. ahIM prazna thAya ke to pachI manusmRtinA vacanano artha kaI rIte karavo joIe ? tethI kahe che - mAMsabhakSaNamAM adoSa nathI e prakAre ahIM nakArArthaka 'a'no prazleSa karavo joIe. je kAraNathI A pravRtti mAMsabhakSaNAdi pravRtti, bhUtonuM jIvonuM utpattisthAna che athavA bhUtonI pizAcaprAyaH jIvonI, A pravRtti che paraMtu vivekIonI A pravRtti nathI e pramANe vyAkhyAna karavuM joIe. vaLI dravyAnuyogamAM "ekAMta nitya jIva che amUrtapaNuM hovAthI AkAzanI jema" e pramANenA koIka pUrvapakSInA prayogamAM "karmanI jema amUrtapaNuM hote chate anitya thAya" e pramANe kahevAmAM Ave tyAre A rIte pUrvamAM kahyuM e rIte, vyabhicAranuM udAharaNa hovAthIHkarmarUpa udAharaNa nityatAmAM vyabhicArane batAvatAruM udAharaNa hovAthI, (tathAvidha pratikUla abhiprAyapUrvaka tadvastunuM udAharaNa che=jIvavastunuM udAharaNa che.) vaLI karma amUrta ane anitya e prakAre A vRddha puruSonA darzanathI udAharaNa doSa ja che arthAt ullepaNa avakSepaNa Adi karmo anitya hovA chatAM amUrta nathI paraMtu pratyakSathI dekhAtI kriyArUpa che, tethI vRddhanA darzanathI-jinadAsagaNimahattararUpa vRddhanA darzanathI, udAharaNa doSa ja che je pramANe anyonA mateetaiyAyikanA mate, sAdharyasamAjAti che. [1]
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 193 bhAvArtha :upanyAsanA bhedo - upanyAsaudAharaNa - koI vyakti koI vastuno upanyAsa kare tevA prakAranA tenA vacanathI pratikULa abhiprAyapUrvaka te vastunuM udAharaNa ApavAmAM Ave=pUrvapakSIe je vastu kahI hoya te ja vastuno upanyAsa karavAmAM Ave, tyAre punarupanyAsarUpa takastunA bhedanI prApti thAya che. laukika upanyAsaudAharaNa : jema dRSTAMtamAM batAvela kArpaTike Azcarya batAvatAM kahyuM ke samudranA taTamAM rahela moTI zAkhAvALuM vRkSa hatuM ane temAMthI paDatAM phaLo je pANImAM paDyAM te jalacara thayAM ane je jamIna para paDyAM te sthalacara thayAM A prakAranuM asaMbaddha kathana sAMbhaLIne koIka zraddhALu evA saMnyAsIe arthAtu potAnA darzanamAM zraddhALu hovAthI A kathana asaMbaddha che evuM jANanAra evA saMnyAsIe tene prazna karyo ke je aDadhAM samudramAM ane aDadhAM jamIna upara paDyAM che te phaLanuM zuM thAya che ? tethI te kApaTika mana thAya che. A kathanamAM te mAyAvI kATikane parAsta karavA mATe zraddhALu kApeTike te mAyAvI kApeTikanA abhiprAyathI pratikULa abhiprAyapUrvaka te ja vRkSanuM udAharaNa ApyuM jethI taddhastu upanyAsa dvArA asaMbaddha vastunuM nirAkaraNa thAya che te laukika tastunA upanyAsanuM dRSTAMta che. caraNakaraNAnuyoga AzrayI upanyAsaudAharaNa: vaLI caraNakaraNAnuyogane AzrayIne koI manusmRtinA vacanane AzrayIne sthApana kare ke mAMsabhakSaNAdimAM doSa nathI ane temAM yukti Ape ke pravRtti vagara nivRtti thaI zake nahi ane nivRtti mahAphaLavALI che mATe mAMsabhakSaNAdi pravRttimAM koI doSa nathI, paraMtu jeo tenI nivRtti kare che teone mahAphaLa prApta thAya che. A prakAre AcaraNAne AzrayIne koI upanyAsa kare tyAre tene koI prazna kare ke duSTa pravRttino parihAra mahAphaLavALo che ke aduSTa pravRttino parihAra mahAphaLavALo che ? duSTa pravRttinI nivRtti mahAphaLavALI che tema pUrvapakSI svIkAre to mAMsabhakSaNa AdimAM duSTatvanI siddhi thAya. ane aduSTa pravRttinI nivRtti mahAphaLavALI che tema kahe to mAMsabhakSaNAdinI nivRtti paNa parihArAtmaka pravRtti hovAthI aduSTa evA mAMsabhakSaNAdinI parihAranI nivRtti paNa mahAphaLavALI mAnavI paDe, tethI mAMsabhakSaNanA nivRttinA parivAranI pravRtti je mAMsabhakSaNarUpa che te paNa mahAphaLavALI siddha thAya. A prakAre caraNakaraNAnuyogamAM pUrvapakSIe karela te ja vastuno upanyAsa tathAvidha pratikULa abhiprAyapUrvaka karavAmAM Ave tyAre tenAthI sanmArganuM sthApana thAya che, tethI tadastu punarupanyAsanA bhedanI prApti thAya che ane te rIte karAyeluM kathana pampasatya bane che. vaLI A rIte aupameyasatya dvArA taddhastu punarupanyAsa karIne mAMsabhakSaNamAM doSAdinI siddhi karI tyAM
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 manusmRtinA te vacananI saMgati kaI rIte thaI zake ? tethI graMthakArazrI kahe che - mAMsamakSane koSa:' e prayogamAM saMskRtanI maryAdA anusAra akArano lopa svIkArI zakAya che, tethI akArano lopa svIkArIne mAMsabhakSaNamAM adoSa nathI ityAdi kathana karavuM joIe. kema mAMsabhakSaNamAM adoSa nathI ? temAM yuktirUpe kahevuM joIe ke je kAraNathI jIvonI pravRtti che-je kAraNathI mAMsa e jIvonI utpattinuM sthAna che, mATe mAMsabhakSaNamAM doSa che athavA pizAca jevA bhUtonI A pravRtti che=mAMsabhakSaNa Adi pravRtti che, vivekIonI nathI. A pramANe samAdhAna karavuM; kema ke mAMsamAM jIvonI utpatti che, madyamAM jIvonI utpatti che, maithunanI kriyAmAM paNa strInI yonimAM jIvonI utpatti che. te sarvano saMhAra mAMsabhakSaNAdi pravRttithI thAya che, mATe hiMsAnuM kAraNa hovAthI mAMsabhakSaNAdimAM adoSa nathI. vivekI puruSo tevI pravRtti kare nahi jemAM anya jIvonI hiMsA thAya. dravyAnuyoga AzrayI upanyAsaudAharaNa: vaLI dravyAnuyogamAM prastunA punarupanyAsane batAvatAM graMthakArazrI kahe che - koI vAdI kahe ke ekAMta nitya jIva che; kema ke amUrta che. temAM AkAzanuM dRSTAMta Ape. A prakAranA koIkanA upanyAsamAM tevA prakAranA pratikULa abhiprAyapUrvaka tatvastunuM udAharaNa ApatAM koI prativAdI kahe ke jIva karmanI jema amUrta che mATe anitya che. A rIte pUrvapakSInA karAyelA anumAnamAM nityatvanA vyabhicArane batAvanAra karmanuM udAharaNa batAvyuM. pUrvapakSIe je jIvarUpa vastuno upanyAsa