Book Title: Ahimsa Vani 1952 06 07 Varsh 02 Ank 03 04
Author(s): Kamtaprasad Jain
Publisher: Jain Mission Aliganj
Catalog link: https://jainqq.org/explore/543515/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahisA paramodharma IS THE GREATEST RELIGION NON-VIOLENCE THAATAay VAATA KARAO AGAVAN (TU ahiMsA-vAdhI VACANTONK paramAdhama varSa2 ) aMka 3-4 sampAdaka kAmatA prasAda jaina jUna-jaulAI 1952 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na 11 viSaya-sUcI paSTha 1-jaina-mizana ke prathamAdhivezana para aAe hue deza-videza ke zubha sandeza 1 2.-karuNA kI zAnta snigdha dhArA [kavitA] vIrendra prasAda jaina 3-ahiMsA saMskRti hI vizva zAnti kI kuJjI hai -mAnanI mizrIlAla jI gaMgavAla 1 4-svAgata bhASaNa -bhAI zrI rAjakumAra siMha jI 5-jaina mizana ke prathamAdhivezana kA adhyakSIya bhASaNa -zrI riSabhadAsa rAMkA 1 6-DaoN0 nAga kA bhASaNa -DaoN0 kAlidAsa nAga 26 7-karma siddhAnta aura mAnava ekatA DaoN. harisatya bhaTTAcArya 8-jaina dharma aura yoga para eka navIna dRSTikoNa ha-zAnti prastAva 10-eka-sandhyA [kavitA] -zrI surezacandra agnihotrI 36 11-bhArata kI jaina mUrti kalA -zrIkRSNadatta jI bAjapeyI 41 12-jaina mizana ke prastAva 13-indaura pravAsa ke saMsmaraNa (zrI kAmatA prasAda jaina). 53 14-ahiMsA [kavitA] 15-mizana riporTa 16-sampAdakIya zrI 'madhukara, sampAdaka kAmatA prasAda jaina parAmarza-dAta-pariSad jainendra kumAra yazapAla jaina baijanAtha mahodaya ziva siMha cauhAna 'guJjana surendra sAgara pracaNDiyA prakAzacandra ToMgyA vArSika zulka--pA~ca rupayA 5) eka pratikA ATha AnA // ) vizeSaH-vAcanAlayoM, pustakAlayoM tathA anya zikSA-saMsthAoM ke lie 4||) vASika mUlya rakhA gayA hai / ataH zikSA-saMsthAoM ko lAbha lenA caahie| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricAla vizva nizA ke prathama adhivezana evaM ahiMsA sAMskRtika sammelana para Ae hue deza-dezAntaroM ke zubha sandeza - mAnanIya DaoN. rAdhAkRSNana, bhAratIya dUtAvAsa, mAsko, . (vartamAna : bhArata gaNa-rAjya ke upa-rASTrapati, dillI) "mujhe AzA hai ki apraila mAsa ke prathama saptAha meM hone vAlA jaina mAMskR. tika sammelana, saphala hogA; tathA zrApa ahiMsA-siddhAnta para rocaka abhibhASaNoM kA niyojana bhI kara sakeMge jisakI ki zrAja vizva ko mahatI AvazyakatA hai|" mAnanIya suzrI amRta kaura, rAjya mantrI, svAsthya-vibhAga, bhArata sarakAra, dillI - "ahiMsA, vyakti, samAja, rASTra evaM saMsAra kI bhalAI ke lie AdhArabhUta AvazyakatA hai| ataeva binA isake santoSa, samRddhi tathA manuSya mAtra ke lie zAMti sambhava nhiiN|" mAnanIya zrI Ara0 Ara0 divAkara, rAjamantrI, sUcanA vibhAga, bhArata sarakAra, dillI- .. - "maiM zrA ke prazaMsanIya prayAsa kI saphalatA cAhatA huuN| hameM 'vizva-prema' ke sArvajanika maJca para avazyameva saMgaThita honA caahie|" mAnanIya zrI kanhaiyAlAla maNikalAla muMzI, rAjamantrI, khAdya evaM kRSi vibhAga, bhArata-sarakAra, dillI "Apake adhivezana kI pUrNa saphalatA cAhatA huuN|" mAnanIya zrI jagajIvana rAma, rAjamantrI, zramavibhAga, bhArata-sarakAra dillI- "...avivezana kI sabhI saphalatA cAhate haiM / " . mAnanIya zrI mahendra kumAra jI, mantrI, samAja sevA vibhAga, vindhya pradezIya sarakAra, rIvA nimantraNa ke lie dhanyavAda......maiM mizana' kI maMgala pragati cAhatA huuN|" Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * hiMsA-vANI mAnanIya zrI phUlacandra jI gA~dhI, mantrI zikSA evaM svAsthya vibhAga, haidarAbAda (dakSiNa) - sarakAra - Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * akhila vizva jaina mizana ke prathama adhivezana * 3. jaina vizvavidyAlaya bhI cAlU karanA ucita hai| adhivezana saphala ho yaha kAmanA hai|" zrI rAmapratApa jI tripAThI, sa0 mantrI, hindI sAhitya sammelana, prayAga-: - "daza lakSaNAtmaka bhAratIya dharma kA "ahiMmA paramodharmaH" middhAnta hI jaina dharma kI sattA hai| hajAroM varSa pUrva jaba bhAratIya samAja meM hiMmA, ghRNA, U~canIca ke bheda-bhAva aura anAcAra kA prabhAva bar3ha rahA thA usa samaya jaina dharma ne 'ahiMsA' siddhAnta kA sArvajanika pracAra karake dUSita samAja ko patana se bacAne kA puNya kArya kiyA thaa| zatAbdiyoM bAda aba phira usI kupravRtti aura anAcAra kA itihAsa apane ko doharA rahA hai| saMsAra viSamatA, ghRNA aura hiMsA kI vaitaraNI meM bahA calA jA rahA hai| aise durddharSakAla meM akhila vizva jaimizana kA yaha prayatna itihAsa meM eka navIna adhyAya jor3ane jA rahA hai| __bhArata ke bhaugolika kendra indaura meM prAyojita jaina mizana kA yaha prathama adhivezana niHsandeha sAMskRtika aura aitihAsika mahatva rakhatA hai| hameM vizvAsa hai ki rAma, kRSNa, buddha, mahAvIra aura gA~dhI ke zAzvata sandeza jaina mizana ke mAdhyama se hiMsA, ghRNA, se trasta-grasta vizva ko zAnti, ziva aura satya ke pakSa para calane ke lie prabuddha bnaayegaa| adhivezana kI saphalatA tathA vyApakatA ke lie hamArI zubhakAmanAyeM svIkAra kreN|" zrImAn sara bhAgacandra jI sonI, ajamera ___ "aApake dvArA Ayojita yaha adhivezana tathA sAMskRtika sammelana sAnanda sampanna ho, yahI merI hArdika manokAmanA hai| mizana dvArA deza videzoM meM vizva kalyANakArI jaina siddhAntoM kA khUba pracAra ho, yahI merI bhAvanA hai|" bA0 bhU0 zrI lAlacandra jI seThI, ujjaina ___ "yaha jAnakara prasannatA huI ki zrI akhila vizva jaina mizana kA prathama adhivezana madhyabhArata zAkhA, dvArA saMsthA ke caturtha varSa praveza ke avasara para indaura meM manAyA jA rahA hai| maiM adhivezana kI pUrNa saphalatA cAhatA huuN|" zrI bai0 ibrAhIma, janarala mainejara, dI kanhaiyAlAla milsa, indaura - "vizva jaina mirAna ke prathama adhivezana kA nimaMtraNa patra prApta huA tadartha anekAneka dhnyvaad| yaha sandeza evaM isase sabhI Upara ke sandeza aMgrejI meM pAe the unakA hindI anuvAda prastuta kiyA jA rahA hai / mUla aMgrejI, 'dI vApasa bhAva ahiMsA" dvimAsika patrikA ke maI-jUna ke aMka meM dekhie / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI . 'baha prAyojana atyadhika prazaMnIya evaM ati uttama hai| jIvana meM ahiMsA ke siddhAntoM kA pAlana karane se hI vizva ko sukha zAnti prApta ho sakatI hai| vizva vaMdha pUjya mahAtmA gAMdhI jI ne ahiMsA ke siddhAMta ko sAkAra siddha kara vizva ke sammukha eka Adarza udAharaNa prastuta kiyA hai| vizva jaina mizana ke sadasyoM dvArA prAyojita yaha adhivezana pUrNa saphala hove, yahI merI hArdika kAmanA hai|" . zrI rUpacandra jI gArgIya, saMyojaka, zrI a0vi0 jaina mizana zAkhA pAnIpata , "mujhe bar3I prasannatA hai ki Apa logoM ke zubha prayAma se vizva jaina mizana kA adhivezana indaura nagara meM manAyA jA rahA hai| merA mana aura merI zubha bhAvanAyeM zrApa ke sAtha hai| yo tI dharma pracAra kI hara yuga meM aAvazyakatA rahatI hai parantu zrAja ke yaga meM jaba ki mAnava mAnava ke vinAza ke kAraNa juTAne meM lagA huA hai, nIti aura nyAya kA viveka kama hotA jA rahA hai to mAnava samAja meM sukha aura zAnti sthApita karane ke liye satya aura ahiMsA kA saMdeza vizva ke kone-kone meM pahu~cAne kI AvazyakatA hai / jaina dharma ke netA hamezA se zrA-monnati ke mArga aura usake sAdhana ke liye satya aura ahiMsA kA pracAra karate cale Aye haiN| jaina mamAja kA bhI yaha --- kartavya hai ki zrAja kI aAvazyakatA ko dRSTi meM rakhate hue jaina dharma ke zrAdarza saMdeza ko duniyA ke kone kone meM pahu~cA de tAki vizva meM sukha zrAra zAnti sthApita ho. sake / isI zrAzaya ko lekara zrI kAmatA prasAda jI ne jaina dharma pracAra ke kArya ko vizva jaina mizana ke nAma se saMgaThita kiyA hai| deza videzoM ke bahuta se sajajana . unake isa dharma kArya meM sahayoga de rahe haiM jaisA ki samAcAra patroM meM mizana kI riporTI meM prakaTa hotA rahA hai| yaha saMsthA bhAratavarSIya anya jaina saMsthAnoM ke dharma-pracAra-kArya meM sahAyaka hai, unake kartavya ko bahuta aMgoM meM pUrA kahatI hai isaliye anya sabhI saMsthAoM ko isa puNya kArya meM apanA pUrA sahayoga dene kI AvazyakatA hai| zrAzA hai adhivezana meM bhAga lene vAle sabhI kAryakartA tathA samAja ke anya mahAnubhAva isa mahatva pUrNa kArya ke sucAru rUpa se saMcAlana kI vyavasthA banA deNge| mero zubha bhAvanAyeM isa mahAna kArya meM Apake sAtha haiN|" rAyasAhaba zrI seTha maTarUmala jI bainArA, AgarA "indaura nagara meM zrI akhila vizva mizana kA prathama vArSika adhivezana bar3e samAroha pUrvaka ho rahA hai, yaha jAnakara hArdika harSa huaa| paramagavana jaina dharma ke vizva kalyANakArI siddhAnta vizva ke prANImAtra ko sulabha ho jAveM, etadartha koI hugama aura sarvapriya yojanA atyaMta Avazyaka hai, maiM mizana ke adhivezana kI hArdika saphalatA cAhatA huuN|" Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * akhila vizva jaina mizana ke prathama adhivezana * 5 dharmabhUSaNa, mahilAratna suzrI brajavAlA devI, bArA - "indaura kA yaha samAroha bhagavAna mahAvIra kI jayantI para vizva ke liye Atma kalyANa karane kA sandeza lekara ajJAna mithyAtva se dravIbhUta manuSyoM ko svArtha pUrNa vilAsa ke yuga meM sacce tyAgA aura karmaTha banane ke liye nava jIvana kA saMcAra. . kregaa| - zrI. a. vi. jaina mizana kA pracAra gata gaurava ke smaraNa ke liye patha. pradarzaka bane / ataH maiM Apake samAroha kA hRdaya se abhinaMdana karatI hU~ tathA utsava kI saphalatA cAhatI huuN|" suzrI rUpavatI devI 'kiraNa', jabalapura_ "mammelana kI saphalatA cAhatI huuN| ahiMsA kI patAkA vizva meM phaharAve yahI bhAvanA hai|" zrI zAMtikumAra ThavaLI, deULagA~varAjA (madhya pradeza) ___ "vizva jaina mizana" kI hRdaya se saphala unnati cAhatA huuN| jaina maMsAra ise tana mana dhana se apanAve / jaina darzana kA isI prakAra se prakAza hogaa| "adhivezana" saphala rahe-yahI bhAvanA hai|" zrI hIrAlAla jI nandalAla jI, paTanA 'merI hArdika haptachA hai ki yaha utsava saphalatA se manAyA jAye aura jaina mizana deza videzoM meM pracAra ahiMsA dharma kA karatA huA unnati kI carama sImA ko prApta hove|" zrI gaNapati rAya jI seThI, lADaneM (rAjasthAna) ____"zrI akhila vizva jaina mizana ne jo isa atyalpa samaya meM hI deza va videzoM meM zrAzcaryajanaka pracAra va prasAra kiyA hai, vaha nissandeha prazaMsanIya hai| - aise abhUtapUrva utsava ke samaya meM DA0 kAlIdAsa nAga, DA0 eca0 bhaSTAcArya, pro0 vI0 jI nayyara va pro0 kRSNa datta vAjapeyI jaise prakANDa vidvAnoM kA sahayoga bhI atyanta mauravajanaka siddha hogaa| . zrApake isa mahAn mahotsava kI hRdaya se saphalatA cAhatA hU~ evaM zrAzA hI nahIM apitupUrNa vizvAsa hai ki Apa apane pavitra uddezya meM saphala hoNge|" zrI sU0 nA0 vyAsa ujjaina zrAyojana kI hRdaya se saphalatA cAhatA huuN|" zrImanta seTha RSabhakumAra, bI0 e0, khuraI (sAgara) hama prArambha se hI mizana ke kAryoM se prema rakhate haiM aura usake utkarSa meM sadA sakriya sahayoga bhI dete rahate haiM / .....ima hRdaya se mizana kI zubhakAmanA karate Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI * hai| usake isa prathama samAroha tathA ahiMsA sAMskRtika sammelana kI saphalatA cAhate haiN|" zrImanta seTha parasAdIlAla jI pATaNI, mahamantrI, zrI a0 bhA0 di0 jaina mahAsabhA, dillI "......zrI vIraprabhu se prArthanA karatA hU~ ki yaha adhivezana sAnanda sampanna ho tathA jaina dharma kA vizva meM pracAra karane meM pUrNa saphala ho|" zrImanta seTha zreyAMza prasAda jI, bambaI jaina mizana kA zrAja jitanA mahatva hai utanA kahI nahIM huA / yuddha samApta ho gayA hai parantu vizva Aja bhI yuddha, kI sAmagrI aura sAdhana zAnti ke nAma para juTA rahA hai| yaha kitanA bar3A upahAsa hai jaina dharma hI Aja vizva ko zAnti-patha para lA sakatA hai, yaha usake ucitta pracAra va anuyAyiyoM para nirbhara hai|......shubh bhaavnaaeN|" zrI ugrasena jI jaina, mantrI a0 bhA0 di0 jaina pariSad parIkSA borDa, dillI "nimantraNa patra milA / dhanyavAda |......shubhkaamnaaeN bhejatA huuN|" zrI indralAla jI jaina, zAstrI, vidyAlaMkAra, pradhAna sampAdaka 'sanmArga' jayapura "adhivezana kI sarvavidhi saphalatA cAhatA huuN| Apake ina zubha bhAvoM se prerita satkAryoM se merI pUrNa hArdika sahAnubhUti hai| seTha zrI hukumacandra jI pATanI, indaura ..."maiM zrApa ke isa kArya-krama kI saphalatA cAhatA huA kAmanA karatA hU~ ki isa pracAra ke Ayojana dvArA sarva sAdhAraNa meM jaina dharma ke prati ruci paidA ho tathA jaina dharma deza-videzoM meM uttarottara pragati kre| maiM isa zubha kArya meM tana-mana se sahayoga dene ke lie taiyAra