karelo te jIvarUpa vastuno ja pUrvapakSInA abhiprAyathI pratikULa evA anityatvanA sAdhaka karmanuM udAharaNa batAvavuM. tethI dravyAnuyogane AzrayIne talastunA punarupanyAsa nAmanuM udAharaNa bane che, paraMtu karma AkuMcana, prasAraNa, gamanAdi kriyArUpa che, te anitya che, amUrta nathI. chatAM te kriyAne amUrta ane anitya kahI te udAharaNa doSa che e pramANe vRddhadarzanavALA kahe che jinadAsagaNi mahattara cUrNimAM kahe che, A udAharaNa doSavALuM che ethI vivekIe tevuM udAharaNa kahevuM joIe nahi. vaLI taiyAyikanA mate A udAharaNamAM sAdhammasamAjAti che. AnAthI e phalita thAya ke laukika udAharaNa ane caraNakaraNAnuyoganuM udAharaNa doSavALuM nathI, tethI tevA udAharaNano- upanyAsa karavo ucita gaNAya, paraMtu dravyAnuyogane AzrayIne je prakAranuM vadhatu upanyAsarUpa udAharaNa ApyuM te udAharaNa ekAMta nityapakSanuM nirAkaraNa karanAra hovAthI iSTa hovA chatAM karmanA amUrtapaNAne jaina siddhAnta svIkArato nathI; kema ke AkuMcana-prasAraNAdi kriyAo pratyakSathI dekhAya che. tethI A prakAranuM udAharaNa doSa sahita che mATe vivekI puruSe tevuM doSavALuM udAharaNa kahevuM joIe nahi ema kahevuM te aupampasatyabhASA che. evA TIkA - tadanyavastUpanyAsastulyavastvantarAzrayaNena yathA pUrvodAharaNa eva - yAni punaH phalAni pAtayitvA
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 195 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-3pa kazcid bhakSayati gRhe nayati vA tAni kiM bhavantIti loke / caraNakaraNAnuyoge tu na mAMsabhakSaNa ityAdau yathAzruta eva kugrahe "na hiMsyAt sarvAbhUtAni" (chAndo. upa. adhyA 8) iti vacanAntaropanyAsena parihAraH / dravyAnuyoge tu kazcidvadet-yasya vAdino'nyo jIvo'nyacca zarIramiti, tasyA'nyazabdasyA'viziSTatvAttayorapi tadvAcyatayA'vizeSAdekatvaprasaGga iti-taM pratyevaM tadanyavastUpanyAso vidheyaH, hanta! evaM paramANuDhyaNukaghaTapaTAdInAmekatvaprasaGgaH, anyazabdavAcyatvA'vizeSAt, tasmAjjIvazarIrayoranyatvAbhidhAnaM zobhanameveti / 2 / TIkArya : tIvaCpanyAsa: .... zomanameveti aa2aa tadavyavastu upacAsa tulyavastunA anAzrayaNa dvArA je rIte pUrvanuM ja udAharaNa tadavyavastu upacAsa che. je vaLI phaLone pADIne koIka bhakSaNa kare che athavA ghare laI jAya che te zuM thAya che ? e prakAre lokamAM kApeTikane koI kahe te tadavyavastu upacAsarUpa che. - vaLI caraNakaraNAnuyogamAM "na mAMsabhakSaNe doSa" ItyAdi manusmRtinA vacanamAM je pramANe saMbhaLAya che=je pramANe zabdothI artha prApta thAya che, e prakAranA arthamAM ja ziSyano phugraha hote chate sarva jIvonI hiMsA karavI joIe nahi e prakAranA vacanAtaranA upacAsathI parihAra karavo joIe=ziSyanA kugrahano parihAra karavo joIe. vaLI dravyAnuyogamAM koIka kahe nAstikavAdI koIka zarIrathI bhinna jIvane nahi svIkAranAra kahe, je vAdInA mate anya jIva che ane anya zarIra che ethI tenA vacanamAM anya zabdanuM aviziSTapaNuM hovAthI=anya jIva ane anya zarIra e bannemAM anya zabdanuM aviziSTapaNuM hovAthI, te benuM paNa jIva ane zarIra te benuM paNa, tadvAcyapaNuM hovAthI anya zabda vAcyapaNuM hovAthI, avizeSa hovAne kAraNe jIva ane zarIra bannemAM rahelA anya zabdathI vAcya jIvanI ane zarIranI samAnapaNe prAti hovAne kAraNe, ekatvano prasaMga che jIva ane zarIra bannenA ekatvano prasaMga che. tti' zabda nAstikatA kathananI samApti mATe che. tenA pratye A pramANe tadavyavastuno upacAsa karavo joIe. A rIte paramANu, tyaNuka, ghaTa, paTAdinA ekatvano prasaMga che; kema ke anya zabda vAcyatvano avizeSa che-paramANuthI anya yaNuka che ane tyaNukathI avya paramANu che ItyAdi kathanamAM anya zabdanA vAcyatvanuM paramANu, tyaNuka AdimAM avizeSa che te kAraNathI paramANu, dyaNuka Adi anya zabda vAcya avizeSa hovA chatAM eka nathI te kAraNathI, jIva zarIranA anyatvanuM abhidhAna zobhana ja che. tti' zabda punarupacAsanA kathananI samApti mATe che. rA.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 bhAvArtha - tadanyavastu punarupanyAsaH pUrvamAM tadvastuno punarupanyAsa hato, bIjA bhedamAM tadanya vastuno punarupanyAsa che. tadanya vastupunarUpanyAsamAM vAdInA abhiprAya karatAM pratikUla abhiprAyapUrvaka udAharaNa ApavAmAM Ave che. laukika tadanyavastu punarupanyAsa - jema tadvastunA punarupanyAsamAM kApeTikanuM udAharaNa ApyuM, tyAM zrAddha kApeTike kaheluM ke aDadhAM samudramAM ane aDadhAM jamIna para paDelAM phaLonuM zuM thAya che? tenA karatAM anya vastuno upanyAsa karatAM koI kahe ke te vRkSa upara je phaLo che tene pADIne koI bhakSaNa kare ke koI gharamAM laI jAya tenuM zuM thAya che? A vakhate vAdI javAba na ApI zake, tethI tadanyavastunA upanyAsa dvArA yathArtha vastunuM sthApana thAya che mATe te aupampasatyabhASA che. caraNakaraNAnuyoga AzrayI tadanyavastu punarupanyAsa : vaLI taastunA upanyAsamAM je caraNakaraNAnuyoganuM dRSTAMta Apela te dRSTAMtamAM pUrvapakSIne 'mAMsamakSane roSa:' ityAdi vacanamAM prApta ja arthamAM Agraha hoya tyAre vedanAM anya vacanono upavAsa karavAmAM Ave ane kahevAmAM Ave ke "sarva jIvonI hiMsA karavI joIe nahi" e vedavacanathI mAMsabhakSaNAdimAM doSanI siddhi thAya che, tyAre tadanya vastu punarupanyAsarUpa udAharaNa aupampasatyabhASA bane che. dravyAnuyogane AzrayI tadanyavastu punarupanyAsaH vaLI dravyAnuyogane AzrayIne koI cArvAkadarzanavAdI kahe ke "zarIrathI jIva anya nathI.' temAM te yukti Ape ke "anya jIva che ane anya zarIra che ema je loko kahe che te bannemAM rahela anya zabda zarIra ane jIvano ja vAcaka bane che; kema ke zarIrathI anya jIva che tema kahevAmAM ane jIvathI anya zarIra che tema kahevAmAM anya zabda parasparano vAcaka bane che tethI te anya zabda eka ja arthano vAcaka hovAthI jIva ane zarIranA ekatvano ja prasaMga che." A prakAre koI kahe to tenA prati tenAthI anya vastuno upanyAsa A prakAre karavo joIe - je rIte anya zabdane grahaNa karIne pUrvapakSI jIva ane zarIranuM ekatva sAdhe che e rIte paramANu, caNuka ghaTa, paTa sarva vastumAM paraspara ekatvanI ja prApti thAya; kema ke ghaTa karatAM paTa anya che ane paTa karatAM ghaTa anya che. te bannemAM rahela anya zabda avizeSarUpe rahelo hovAthI te anya zabdathI ghaTa-paTanuM ja vAcyapaNuM prApta thatuM hovAne kAraNe ghaTa-paTanA paNa ekatvano prasaMga Ave, mATe jIva ane zarIranA anyatvanuM kathana suMdara ja che, tethI asaMbaddha rIte koIkano upavAsa hoya tyAre tenA pratikULa abhiprAyapUrvaka tadanya vastunuM udAharaNa ApavAmAM Ave to tenAthI padArthanuM yathArtha sthApana thAya che mATe te aupaccasatyabhASA che. rA
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 197 TIkA : pratinibhastu chalanipuNavAdinaM prati praticchalenopanyAsaH, yathA - 'egaMmi nayare ego parivvAyago sovaNNeNaM khoraeNaM tahiM hiMDati, so bhaNati jo mamaM asuaM suNAveti tassetaM demi khorayaM / tattha ego sAvago, teNa bhaNiyaM - tujjha piyA maha piuNo dhArei aNUNagaM sayasahassaM / jai suyapuvvaM dijjasu, aha na hu taM khorayaM dehi / / " tti / ayaM ca loke / caraNakaraNAnuyoge ca yeSAM sarvathA hiMsAyAmadharmasteSAmanazanaviSayacittodrekabhaGgAdAtmahiMsAyAmapyadharma eveti tadakaraNaprasaGgaH / dravyAnuyoge punaH- aduSTaM madvacanamiti manyamAno yaH kazcidAha - 'asti jIva' ityatra vada kiJcit, yadyapi vAvadUka iti sa vaktavyaH-'yadyasti jIva evaM tarhi ghaTAdInAmapyastitvAjjIvatvaprasaGga' iti / 3 / TIkArca - pratinimatu . vi rUA vaLI pratinibha, chalanipuNavAdI pratye pratichalathI upanyAsa che. je zna - "ka sse & saTiza sugra sroza je kSu bhaNe che ane e che ke je mRne annapUrve nahIM sAMbhaLela, saMbhaLAvaze tene A kacoLuM huM ApIza. tyAM eka zrAvaka che tenA vaDe kahevAyuM "tArA pitAne mArA pitAe pUrepUrA so hajAra eka lAkha, udhAra ApyA che. jo te pUrve sAMbhaLyuM hoya to mane (eka lAkha) Apa ane na sAMbhaLyuM hoya to te kacoLuM Apa." A lokamAM che=A lokamAM udAharaNa che. ane caraNakaraNAnuyogamAM jeone=jeonA matamAM, sarvathA hiMsAmAM adharma che=koIpaNa prakAranA prANanAzamAM adharma che teonA matamAM anazana viSayaka cittanA ukane kAraNe bhaMga thavAthI AtmahiMsAmAM paNa adharma ja che, tethI tenA akaraNano prasaMga che=ANasaNa karavAnA akaraNano prasaMga che. vaLI dravyAnuyogamAM "mAruM vacana aduSTa che" e pramANe mAnanAra je koI kahe che, "jIva che e prakAramAM kaMIka kaho kaMIka uttara Apo ke mAruM vacana khoTuM che'. jo ke vAvadUka che ethI te kahevo joIe - "jo jIva che e rIte to ghaTAdinuM paNa astitva hovAthI (vaTAdimAM) jIvatvano prasaMga che.' ti' zabda pratinibha punarupanyAsanA kathananI samApti arthe che. 3 bhAvArtha - pratinibhapunarupanyAsa : koI vAdI chalamAM nipuNa hoya tene pratichalathI upanyAsa karIne asthAne unmArganuM sthApana karato hoya te vakhate tene mauna karavAmAM Ave te pratinibha punarupanyAsarUpa pampasatyabhASA bane che; kema ke chalanA
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | baka-1 | gAthA-35 nivAraNapUrvaka mArganA sthApana mATe A prakAre karAyelo prayoga sanmArganI sthApanAnuM kAraNa bane che. AvuM koI prayojana na hoya tyAre pratichalathI upanyAsa karIne potAnI pratibhA batAvavA mATe koI yatna kare to te aupampasatyabhASA bane nahIM paraMtu mRSAbhASA ja bane. vaLI te pratinibhamAM laukika udAharaNa ApyuM temAM koI zrAvake parivrAjakane je kahyuM te lobhathI kahela ' hoya to mRSAvAda ja bane topaNa te pratinibha punarupanyAsanuM dRSTAMta che. caraNakaraNAnuyogane AzrayI pratinibhapunarupanyAsa - vaLI caraNakaraNAnuyogane AzrayIne koI ema kahe ke koI pravRttimAM hiMsA hoya te pravRtti dharmarUpa bane nahi tethI bhagavAnanI pUjAmAM hiMsA che tethI temAM adharma ja che mATe pUjA kartavya bane nahi. A prakAre tattvanA viSayamAM chalapUrvaka potAno pakSa koI vAdI sthApana karato hoya to koI buddhimAna vyakti tene kahe ke koI vyakti aNasaNa kare ane te vakhate cittano udraka thavAthI potAnA pariNAmano bhaMga thavAthI potAnA AtmAnI hiMsA thAya che mATe te adharma ja che mATe aNasaNa paNa nahi karavAno prasaMga prApta thaze. vastutaH tevuM aNasaNa adharmarUpa ja che, chatAM.vAdI chelamAM nipuNatApUrvaka pUjAmAM hiMsA sthApana kare che ane tene akartavya sthApana kare che ane aNasaNane hiMsArUpe svIkArato nathI ane dharmarUpa svIkAre che tene pratichalathI kahevAmAM Ave ke aNasaNamAM hiMsA thAya che mATe te aMdharmarUpa che, tethI aNasaNa paNa nahi karavAno prasaMga che, A prakAre chalathI tene parAjaya karavAmAM Ave tyAre pratinibhaupanyAsarUpa aupaccasatyabhASA bane; kema ke tenAthI pUjA AdimAM adharmanI buddhinuM nivAraNa thAya che. dravyAnuyogane AzrayIne pratinibhapunarupanyAsa : vaLI dravyAnuyogane AzrayIne koIka potAnuM vacana aduSTa che ema mAnato koIkanI sAthe vAdamAM kahe ke jIva che. bolo mArA vacanamAM koI doSa che ? tevA garviSTha koIka vAdIne pratichalathI kahevuM joIe ke jo jIva che to jIvamAM jema astitva che tema ghaTAdimAM paNa astitva che mATe astitvavALA ghaTAdi paNa jIve che ema svIkArano prasaMga