huuN|" seTha zrI gulAcandra jI ToMgyA, indaura "...merI hArdika bhAvanA hai ki zrApa logoM ko saphalatA prApta ho aura akhila vizva meM bhagavAna mahAvIra kI ahiMsAmaya vANI kA prasAra ho|" . zrI sultAna siMha jI jaina, bI0 e0, ela0 TI0, vaizya kAlija, zAmalI ___ "merI yahI hArdika kAmanA hai ki adhivezana pratyeka dRSTikoNa se saphala ho|" Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * akhila vizva jaina mizana ke prathama adhivezana * zrI pro0 ananta prasAda jI jaina, 'lokapAla', paTanA.. "zrI akhila vizva jaina mizana ke prathama adhivezana kA nimantraNa patra milA-dhanyavAda |...aapke sadodyoga kA phala sAre saMsAra meM phaile aura mAnavatA kA kalyANa kara sthAyI sukha-zAnti kA vistAra karane meM samparka ho-yahI merI zrAntarika abhilASA hai|" zrI lADalI prasAda jI jaina, mantrI jaina pAThazAlA, savAI mAdhaupura. "hamArI lokapriya saMsthA zrI akhila vizva jaina mizana kA prathama adhivezana evaM ahiMsA sAMskRtika sammelana jaina samAja ke lie navIna mahatvapUrNa prastAvoM evaM sujhAvoM ke sAtha pUrNa zAntapUrvaka saphala ho -yahI kAmanA hai|" zrI jinendra prasAda jI jaina, saMyojaka zrI a0 vi0 jaina mizana zAkhA, TUMDalA 'mahAvIra jayantI'......jaisA puNya divasa...aura usa dina indaura jaisI vaibhavazAlI mahA nagarI meM...vizva kalyANa ke liye ...zrI akhila vizva jaina saMgha ...kA prathama adhivezana ! kitanA mahAn zrAyojana hai aura...isakA zreya hai shraapko| badhAI hai bhAI ! ____ aApakA yaha Ayojana...eka sarvAGga pUrNa mahotsava ke rUpa meM pUrNa ho, aisI mere aMtara kI zubhakAmanAyeM haiN| zrI kuM0 hIrAcandra boharA, bI0 e0, vizArada, ajamera "merI hArdika zubha kAmanAe~ tathA samasta mAMgalika bhAvanAe~ zrApake sAtha hai. maiM hRdaya se zrApake zrAyojana kI saphalatA cAhatA hU~ / zrAzA hai isameM avazya hI Thosa yojanAoM para vicAra kiyA jaavegaa|" zrI jJAnacandra jaina bI0 e0, ela0 ela0 bI, nAgapura 'mizana kA kArya jo zrApa loga kara rahe haiM vaha atyanta sarAhanIya hai / maiM tathA yahA~ ke samasta mizana ke sadasya adhivezana kI saphalatA kI kAmanA karate haiN|" zrI paM0 sundara lAla jaina vaidyaratna, AyurvedAlaMkAra, iTArasI maiM vIra prabhu se prArthanA karatA hU~ ki jaina mizana kA adhivezana pUrNa saphala ho tathA mizana kI sadasyatA se eka bhI dhara bAkI na rhe|" .. zrI surezacandra jI jaina, mantrI, zrI madhya pradezIya jaina yuvaka sabhA, jabalapura "....mizana kA adhivezana saphala ho|...mishn kI saphalatA, zramaNa saMskRti ke pracAra para hI samAja kA utthAna nirbhara hai|" Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA-vANI ke - zrI kapUra candra dhUpacandra jaina, kAnapura.. "...adhivezana kI saphalatA cAhate haiM / zrI sampatarAja bhaMsAlI, esa0 pI0 hAI skUla, barakAnA- "Apake adhivezana kI saphalatA cAhatA huuN|" zrI hIrA lAla ema0 zAha, ahamadAbAda. "mizana-kArya evaM adhivezana kI saphalatA cAhate haiM / " zrI brajabhUSaNa zaraNa jaina, bI0 e0, ela0 ela0 bI0, (murAdAbAda)-. ___"maiM adhivezana kI hRdaya se saphalatA cAhatA huuN|" zrI sundara lAla tholiyA, jayapura. "adhivezana kI saphalatA ke lie merI tarapha se zubha kAmanAe~ svIkAra kiijie|" zrI phUlacandra jI siddhAnta zAstrI, mantrI zrI ga0 vI jaina granthamAlA, bhadainI, banArasa "zrApakA tA0 6-7 va 8 apraina ko hone vAle akhila vizva jaina mizana ke prathama adhivezana kA nimantraNa patra milaa| zrAja hameM bhagavAna mahAvIra kI vANI . aura unake tatvajJAna ko vizva meM pracArita karane kA dRr3ha saMkalpa karanA hai / hama zrI mAna bAbU kAmatA prasAda jI ke isa bAta ke liye aAbhArI haiM ki unhoMne isa ora jaina samAja kA dhyAna AkarSita kiyA hai / hama utpava kI saphalatA cAhate haiM aura kAmanA karate haiM ki jaina samAja meM ahiMsA aura vyakti svAtaMtrya ke anurUra jIvana jAgrati ho jisase vaha svayaM apanA nirmANa karane meM samartha ho aura vizva ke lie isa ora protsAhita kara skeN|" zrI rajjU lAla komala candra jaina jagadalapura (bastara) madhya pradeza "Aja ke isa hiMsAmaya tathA azAnta vizva meM zrI mahAvIra prabhu ke upadezI kA akhila vizva meM jo saMsthA pracAra karatI ho, usa saMsthA ko yadi jaina samAja se jisa samAja meM dharma premI zrImAnoM kI kamI nahIM haiM, sakriya sahayoga vizeSa tara se zrArthika sahayoga prApta na ho sake to ise hamArA durbhAgya hI samajhanA hogA / AzA to hama isa zubhAvasara para jaina samAja se yaha karate haiM ki yadi Apako dharma pracAra karanA hai tathA vizva ko ahiMsA kA mahatva samajhanA hai, to Apa saMkIrNa phira ke vAda se mukta hokara tathA zrApasI matabheda bhulAkara sakriya sahayoga deve| jaina dharma premI prAMgla vidvAnoM ko dharma kA vizada jJAna prApta karane meM sahAyatA de tathA deza videza meM kendra khola-khola kara dhArmika sAhitya bhejA jAbeM tAki adhika se adhika Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akhila vizva jaina mizana ke prathama adhivezana 8 .. janatA lAbha uThA sake / bAbU kAmatA prasAda jI ke sevA ke bAre meM jo kucha bhI kahA jAve, kama hI hogA / hameM vizvAsa hai ki isa svarNa avasara para sara seTha jo vathA anya zrImAn caMcala sampadA kA pUrNa puNya lAbha utthaavege| zrI motI lAla jaina, bAgaura hAusa, udayapura "...mizana ke dvArA gata 3 varSoM meM pracAra kA kArya jitanA samucita DhaMga se huA hai utanA anya saMsthA dvArA nahIM huA hai|......maiN yaha mahasUpa karatA hU~ ki yadi isa mazana' ko AvazyakatAnusAra madada milatI rahI to nikaTa bhaviSya meM ahiMsA dharma kA pracAra AzAtIta hokara deza videza kI jana saMkhyA ahiMsA kA pAlana karane lagego |...aaapko manokAmanA evaM prAyojana saphata ho|" zrI ugrasena, jI jaina ema0 e0, ela0 ela0 bI, rohataka "...zrApake isa ncble misson ke kArya meM merI sadbhAvanAe~ tathA me pUrNa sahayoga hai / , maiM adhivezana kI pUrNa saphalatA cAhatA huuN|" vaidyabhUSaNa zrI jayakumAra jI jaina, 'vatsala', siroMja.. "...sammelana kI saphalatA kI kAmanA karatA huuN| merI bhAvanAe~ zrArake sAtha haiN|" zrI mannAlAla jI caudharI, sanAvara "yugAnukUna zrApa 'mizana' kA adhivezana kara dharma pracAra kA pramukha kArya karane jA rahe haiN| zrI vIra prabhu se prArthanA hai ki prArakA prayatna saphala ho|" .. zrI harakhacandra jo botharA, bIkAnera "maiM mazana ke adhivezana evaM ahiMsA sA* sammelana-donoM kI saphalatA cAhatA huuN|" zrI rataneza kumAra jI jaina, saMyojaka a0 vi0 jaina mizana, zAkhA rAMcI / "adhivezana meM sAdagI, mitavyayatA evaM uddezya-pUrti kA vizeSa dhyAna rakhA jAya to sarvottama rhe| "merI hArdika zubhakAmanAe~ sadaiva zrApake sAtha haiN|" zrI khuzAlacandra jI kAzI vidyApITha, banArasa "hArdika bhAvanA hai ki adhivezana saphala ho aura vIra zAsana kI prabhAvanA ho|" zrI paramezvara lAla jaina 'sumana', pradhAna mantrI, nagara kA~gresa kameTI, jaina bhavana, samastIpura.---"maiM adhivezana kI pUrNa saphalatA cAhatA huuN|" Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI 10 zrI nanda kizora jI jaina, nihataura "merI zrAntarika bhAvanA hai ki adhivezana saphala hove / " zrI ciraMjI lAla bar3ajAte, bambaI - "maiM adhivezana kI saphalatA cAhatA huuN|" . zrI rAjArAma jI jaina, naI dillI zrI akhila vizva jaina mizana kA videzoM meM jaina dharma pracAra kArya atyanta sarAhanIya hai| Apane jo hiMsA saMskRti sammelana kA Ayojana kiyA hai vaha prati prazaMzanIya hai| merI hArdika bhAvanA hai ki adhivezana pUrNa saphala ho zrI motI lAla jI jaina, bagaura hAusa, udayapura " mizana kA adhivezana pUrNa saphala hone ke lie maiM apanI zubha kAmanAe~ bhejatA hU~ / - vartamAna yuga meM vizva tathA samAja kI azAntimaya sthiti sulajhAne ke lie mizana jaise paramArthitra evaM paramoyogI saMsthA kI atyantAvazyakatA hai / zrataH samAja ke netAgaNa evaM vidvAnoM ko tathA samAja ke pratyeka vyakti ko mizana ke zrAdarza kAryoM ko dekhate hue usakI unnati meM sahAyaka hone kA parama kartavya hai / " zrI tiloka vijaya jaina muni, cA~dabar3a, nAsika "dainika navabhArata TAimsa se jJAta huA hai ki di0 6-7 apraila ko * vi0 jaina mizana kA sammelana hone jA rahA hai| par3hakara mujhe bar3I prasannatA huI / satya, ahiMsA, aparigraha zrAdi jaina siddhAntoM kA pracAra kArya jaina mizana dvArA hotA: zrA rahA haiM jisakI Aja ke yuga meM nivAnta zrovazyakatA hai / ... saphalatA cAhatA hU~ / " zrI sUrajacandra satyapremI, upakulapati, jainAzrama, vArasI (zolApura)-- " jaina dharma aura mahAvIra svAmI ke upadezoM kA sAra hai - aparigraha ! jyoMjyoM para padArthoM se mamatva kama hogA tyoM-tyoM hama pUrNa svAtaMtrya kI ora bar3hate jA jAe~ge / zrApa isake prasAra meM saphala hoM / " Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA-vANI. nirgrantha digambara jainAcArya zrI sUrya sAgara jI mahArAja (ApakA dinAGka 15 julAI 52 ko rAtri meM 12 / / baje soma nadI ke taTa para svargavAsa huA) tyAga-tapasyA ke ambara meM, sUrya prabhAmaya jo camakA thaa| sAgara meM prativimba ki jisakA, anupama kIti rUpa damakA thaa| varSoM jisane tapAdaza kA. svarNima kirA-jAla phailaayaa| jaina-dharma-nivRtti-mAga para, jisane nizcaya kadama bar3hAyA // kintu calA pandraha jolAI, sandhyA meM samAdhi yaha lene| soma sarit ke saumya kUla se, astAcala-dizi meM paga dharane / yadyapi antima sUrya-vimA yaha, dvigaNita chaTA bikhera rahI thii| kintu bhakta-sandhyA murajhAI, sUne A~sU gera rahI thii| soma saukhya-sagIta nahIM vaha, Aja 'marsiyA' sunA rahI thii| yuga-yuga kI pIr3A ko mAno, roka na pAI bahA rahI thii| kyoMki sUrya aba asta ho calA, nija jIvana astitva kho claa| durdina-madhya-dizA meM jIvana, svagoroharaNa Aja kara claa| vAtAvaraNa bhAsatA dukhamaya, kintu zAma ko sUrya zAnta thaa| vaha gambhIra susasmita jaise, mRtyu-mahotsava manA rahA thaa| huA sUrya yadi idhara asta to, jAgegA nava janma-prAta meM / kyA isa AzA se tArAvali, muskAne-sI lagI rAta meM?-vIrendra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA-vANI Pr bha0 mahAvIra varddhamAna kI divya-mUrti (jo pArzvanAtha kilA, bijanaura se milI haiM) mUrti kA ullekha pRSTha 41 para zrI bAjapeyI jI ke nibandha meM huA hai / Copyright Dept. of Archaeology, U.P. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramA vaSa2 ) / adhivezanAGka, alIgaMja (eTA) u0 pra0 jUna-jaulAI, aMka 3-4 1652 I0 karuNA kI zAnta-snigdha dhArA! ( vIrendra prasAda jaina ) prati prANoM kI dukha-durgati para, saca AtA umar3a-ghumar3a jI bhara, nirmala antasa kA yaha pravAha, hai hRdaya-drAva karuNA-dhArA! . karuNA kI zAnta-snigdha dhArA! vaha kyA mAnasa hai mAnasa bhI. * jisameM na dayA kA nirbhara bhI, hai sukhakara dayA-bhAva mAnoM, mAnavatA ko madhumaya dhArA ! karuNA kI zAnta-snigdha dhArA! re, mAnava jIvana ho sasmita, --- karuNA-varuNA se paripUrita, bahatI ho mAnava-mAnasa meM, sauhArda-sneha kI madhu dhArA! karuNA kI zAta-snigdha dhArA! Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ahiMsaka saMskRti hI vizva zAnti kI kuJjI hai / mAnanIya zrI mizrIlAla jI gaGgavAla, mukhya mantrI, madhya bhArata sarakAra "ke zrI akhila vizva jaina mizana ke prathamAdhivezana ke udghATana bhASaNa kA sAra] madhyabhArata ke mukhya maMtrI zrI naitikatA ko bhUla jAtA hai| hamArI mizrI lAla jI gaMgavAla haiN| zrI akhila mahAn ahisaka saMskRti kI duniyA~ vizva jaina mizana ke prathama adhivezana meM tArIpha hotI haiN| zrImatI rUjakA udghATana karate hue mizana ke velTa ne bhArata meM sabase bar3I cIz2a uddezya aura mAnava jIvana meM phailI pAI vaha hai hamArI saMskRti kI mahAviSamatA ko dUra karane ke mahAn astra natA aura ahiMsaka siddhAntoM kI ahisA para jora dete hue Apane kahA vyApakatA hai| ki duniyA~ meM yuddha evaM azAnti kI ina zabdoM ke sAtha mukhya maMtrI samApti ke bAda mAnava ko nai tekatA jI ne kahA-hamane inhIM siddhAntoM gira rahI hai use uThAnA paramAvazyaka ke bala para AjAdo pAI hai / raaghai| mizana isa yuga meM azAnti ko dUra dveSa vihIna saMskRti-mAnava-saMskRti karane meM saphala hoM aura apanA uddezya jise jaina saMskRti kahate haiM eka hI janatA taka pahu~cane meM saphala ho| hai / viSamatA ko samAnatA meM badalanA . Apane vinovA jI ke zabdoM ko ho isakA uddezya hai| 'mizana' ko doharAte hue kahA-maiM bar3I lar3AiyoM se cAhie ki vaha saste se sastA sAhitya nahIM choTI-choTI lar3AiyoM se DaratA janatA ko de jisa prakAra kamyunisTa hU~ / jaise koriyA yuddha isameM mAnava dete haiN| [ 30ve pRSTha kA zeSa bhAga] devanAgarI lipi hai aura rASTra---anta meM Apane apanA bhASaNa bhASA hindI hai| pAzcAtya jagata ke samApta karate huye kahA ki maiM apanA loga isase paricita nahIM hai ataeva bhASaNa samApta karane se pUrva apane isakA anuvAda iMgliza meM honA bhAI bahanoM se yaha kahatA hU~ ki ve mujhe cAhiye / isa taraha se ahisA kA aisI zakti deM ki jisase ki maiM hisA kA vizvakoSa sAre saMsAra ko ekatA kA nAza va ahiMsA kI pravRtti utpanna rUpa meM lA skegaa| karatA calA jaauuN| yaha mizana jaina . ina do mahAyuddhoM meM bar3oM kA nAza mizana nahIM ahiMsA mizana ke rUpa meM ho cukA hai / isake pazcAta hamArA yaha kArya kare aisA azIrvAda deN| saMsAra samAja bhI hiMsA meM pisatA calA jAye meM ahisA kA pracAra karanA hI Aja to mAnavatA kA nAza ho jaayegaa| kI sabase bar3I mAnava sevA hai / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA-vANI zrI a0 vi0 jaina mizana ke prathama indaura adhivezana kA udghATana karate hue madhya-bhArata ke mukhya maMtrI mAnanIya mizrIlAla jI gaMgavAla 8 38 388 rAyabahAdura zrImAn seTha rAjakumAra siMha jI kAzalIvAla ema0 e0, ela-ela0 bI0, epha0 Ara0 I0 esa0, svAgatAdhyakSa (zrI a0 vi0 jaina mizana ke prathama indaura adhivezana meM svAgata bhASaNa de rahe haiM ) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA-vANI zrI a0 vi0 jaina mizana kI kAryakAriNI kI baiThaka kA dRzya zrI a0 vi0 jaina mizana ke khule indaura adhivezana kA dRzya Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata bhASaNa (zrI akhila vizva jaina mizana ke svAgatAdhyakSa pada se diyA gayA zrI rAjakumAra siMha jI ema0 e0 ela-ela0 bI0, epha0 Ara0 I0 esa0 kA bhASaNa ) zradveya adhyakSa mahodaya, mAnanIya zrI mizrIlAlajI mukhyamaMtrI -madhyabhArata, sammAnanIya atithigaNa, kAryakarttAoM mahilAoM evaM bandhuoM ! Aja prAtaH smaraNIya devI ahilyAbAI kI isa mahimAmayI, gauravazAlI aura ramya nagarA indaura meM Apa samasta mahAnubhAvoM kA svAgata karate hue mere hRdaya meM apAra harSa tathA Ananda kA anubhava ho rahA hai / isa adhivezana ko svAgata samiti ne Apa saba sajjanoM kI svAgata sevA kA kArya mujhe sauMpA hai / svAgata samiti dvArA dI gaI, prema pUrNa javAbadAro ko apanI apUAMtA ke rahane nibhA sakUMgA yA nahIM, isameM mujhe saMdeha hai / vizvAsa hai ki Apa nyUnatAoM ke lie mujhe kSamA kareMge | 1 jI "akhila vizva jaina mizana" kA yaha prathama adhivezana ho rahA hai / mizana kA janma eka pavitra aura * mahAna saMkalpa ko lekara huA hai / vigata kucha satAbdiyoM se saMsAra AdhyAtmika mArga se bhaTakakara kevala bhautika sukhoM ko prApta karane ke liye tejI se bar3hA jA rahA hai / yadyapi yaha nizcita hai ki saMsAra meM zAMti, sukha aura kalyANa AdhyAtmika mArga se hI sambhava hai, bhautikatA ke balapara kamI nahIM, to bhI mAnava pravRttiyAM usI ora bahI calI jA rahI haiM aura isakA antima pariNAma barbaratA, sarvanAza yA pralayaMkArI mahAnAza ke sivA aura nahIM ho sakatA / aisI sthiti meM mizana ke janmadAtAoM ne aura mukhyataH hamArI jaina saMskRti aura darzana ke mahAna cintaka zrI kAmatAprasAdajI jaina ne isa pAvana uddezya ko sanmukha rakhakara isa mizana kI sthApanA kI hai| mizana kI kucha bhI kArya paddhati kyoM na ho parantu " Atmavat sarva bhUteSu" kI amara jyoti jagAnA hI isakA mukhya kArya rhegaa| mizana kA dRSTikoNa vyApaka hai, isameM saMkucita matamatAMtAroM, saMkIrNa bhAvanAoM tathA vicAroM kA samAveza nahIM hai / Aja saMsAra yuddha ke bhaya se svArthoM se, jaDatA se, anaginatI pIr3AoM se, apAra anaitikatAtroM se, aura sImAhIna mAnavIya AdarzoM ke Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI * abhAva meM jhulasatA jArahA hai| aise vaha jainadharma aura jaina saskRti ke samaya meM mizana zAMti ke agradUta ke punaroddhAra kA kriyAtmaka kArya apane rUpa meM apane pAvana uddezya kA saMkalpa hAtha meM le / khoja vettAoM ne tatkAlekara jarjarita mAnavatA kA kalyANa lIna jaina narzana para paryApta prakAza nahIM kara sakane meM pUrNa rUpeNa saphala hogA, DAlA hai, ataeva isa dizA meM bhI aiso merI hArdika kAmanA hai| samucita khoja kA kArya honA Ava___ itihAsa sAkSI hai ki samasta zyaka hai| Aja jo bhI jaina sAhitya sauMsAra meM bhAratavarSa hI eka aisA deza upalabdha hotA hai, usake preraka nigraMtha hai jisane bhayAnaka, sarvagrAhI samaya jJAtiputra jinendra-bhagavAna mahAvIra Ane para vikala-vizva aura padadalita the| bhagavAna mahAvIra kI vANI graMthamAnavatA ko mukti dilAne ke lie baddha gaNadhara indrabhUti gautama ne kiyA avatAroM ko janma diyA aura unake aura usa jinavANI kA nirmANa 12 dvArA gUDha tatvoM kI amRta vRSTi huii| aMgoM meM huA / parantu tejasvI vartamAna meM bhI yahI vizvAsa hai ki RSiyoM ke abhAva meM yaha prAcIna bhArata ke sivA aura koI deza in| sAhitya dhIre dhIre vismRti ke garta tatvoM kI carama sImAoM ko nahIM meM vilIna hotA gayA / kaliga cakrachU sakA hai| vartI khAravela ne jaina yativaroM kA ____ isa adhivezana kI sArthakatA para sammelana bulAkara isa vANI va mujhe yoM bhI vizvAsa hotA hai ki vAGmaya ke uddhAra kA yatna kiyA thaa| mAlaba bhUmi isa prakAra ke alaukika parantu usa sammelana meM bhI ukta kAryoM kI lIlAbhami rahI hai| yaha vahI sAhitya lipibaddha nahIM ho sakA ! mAlava hai jahA~ para zatakevalI. bhadavAra ataH vaha bhI kAla ke gahare garbha meM kA bihAra huaa| mahAparAkramI samrATa lupa ho gyaa| jo zeSa hai vaha bhI saMra. vikrayAditya kA zAsana rahA aura A kSaNa aura saMvarddhana ke abhAva meM lupta isake gaurava maya itihAsa ke smRti hotA jA rahA hai| mizana ke samakSa yaha cinha, dhAra aura abaMtikA ke bhagnA ___ bhI kArya hai, jisapara dhyAna diyA vazeSa, bAvanagajI bhagavAna Adi jAnA AvazyakIya hai| nAtha kI vizAla mUrti, pAvAgira kSetra dharma aura saMskRti kI AdhAra Una va caMderI ke kalApUrNa prAcIna zilAoM ko majabUta banAye rakhanA maMdira Adi kaI smAraka Aja bhI hogaa| isake sAtha hI vyavahAra aura jaina saMskRti aura jainadharma kA mauna AcaraNa kI bhUmikA para khar3e rahane saMdeza de rahe haiN| kI zakti mAnava samAja ko denI maiM mizana se AzA karatA hU~ ki hogii| deza, kAla aura paristhiti ke Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * svAgata-bhASaNa * anusAra jo dharma aviruddha parivartana meM utarakara kiyA hai| aura jo tatva karanA Avazyaka ho aura jisake cintAmaNi ke rUpa meM satya, ahiMsA, kAraNa hamArI pragati ruka gaI ho, usa aparigraha, brahmacarya Adi-Adi ratna sthiti kA bhI rUpAntara kara hame eka 'DhaMr3ha nikAle haiM ve pratyeka vyakti ke vizuddha jIvana praNAlI kA nirmANa, jIvana ko mahAna banA sakate haiN| karanA hogA / hama rUDhiyoM ke moha- vyakti samAja kA avibhAjya aMga pAza meM jakar3e rahakara tatvoM kI hai| vyakti sudharatA hai to samAja AdhAra zilAoM ko nahIM Digane de mahAna banatA hai| isa prakAra kramazaH sakate / yadi pAzcAtyoM ke thothe vyakti, parivAra, samAja, rASTra aura sadhAravAda kI ora bar3he to apanI vizva meM kalyANa kI lahara utpanna ho mala paMjI bhI gavAM baiTheMge / ataH hame sakatI hai| ataH maiM to vyakti sudhAra bar3I sAvadhAnI se apane kadama ko hI samAja sudhAra kA prathama caraNa bar3hAne hoNge| mAnatA huuN| aura una mUlabhUta tatvoM vartamAna meM hamane apanI AMkhoM ko vyaktigata rUpa meM grahaNa karane kI dekhA hai ki bhagavAna mahAvIra aura prArthanA karanA cAhatA huuN| yahI vizva buddha ke ahiMsAmayI jIvana tatvoM ko . baMdhutva kA bIja hai / isImeM se ananta rASTapitA mahAtmA gAMdhI ne apanAyA, aura usake AdhAra para phaulAdI zAkhAoM kA udgama hogA aura parAdhInatA kI ber3iyoM ko chinna bhinna usakI chAyA meM jhulasI huI mAnavatA kara diyA saMsAra kI bar3I bar3I kA ko zAMti mila skegii| hisaka zaktiyA~ ahiMsA aura satya ke abhI jo mAnava samAja meM vyAisa camatkAra ko dekhakara cakita raha paka anaitikatA kA dhuMA chAyA huA gii| yaha navIna itihAsa kA svarNima hai, jisane jIvana darzana ko asaMbhava paSTha amiTa bana kara satya ahiMsAkA banA diyA hai, usake lie yathArtha sadA saMdeza detA rahegA / hamArA bhUmikA kA nirmANa kareM / una dhruva kartavya hai ki satya aura ahiMsA kI siddhAMtoM ko lekara eka dezavyApI amRta zakti kA saMcAra mAnava samAja AvAja ko bulanda kreN| nirAzA. meM kareM / hama niSkriya baiThe baiThe nahIM aMdhakAra, hInatA aura mAyUsI ke dekha sakate ki apavitra zaktiyA~ vAtAvaraNa ko nivAraNa kara navIna sAtvika zaktiyoM para bAdala banakara preraNA evaM cetanA jAgRta kareM / jo chA jAMya / abhizApa banakara hamAre samasta jIvana __jaina darzana kA nirmANa bar3e-bar3e ko migala jAne vAlI pravRttiyA~ haiM muni, tapasvI, tyAgI, prAcArya mAnasa unako yathAsamaya naSTa bhraSTa kara deN| zAstriyoM ne AtmA kI atala gaharAI aura eka aise zaMkhanAda kA udghoSa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * hiMsA-vANI 16 kareM jisase ki svarNima yuga kA udaya ho sake / yadi yaha nahIM huA to deza kI Ane vAlI pIr3hiyoM ko isa garta meM se nikalanA asaMbhava ho jAyagA / isalie mizana ke karNadhAra mahApuruSoM se merA namra nivedana hai ki ve samayocita yathAthatA ke adhAra para eka sunizcita jIvana praNAlI kA nirmANa kareM aura usako adhika se adhika vyApaka banAne kA kArya Arambha kreN| samAja ke pratyeka vyakti se bhI merA anurodha hai ki ve isa zubha kArya meM apanA pUrNa sahayoga deveM / isI avasara para zrI DAkTara kAlIdAsa nAga ke sabhApatitva meM ahiMsA sAMskRtika sammelana bhI ho rahA hai| isake lie merA yahI nivedana hai ki aise sujhAva prastuta kiye jAveM jo racanAtmaka hoM aura jinase jaina-dharma kI hiMsA saMskRti vizva vyApI bane / jaina mizana ke prastAvoM va AgAmI kAryakramoM ke liye nIce kucha sujhAva maiM prastuta karatA hU~ / (1) mizana ke adhikAdhika saha - yogI aura sadsya banAne kA prayatna kiyA jAya aura isameM aisI suvidhA ho tAki sarva sAdhAraNa janatA bhI pUrNarUpa se mizana ke siddhAntoM ko apanA kara kAryAnvita kara sake / (2) vizva ke mukhya mukhya kendra sthaloM para jaina pustakAlaya va pracAravibhAga kholane kI yojanA banAI jAve / (3) jainadharma ke ahiMsA, aparigraha aura anekAntamaya siddhAntoM kA pracAra karane ke lie udAra sevAbhAvI aura vidvAna pracAraka hoM / tathA lokopayogI sastA sarala sAhitya ke prakAzana Adi kI vyavasthA kI jAya / jaise anya saMsthAoM kA janma hotA hai, unakI rIti nIti kA nirdhAraNa hotA hai usI prakAra mizana kA sabhI kArya hogA hI, parantu yadi mizana apane sAmane kinhIM Thosa tathA prANavAna kAryakramoM ko lekara Age bar3hegI to merA pUrNa vizvAsa hai ki use isa kArya meM sarvAMgINa saphalatA avazyameva prApta hogI / Aja isa avasara para bhArata varSa ke aneka vidvAna aura sajjana upasthita haiM jo mizana kI pragati ko samunnata karane kI dizA meM kriyAtmaka kArya kareMge / zrI0 kAmatAprasAdajI isa mizana ke karNadhAra haiM isa mizana ke jIvanAraMbha se hI ApaneM isake prati jo Thosa aura racanAtmaka sevAeM kI haiM, ve kabhI bhI vismRta na hoMgI / hamAre sAmane arthAbhAva kA sabase bar3A prazna hai, parantu jahA~ lagana aura dRr3hatA kI kriyAtmaka zakti kArya karatI hai vahA~ ye saba bAteM aura gauNa ho jAtI haiM yojanAoM kI pUrti kI svayaM vyavasthA ho jAtI hai| mizana ne apane tIna varSa ke kArya kAla meM ahiMsA vANI 'Voice of Ahi Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA-vANI zrI kAmatA prasAda jaina saMcAlaka zrI a0 vi0 jaina mizana, adhivezana meM bhASaNa de rahe haiM / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA-vANI zrI riSabhadAsa jI rA~kA ( jaina mizana ke prathama indaura adhivezana meM adhyakSa pada se bhASaNa de rahe haiM) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *zrI akhila vizva jaina mizana ke prathamAdhivezana indaura kA bhASaNake 17 nsa' sacitra patrikA prakAzita kI, huye anAvazyaka navIna maMdira nirmANa pacAsa ke lagabhaga TraikTasa aura buka- aura pratiSThA Adi ke bajAya prAcIna leTas chapAkara deza videza meM pracAra maMdiroM ke jIrNoddhAra meM, jaina sAhitya kiyA tathA racanAtmaka kAryakrama aura prasAra meM, jaina purAtatva anveSaNa yojanAeM banAkara isa kArya ko pragati- evaM rakSaNa meM tathA zikSA pracAra zIla banAyA hai / yaha saba sarAhanIya meM dAna denA hI adhika upayogI hai| Aja kA kAryakrama tathA kala hone hogaa| vAlA ahiMsA-sAMskRtika sammelana eka bAra phira bhI Apake svAgata saphala ho aura unake dvArA satya, satkAra meM honevAlI apanI asamarthatA ahiMsA, aparigraha