Ave. A sthAna jIvadravyane AzrayIne hovAthI dravyAnuyogano viSaya che. jIva che e prakAre bolanAra potAne yathArthabhASIrUpe sthApana karavA arthe nipuNatApUrvaka chalathI tevo ja prayoga kare che jethI tenuM nirAkaraNa prativAdI karI zake nahi ane buddhimAna prativAdI tenA chalavacanane jANIne chalathI ja teno uttara Ape che ke jIvamAM rahelA astitvanI jema ghaTAdimAM paNa astitva che mATe tArA prayoga anusAra ghaTAdine paNa jIva svIkAravAno prasaMga Ave. vastutaH jIva che ema kahevAthI ghaTAdine jIva mAnavAno prasaMga Ave nahi paraMtu chalapUrvaka vAdInA vacanano artha karIne prativAdIe te prakAre sthApana karela che tethI te vacana mRSArUpa hovA chatAM zAsanaprabhAvanAnA kAraNe koI mahAtmA kare to te aupampasatyabhASA bane, anyathA A prakAre chala karavuM joIe nahi tevo bodha karAvavA arthe ziSyane guru kahe to te aupampasatyabhASA bane. pA.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35 199 TIkA : hetuH upapAdakaH, tadupanyAsaH hetUpanyAsaH, yathA kiM nu yavAH kriyante? iti prazne uttaram-yena mudhA na labhyanta iti loke / caraNakaraNAnuyoge tu yadi ziSyeNa pRcchyate-kimitIyaM bhikSATanAdyA'tikaSTA kriyA kriyata iti ? tadA sa vaktavyaH-'yena na kaSTatarA vedanA vedyate narakAdAviti / dravyAnuyoge tu yadyAha kazcit-'kimityAtmA na cakSurAdibhirupalabhyate?' sa vaktavyaH 'yenAtIndriya iti', uktaH sabheda upanyAsaH / tadevaM suvyAkhyAtaM samAsato bahubhedamiti padam / / 35 / / TIkArca - hetu..... vim I hetu vastuno upapAdaka hetu, teno upanyAsa=hetuno upacAsa, e hetuupanyAsa nAmano punarupacAsano cotho bheda che. je pramANe koI prazna kare ke kema thava karAya che? tene uttara Ape ke phogaTa prApta thatA nathI A prakAre lokamAM hetuno upacAsa karAya che. vaLI caraNakaraNAnuyogamAM ziSyathI puchAya che - kayA kAraNathI A bhikSATanAdi atikaSTavALI kriyA karAya che ?" tyAre te ziSya kahevo joIe jenAthI bhikSATanAdi kaSTakriyAthI, narakAdimAM kaSTatara evI vedanA prApta thatI nathI, mATe AvI kaSTavALI kriyA karAya che.' vaLI dravyAnuyogamAM jo koI kahe "AtmA kema cakSa AdithI prApta thato nathI ?' tene kahevuM joIe - 'je kAraNathI atIndriya che=AtmA atIndriya che.' bheda sahita upanyAsa kahevAyo. A rIte= prastuta TIkAmAM varNana karyuM e rIte, bahubheda' e prakAranuM gAthAmAM raheluM pada=bahubhedapada, samAsathI=saMkSepathI, suvyAkhyAta thayuM. pa3pA bhAvArthahetupunarupanyAsa udAharaNa : hetunA upanyAsapUrvaka padArthano bodha karAvavAmAM Ave tyAre hetuupanyAsarUpa punarupanyAsanA cothA bhedanI prApti thAya che. satya hetu dvArA yathArtha bodha karAvelo hovAthI te aupampasatyabhASA bane che. laukika hetupunarupanyAsa udAharaNa : jema koI yava nAmanA dhAnyane kharIdato hoya ane koI tene pUche ke zuM kAma A dhAnya kharIde che ? tyAre potAnA te dhAnyanI kharIdI mATe uttara Ape ke "maphata java maLatA nathI mATe huM kharIduM chuM." A prakAre hetunA upanyAsathI praznakAre je prakAre prazna karelo tenA pratikULa abhiprAyapUrvaka uttara kathana karAyuM che tethya hetu utsarUTa sTeTasatsalphaTa bane che. ahIM prazna karanTarase aDhasya java arIdI karasa joIe nahi e AzayathI prazna hato ane tenA karatAM pratikULa abhiprAyapUrvaka hetuno upanyAsa che ke maphata maLatA nathI mATe yatna karuM chuM.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-35, 36 caraNakaraNAnuyoga AzrayI hetupunarupanyAsa udAharaNa - vaLI koI ziSya gurune kahe ke sAdhujIvanamAM atikaSTakArI evI bhikSATanAdi kriyA kema karAya che ? tyAM ziSyano Azaya e che ke sukhapUrvaka thAya evI kriyA karavI joIe jyAre bhikSATanAdinI kriyA atyaMta dRDha praNidhAnapUrvaka prAptimAM harSa ane aprAptimAM zoka na thAya te prakAranA upayogathI saMvalita bhikSAnA doSonA parihAramAM yatnapUrvaka atikaSTasAdhya kema karAya che ? tene uttara apAya che ke A prakAre samabhAvanA pariNAmanA prakarSathI bhAvano prakarSa thAya to narakAdimAM bhikSA aTana AdinAM kaSTo karatAM ghaNAM adhika kaSTo prApta thavAnI saMbhAvanA hatI te prApta thatAM nathI. A prakAre prazna karanAranA abhiprAyathI pratikULa abhiprAyapUrvaka satya hetuno upanyAsa hovAthI punarupanyAsanA cothA bhedarUpa hetuno upanyAsa prastuta kathanamAM thAya che ane bhikSA aTananI kriyAnA upamAnathI narakAdinI kaSTatArUpa vedanA nahi prApta thAya evo yathArtha bodha prApta thAya che tethI pampasatyabhASA che. dravyAnuyoga AzrayI hetupunarupanyAsa udAharaNa : vaLI dravyAnuyoganA viSayamAM dravyane AzrayIne koIne zaMkA thAya ke AtmA cakSuthI kema dekhAto nathI ? te vakhate tene hetunA upanyAsapUrvaka kahevAmAM Ave ke AtmA atIndriya che. te sthAnamAM paNa prazna karanArano abhiprAya e hato ke jo AtmA hoya to cakSu AdithI dekhAvo joIe te abhiprAyathI pratikULa abhiprAyapUrvaka AtmAnA nahi dekhAvAnA hetuno upanyAsa karela hovAthI punarupanyAsanA hetu upanyAsarUpa bhedanI prApti thAya che ane jenAthI AtmAnA atIndriyapaNAnA hetu dvArA AtmAnA astitvano nirNaya thAya che, tethI aupampasatyabhASA che. prastuta TIkAnA sarvakathananuM nigamana kare che - gAthAmAM "bahubheda" e prakAranuM pada che tene saMkSepathI graMthakArazrIe atyAra sudhI vyAkhyAna karyuM che. vistArathI to vaLI caritaupamAna ane kalpitaupamAnanA aneka bhedonA varNanathI thaI zake, topaNa kaMIka bodha karAvavA arthe saMkSepathI graMthakArazrIe varNana karela che. rUpA avataraNikA : evaM saprapaJcamupadarzitamupamAnam / athAsyopamAsatyAyA lakSaNaghaTakatayA sAphalyamAha - avataraNikArya - A rIte gAthA-35mAM varNana karyuM e rIte, prapaMca sahita kaMIka vistAra sahita, upamAna batAvAyuM. have AnuM upamAnanuM, upamAsatyanA lakSaNanA ghaTakapaNAthI sAphalyane kahe che - bhAvArtha :gAthA-35mAM vistArapUrvaka upamAna batAvyuM. vastutaH prastutamAM aupaccasatyabhASAnuM varNana che ane