tathA zAMtimaya evaM kamiyoM ke prati Apase kSamA siddhAMtoM kA prasAra hokara vizva kA cAhanA huA zrImAn mAnanIya.mizrIkalyANa hove yahI merI maMgala lAlajI sA gaMgavAla pradhAna maMtrI kAmanA hai| madhyabhArata se isa akhila vizva ___ maiM yahA~ samAja se bhI itanA kahe jainamizana ke isa prathama adhivezana binA nahIM raha sakatA ki jaina samAja tathA ahiMsA sAMskRtika sammelana kA meM jo dAna pravRtti hai vaha sarAhanIya udghATana karane ke lie namra nivedana hai kitu vartamAna samaya para dRSTi DAlate karatA huuN| zrI akhila vizva jaina mizana ke prathamAdhivezana indaura kA adhyakSIya bhASaNa (zrI riSamadAsa rAkA, vardhA ) bhAiyo aura bahino, . kA adhivezana hai| isake saMcAlaka .. Apa sabake darzana se mujhe bahuta bAbU kAmatA prasAda jI laganazIla Ananda ho rahA hai| merA Ananda kAryakartA haiN| varSoM se ve sAmAjika isaliye bhI bar3ha gayA hai ki hama yahA~ aura sAhityika sevA kara rahe haiN| mAnava jIvana ke hita kA vicAra unakI zraddhA hai ki jaina tattvoM meM saMsAra karane ke liye ekatra hue haiN| aise kA hita karane kI kSamatA hai isaliye mauke jIvana meM bahuta kama Ate haiM saMsAra kI bhalAI ke lie una tattvoM jaba hama mila jula kara apanI kA saMsAra meM prasAra ho, aura saMsAra / samasyAoM para vicAra karate haiN| meM se viSamatA, zoSaNa, asamatA, yaha akhila vizva jaina mizana azAnti aura yuddha kA nAza ho / hama 13 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI* saba ko socanA hai ki isa mahAn bhI tarakkI huI hai| pahale deza ke eka kArya ko kisa taraha kiyA jA sakatA chora se dUsare chora taka jAne meM hai| hameM yaha socanA par3egA ki saMsAra jitanA samaya lagatA thA usase bahuta kI samasyAyeM kyA haiM tathA unheM kama samaya meM Aja sAre saMsAra kI sulajhAne ke liye hamAre pAsa samucita yAtrA ho sakatI hai| saMsAra ke sAtha sAdhana haiM yA nahIM aura yadi haiM to . hamArA samparka bar3ha gayA hai| isa unakA upayoga kisa taraha kiyA kAraNa kinhIM dezoM meM lar3AI zurU jAya ? hone para usakA pariNAma saMbaMdhita saMsAra kI vartamAna paristhiti--- dezoM para hI nahIM, saba dezoM para kucha saMsAra tIbra gati se bar3ha rahA hai| na kucha hotA hI hai| isaliye aba vividha khojeM ho rahI haiN| prayoga saMkucita dRSTi se eka jAti, samAja, cala rahe haiN| ina sabakA uddezya mAnava deza kI dRSTi se vicAra karane se jAti ke sukha ko bar3hAnA batAyA kAma nahIM cala sakatA / samasta mAnava jAtA hai| lekina sukha ke sAdhana samAja ko dRSTi meM rakhakara vicAra bar3hane para bhI manuSya jAti ke sukhoM karanA hogaa| meM vRddhi nahIM ho sakI hai| viSamatA, pichale mahAyuddhoM se tathA unake zoSaNa, azAnti, kalaha, aura yuddha pariNAmoM se saMsAra kA vicAraka Aja pahale se bhI adhika tIvra ho varga kSubdha ho uThA hai / unakA mAnanA gaye haiM, pahale kI lar3AiyoM kI apekSA hai ki saMsAra meM binA zAnti koI rASTra saMhAra adhika hotA hai / kaSTa adhika sukhI nahIM ho sktaa| hArane vAlA sahane par3ate haiM aura mAnava jAti ko to duHkhI banatA hI hai, jItane vAle adhika ApattiyA~ sahanI par3atI haiN| kI sthiti bhI acchI nahIM rhtii| pahale lar3AiyoM meM lar3ane vAloM ko hI isaliye saMyukta rASTra saMgha, vizvazAnti pariNAma bhugatane par3ate the, Aja sammelana Adi saMsthAoM ke dvArA niraparAdha karor3oM logoM ko pariNAmoM vizvazAnti ke prayatna ho rahe haiN| kI AMca lagatI hai| vijJAna kI lekina vizvayuddha rokane ke prayatnoM ke khojoM ne vinAza ke sAdhanoM meM itanI saphala hone meM vicArakoM ko zaMkA vRddhi kara dI hai ki eka choTA-sA hai| jaba taka lar3AI kA mUla kAraNa bama lAkhoM kA nAza kara sakatA hai| naSTa nahIM hotA taba taka lar3AI baMda jahA~ lar3AiyA~ calatI haiM, vahA~ karane kA prayatna vyartha hai / ina yuddhoM ke kI prajA ko hI nahIM, duniyA bhara ke mUla meM vyaktigata kalaha-dveSa yA jhagar3e logoM ko usake pariNAma bhugatane rahate haiN| inase hara roja nukasAna to par3ate haiM, kyoMki vAhana ke sAdhanoM meM saMsAra ko uThAnA hI par3atA hai, inhIM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *zrI akhila vizva jaina mizana ke prathamAdhivezana indaura kA bhASaNa* 16 ke pariNAma svarUpa vizvayuddha hote apane parAye kA bheda aura saMkha prApti haiN| isa vyaktigata hiMsA ke mUla meM ke mArga kI bhUla hai| kyA hai isakI khoja honI cAhiye / saMsAra lar3AI nahIM cAhatA para lar3AI samaya kI anukUlatAke kAraNoM ko naSTa kie binA vaha dUra saMsAra ke itihAsa meM kahIM dikhAI nahIM ho sktii| nahIM par3atA ki aisI zAnti kI cAha kabhI paidA huI hai| kyoMki Aja yuddha ke mUla meM kyA hai ? vinAza ke sAdhanoM kI bhAyanakatA bar3ha yuddha ke mUla meM vyaktigata svArtha jAne se sabhI vicArakoM kI yaha hI dikhAI detA hai| pratyeka vyakti mAnyatA ho gaI hai ki saMsAra meM prema, sukha cAhatA hai| usako apane svayaM zAnti, samatA aura paraspara sahayoga ke prati Asakti rahatI hai| usakI lAnA jarUrI hai| sabhI dezoM meM zAnti yaha galata dhAraNA ho gaI hai ki usake cAhane vAle ahiMsA ke upAsaka paidA apane tathA apanoM ke sukha ke liye ho gaye haiN| yahI kAraNa hai ki vizva parAye kA zoSaNa kiye binA cala jaina mizana dvArA pracArita sAhitya nahIM sktaa| parAye ke duHkha para ko videzoM meM bahuta ruci se par3hA unakA sukha avalambita hai| isa jAtA hai| bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA apane-parAye ke bheda meM se asamatA para bahuta adhika jora diyA hai| paidA hotI hai, zoSaNa AtA hai aura unakI bAteM saMsAra kI samasyA ko azAnti nirmANa hotI hai| use apane sulajhAne meM, prema aura ahiMsA kA sukha ke Age dUsare ke duHkha, saMkaTa prasAra karane meM sahAyaka aura upayogI kI parvAha nahIM rhtii| apanoM ke ho sakatI haiM aisA vicArakoM ko lage prati use rAga hotA hai, prema hotA hai, isameM Azcarya kI bAta nahIM hai| dUsaroM ke prati tiraskAra, dveSa yA Aja jaisA avasara ahiMsA pracAra ke aprema / apanepana kI sImA bhale hI liye aura mAnavatA kA vikAsa karane kuTumba, samAja, jAti yA rASTra taka ke liye mila nahIM sakatA, isaliye bar3hAI jAya, to bhI usase pare jo haiM ahiMsA meM vizvAsa rakhane vAloM kA unake prati prema nahIM hotA, isa kAraNa kartavya hai ki ve apanI pUrI zakti sabake prati vaha samabhAva rakha nahIM lagAkara isa avasara kA lAbha utthaaveN| sktaa| apane aura parAyoM ke sukha jainI bhAI apane Apako ahisA ke *ke prayatna meM Takkara hotI hai| ise upAsaka mAnate haiN| ve isa apUrva TAlA nahIM jA sktaa| isaliye ina avasara kA lAbha lene meM nahI cUkeMge, yuddhoM ke mUla meM jo kAraNa hai vaha aisI AzA kI jA sakatI hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20.... * ahiMsA-vANI * jainiyoM kA kartavya hoMge, isaliye hameM paryaTana karanA aise avasara para hamArI jimmevArI - hogaa| deza videzoM meM jAkara vahA~ bahuta bar3ha jAtI hai| viveka aura sAva- vAloM ke vicAra aura samasyAoM dhAnI se hama isa karttavya ko kreN| ko samajhanA par3egA aura unakI hamase aisI koI galatI na ho jAya samasyAoM kA hala kisa taraha kiyA ki jisase hamAre kArya meM bAdhA aave| jA sakatA hai isakA gaharAI se hameM nAma kA moha tyAganA hogaa| adhyayana karanA hogaa| hRdaya meM udAratA aura vizAlatA jainasamAja ke sAdhana lAnI hogii| hameM kAma karanA hai, isa mahAna kArya ke liye hameM bhagavAna mahAvIra ke tatvoM kA prasAra aneka sAdhanoM kI jarUrata pdd'egii| karanA hai / lekina kAma karate samaya ucca aura janakalyANakArI udAtta dasaroM kI bhAvanA kA khayAla bhI tatvajJAna. usakA niSThA ke sAtha rakhanA hogaa| hama koI aisI bAta karanevAle laganazIla kAryaAveza meM na kara baiThe ki jisase kartA va pracAraka, dhana Adi sAdhanoM kisI ke dila ko, mAnyatA ko Thesa ke binA isa kArya ko hama nahIM kara phuNce| bhASA meM namratA ho, hRdaya meM skeNge| merA ina dinoM jaina samAja dUsare ke hita kI bhAvanA rahe / zarIra ke sAtha jo vizeSa samparka AyA se dUsare kI sevA bana par3e aura mana usase mujhe to vizvAsa ho gayA hai meM dUsare kI bAta sunane kA dhIraja ki jaina samAja ke pAsa Aja jo ho / hameM rUr3higata zrAcAra kI apekSA sAdhana haiM usase vaha bhAratavarSa kA hI mUlatatvoM ke pAlana kI ora adhika nahIM. vizva kA bhI kalyANa kara dhyAna denA pdd'egaa| kahIM se koI sakatA hai| yaha merI hI bAta nahIM, acchI bAta dIkha par3ane para use grahaNa kAkAsAhaba kAlelakara jaise vicAraka karane kI taiyArI honI caahiye| bhI yahI kahate haiN| jainiyoM ke pAsa dasaroM ke prati AtmIya bhAvanA mahAn tattvajJAna hai, mahAna tyAgI bar3hAnI hogI aura apanI acchI saMtaparaMparA hai, ucca koTi ke vidvAn bAtoM kA paricaya dete samaya ve dUsarI aura vicAraka haiM, kAryakartA haiM aura jagaha kahA~ kyoM kahI gaI haiM isakA karor3oM rupaye harasAla dharma ke nAma bhI hameM abhyAsa karanA hogA / vAda- para kharca bhI hote haiN| ina sAdhanoM vivAda ko TAlakara hRdaya jItane kA se Aja jo kAma ho rahA hai vaha yadi prayatna karanA hogaa| saMyama, viveka, milajula kara vyavasthita kiyA jAya . sAvadhAnI aura puruSArtha ke vinA hama to unake tatvoM kA vizva meM prasAra ho apane isa mahAna kArya meM saphala nahIM sakatA hai / saMsAra meM sukha aura zAnti Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *zrI akhila vizva jaina mizana ke prathamAdhivezana indaura kA bhASaNa 2 . phaila sakatI hai / isa mahAn dhyeya ko lekina gRhatyAga ke samaya bhI mAtAsAmane rakhakara ne yadi vyavasthita pitA ko nArAja nahIM kiyaa| vairAgya prayatna kareM to unase mAnava jAti kI tIvra hone para bhI unhoMne saMyama rkhaa| mahAn sevA ho sakatI hai| merA to ve kisI ko dukhAnA nahIM cAhate the| vizvAsa hai ki Apa saba ke hRdaya meM sAdhanA ke samaya bhI aneka kaSToM bhagavAna mahAvIra ke tattvoM kA vizva- ko sahana kiyA / AtmaupamyavRtti kI vyApI prasAra ho, aisI sadbhAvanA hai| sAdhanA ke liye kaSTa denevAloM ke vaha Apako isa mahAna kArya ke liye prati bhI unake hRdaya meM prema thaa| preraNA degI aura Apake hAthoM bahuta bAraha varSa taka mauna rakha unhoMne gaharA bar3A kArya hogaa| lekina Apa nizcaya cintana kara aisA mArga sujhAyA kareM aura usa kArya ko pUrA karane ke jisase prANImAtra sukhI, bana liye jina sadguNoM kI jarUrata hai sakate haiN| saba ko sukha se rahane kI unheM lAne kA prayatna kreN| yadi Apane jIvana kalA unhoMne sikhaaii| ahiMsA, niSThA ke sAtha isa mahAna kArya kA asteya, aparigraha, aura anekAnta prArambha kiyA to Apako avazya hI ko apanAkara manuSya khuda sukhI saphalatA milegii| lekina Apa apanI banatA hai aura dUsaroM ko sakhI banA dRSTi meM vizAlatA lAiye aura saMkucita sakatA hai| sabake sukha meM apanA dAyare se bAhara nikalakara bar3e kSetra sukha nihita hai| isa kalA ko apameM aaiye| nAne se saMsAra ke dukha dUra hokara mahAvIra yuga puruSa the mAnavatA kA vikAsa hotA hai aura ___ bhagavAna mahAvIra DhAI hajAra manuSya sacce manuSya ke rUpa meM jIvana . sAla pahale hue, lekina Aja bhI hama bitAtA hai / unhoMne batAyA ki sukha unakA bar3e Adara ka sAtha smaraNa kahIM bAhara nahIM hai; vaha to bhItara hI karate haiN| aisI unameM kauna-sI bAta bharA huA hai| bAhara kI kisI cIja thI jo hameM AkarSita kara rahI meM sukha nahIM rhtaa| hai ? ve prema aura ahiMsA kI mUrti aise mahAn puruSa jinhoMne sukha the| unase saMsAra meM pracalita hiMsA, kA mArga batAyA aura saMsAra ko viSamatA kA duHkha dekhA nahIM gayA / galata rAste se jAne se rokane kA unakA prema mAnava jAti taka hI upadeza diyA isI kAraNa itane varSoM / nahIM, prANI mAtra taka vyApta thaa| bAda bhI hama unheM pUjate haiM Adara . unhoMne saba ke duHkhoM ko dUra karane dete haiM aura unake siddhAntoM ko kA mArga DhaMr3hane ke liye gRhatyAga kara apanA kara apanI mAnavatA kA ' sAdhanA karane kA nizcaya kiyaa| vikAsa kara sakate haiN| aise mahApuruSa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 . * ahiMsA-vANI * kisI eka ke nahIM saMsAra ke hote haiN| isa taraha manuSya jInA sIkhakara unakA tatvajJAna kisI eka sampradAya kevala apanA jIvana bitAve isI meM ke liye nahIM, saba ke liye rahatA hai| usakA jIvana sambandhI kartavya pUrA nahIM ho jaataa| usakI jimmevArI ahiMsA hai ki vaha isa kalA ko dUsare taka prANImAtra meM jIva haiN| sabhI pahu~cAve / kyoMki manuSya akelA jIva hamArI taraha hI sukha kI cAha nahIM raha sakatA, vaha samudAya meM rakhate haiN| isaliye apane sukha ke rahatA hai / vaha sAmAjika prANI hai| liye dUsare ko kaSTa na dekara, saba isaliye binA samAja meM mAnavatA jIvoM ko apanI taraha mAnakara ke phailAye vaha apanI mAnavatA ko Atmavat vyavahAra karane kA nAma TikA nahIM sakatA / vaha apane Apa ahiMsA hai| zarIra tathA sambandhoM kI ko hiMsA se bacA nahIM sakatA, Asakti tathA asAvadhAnI se manuSya isaliye ahiMsaka samAja racanA kI dUsaroM ko kaSTa detA hai| isI kAraNa Aja jarUrata hai| viSamatA, zoSaNa, asantoSa, kalaha, krAnti hiMsA se yA ahiMsA se jhagar3e aura yuddha nirmANa hote haiN| saMsAra kI Aja mukhya samasyA __ yaha vyaktigata hiMsA hI apanoM ke Arthika viSamatA hai / Arthika viSaprati Asakti ke kAraNa sAmUhika __ matA ke kAraNa vyaktigata jhagar3oM se tathA sAmAjika banatI hai / isa apane choTe se lagAkara bar3e. vizvayuddha taka pana kA kuTuMba, samAja, dharma jAti, hote haiN| isa tathya ko jAna lene ke rASTra Adi ke nAma se kaI loga kAraNa Aja loga viSamatA miTAnA vistAra karate haiN| apane-parAyepana cAhate haiN| yaha choTe bar3e kA bheda hai kA bheda hiMsA hai| jahA~ apanoM ke jisake kAraNa kucha to mehanata na kara prati rAga hotA hai vahA~ dUsaroM ke prati ArAma kI jindagI bitAte haiM aura upekSA AhI jAtI hai| apanoM ke sukha kucha kaThina parizrama kara pUrA peTa bhI ke liye dUsaroM ko kaSTa denA jarUrI nahIM bhara sakate / isake kAraNoM se ho jAtA hai / isaliye bhagavAna mahA- janatA paricita ho gaI hai| jAgRti vIra ne saba ke sukha meM apanA sukha, hone ke kAraNa vaha apane hakoM ko saba kI bhalAI meM apanI bhalAI kA jAnane laga gaI hai| tatvajJAna saMsAra ko diyA thaa| yoM to viSamatA ke duSpariNAma dUsare ko kaSTa diye binA dukhI samAja ko na bhogane par3e, isaliye banAye binA jIne kI kalA sikhA bhagavAna mahAvIra ne asteya aura aparigraha ko jIvana meM bahuta mahattva thaa| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *zrI akhila vizva jaina mizana ke prathamAdhivezana indaura kA bhASaNa 23 diyA thaa| unhoMne jIne kI kalA derI nahIM karanI cAhiye / athavA yoM sikhAI thI, usameM sabako apanI kahiye ki Apa jo kAma kara rahe haiN| taraha samajhane ke lie asteyakA usakI dizA badalatI hai| Aja bhI yAnI dUsare kA zoSaNa na karane kA dharma prasAra yA dhArmika kAmoM meM mahatvapUrNa sthAna thaa| para yaha tabhI ApakA paisA aura ApakI zakti sadha sakatA hai jaba manuSya apane ko kharca hotI hai| lekina usakA Apako saMyamI banAve, jarUrata se adhika pUrA phAyadA nahIM milatA, vaha prApta saMgraha na kare, yAnI apararigraha ko karanA ho to choTe moTe matabhedoM apanAve / isa taraha svecchA se ko bhulAkara milajula kara kAma mAnane meM AnevAlI bAdhAoM ko karanA sIkhanA cAhiye / vyaktigata dUra karane kA mArga btaayaa-thaa| pratiSThA ko yA sAmpradAyika kaTTaratA usameM svecchApUrvaka tyAga hai| isa ko chor3akara kAma kI ora dhyAna tyAga kA pariNAma vahI nikalatA denA caahiye| . hai jo loga Aja jabardastI lAnA isa taraha kI sevA se mAnava cAhate haiN| yadi svecchA se 'apari- jAti kA hita sAdha sakate haiM aura graha' nahI apanAyA jAtA to 'apa- apanA bhI bhalA kara sakate haiN| sevA haraNa' anivArya hai| kA kAma jahA~ bhI hotA hai usameM samajhadAroM kA kahanA hai ki apane parAyepana ko bhUlakara laga jAnA jabardastI lAI jAnevAlI samatA se cAhiye / aisI sevA, nAma pratiSThA svecchA se apanAI jAnevAlI samatA yA pada kI kAmanA na rakhakara hI adhika zreyaskara hai| isaliye Aja acchI taraha ho sakatI hai jaba hama bhagavAna mahAvIra kA mArga sabako sevA ko sAdhana banAkara tattvoM kA kalyANakArI laganA sambhava hai| prasAra kareMge taba usakA pariNAma parivartana to hogA hii| hiMsA se acchA hI hogA / yaha saba milajula haye parivartana ke prArambha meM bhI nAza kara hI acchI taraha ho skegaa| hai aura anta meM pariNAma kyA mAnA ki saba ke vicAra samAna zrAvegA isakA bhI koI bharosA nahIM, nahIM hote, saba kI bhUmikA bhinna"para ahisA ke mArga meM ye donoM bhinna hotI hai lekina jisameM hamArA khatare nahIM haiN| matabheda nahIM hai ve kAma to una logoM milajula kara kAma kareM / ke sAtha milakara kiye jA sakate .. Apake pAsa sAdhana maujUda haiM haiM / isase kAma meM vyavasthitapana aura kArya ke liye avasara bhI Akara hamArI zakti kA acchA yogya hai| isaliye hameM isa kAma meM upayoga hogaa| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *ahiMsA-vANI __ dekhA aisA gayA hai ki sajjana jarUrata ho usake liye ApakI pA~ca loga aura janasevaka milakara bahuta rupaye kI jJAnabharI pustaka kA koI kama kAma karate haiN| koI bhI kAma upayoga nahIM / upadeza dene kI apekSA mila kara AsAnI se hotA hai| yaha adhika uttama hai ki hama unake aura to kyA, lekina durjana, luTere bIca jAkara jo bAta: sikhAnA aura DAkU bhI mila kara kAma karate. cAhate haiM AcaraNa se sikhaayeN| haiM aura unameM Apasa meM prema, paraspara unake baccoM ko par3hAyeM yA isa taraha vizvAsa aura sahayoga hotA hai| ke aura koI sevA ke kAma kreN| Apa dekheMge jina burAiyoM se Apa yahA~ prasaMgavaza meM do eka udAharaNa ko jhagar3anA hai unakA Apa se denA ucita samajhatA huuN| adhika saMgaThana hai aura ve burAiyoM do udAharaNa-- ko cAlU rakhane meM sajjana logoM 1. san 1628 kI bAta hai| kA asaMgaThana kamajorI upekSAvRtti baMbaI ke pAsa thAnA' meM sarakAra kI aura kAyaratA kA bhI hissA hai| ora se kor3iyoM kA davAkhAnA cala agara sajjana aura sevaka Apasa meM rahA thaa| prativarSa kucha kor3hI IsAI milajula kara kAma kareM, unameM ho jAyA karate the| isa bAta kI paraspara prema aura sahakAra ho to carcA dhArA sabhA meM calI / prazna acchI bAteM saMsAra meM phailAne meM dera uThAki kyA yaha davAkhAnA IsAI nahIM lgegii| banAne kA kArakhAnA hai ? sarakAra pratyakSa sevA .. kI ora se uttara meM kahA gayA ki __ AdamI ke mana para upadeza kI yaha bAta saca hai ki vahA~ IsAI apekSA pratyakSa sevA yA AcaraNa kA hamezA jAte rahate haiM aura kucha kor3hI adhikaprabhAva par3atA hai-sAmAnya janatA IsAI bana jAte haiM, para davAkhAnA kA bauddhika mApadaNDa tattvajJAna ko IsAI banAne ke liye nahIM calAyA pacAne jaisA nahIM hotA / sAmAnya jaataa| logoM kI sUcanA se aba janatA to jIvana kI prAthamika davAkhAne meM hindU paNDita ko bhI AvazyakatA se Upara uTha hI nahIM niyata kiyA gayA / usa samaya paatii| unakI AyazyakatAoM ko sindha bambaI se jur3A thA isaliye bhI vaha pUrA nahIM kara pAtI / vaha dhArAsabhA meM musalamAna meMbaroM kI tatvajJAna ko kyA kare ? apanI saMkhyA bhI kAphI thii| unakI sUcanA sevAoM dvArA hI unameM hama sadvRtti se maulavI. bhI upadeza ke liye kA nirmANa kara sakate haiN| jisa. jAne lge| vyakti ko pAnI rakhane ko ghar3e kI paMDitajI maMgala ko aura maulavIjI Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *zrI akhila vizva jaina mizana ke prathamAdhivezana indaura kA bhASaNa* 25 zukra ko jAkara gItA aura kurAna samAja meM bhI hotI haiN| ve mAMsAhAra sunAte the / paMDitajI aura maulavIjI ke tyAgI hote haiM, brahmacarya se rahate alaga-alaga se hI upadeza dete the haiM / kAlija meM par3hane vAlI eka kyoMki unheM Dara thA ki kahIM unheM lar3akI ko virAga huA aura usane chUta na laga jAya / ve kor3hiyoM se yaha "nana" banane kA nizcaya kara liyaa| kaha santoSa dilAne kA prayatna karate IsAI sAdhvI ko 'nana' kahate hai| ki yaha bImArI unake pichale janmoM- IsAiyoM meM dIkSAkI tIna zreNiyAM kA phala hai, aba bhagavAna kA bhajana hotI haiN| pahalI eka varSa kI hotI karo jisase svarga milegaa| kintu hai, dUsarI tIna varSa kI aura tIsarI IsAiyoM kA tarIkA nirAlA thaa| ajIvana sevA karane kii| usa bahana IsAI mizanarI kor3hiyoM ke liye. ne tIsarI dIkSA lii| tapasyA aura phala-phUla lAte, dUsarI aAvazyaka cIjeM brahmacarya ke sAtha-sAtha ve loga sevAbhI lAkara unheM dete aura unake pAsa kArya kA bhI nizcaya karate haiN| dharma jAkara atyanta sahAnubhUtise unakA pracAra karate samaya bhI kisI-na-kisI utsAha bar3hAte / kahate aba tumhArI sevA kA kAma hAtha meM lete haiN| tabiyata ThIka horahI hai, jisa bAtakI apane kAlija jIvana meM usane hindujarUrata ho -kho| isa taraha ve prema stAna sambandhI jAnakArI prApta kI kI bAteM krte| thii| vahAM jo jAnakArI karAI jAtI hai usameM prAyaH yahI likhA rahatA hai . pariNAma yaha huA ki pichale varSoM kI apekSA isa varSa aura adhika ki hindustAnI jaMgalI, mUrkha, dukhI IsAI bana gye| kor3hiyoM para hindU hote haiN| unase hindustAna meM rahakara sevA karane kA nizcaya kiyA aura aura muslima ke bartAva kI pratikriyA __ amerikana mizanariyoM kI ora se isake pahale nahIM huI thI / jaba madrAsa prAnta meM rAmacaMdrapuram meM jo kor3hiyoMne dekhA ki ye loga kevala thothI bAteM karate haiM, inameM dayA Adi saMsthA cala rahI thI usameM jAkara kAma karane icchA vyakta kI / use kucha nahIM hai to unakA IsAI bananA hindustAna kI bhASAoM kA tathAbhUgola svAbhAvika thaa| kA bhI jJAna nahIM thaa| usane likha IsAI mizanarI sevA kA kArya diyA ki maiM 17 tA0 baMbaI pahucU~gI kitanI tanmayatAse karate haiM ataH aura usI dina rAta ko gAMva paha~ca unakA udAharaNa liijiye| kara dUsare dina cArja le laMgI / 2. jaise bhAratIya samAja meM sAdhu lekina usa dina baMbaI pahu~cane para sAdhviyAM hotI haiM, vaise hI IsAI patA calA ki madrAsa to do dina kA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 *ahiMsA-vANI rAstA hai| tIsare dina pahu~ca kara kI vyavasthA kara dii| dhIre-dhIre usane jArja liyaa| . usane vahA~ kor3hiyoM ke liye kuSThAcArja lete hI caparAsI kA zrama (lepara kolanI) banavA dI aura mAmalA aayaa| use kor3ha ho gayA aura apane Apa ko ina dukhitoM kI thA / use kAma para rakhanA yA nahIM sevA meM lagA diyaa| isakA nirNaya use karanA thaa| klarka - mizana ke niyamAnusAra tIna ne batAyA ki yaha caparAsI mizana meM sAla meM tIna mahIne kI chuTTI barasoM se kAma kara rahA hai, para ise milatI hai tAki kuTumbiyoM se milA kor3ha ho gayA hai / kor3ha chUta kI jA sake / use chuTTI milii| mAtA bImArI hai| usa bahanane caparAsI kA Agraha bhI thA / usane kor3hiyoM ko apane najadIka bulAkara pUchatAcha kI dazA kA varNana likhakara mAtA kI, kyoMki use isa bImArI kI pitA se . pUchA ki batAiye, inheM bhayAnakatA kI kalpanA bilkula nahIM chor3akara kaise AU~ ? bAda meM vaha thii| amerikA gaI hI nahIM / jaba use caparAsI ne batAyA ki, "majhe sevA se riTAyara honA par3A taba vaha yaha bImArI vaMzAnugata hai| pahale do kor3hiyoM meM rahane lagI aura apanI bhAiyoM ko bhI ho gaI thii| eka patA jindagI bitA dI / jaba usakA nahIM kahA~ bhIkha mAMgatA phiratA hai dehAnta huA taba vahAM para eka sau aura dUsarA trasta hokara AtmahatyA pacAsa kor3hiyoM ke rahage Adi kI kareM baiThA mujhe na nikAleM, nahIM to vyAvasthA thii| bar3I burI dazA hogii|" hamAre mizanarI yaha sunakara bahana ko bar3I vedanA mizana to hamane khar3A kara liyA huii| usane isa bImArI kI jAnakArI lekina mizanarI kahAM haiM ? Upara ke ekatra kI / chUta kI bImArI hone se udAharaNoM ke prakAza meM, hamarA khyAla kor3hI kA saba tiraskAra karate haiM hai hamAre sAdhuoM se bar3hakara aura aura kor3hI ko rahane, khAne pIne koI isa kAma ko nahIM kara sakatA Adi ke liye bhIkha mAMganI par3atI agara hama cAhate haiM ki jaina tatvoM kA hai, aisA use mAlUma huaa| pracAra ho, loga jaina dharma aura .. usa bahana ne caparAsI ko kAma samAja kI ora AkarSita hoM to hameM para ragvanA to ThIka nahIM samajhA, unake liye upayogI bananA hogaa| lekina isakA jIvana sukha se bIte jisa prakAra IsAI sAdhu pratyakSa sevA isaliye pAsa ke kheta meM usake liye kA kAma karate haiM vaise hI hamAre ghara banavA diyA aura udara nirvAha sAdhuoM ko bhI karanA cAhiye / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *zrI akhila vizva jaina mizana ke prathamAdhivezana indaura kA bhASaNa* 27 isake liye aba vairAgaya kI vyAkhyA pratyakSa sevA ko apanA dharma mAnane ko badalane kI jarUrata hai| yaha khuzI lgege| vairAgya kA artha niSkriyatA kI bAta hai ki hamAre sAdhu pichar3e nahIM hai, anAsakti hai| aura achUta mAne jAnevAle logoM meM hamAre bahuta se bhAI kahate haiM mAMsa-madirA ke tyAga kA upadeza jainoM kI saMkhyA bar3hAnI cAhiye / dharma karate haiM aura ve loga unakI ora ko saMkhyA se taulanA merI samajha meM AkarSita bhI hote haiM, lekina sAdhu nahIM aataa| isa taraha jo saMkhyA mahArAja ke bihAra karane ke bAda bar3hAI jAtI hai usake pIche koI bAharI bAta jahAM kI tahAM raha jAtI hai| lAla va hotI hai / IsAI aura musala. sAmAjika dRSTi se