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahastha prarathA nAga-1 / stas-1 | gAthA-39 201 aupaccasatyabhASA upamAnanI apekSA rAkhe che. tethI aupamyasatyabhASAnA lakSaNanuM eka aMga upamAna che. te upamAna kaI rIte aupamya vastuno yathArtha bodha karAve che ? jethI tenA sAphalyano bodha thAya. te batAvavA marthe 4 cha - gAthA: uvamAsaccA sA khalu, eesu saduvamANaghaDiyA jA / NAsaMbhavidhammaggahaduTThA desAigahaNAo / / 36 / / chAyA: upamAsatyA sA khalu eteSu sadupamAnaghaTitA yA / nAsambhavidharmagrahaduSTA dezAdigrahaNAt / / 36 / / anvayArtha :khalunajI, eesu- sAmaigAthA-34ma batAvelAmai, sA-te, uvamAsaccA-64mAsatyabhASA 'che, jA=d, saduvamANaghaDiyA sa mAthI ghaTita che. desAigahaNAo=dezana grhe| 43, asaMbhavidhammaggahaduTThA saMbhavadharmanA hAthI huSTa, NanathI. // 35 // gAthArtha : nakkI A bhedomAM=gAthA-rUpamAM batAvelA bhedomAM, te upamAsatyabhASA che je saupamAnathI ghaTita che. dezAdinA grahaNa vaDe asaMbhavadharmanA grahaNathI duSTa nathI. ll36ll TIs: khalviti nizcaye, sA=bhASA, upamAsatyA yA eteSu upadarzitabhedeSu madhye, sadupamAnaghaTitA, doSaghaTitAyAH satyatvavAraNAyedam, idamutsargataH, kAraNatastUdAharaNadoSapratipAdane'pi nAsatyatvamiti dhyeyam / nanu sadupamA'pi na satyA 'candramukhI'tyAdau mukhe yAvaccandradharmabAdhAt, na copamAnagatayatkiJciddharmapuraskAreNopamApravRttiH, atyantavilakSaNAnAmapyabhidheyatvajJeyatvAdinA parasparamapamAnopameyabhAvaprasaGgAdityata Aha-na-naiva, asambhavinaH=mukhAdyupameyAvRttayo ye dharmAH candrAdyupamAnagatakalaGkitatvAdayaH, tadgraheNa duSTA / kutaH ? ityAha-dezAdigrahaNena candramukhItyAdau dezopamAyAM sambhavinAM prasanatvAdidharmANAmeva grahaNAna duSTatvaM niyAmakazcAtra samabhivyAhAravizeSAdiriti draSTavyam, atyantavilakSaNAnAM ca nopamAnopameyabhAvaH, asAdhAraNadharmaghaTitatvAdupamAyA iti dhyeyam /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-36 nanu vyatirekAlaGkArAdivacanAnAM kvAntarbhAvaH ? yadi vyavahArasatyAdau, upamAyA api kathaM na tatra sa iti cet ? na, etadbhedasya tatra pravezAd, upamAyA eva vyatirekAdyupalakSaNatvAdveti dig ||rUdda|| unhopamyasatyA / 20 / 202 TIkArtha H khalviti vim / / gAthAmAM 'ghatu' zabda nizcaya arthamAM che. A bhedomAM=gAthA-35mAM batAvelA bhedomAM, je sadupamAnathI ghaTita che te upamAsatyabhASA che. sadupamAnathI ghaTita evuM vizeSaNa kema mUkyuM ? temAM hetu kahe che doSaghaTita evI upamAnabhASAnA satyatAnA vAraNa mATe A che='savupamAnavaeNTitA' vizeSaNa che. A=sadupamAna ghaTita bhASA upamAsatya che e utsargathI che. vaLI kAraNathI=apavAdika kAraNathI, udAharaNadoSanA pratipAdanamAM paNa=doSavALA udAharaNanA pratipAdanamAM paNa, asatyatva nathI e pramANe jANavuM. gAthAnA uttarArdhanuM utthAna kare che sadupamA paNa satya nathI; kema ke 'candramukhI' ityAdi aupamyasatyabhASAnA viSayabhUta mukhamAM yAvat candradharmano bAdha che. ane upamAnagata je koI dharmanA puraskArathI upamAnI pravRtti thatI nathI; kema ke atyaMta vilakSaNa paNa vastuonuM paNa abhidheyatva jJeyatva Adi dvArA paraspara upamAnaupameyabhAvano prasaMga che. ethI kahe che=gAthAnA uttarArdhathI kahe che asaMbhavIdharmo=mukhAdi upameyamAM avRtti evA je candrAdi upamAnagata kalaMkitatva Adi dharmo, tenA grahaNathI duSTa nathI. kema tenA grahaNathI duSTa nathI ? ethI kahe che dezAdinuM grahaNa hovAthI=camukhI ityAdimAM deza upamA hote chate saMbhavI evA prasannatva Adi dharmonuM ja grahaNa hovAthI, duSTapaNuM nathI ane ahIM=dezAdinA grahaNanA viSayamAM samabhivyAhArAdi vizeSa Adi niyAmaka che e pramANe jANavuM ane atyaMta vilakSaNa vastuono upamAna-upameyabhAva nathI; kema ke upamAnuM asAdhAraNadharmaghaTitapaNuM che e pramANe jANavuM. 'nanu'thI pUrvapakSI zaMkA kare che - - vyatirekaalaMkArAdi vacanono kyAM aMtarbhAva thaze. jo vyavahArasatyabhASAmAM vyatirekaalaMkArano aMtarbhAva che to upamAno paNa kema tyAM=vyavahArasatyAdi bhASAmAM, te nathI=aMtarbhAva nathI. e pramANe jo pUrvapakSI kahe to graMthakArazrI kahe che ema na kahevuM. AnA bhedano=vyatirekaalaMkAra AdinA bhedano, tyAM=upamAsatyabhASAmAM, praveza che, athavA upamAnuM ja vyatireka AdinuM upalakSaNapaNuM -
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-36 203 che=upamAsatyabhASAnA upalakSaNa tarIke vyatirekaalaMkArAdinuM grahaNa che, e pramANe dizAsUcana che. [36] bhAvArtha :upamAnanuM upamAsatyabhASAnA lakSaNanA ghaTakapaNAthI sAphalya : upamA satyabhASAno bodha karAvavA arthe graMthakArazrIe gAthA-rUpamAM upamAnanA bhedo batAvyA, te sarvabhedomAMthI keTalAka bhedo doSaghaTita che ane keTalAka bhedo yathArtha vastunA pratipAdaka che. tethI graMthakArazrI prastuta gAthAmAM spaSTatA kare che - pUrvamAM batAvelA upamAnanA bhedothI ghaTita badhI bhASA upamAna satya nathI paraMtu je saupamAnathI ghaTita bhASA che te upamA satyabhASA che, tethI je doSaghaTita udAharaNanA bhedo che tenAthI bolAyelI bhASA satyabhASA nathI tema sAmAnyathI phalita thAya ane utsarga mArgathI tevI bhASA sAdhu bole nahi; kema ke te bhASAno asatyamAM ja aMtarbhAva thAya. Ama chatAM koIka