sAdhuoM kA mAna banane meM logoM ko bahuta sI vairAgya itanA ekAkI ho gayA hai suvidhAyeM mila jAtI haiN| jaise ki ki ve aba anupayogI mAne jAne unameM jAta-pAMta kA vicAra nahIM rahatA, lage aura gRhastha to becAre moha meM asamAnatA kA prazna nahIM rahatA aura pratyakSa phaMse rahate haiN| gRhasthoM ke pIche bekArI bhI nahIM rhtii| jaina banane pUrA saMsAra lagA rahatA hai, unase para bhI yadi hama sAmAjika samAnatA tyAga kI bAta karanA ThIka nahIM aura kA haka deM aura mela jola kA vyavahAra sAdhu itane tyAgI hote haiM ki samAja kareM to bahuta se bhAI jaina bana sakate se koI vAstA nahIM rakhate agara haiN| lekina Aja kI sthiti meM aisA hamAre sAdhu sevA ko vairAgaya mAneM nahIM socA jA sakatA / Aja to aura anAsakta bhAva se samAja kI jaina bananevAle ko apanI jAti aura sevA kareM to unase samAja kA bahuta jainajAti donoM se upekSita honA bhalA ho sakatA hai / isa pratyakSa sevA pdd'egaa| jainadharma ke vAtsalya aura se ve Adara ke pAtra baneMge aura sthitikaraNa aMga ko yadi jIvana meM vizva kA hita bhI hogA / jo kAma utArA jAya to saMkhyA vRddhi kI icchA kAnUna aura pulisa nahIM kara sakatI bhI pUrI ho sakatI hai| para saMkhyAvaha sAdhu AsAnI se kara sakate vRddhi hamArA Adarza nahIM honA haiN| samAja tyAga kI kadra karanA cAhiye / yaha eka prakAra kA nicale jAnatI hai, para aise tyAga kA tira. darje kA moha hai| hamArA-Adarza to skAra bhI kara sakatI hai jo bhAra rUpa tattva-pacAra honA cAhiye / tattvapracAra ho jaay| hameM AzA karanI cAhiye kA mUla AdhAra hai hamArA AcaraNa / ki samaya sAdhuoM ko aisA socane sAhitya aura upadeza kA asara bhI ke liye vivaza avazya kregaa| aura hotA hai, para AcaraNa kA prabhAva kucha "ve bhI svecchA se, AnandapUrvaka bhinna hI hotA hai / hameM joza, uttejanA, Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 * ahiMsA-vANI * mad Adi se dUra rahakara apane pAca- aura usameM zakti kA upayoga ThIkaraNa ko zuddha naitika banAnA caahiye| ThIka hotA hai, para bar3A nAma rakhane hamArI jIvana-zuddhi hogI to samAja para yadi tadanukUla kAma nahIM huA to kI jIvana zuddhi hogI aura isakA cAroM tarapha se u~galiyA~ uThane lagatI asara zanaiH zanaiH vizva meM phailegaa| haiN| vizva mizana kA uddezya videzoM gAndhojI eka the para ve vizva vyApI meM dharmapracAra hai| yaha ThIka hai| vaha ho gye| kevala mizana nAma rakhakara bhI kiyA gAndhIjI rASTra-puruSa the aura jA sakatA hai| mizana ke kAryakartA unakA eka-eka minaTa mUlyavAna hotA isa bAre meM gaMbhIratA se socaMge aisI thaa| unakA janatA ra itanA prabhAva AzA hai| thA ki ve cAhe jo kAma kisI se dUsarI bAta isa bAre meM yaha hai karA sakate the| lekina kaI kAma to ki mizana ke nAma meM "jaina" zabda ve svayaM apane hAthoM karate the| paracara ke aivaja meM 'ahisA' zabda adhika zAstrI kA nAma bahutoM ne sunA hogaa| vyApaka pratIta hotA hai| hameM ahiMsA unheM kor3ha ho gayA thaa| unakI mAliza, kahA pracAra karanA hai aura isa nAta sevA-suaSA, gAMdhIjI apane hAthoM hameM adhika logoM kA sahayoga mila karate the| cAhate ve to kisI dhanA se sakatA hai| unake ilAja kA baDhiyA prabaMdha kara agara jaina tattva kA pracAra hotA sakate the. para aise sevA ke kAma ve hai aura jaina zabda nahIM bhI rahatA hai svayaM karate the| isIse ve vizvavyApI to ghabarAne kI kyA bAta hai| isase, bana ske| isa mizana ko bhI aisA hamArA kSetra vyApaka hogaa| hI sevA kA mizana bananA caahiye|| hama jainoM kA saMgaThana banAyeM aura jainoM kI madada se hI koI kAma zurU mizana kA nAma kareM isameM kisI ko Apatti nahIM ho anta meM mizana ke nAma ke bAre sktii| para agara vaha kAya kevala meM do zabda bolakara apane bhASaNa jainoM taka hI sImita rahe to use ko samApta kruuNgaa| kaI bAra nAma se azubha hI kahA jaaygaa| mujhe khuzI bar3I galataphahamiyA~ phaila jAtI haiN| hai ki mizana kA kAma saMpUrNa mAnava kaI saMsthAyeM akhila bhAratIya nAma jAti ke liye hai aura usameM sabako rakha letI haiM, para kSetra unakA eka samAna sthAna hai| grAma taka bhI nahIM hotaa| merI namra mizana kA kAma itanA vyApaka mAnyatA meM nAma choTA rakhakara bar3A hai ki usameM jitane bhI kAryakartA kAma karane se hameM koI rokatA nahIM, juTeM, thor3e hI hoNge| samAja ke kArya Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnanIya zrI baijanAtha jI mahodaya, indaura adhivezana meM 'sarvodaya samAja aura ahiMsA' para bhASaNa de rahe haiM / indaura kI ratha yAtrA kA subhaga dRzya / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA-vANI G MISTAN adhivezana meM Ayojita ahiMsA-sAMskRtika sammelana meM DA0 kAlidAsa nAga adhyakSa-pada se aMgrejI bhApaNa de rahe haiM / bAI ora zrI kAmatA prasAda jaina hindI meM senuvAda karate jA rahe haiM / adhivezana meM Ayojita mahilA-sammelana, jaina upAzraya, indaura / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * DaoN0 nAga kA bhASaNa ke kartAoM aura netAoM ko isa ora cAhiye / hamAre sAdhuoM ko bhI isa dhyAna denA caahiye| bAbU kAmatA- ora AkarSita honA cAhiye / aura prasAda jo, apane kucha sAthiyoM ke isameM zaMkA nahIM agara kAma karane bala para isake bhAra ko vahana karate vAle mileM to sAdhu bhI khuzI-khuzI A rahe haiN| samAja ko apanA saha- apanA jIvana isa ora lagA sakate yoga dekara inakI sevAoM kA lAbha haiM-mizana kA kAma kevala patra-vyavauThAnA cAhiye / mizana kA kAma hAra aura adhivezanoM se pUrA nahIM itanA mahattvapUrNa hai ki isameM apanA ho jAnA caahiye| jIvana samarpaNa karanevAle kucha kArya- mizana apane uddezya meM pragati kartAoM kI jarUrata hai| isa kAma ko karatA rahe aura tattvapracAra se mAnavayojanApUrvaka, pUrI vyavasthA ke sAtha jAti ke jIvana meM, vicAroM meM hI Age bar3hAnA caahiye| sAhitya adhikAdhika zuddhi, saphAI, aura prakAzana, pratyakSa sevA, pracAra, jana- udAratA, rASTrIyatA Aye isa abhijAgrati .. vidyAdAna Adi aneka lASA ke sAtha maiM apanA sthAna grahaNa pravRttiyoM meM lagana ke kAryakartA karatA huuN| DaoN0 nAga kA bhASaNa (zrI akhila vizva jaina mizana ke prathamAdhivezana ke zubhAvasara para Ayojita ahiMsA sAMskRtika sammelana meM DaoN0 kAlidAsa nAga ema0 e0, DI0 liT, ema0pI0 ke adhyakSapada se die gae bhASaNa kA sAra ) zrI kAlidAsa nAga ne jaina mizana Aja sArA saMsAra hiMsA kI dvArA Ayojita ahiMsA saMskRtika ora pravRtta hai aura usameM kucha hI sammelana ke adhyakSIya bhASaNa ahiMsA ko mAnane vAle haiN| jarA dete hue ahiMsA meM vizvAsa prakaTa Apa vicAra karake dekheM ki yadi ina kiyA aura kahA ki Aja se donoM meM rassA khiMcAI ho to kyA 2500 varSa pUrva mahAvIra svAmI natIjA nikalegA? isaliye yaha dhyAna eka aise vyakti hue the ki jinhoMne rakhane yogya bAta hai ki saMkhyA kA apane prayoga se sAre saMsAra mahattva nahIM hai, mahattva kevala anubhava kI pravRtti aura itihAsa ko badala kA hai| abhI Ama cunAva ke bAda diyaa| Apane unake siddhAntoM ko Apa logoM kI buddhi meM matadAna kI pahale se grahaNa kara rakhA hai aura una- pratikriyA ho rahI hai; isaliye Apa para vizvAsa kiyA hai to usake anu- use hI mahattva diye huye haiN| yaha to rUpa hI kArya karake dikhAnA hogaa| kevala dhUpa chAyeM hai kintu ahiMsA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vAraNI 30 1 maulika satya hai aura cUMki hamAre jaina bhAIyoM tathA bahanoM ne use uttarAdhikAra meM pAyA hai isaliye unakA uttaradAyitva bahuta bar3ha jAtA hai jaina liTrecara saMsAra meM sabase bar3A liTrecara hai| jina AcAryoM ne -jo cIja dI hai vaha isaliye dI isase saMsAra kA uddhAra ho jAye aura ho sakatA hai| jaina dharma meM maulikatA kI ora dhyAna diyA gayA hai / maiM yahA~ para una sAdhuoM kI kalpanA karatA hU~ jo ki bhaviSya meM hone vAle haiM aura unake dvArA aise vizva vidyAlaya banAye jAveMge jo Aja taka kahIM bhI nahIM bane haiM / bAhara ke loga videza se rAjanIti kucha grahaNa karane nahIM AyeMge balki ve yahA~ se kucha aura hI vastu lene AyeMge / maiM Aja tIsa varSoM se sAre saMsAra kA bhramaNa karatA A rahA hU~ / maiMne kisI bhI vizva vidyAlaya meM jaina dharma para hiMsA kA nAma nahIM sunA, kevala bhArata varSa meM hI isakA nAma sunatA huuN| abhI videzoM se jo vidvAna Ate haiM to hama kahate haiM ki yaha Aye vaha Aye / kintu hameM to hiMsA kA tohaphA sabako denA hai yadi agale pA~ca varSoM meM hama isa yogya nahIM ho sake ki hama duniyA~ ko hisA kA pATha par3hA sakeM to hama nizcaya hI svArthI haiM / hamAre yahA~ udAra bhAva, Atithya satkAra karanA apane hI kSetra meM sImita hai parantu aba aisA samaya A gayA hai ki vaha bar3A karake sArvabhaumika kara denA cAhiye / bauddha dharma kA sau varSa pahile nAma koI nahIM janatA thA Aja isake jAnane vAle adhikatara haiM parantu aisA kauna sA kAraNa hai ki jaina dharma Aja taka prakaTa nahIM huA hai ? isa samaya saMsAra meM iMgliza kA sthAna pradhAna ho gyaa| bhArata kA videzoM se saMbaMdha sthApita karane ke liye isake sAhitya. kA anuvAda iMgliza meM honA cAhiye taba hI hama saMsAra meM apanI Avaja pahu~cA sakate haiM aura apane kArya meM saphala ho sakate haiN| maiM kucha hI saptAhoM meM iMglaiMDa, phrAMnsa, sviTajaralaiMDa, jarmanI aura iTalI jAU~gA / vahA~ loga mujhase pUcheMge ki bhArata kA kyA sandeza hai to maiM unase yahI kahU~gA mahAtmA gAMdhI ne ahiMsA kA jo sandeza diyA hai vahI sandeza hai| hisA ke dvArA hI hama eka vizva koSa ke yathArtha vizvavyApI rUpa de sakate haiM Aja vizva kI vividha bhASAoM meM bahuta se koSa hai kintu ahiMsA kA vizvakoSa abhI taka nahIM prakAzita huA hai| duniyAM ke bahuta se vidvAna isase sahamata ho jAyeMge aura videzoM se samparka AsAnI se sthApita ho jAvegA / ataH zrahiMsA kA vizvakoSa nirmANa kIjie / [zeSa bhAga 13 veM pRSTha para ] Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-siddhAMta aura mAnava ekatA [zrI DaoN0 harisatya bhaTTAcArya ema0 e0, bI0 ela0, pI0 eca-DI0] ... [a0 vizvajaina mizana ke indaura adhivezanaM para Ayojita ahiMsA sAMskRtika sammelana, meM die gae, aMgrejI bhASaNa kA hindI anuvAda] manuSya-manuSya meM spaSTatayA zrAma taura se mAnava-mAtra meM sahaparilakSita hone vAlI vibhinnatAoM jatayA asaMtoSa kI bhAvanA vidyamAna - ke bAvajUda kucha aise buniyAdI mudde rahatI hai / yahI satya rASTroM meM bhI lAgU bhI hai jinapara saba hI mAnava eka mata hotA hai| rakhate huye milate haiN| kisI bhI eka kisI bhI rASTra kI sarakAra vyakti kI bAta hI le lIjiye / vyakti vizvasta rUpa se yaha nahIM kaha sakatI ke bAre meM yaha saralatA se binA kisI ki usane duniyA~ kI paristhitiyoM jhijhaka ke kahA jA sakatA hai ki vaha ko bhalI prakAra samajha liyA hai, usakI vartamAna sthiti se kabhI bhI pUrNa usake nirNaya pUrNatayA tathA sahI haiM / saMtuSTa aura tRpta nahIM rhtaa| pratyeka dizA aura usakI zakti kI koI cunautI meM vaha apane Apa ko sImita anubhava nahIM de sakatA tathA usa rASTra kI karatA hai| usakI kalpanA kI daur3a janatA sukha kI carama sImA prApta kara jahA~ taka jAtI haiM, usameM vaha apane cukI hai| Apako tAtkAlika aura bAda ke bhinna bhinna taura-tarIkoM se isa praznoM aura samasyAoM ko hala prakAra samagra rASTra aura vyakti-vyakti karane meM apane Apako aparyApta pAtA sahI mAnI meM eka sImA meM baMdhe huye hai / yahI bAta usakI zakti ke sambaMdha haiM, isa sImita zakti kA kAraNa meM lAgU hotI hai / aura isI taraha mAnava-svabhAva para asara DAlane vAlI jIvana ke pratyeka kSetra kA hAla hai| . paristhitiyA~ haiN| koI bhI vyakti sAdhA___isa prakAra mAnava jIvana kI raNa sthita meM duHkhoM meM nahIM rahanA cAhatA / ghaTanAoM kA kucha aisA baMdhA huA ataeva ve zaktiyAM jo manuSya kI zakti krama ho jAtA hai ki prAyaH dArzanika ko sImita karatI haiM, manuSya kI prakRti aura-suzikSita manuSya bhI yaha kahane kA vAhya rUpa hai aura phira vaha unako lagatA hai ki jIvana-duHkha kramika . mAnasika vikRti kI sthiti meM svayaM --- ghaTanAoM kI eka ghaTanA mAtra hai| . nimaMtrita karatA hai-jaisA ki pratIta hotA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI ke hai| manuSya kI sImita zaktiyoM ke ye do saMsArI jIvoM kI isa dukhada bhavasthA pahalU prAcIna samaya se calI A rahI isa kA kAraNa jaina dharma meM 'mAnava' ko 'ukti se spaSTa hote haiM ki "jaisA manuSya batAyA hai, jisakA artha AtmA meM kamabotA hai-vaisA kATatA hai"| isa kathana se rUpI pudgala paramANuoM kA Agamana hai| do matalaba nikalate haiN| eka to yaha ki isa Azrava ke do rUpa