yogya jIvane yathArtha bodha karAvavAnA prayojanathI ke zAsananA uDDAhanA rakSaNanA prayojanathI ke sanmArganA sthApananA prayojanathI koIka chala pratye chalabhASAno paNa prayoga karAya che tema doSaghaTita udAharaNa dvArA paNa bolAyelI aupamyabhASA svarUpane AzrayIne asatya hovA chatAM phaLane AzrayIne satyabhASA ja che. nanuthI pUrvapakSI zaMkA kare che - saddhapamAnavALI bhASA paNa satyabhASA nathI; kema ke candramukhI ityAdimAM candranA sarva dharmo mukhamAM dekhAtA nathI mATe te vacanathI candra jevuM mukha kahevAthI viparIta bodha thAya che. ahIM koI kahe ke upamAgata yatkiMcit dharmanA puraskArathI upamAnI pravRtti che tethI candramukhI e prakAranI bhASAmAM kaMIka candranA dharmano mukhamAM bodha thAya che mATe e bhASAne satyabhASA kahI zakAze. tyAM pUrvapakSI kahe che - upamAgatA koIka dharmanA puraskArathI upamAnI pravRtti svIkAravAmAM Ave to atyaMta vilakSaNa evA ghaTapaTAdi padArthomAM abhidheyatva, zeyatva Adi dharmonA puraskArathI paraspara upamAna-upameyabhAvano prasaMga prApta thAya tethI jJeyatva dharmathI paTanI upamAthI paTa jevo ghaTa che e bhASAne paNa satya mAnavAno prasaMga Avaze. A prakAranA koIkanI zaMkAnA nivAraNa mATe gAthAnA uttarArdhathI kahe che - atyaMta asaMbhavI evA dharmanA grahaNathI duSTabhASA aupampasatyabhASA nathI jema mukhAdi upameyamAM avRtti evA candrAdi upamAnagata kalaMkitatva Adi dharmonA grahaNathI bolAyelI duSTabhASA pampasatya nathI. Azaya e che ke candramAM kalaMkitatvAdi dharmo che tene smRtimAM rAkhIne koIka kahe ke AnuM mukha candra jevuM
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-36 che to te bhASA aupampasatyabhASA nathI; kema ke candra jevuM mukha che tema kahevAthI candra jevA kalaMkita DAghavALuM mukha che tevI upasthiti thatI nathI mATe tevA AzayathI karAyelo candramukhI prayoga asatyabhASA kahevAya che. ahIM prazna thAya ke candramAM kalaMkitatvAdi bhAvo che te bhAvono bodha karAvavA arthe koI kahe ke A strI candramukhI che to te bhASA duSTa kema che ? tethI kahe che - candramukhI ityAdimAM dezanI upamA mATe saMbhavI evA prasannatva Adi dharmovALI bolAyelI bhASA duSTa nathI, anya dezathI bolAyelI bhASAmAM duSTapaNuM che. ahIM prazna thAya ke aupaccasatyabhASAmAM dezanA kayA dharmanuM grahaNa na karavuM teno nirNaya kaI rIte thAya ? tethI kahe che - samabhivyANaravizeSathI aupamyabhASAmAM kayA dezAdinuM grahaNa thAya ane kayA dezAdinuM grahaNa na thAya ? teno nirNaya thAya che. tyAM atyaMta vilakSaNa evA dharmothI upamAna-upameyabhAva thato nathI paraMtu asAdhAraNadharmaghaTitatvathI ja upamAnI pravRtti che, tethI candramAM je asAdhAraNa dharmo lokamAM pratIta che tevA dharmo jenA mukhamAM dekhAya te strIne AzrayIne A strI candramukhI che tevo prayoga karavAmAM Ave tyAre te prayoga upamAsatyabhASA bane. ahIM zaMkA kare che ke vyatirekaalaMkAra AdinAM vacano kyAM aMtarbhAva pAme ? arthAt prastuta upamAsatyamAM aMtarbhAva pAmatAM dekhAtAM nathI ane anya bhASAmAM teno aMtarbhAva dekhAto nathI tethI upamA satyabhASAnI jema vyatirekaalaMkAra AdinAM vacano paNa navI satyabhASA tarIke svIkAravAM joIe ane zAstramAM to daza prakAranI ja satyabhASA che tethI vyatirekaalaMkAra Adi vacanonA aMtarbhAvaviSayaka pUrvapakSI zaMkA kare che - vaLI jo vyatirekaalaMkAra Adi vacanone vyavahArasatyabhASA kahevAmAM Ave to upamAsatyabhASAno paNa vyavahArasatyabhASAmAM aMtarbhAva thaI zake mATe satyabhASAnA daza bhedo saMgata thAya nahi. A prakAranI pUrvapakSInI zaMkAnA nivAraNa mATe graMthakArazrI kahe che - vyatirekaalaMkAra Adi vacanonA bhedonuM upamA satyabhASAmAM ja aMtarbhAva che athavA upamA satyabhASA vyatirekaalaMkAra Adi vacanonuM upalakSaNa che e prakAre bemAMthI koIka eka vacana svIkArIne zAstrasaMmata daza prakAranI ja satyabhASA svIkAravI joIe. AnAthI e prApta thAya che jema upamA satyabhASA anvayadharmathI upameya vastuno bodha karAve che tema vyatirekaalaMkArAdi vacano paNa vyatireka dharmothI upameya vastuno bodha karAve che, mATe aupaccasatyabhASAnA bhedomAM ja teno aMtarbhAva karavo joIe. gAthA-35mAM varNana karAyelA pampasatyabhASAnA bhedomAM sAkSAt teno aMtarbhAva jaNAto nathI tethI vyatirekaalaMkArAdi bhASAnA navA bhedonI prApti thAya te iSTa na jaNAya to upamA satyabhASAnA upalakSaNathI ja vyatirekaalaMkAranA vacanonuM grahaNa karavuM joIe, tethI
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArahastha dhara bhAga-1|sta-1/gAthA-39, 39 205 satyabhASAnA 11 bhedonI prApti hovA chatAM daza bhedonI saMgati thAya. upamA satyabhASAnuM varNana ahIM pUruM thAya cha. ||3|| savatazis: tadevaM nirUpitA satyA bhASetyupasaMhAramasatyAbhASAnirUpaNapratijJAJcAha - avataraliDArtha : A rIte=atyAra sudhI varNana karyuM e rIte, satyabhASA nirUpaNa karAI e prakAre upasaMhArane ane asatyabhASAnA nirUpaNanI pratijJAne kahe che - gAthA : evaM saccA bhAsA, suANusAreNa vaNNiA cittA / ... bhAsAi asaccAe sarUvamaha kittaissAmi / / 37 / / chAyA: evaM satyA bhASA zrutAnusAreNa varNitA citrA (cittAt) / bhASAyA asatyAyAH svarUpamatha kIrtayiSyAmi / / 37 / / sanvayArtha :___ evaMmA pramAe satyAra sudhI pani thu se prabhArI, suANusAreNa-sUtranA anusArathI, cittA BARMgmevANI, saccA bhAsA satyabhASA, vaNNiApana BAS, aha-ve, asaccAe bhAsAi-satyabhASAnA, sarUvaM-sva35tuM, kittaissAmi-TuMtana zaza // 37 // gAthArtha: A pramANe atyAra sudhI varNana karyuM e pramANe, sUtranA anusArathI citra bahubhejavALI satyabhASA varNana karAI. have asatyabhASAnA svarUpanuM huM kIrtana karIza 37ii. TIkA : evam uktaprakAreNa, satyAbhASA, zrutasya prajJApanAdeH, anusAreNa tadabhiprAyAparityAgena, varNitA lakSaNAdibhirnirUpitA, kIdRzI? ityAha citrA=bahubhedaprabhedaghaTitatvAt vicitrA, athavA cittAta, 'gamyayapyoge' paJcamyAzrayaNAt cittaM-abhiprAyaM gRhItvetyarthaH, etena zrutasya na yathAzruta evArtho vyAkhyeyaH kintvAbhiprAyiko'pi, anyathA kAlikAnuyogavaiphalyaprasaGgAt, hetugrAhyANAmarthAnAmAjJAgrAhyatayA paryavasAnanimittakAzAtanAprasaGgAcceti vyajyate /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206. - bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-37 atha satyabhASAnirUpaNAnantaramasatyAyA bhASAyAH svarUpaM kIrtayiSyAmi, itthaM coddezakramAnurUpaiva saMgatiratreti sUcitam / / 37 / / TIkArca - vim .. sUcitam aa A rIte ukta prakArathI atyAra sudhI varNana karyuM e prakArathI, zratanA prajJApanA AdinA, anusArathI tenA abhiprAyanA aparityAgathI satyabhASA varNana karAI=lakSaNAdithI nirUpaNa karAI. kevA prakAranI nirUpaNa karAI ? ethI kahe che - citra=bahubheda-prabhedathI ghaTita hovAne kAraNe vicitra, athavA cittathI "cayathone" gamyayapyogamAM paMcamInuM AzrayaNa hovAthI, cittarUpa abhiprAyane grahaNa karIne satyabhASA varNana karAI AnA dvArA gAthAmAM rahelA "cittA' zabdano artha abhiprAyane grahaNa karIne karyo enAthI, zratanuM yathAzruta ja artha vyAkhyaya nathI paraMtu AbhiprAyika paNa artha vyAkhyaya che; kema ke avyathA-AbhiprAyika artha vyAkhyaya na mAno ane yathAzrata artha ja vyAkhyaya mAno to kAlikaanuyoganA vaiphalyano prasaMga che. vaLI keTalAMka sthAnomAM yathAzruta ja arthanuM vyAkhyAna karavAmAM Ave to hetugrAhya arthonuM AjJAAApaNAthI paryavasAnanimittaka AzAtatAno prasaMga che e pramANe vyakta thAya che=abhiprAya grahaNa karIne e prakAre cittA' zabdano artha karyo tenAthI vyakta thAya che. have satyabhASAnA nirUpaNa anaMtara asatyabhASAnA svarUpane huM kahIza ane A rIte gAthAnA uttarArdhathI kahyuM e rIte, uddezanA kramane anurUpa ja ahIM saMgati che=prastuta graMthamAM saMgati che, e sUcita thAya che. ll37 bhAvArtha:satyabhASAnA nirUpaNanuM nigamana ane asatyabhASAnA svarUpane kahevAnI pratijJA : pUrvamAM varNana karyuM e prakAre graMthakArazrIe daza prakAranI satyabhASA atyAra sudhI batAvI te prajJApanA Adi sUtranA abhiprAyano tyAga karyA vagara batAvela che ane te sarva varNana ghaNA bheda prabhedathI ghaTita che. te batAvavA mATe gAthAmAM 'vitA' zabdano prayoga che. vaLI 'virA' zabdano anya artha karatAM kahe che - sUtranA abhiprAyane grahaNa karIne A sarva bhASAonuM varNana karyuM che. tethI e prApta thAya ke dazavaikAlika Adi sUtromAM sAdhune bhASAsamitino ane vacanaguptino bodha -karAvavA arthe A sarvabhASAo kahela che tethI satyabhASAono yathArtha bodha karIne je sAdhu bhASAsamiti
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | tabaka-1 | gAthA-37 ane vacanaguptimAM yatna karI zake tevA prakArano yathArtha bodha je varNanathI thAya te satyabhASAnuM varNana kahevAya. tethI candramukhI e vacana dvArA koI sAdhu koI strInuM varNana kare ane tenAthI zrotAne te strInA suMdaramukhanI upasthiti thAya teTalA mAtrathI te upadezakanuM vacana pampasatyabhASA bane nahi. paraMtu zrotA hitAnukUla pravRtti karI zake evo bodha karAvavA arthe sAdhu je bhASA bole, te bhASA zrotAne yathArtha bodha karAvIne zrotAnA kalyANanuM kAraNa hovAthI satyabhASA bane che. prastutamAM varNana karAyelI daze prakAranI bhASA grutanI ArAdhanAnI apekSAe kaI rIte bolavI joIe ? ane kaI rIte bolAyelI bhASA pUlathI satya hovA chatAM saMyamanI virAdhanAnuM kAraNa che ? te prakAranA abhiprAyane grahaNa karIne graMthakArazrIe yogya zrotAne bhASAsamiti ane vacanagupti mATe upayogI bodhanA prayojanathI prastuta bhASAnuM varNana karela che. AthI ja graMthakArazrIe prathama gAthAnA prAraMbha pUrve ja avataraNikAmAM dazavaikAlikasUtranA vacananI sAkSI ApIne spaSTatA karelI ke vacanavibhaktimAM akuzala sAdhu vAgupti ke bhASAsamitinuM pAlana karI zakatA nathI, mATe sAdhune bhASAsamitimAM ane vAguptimAM kuzala karavAnA abhiprAyathI graMthakArazrIe prastuta satyabhASAnuM varNana karela che. AthI ja satyabhASAnA daza bhedonA varNana vakhate gAthA-19mAM ArAdhanAne AzrayIne paNa bhASAnA cAra bhedo batAvelA. tethI phalita thAya che ke dazabhASAnA varNana mAtrane AzrayIne A bhASA satya che ane A bhASA asatya che tevo nirNaya sarvatra thAya nahi. paraMtu guptinA ane samitinA abhiprAyavALA sAdhu je daza prakAranI satyabhASA kahI che te daza prakAramAMthI yathAyogya satyabhASAno prayoga kare chatAM bhASAsamitinA ane jAgRptinA abhiprAyano bhaMga thAya te rIte te satyabhASA bole to te satyabhASA nathI evo bodha karAvavA arthe graMthakArazrIe 'virA' zabdano artha abhiprAya e pramANe grahaNa karIne daza prakAranI satyabhASAnuM kathana karela che. vaLI graMthakArazrIe abhiprAyane grahaNa karIne kahyuM enAthI zuM vyakta thAya che ? te batAvatAM kahe zrutano artha zabdathI je pramANe saMbhaLAya che te prakAre vyAkhyaya nathI paraMtu kayA abhiprAyathI te zrata vacano kahevAyAM che te pramANe te zratanA arthonuM vyAkhyAna karavuM joIe. AthI ja dazavaikAlikamAM vacananA vibhAgamAM akuzaLa sAdhu bhASAsamitinuM ane vacanaguptinuM pAlana karI zakatA nathI tema kahIne bhASAsamitinA ane vacanaguptinA yathArtha bodhanuM kAraNa bane evo bodha karAvavA arthe dazaprakAranI satyabhASA batAvela che, tethI daza prakAranI satyabhASAnA zabdothI prApta thatA arthone grahaNa karIne te bhASA satya ane anya bhASA asatya che tevo vibhAga karavo nahi, paraMtu je bhASAnA prayogathI potAnAmAM vacanaguptinI ane bhASAsamitinI prApti thAya te bhASA satyabhASA che. vaLI yogya zrotAne paNa svakalyANa arthe kevI bhASA bolavI joIe ? teno mArgAnusArI bodha thAya, te prakAre upadezaka bodha karAvavo joIe tema graMthakArazrIe sUcana karela che. vaLI sUtramAM saMbhaLAyelA zabdono artha yathAzruta iSTa nathI te batAvavA mATe kahe che ke jo AbhiprAyika