haiM-AjIvamanuSya bAhya nimitta se bhI apanI karanI ridhakaraNa (dravyAzrava ) aura jIvA( sukha-dukha rUpa meM) kA pratiphala pAtA ridhakaraNa (bhAvAzraya ) AtmA, zarIra hai / aura dUsarA yaha ki vaha apane svayaM mana aura vacana se jur3I huI hai jo ke dvArA apanI karanI ke bIjoM ko khuda ki pudgala kI hI paryAyeM haiN| uparokta botA hai| mana-vacana aura kAya pratikSaNa kArya . udAharaNa ke taura para naiyAyika Adi zIla rahate hai| kabhI to svayaM hI anya dArzanikoM ne, jo ki vaidika paramparA tathA vahudhA vAhya cIjoM jaise pustakeMke anugAmI haiM, unhoMne bhI isa bAta ko citra-mUrtiyA~ ke samparka ke prabhAva spaSTa kiyA hai ki mAnava kI sabhI vAhya se pariNamana karatI haiN| pravRttiyA~ rAga-dveSa aura moha ke dvArA manuSya ke zarIra mana aura vacana meM prabhAvita hotI haiN| aura ye pravRtiyA~ jo pariNamana hotA hai vaha ajIvarIdha. maiMnuSya meM eka aisI ajIba prakRti kA karaNa (pudgala kA pariNAma hai ) jIva. nirmANa karatI hai jo ki adRzya kahalAtI rodhakaraNa athavA bhAvAnava kA matalaba haiM aura jo Age calakara usake bhinna-bhinna yaha hai ki jIva jo ki mana-vacana-kRtya svarUpoM se pragaTa hotI haiM / yadyapi usake se sambaddha hai, inakI pravRttiyoM ke kAraNa ye bAhya svarUpa usakI svAbhAvika prakRti svayaM bhI apanI prAkRtika sthiti se cyuta ke viparIta haiM phira bhI use apane kiye ho jAtA hai aura prAtmAye isa halanacalana kA phala bhogane ke lie vAdhya karatI hai| ko hI jaina darza ne yoga kahA hai jo ki yadyapi bauddha dharma ne sabhI vastuoM AtmA ko vAma zaktiyo se prabhAvita ke svabhAva ko atyaMta kSaNabhaMgura mAnA hone ke lie bAhya karatA hai| isa hai phira bhI vaha isa gaMbhIra satya ko prakAra yoga hI pariNAma prAva hai| svIkAra karatA hai ki jo manuSya kI isa taraha yaha spaSTa hai ki yoga kA isa kSaNa meM avasthA hai vaha usake kArya AtmA ko eka vizeSa rUpa se pichale kAryoM kA pratiphala hai| jaina parivartita karanA hai| darzana meM mAnava mAtra kI uparokta ina, AtmA ke paudgAlika paryAyoM ke do prakAra kI durdazAoM kA varNana aura lie uparokta kAraNoM ke praritarikta cAra unakI yathArthatA aura bhI adhika spaSTa kaSAya krodha-mAna-mAyA lobha bhI kAraNa rUpa meM jora dekara batA dI gaI hai| haiN| isa prakAra mAnava kI khadadu Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAMta aura mAnava ekatA * avasthA ke do taraphA kAraNa hai| isalie eka dUsare se sambandhita dravyAzrAva ke kAraNoM meM bahuta sI haiN| ve do bAteM, jaise Upara batA cuke bAhya-zArIrika aura mAnasika haiM, unakI maulika sImita dazA kriyAoM se utpanna vyAmoha haiM jo ki arthAt AtmasvabhAva kA parimita AtmA ko patitAvasthA kI ora le hokara sukhamaI dazA se vaJcita ho jAte hai aura sAtha hI sAtha AtmA jAnA hai aura usa sImita dazA ke ko apanI nija kI dazA se cyuta vAhya kAraNa bhI sabake eka samAna karake vikSipta karate haiN| haiN| yaha donoM mAnavatA kI ekatA usa sabakA pariNAma yaha hotA sUcita karate haiM / aba yahAM para hama hai ki bahuta hI sUkSma aura adRzya eka tIsare tathya kI ora bhI saMketa pudgala paramANu jinako jaina darzana meM karate haiM jo mAnava ekatA kA poSaka karma pudgala kahA gayA hai, atmA se hai / dukhI mAnavatA isa tathya ke baMdha jAte haiN| ye karma paramANu yadyapi Aloka meM ekatA kA anubhava samaya samaya para kSaya hote rahate haiM kie binA nahIM raha sakatI / yaha tathApi naye pudgala paramANu zIghra hI tathya dukha-darda se mAnava ko mukti unakA sthAna le lete haiM aura karmoM milane ke upAya meM antanihita baMdhana isa prakAra AtmA se ina hai| aura yaha upAya sabhI mAnavoM ke kA baMdhana banA rahatA hai jo AtmA lie kevala eka hai| sugva kI prApti ko mukta nahIM hone detA aura usakI isa bAta para nirbhara hai ki mAnava ke zaktiyoM ko parimita kara detA hai| bhItara jo dukhadAyaka vAhya kAraNoM isa prakAra mAnava kI ekatA saMbaMdhI kA sambandha ho gayA hai, una sambaprakaraNa meM yaha dUsarA tathya hai| kevala ndhoM-bandhanoM ko tor3akara bAhara pheMka yaha bAta nahIM hai ki niraMtara bane rahane diyA jAve / una bandhanoM ne hI to vAle saMsAra ke kleza aura paritApa mAnava ko apane AnandamayI svAhI jIvoMko saMkleSita karate haiM aura bhAva se vaJjita kara diyA hai| usa unako sImita banAte haiM, balki ina baMdhana ko cAhe vaidika brAhmaNa 'adRSTa' durbhAgyazAlI jIvoM kI takalIpha kahe, jaina 'karmabaMdha' kahe aura IsAI aura dukha kA eka mAtra kAraNa vAhya 'gunAha' (Sin) kahe; isase koI vikAroM aura yogoM kA pariNamana hAni nahIM ! hAni to usa vAhya karma pudgala se hai jisake baMdhajanya prabhAva isa prakAra hama pAte haiM ki yathArtha ke kAraNa, mAnava apane svabhAva ko meM isa loka ke sabhI mAnava do bAtoM kho baiThA hai / isa baMdha ko naSTa karake meM eka hI sthiti meM eka se haiM- mAnava-mAnava mukti dazA meM apane Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 . OM ahiMsA-vANI OM svabhAva ko pAyegA aura sukhI AvazyakatA mAnavoM aura rASTroM ko hogaa| _ hai ! pahale 'lIga A~va nezassa' thA naitika dRSTi se sabhI mAnavoM ke aura Aja 'saMyukta rASTrasaMga' cAritra saMbaMdhI niyamoM meM maulika (U.N.0.) hai, jo mAnavoM ko ekatA bhI sAdhAraNatayA milatI hai| yuddha se bacAkara unake janmasiddha paramatatva kA spaSTa darzana, zuddha aura adhikAroM ke saMrakSaNa kA dAvA nirapekSA zaMkAoM se rahita jJAna aura karatA haiN| kintu phira bhI Aja ke caritra niyama, jo kisI ko kaSTa na mAnava ko kalake Ane vAle bhayaGkara deM balki saba ke lie hitakara hoM- vinAza ke AtaMka meM jIvana bitAnA yahI tathya haiM jisako sabhI loga par3a rahA hai ! kyA zAnti caracAyeM zAnti pAne ke lie Avazyaka nahIM hotI ? nahIM, nahIM, aisI bAtoM mAnate haiN| kintu darzana, jJAna aura kI kamI nahIM hai-caracA vArtA to cAritra ko apane se vAhya loka kI bahuta hotI haiN| to phira yaha asaphavastuyaM na samajha kara mAnava pahicAne latA kyoM? zAnti kyoM nahIM hotI ? ki ve usakI AtmA se abhinna haiM- isakA kAraNa yahI hai ki na to mAnavoM AtmA ke guNa haiM / vaha unako ne aura na rASTroM ne hI anubhava kiyA apane anubhava meM lAve / isa prakAra hai ki zAnti kahIM bAhara nahIM, balki yaha maulika aura yathArtha Adarza unake bhItara-unake svabhAva kA sabhI mAnavoM ke samakSa maujUda hai ? hI eka aMga hai / aura use unheM prApta yahI vaha sudRr3ha siddhAMta hai jo mAnava karanA cAhiye-ve antaradRSTA nahIM ekatA kI aTUTa AdhAra zilA hai| hue haiN| prAcIna vizva meM bauddhika loka meM isa prasaMga meM jainoM kA anekAnta isa satya kA nirUpaNa ina uktiyoM siddhAMta loka ko mArga sujhAne ke meM caritArtha kiyA gayA thAH- lie kAryakArI siddha hotA hai| mAna __"Know Thyself." (tU lIjie eka mAnava ne indriyajanita / apane ko jAna) bhogoM ko tilAJjali de dii| isa athavA dazA meM usakA caritra vyavahAra naya "AtmAnAM satataM viddhiH" se zlAghya hai| kintu vahI mAnava (AtmA kA anubhava kara) kucha Upara uThakara apane hRdaya se aura vizva ke itihAsa meM bhogoM kI lAlasA kA bIja hI miTA zAyada hI aisA koI samaya AyA de to usakA cAritra aura bhI nikhara ho jaise ki Aja isa satya ko pahi- jAya / vaha Atmatatva ke nikaTa cAnane aura vyavahAra meM lAne kI pahu~ce-ataH nizcayanaya se bhI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM karma-siddhAMta aura mAnava ekatA * 35. usakA cAritra prazaMsanIya kahA jA bhedoM ko nibaTAne ke liye zastrAstroM sakatA hai| itane se hI vaha mumukSu kA sahArA le rahe haiM -koriyA, saMtoSa dhAraNa nahIM karatA, balki malAyA aura iMDocAyanA meM sacasAdhanA aura anubhava dvArA Atma- muca yuddha lar3e jA rahe haiN| isa svabhAva meM hallIna ho jAtA hai aura avasthA meM yaha kaise mAne ki saMyama ko apanI AtmA kA eka nizcayanayena ina rASTroM ne zAnti abhaMga guNa mAnane lagatA.-vaisA hI kA rUpa pahicAnA hai ! unake hRdaya anubhava karatA hai ho nissandeha to abhI dveSa aura droha se jala rahe 'zuddha nizcaya naya' se bhI vaha mahAn haiN| mizra, IrAna aura jaramanI kI caritravAna hogayA hai| samasyAyeM isake pramANa haiN| jainoM ke isa prAcIna siddhAMta ke kintu aisI paristhiti meM bhI prakAza meM Aja kI * samasyA kA hameM nirAzAvAdI nahIM bananA hai| hameM vicAra kIjie / mAna lIjie to AzA karanA cAhiye ki nikaTa saMyukta rASTrasaMgha ke zAMti ke prayAsa bhaviSya meM loga apanI truTi ko sacce haiM, phira bhI AtaMka kyoM hai ? pahicAneMge aura krodha, mAna, mAyA, saca bAta to yaha hai ki gata do lobha-kaSAyoM se Upara uThakara mahAna vizva yuddhoM ke lar3e jAne ke apane svarUpa ko pAveMge aura ekatA bAvajUda bhI rASTroM kA zAnti ke ke sUtra me bdheNge| apane AtmasvabhAva liye jo dRSTikoNa hai vaha vyavahAra ko pAkara hI rASTra sukha-zAnti aura naya kI sImA meM bhI zAyada hI samRddhi kA anubhava kareMge tathA AtA hai| Aja bhI rASTra apane mata- virodhoM ko jIta leNge| OM shaantiH| [48veM pRSTha kA zeSa bhAga] . khudAI kA kArya prArambha karAyA jAya kSaNa, adhyayana evaM prakAzana kI ora isase na kevala jaina dharma ke saMbaMdha hamArI lokapriya sarakAra evaM janatA meM naI bAto ko jAnakArI hogI, zIghra dhyAna degI, jisase hama apanI apitu bhArata ke itihAsa para nayA bahumUlya nidhi ko naSTa hone se bacA prakAza DAlane vAlI kitanI hI bAteM sakeM aura usake dvArA apane itijJAta ho skeNgii| AzA hai ki prAcIna hAsa kA saccA svarUpa jAnane meM samartha bastuoM ke anusaMdhAna, unake saMra- ho skeN| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma aura yoga para eka navIna dRSTikoNa ( haMgeriyana vidvAna DaoN0 pheliksa vAlyI ke ahiMsA sAMskRtika sammelana meM diye gaye bhASaNa kA sAra ) mujhe atyaMta harSa hai ki Apa logoM Aja pAzvAtya vidvAnoM meM yaha ne mujha videzI ko jaina dharma jaise bAta bahumata se mAnya ho cukI hai ki gaMbhIra dharma para apane vicAra prakaTa bhagavAna mahAvIra saMsAra ke mahAna karane kA suavasara pradAna kiyaa| vicArakoM meM agraNIya haiN| yahA~ taka pAzcAtya jagata meM abhI taka jaina ki yadyapi bhagavAna buddha aura unake dharma ke adhyayana ke viSaya meM upekSA anuyAyIyoM kA jaina dharma se manosI rahI hai / parantu aba kucha pAzcAtya vaijJAnika evaM ciMtana meM antara rahA vidvAnoM kA dhyAna isa ora gayA hai, hai phira bhI unhoMne mahAtmA mahAvIra jinhoMna ki jaina dharma aura bauddha dharma ko saMsAra ko eka alaukika vibhUti kI vizeSatAoM ke sAtha unakA pAra- * mAnA hai| sparika maulika aMtara bhI batAyA hai| yoga ke viSaya meM bhI merA vicAra jarmanI ke vidvAna jekauvI vAlTara, hai ki samasta bhAratIya dharma yoga kI zUdhiga, helmaTa phaoNna glAsanAM Adi AdhAra zilApara hI AdhArIta hai| pazcAmIya vidvAna ullekhanIya hai| evaM yoga ne hI vizva ke sAMskRtika bauddha dharma jaina dharma se hI mUla vikAsa meM eka mahatI bhAga liyA hai| preraNA lekara bar3hane paayaa| vaha jainoM jaina dharma kI mUla bhAvanA nizcaya hI ke Atmasukha evaM jainetaro ke balidAna sAdhanAmaya yoga hai / vyaktigata sAdhanA kA madhyavartI samanvita rUpa hai| para jaina dharma meM bahuta jora diyA gayA bhagavAna mahAvIra aura mahAtmA buddha hai| AtmAnuzAsuna yoga sAdhanA dvArA ko itihAsa se alaga nahIM kiyA jA hI hotA hai / dukha hai ki Adhunika yuga sktaa| ye donoM hI bhArata ke ucca- meM yoga kA durupayoga huA hai aura koTi ke sAMskRtika evaM AdhyAtmIka vaha aba kevala pradarzana kI vastu raha svara ke staMbha rahe haiN| ina vibhUtiyoM gaI hai| vAstavika yoga to jaina dharma ne vaidika yuga se AtI huI mAnava kI hI hai| isameM zarIra aura mana donoM paramparAgata dAstA ko nirarthaka siddha ke niyaMtraNa kA dhyAna rakkhA gayA hai| karake manuSya ke Atma svAtaMtrya para yahI yoga jaina dharma se Age calakara jora diyA hai| saba dharmoM meM samA gayA hai| Aja Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jaina dharma aura yoga para eka navIna dRSTikoNa * 37 'use hama 'jaina caritra' ke nAma se jaina dharma kI tyAga bhAvanA kI uccatA pukArate haiN| vartamAna aitihAsika taka koI bhI anya dharma nahIM pahu~ca khojoM ne jaina dharma kI prAcInatA para sakate hai| para paryApta prakAza DAlA hai| vaha bhArata jainoM kA naitika stara zatAbdiyoM kA zrAdi dharma hai / vaidika Arya bhArata ya bhArata taka bhArata meM apanI vizeSatA ke kA meM Aye bhI nahIM the ki usase pahale lie prasiddha rahA hai; parantu vartamAna yahA~ jainoM kI ahiMsA loka kA kalyANa samaya meM isa naitikatA kA avamUlyAMkara rahI thii| kana hone lagA hai| saca