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 / gAthA-37 artha vyAkhyaya na hoya ane zrutathI kahevAto ja artha vyAkhyaya hoya to kAlikAnuyoganA vaiphalyano prasaMga prApta thAya; kema ke vajasvAmI sudhI kAlikAnuyoga pRthaka karAyelo nahi ane ziSyanI maMdamatine kAraNe sutrathI prApta thato AbhiprAyika artha grahaNa karavA mATe ziSya asamartha che evuM jANIne AryarakSitasUrie kAlikaanuyogane pRthapha karyo, tethI nakkI thAya che ke prAjJapuruSa sUtrathI paNa abhiprAya arthane grahaNa karI zake che ane jeonI te prakArano abhiprAyika artha grahaNa karavAnI zakti nathI teone sUtranA AbhiprAyika arthano bodha karAvavA arthe AryarakSitasUrie kAlikaanuyoga pRthapha karyo tema prastutamAM paNa daza prakAranI satyabhASAnA varNanathI jeo AbhiprAyika arthane grahaNa karavA mATe samartha nathI evA ziSyone dazaprakAranI satyabhASAnA varNanathI AbhiprAyika arthano bodha thAya te rIte ja upadezaka vyAkhyAna ApavuM joIe, jethI gupti mATe ane bhASAsamiti mATe bolAyelI satyabhASA satyabhASA che evo bodha thAya, paraMtu prastutamAM varNana karAyelI dazaprakAranI satyabhASA zUlathI satya hovA chatAM vacanaguptinA ane bhASAsamitinA pariNAmathI nirapekSa bolAyelI daza prakAranA bhedamAMthI koI paNa bhASA satyabhASA nathI e prakAre AbhiprAyika arthanuM vyAkhyAna karavuM joIe. ' vaLI yathAzruta artha ja thAya nathI paraMtu zrutano AbhiprAyika artha ja vyAkhyaya che tema svIkAravAmAM na Ave to hetugrAhya arthono AjJA grAhyapaNArUpe paryavasAnanimittaka AzAtanAno prasaMga che. Azaya e che ke sarvaze kahelA padArtho keTalAka AzAgrAhya che jema nigodanA jIvo eka zarIramAM anaMtA che ityAdi ane keTalAka artho sarvajJa kahelA hovA chatAM hetugrAhya che. jema jIvAdi tattvo, karmabaMdhanAM kAraNo ityAdi padArtho sarvajJa bhagavaMte ja kahelA che, chatAM yukti ane anubhava anusAra tenI vicAraNA karIne upadezake hetugrAhya arthono zAstravacana ane ucita hetuo dvArA teno bodha karAvavo joIe A prakAranI bhagavAnanA zAsananA upadezanI maryAdA che. have jo yathAzruta artha ja vyAkhyaya hoya to bhagavAnanAM dareka vacano AjJA grAhya ja mAnavAM paDe. vastutaH hetugrAhya arthone AjJAgrAhya svIkAravAthI bhagavAnanI vacananI AzAtanAnI prApti thAya che ema zAstrakAro kahe che. tema prastutamAM paNa candramukhI ityAdi vacano rAgAdinI vRddhinuM kAraNa bane te rIte bolAyelAM hoya tene paNa satya vacana svIkArIe to bhagavAnanA vacananI AzAtanAno prasaMga Ave tevo nirNaya thAya che. tethI je rIte hetugrAhya arthono hetuthI bodha karAvIne yogya jIvane samyajJAnanI prApti thAya che tema prastutamAM paNa vacanaguptinA ane bhASAsamitinA prayojanathI bolAyela candramukhI ityAdi prayogo satyabhASArUpa che tevo bodha zrotAne thAya to tene tattvanI ruci pragaTe che. arthAt bhagavAnanAM sarva vacano kaI rIte vItarAgatAne anukULa mArgAnusArI bodha karAvIne kalyANanuM kAraNa che tevo sthira bodha thAya che. vaLI, sUtranA abhiprAyane sAme rAkhyA vagara daza prakAranI satyabhASAno koI upadezaka zrotAne bodha karAve to laukika upadezamAM ane lokottara upadezamAM je bheda che teno paNa zrotAne bodha thAya nahi; kema ke lokamAM paNa A prakAre bolAyelI bhASA satyabhASA che tema sarvaloko svIkAre che jyAre lokottara zAsanamAM bhagavAnanAM vacano daza prakAranI bhASAnA bodha dvArA paNa
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-1 | stabaka-1 | gAthA-37 209 sUtranA AbhiprAyika arthano bodha karAvIne bhASA samitimAM ane vAgRptimAM upayogI bhASA satya che. tevo bodha karAve che. tethI yogya jIvane munibhAvano pAramArthika bodha thAya che jethI samyatva prApta na thayuM hoya to samyakatva prApta thAya che, prApta thayeluM samyakatva sthira sthiratara thAya che ane kramazaH cAritranI prApti dvArA sarvakalyANanI paraMparAnuM kAraNa thAya che. mATe upadezake AbhiprAyika arthane grahaNa karIne sUtranuM vyAkhyAna karavuM joIe. A rIte gAthAnA pUrvArdhathI satyabhASAnA nirUpaNanuM nigamana karIne gAthAnA uttarArdhathI asatyabhASAnA svarUpane kahevAnI pratijJA kare che jethI satya-asatya Adi cAra bhASAonA kramane anurUpa ja A bIjA prakAranI bhASAnuM kathana che ema sUcita thAya che. II3nA anusaMdhAna : bhASArahasya prakaraNa bhAga-2
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAhaNaM paDucca vi paribhAsA ceva cauvihavibhAge / saccaMtabbhAve cciya, cauNha ArAhagattaM jaM / / ArAdhanAne AzrayIne paNaEupayogapUrvaka bolAyelI bhASAne AzrayIne to cAra prakAranA vibhAgamAM paribhASA ja che paraMtu ArAdhanAne AzrayIne paNa, cAra prakAranA vibhAgamAM paribhASA ja che, je kAraNathI satyanA aMtarbhAvamAM ja cAre bhASAnuM ArAdhakapaNuM che. : prakAzaka : 'zrutadevatA bhavana', 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7 Teli./pheksa : (079) 26604911, phona : 32457410 | E-mail : gitarthganga@yahoo.co.in