to yaha hai mere priya mitra sva0 henarI ki jaina dharma nimna se nimnatara vyakti z2immara ( Henri Zimmer ) ne ko bhI uccatama banAne kA avasara bhAratIya darzanoM kA gaharA adhyayana detA hai / jaina dharma kA mukhya siddhAnta kiyA thaa| unhoMne hI mujhe jaina dharma ahiMsA hai| yaha ahiMsA manuSya meM kA adhyayana karane ke liye prerita - kAyaratA kA saMcAra nahIM karatI, varan kiyaa| unhoMne batAyA ki prAcIna usakI Atmazakti ko prabala aura zuddha bhArata kA pathapradarzaka jaina dharma rahA hai / bha0 pArzvanAtha ke bahuta pahale se banAtI hai| yahI kAraNa hai ki jaina 1 dharma ko bahuta samaya taka bhArata ke jaina dharma bhArata meM sacce yoga kA na aneka rAjAoM, maMtriyoM aura senApracAra kara rahA thaa| pro0 jimmara ne patiyoM ne apanAyA thaa| 'bhAratIya darzanoM' para jo pustaka likhI hai usameM bha0 pArzvanAtha ke Aja kI bhaTakI huI mAnavatA ko pUrvabhavoM kA rahasyoddhATana karake yoga bhI saba dina apane ahaMbhAva ko caryA ke vikAza para prakAza DAlA hai| bhUlakara aura vyaktigata svArthoM ko yoga sAdhanA ke viSaya meM vidvAnoM meM tilAMjali dekara ahiMsA ke caraNoM matabheda ho sakatA hai, kintu yaha eka meM hI AnA hogA aura taba hI vizva eka svIkRta satya aura tathya hai ki zAnti saMbhava hogii| 'ahiMsA-vANI' meM vijJApana dekara lAbha utthaaie| . .... ahiMsAcANI kAryAlaya, ____ alIgaMja (eTA) u0 pra0 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMti-prastAva . (zrI akhila vizva jaina mizana ke prathama adhivezana para Ayojita ahiMsA sAMskRtika sammelana meM nimna prastAva pAsa kiyA gayA, jo saMyukta rASTrasaMgha, bhArata sarakAra Adi ko bhejA gyaa| jaramanI, iMgalaiMDa, jApAna Adi dezoM ke sAmayika patroM meM isa para caracA gaI hai| -saM0) gat do mahAyuddhoM aura koTiyA- zakti ke lobha se utpanna hone ke kAraNa, yuddha se yaha spaSTa taya ho gayA ki aprAkRtika vinAza kI taiyArI hai| isa bhUtala para mAnava jAti ke sukha- ataH, yaha saMyukta rASTrasaMgha se zAnti-yuga kA nirmANa sazastrIya apIla karatA hai ki vaha apanI nIti dhvaMzAtmaka kAryoM se nahIM ho sktaa| ko isa prakAra kI banAe jo vizva yaha sabhI taraha se nirNIta ho gayA hai kA pratyeka rAjya evaM rASTra usakA jvAlAmukhiyoM ke samAna yuddha prAkRtika sadasya banane ko utsAhita ho tathA avazyambhAvI nahIM haiM jo mAnava saMgha evaM usake maMtra ke punargaThana se samAja kI paristhitiyoM ko sugama usake mata vaiSamya sulajha sake aura evaM svastha banA skeN| isakI ape- kaThinAiyA~ dUra kI jA sakeM / ina saba kSAkRta yuddha mahAzaktiyoM ke ve kuzala ke Upara yaha sabhA 'yUnesko' (sayuktamorce haiM jo sakAraNa satya ko nAma rASTra saMgha kI zaisika, vaijJAnika, para apane rAjanaitika svatva ko jamAne sAMskRtika saMsthA) ko prerita karatI ke lie aura saMsAra ke anya vibhAga hai ki vaha satya evaM ahiMsA ko para tAnAzAhI kAyama karane ke lie, rASTrIya-zikSA kA sabhI vyaktipoM ke prayatna zIla haiN| lie Avazyaka aGga banAe aura isa ___ isa satya para vizvAsa karate hue viSaya meM yaha vizeSakara bhArata sarakAra zrI akhila vizva jaina mizana kA yaha se nivedana karatI hai ki vaha apane sammelana yahA~ apane matoM para bhalI deza ke nAgarikoM meM satya-ahiMsA prakAra vicAra vinimaya karane ke paz- kI AdateM DAlane ke nimitta kucha cAta yaha mata prastuta karatA hai ki yuddha racanAtmaka yojanAe~ bnaae| "pIr3A kI godI meM soyA, khelA dila ke aramAnoM se / viha~sA to hA-hAkAroM meM, rUThA to apane prANoM se // AdhyAtmika patha para bar3hane ko, aba krAnti cAhatA mAnava / sukha zAnti cAhatA hai mAnava // " -svargIya zrI 'bhAgavata' Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka saMdhyA ( zrI sureza candra agnihotrI, sAhityaratna) choDa kara nija teja kI mahimA calA ravi,.. tApa jisase thA tapAyA isa jagata ko, aura zoSaNa thA kiyA nirupAya- jala kA, ho gayA aba dUra usase / aura zokAtura banA nija gamana se prAcI dizA ko, cala diyA vaha dUsarI duniyA basAne ke lie| peTa ke mAre, zramika jo vyasta becAre rahe dina bhara, . - cale le sAtha pU~jI jo pasIne . kI kamAI - jo rudhira ko zuSka kara dina bhara unhoMne hai kmaaii| aura jisake hI sahAre cala rahI hai eka duniyAATha-dasa prANI na jinakA peTa pUrA bhara sakegA, cAra-grAsoM kI pratIkSA meM bitAyA dina jinhoMne / kinta ve saMtoSa kA haiM chor3ate phira bhI na Azraya / nitya hI haiM khodakara pAnI sadA ye prApta krte| jAna pAye haiM na ye Ananda duniyAbI naye nit| masta paMchI lauTate haiM jo zramika kI bhA~ti dina bhara anna-cintA se rahe vyAvRtta haiM, para haiM nahIM jo, cUra utane kaThina-zrama se, klAnta haiM bilkula nahIM ve / aura jinako haiM na cintA leza kala kyA zeSa krnaa| mukta nabha meM haiM vicarate, gAna gAte haiM amara jo| aura jinakI bhAMvanA kI uccatA hai pUrNa anupama / madhuratama saMgIta kA AvAsa jinakA kalita svara hai| aura jinakA rAtri kA vizrAmasthala surbhit-sutruvr| kucha sumana murajhA rahe haiM aura kucha ati ullasita haiM, lie icchA hRdaya meM khila dekhane kI isa jagata ko| ha~sa rahe haiM sumana-sUkhe dekha unakA muskarAnA jAna yaha ullAsa aisA raha na sakatA hai sadA hI, Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI * A nirAzA dUra kara degI sabhI mastI diloM kI, aura sUkheMge sumana-gaNa ke su-manajo Aja haiM ullAsa se, utsAha se aApUrya ati hI / rUpa kA lAvaNya unase dUra hogA aura komalatA, miTA deMge jhakore-kuTila jhaMjhA ke| surabhi bhI taja sAtha unase dUra hogI, jA kahIM anyatra, basane ke lie| _ aura unakI bhA~ti hI ve bhI kareMge kaTu pratIkSA eka jhoMke se girA jo milA miTTI meM unheM de / A rahI zyAmA-tamA hai, dUra karane klAnti jaga kI, .. meMTane ko zrIti zramikoM kI punaH dene unheM, vaha zakti jisase phira juTeM ve mUka-pazu kI bhA~ti apane kArya pr| vaha svapna kI duniyA lie hai sAtha meM AtI; na jisa para hai niyantraNa buddhi kA, jo pUrNa karatI, supta icchAe~ yugoM se jo apUrita / hai vahI nija-kor3a meM Azraya sadA detI dalita ko, dukhita-jana kA hai eka hai vaha hI sahArA, jo uSA nija Agamana se chIna legii| paha jagata hai kendra kaTutA kA na mAdakatA yahA~ hai, krUra-bali-vedI yahI una zAvakoM kI hai ki jinakojJAna jaga kii| kuTilatA kA, nIcatA kA / yahI hai utthAna jIvana kA, yahI avasAna bhI hai, 'madhu-uSA' se hulasate A 'mauna-saMdhyA' vata tajo jaga, chor3akara avasAda ke kucha cihna-nirmama / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prakAzacandra jI ToMgyA ( saMyojaka indaura zAkhA ) DA0 phailaksa vAlyI ko unake indaura-aAgamana para, hAra pahanA rahe haiM / mAnanIya zrI mizrIlAla jI gaMgavAla dvArA die gae prIti-bhoja ke pazcAta jaina mizana ke pramukha pratinidhiyoM aura sambAdadAtAoM kA sAmUhika dRzya Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dArzanika evaM dhArmika carcA karate hue phailiksa vAlyI aura zrI hukuma candrajI kAzalovAla zrI kRSNadatta jI bAjapeyI ema0 e0, purAtatvAdhikAro, uttara pradeza adhivezana meM 'jaina kalA kA mahatva' zIrSakAtmaka bhASA de rahe haiM / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara bhArata kI jaina mUrti kalA (zrI kRSNadatta bAjapeyI ema0 e0 purAtatva adhikArI, uttara pradeza) - [indaura ahiMsA sammelana ke liye likhita] bhAratavarSa ne prAcIna kAla meM isa dizA meM Avazyaka kArya bahuta jIvana ke vividha kSetroM meM jo unnati samaya taka nahIM kiyA jA sakA / isa ko usameM jaina dharma kA mahatvapUrNa yoga upekSA kA pariNAma yaha huA ki hai isa dharma kI chatrachAyA meM jisa bhAratIya itihAsa ke aneka yugoM kI sAhitya aura kalA kA vikAsa zatA. jAnakArI adhUrI hI raha gii| bdiyoM taka hotA rahA usake adhyayana yahA~ hameM utara bhArata kI jaina kI ora abhI taka apekSita dhyAna mUrti kalA ke sambandha meM kucha vicAra nahIM diyA jA sakA / kucha samaya karanA hai / bAstava meM jaina kalA kA pahale to kitane hI videzI evaM dezI vistAra itanA bar3A hai ki usake vidvAna yaha mAnate the ki jaina dharma viSaya meM eka vistRta vivaraNa kI hindU yA bauddha dharma kI hI eka zAkhA AvazyakatA hai| yaha nizcita rUpa hai aura usameM aisI koI vizeSatA se batA sakanA kaThina hai ki jaina mUrti nahIM jisake kAraNa use mahatva diyA kalA kA prArambha kaba huaa| mathurA, jA sake / 1784 I0 meM kalakatta meM udayagiri, khaNDagiri Adi sthAnoM rAyala eziyATika sosAyaTI ke sthA- se jo prAcIna avazeSa prApta hue haiM pana-kAla se lekara unnIsavIM zatI unase patA calatA hai ki IsvI san ke aMta taka bhAratIya itihAsa ke ke pahale uttara bhArata meM kaI jagaha aneka aMgoM para anusandhAna hue, jaina stUpoM, vihAroM tathA tIrthakaraparaMtu jaina dharma evaM jaina sAhitya ke pratimAoM kA nirmANa zurU ho gayA ke viSaya meM bahuta kama khoja kI gii| thaa| ur3IsA kI hAthI guphA se mile adhikAMza videzI vidvAnoM kA dhyAna hue jaina rAjA khAravela ke abhilekha bauddha tathA vaidika sAhitya kI ora se jJAta hotA hai ki isakI pUrva cauthI hI lagA rahA / yadyapi yAkobI, byUlara zatAbdI meM magadha ke rAjA nanda Adi katipaya vidvAnoM ne jaina sAhi- (mahApadamananda) tIrthakara kI prasiddha tya aura darzana ke mahatva kI ora pratimA kaliMga se pATaliputra uThA le logoM kA dhyAna AkRSTa kiyA, tathApi gae the| isa mUrti ko khAravela magadha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 * ahiMsA-vANI* se phira le Ae aura use apane isakI puSTi sAhityika pramANoM se rAjya meM pratiSThApita kiyA / isa bhI hotI hai, jinheM byUlara, smitha ullekha se patA calatA hai ki tIrthaGkara Adi pAzcAtya vidvAnoM ne svIkAra pratimAoM kA nirmANa mahApadmananda kiyA hai| sabase pahale byUlara ne ke bhI pahale prArambha ho cukA thaa| jina prabha-racita, 'tIrthakalpa' nAmaka mathurA ke prasiddha kaMkAlI TIle kI grantha kI ora logoM kA dhyAna AkakhudAI meM milI huI bastuoM meM eka rSita kiyA, jisameM prAcIna pramANoM ke tIrthakara mUrti kI bhagna caukI bhI hai, AdhAra para mathurA ke devanirmita jisa para I0 dUsarI zatAbdI kA eka stUpa kI nIMva par3ane tathA usakI marabrAsI lekha utkIrNa hai| isameM lidA mmata kA varNana hai| isa grantha ke hai ki zaka sambat 76 (157 I0) meM anusAra yaha stUpa pahale svarNa kA munisuvratanAtha ko isa pratimA ko thA aura usa para mUlyavAn patthara jar3e 'devatAoM ke dvArA nirmita bauddha hue the / sAtaveM tIrthaMkara supAzvanAtha stUpa' meM pratiSThApita kiyA gyaa| kI pratiSThA meM isa stUpa ko kuberA isase patA calatA hai ki IsavIM dUsarI devI ne banavAyA thaa| 23 veM jina zatI me mathurA ke isa prAcIna jaina pArzvanAtha ke samaya meM isa stUpa stUpa kA AkAra-prakAra aisA bhavya ko cAroM ora IToM se AveSTita tathA usakI kalA itanI divya thI kiyA gayA aura usake bAhara eka ki mathurA ke kuSANa kAlIna kalA pASANa-mandira kA bhI nirmANa kiyA marmajJoM ko bhI use dekhakara cakita gyaa| tIrthakalpa se yaha bhI jJAta ho jAnA par3A / loga yaha mAnane hotA haiM ki bhagavAna mahAvIra ke lage ki 'bauddha stUpa saMsAra ke kisI jJAna-prApti ke teraha sau varSa bAda prANI kI kRti na hokara devatAoM mathasa ke isa stUpa kI marammata vappakI racanA hogI, isI lie unhoMne bhaTTa sUri ne karAI / tadanusAra marammata use 'devanirmita' stUpa kI saMjJA dii| kA samaya IsavIM AThavIM zatAbdI ke ___ uparyukta lekha ke milane ke pUrva madhya meM AtA hai| ataH kama se kama vidvAnoM kI yaha dhAraNA thI ki bhArata isa kAla taka vartamAna kaMkAlI TIle meM sabase pahale bauddha stUpoM kA nirmANa kI bhUmi para ukta stUpa kA astitva huaa| parantu prastuta lekha ke dvArA rahA hogA / yadyapi bauddha stUpa ke sarva yaha dhAraNA. bhrAMta siddha ho gaI hai| prathama nirmANa kI tithi nizcita rUpa aba vidvAna yaha mAnane lage haiM ki se nahIM batAI jA sakatI to bhI bauddha stUpoM ke banane ke pahale jaina sAhityika ullekhoM ke AdhAra para stUpoM kA nirmANa ho cukA thaa| itanA kahA jA sakatA hai ki usakA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * uttara bhArata kI jaina mUrti kalA nirmANa IsavI pUrva 600 ke kAphI pahale niSpanna huA hogA / IsA kI dUsarI zatAbdI meM stUpa kA punarnirmita rUpa janatA ke samakSa thA, jisake kalA- -sauMdarya para mugdha hokara logoM ne use 'devanirmita' saMjJA pradAna kI / 'rAyapaseniya sUtra' nAmaka jaina grantha meM prAcIna jaina sthApatya evaM mUrtikalA se sambandha meM vistRta varNana milatA hai / isa grantha meM deva vimAna tathA stUpa kA aisA jItAjAgatA varNana hai ki lekhaka kI sUkSma paryavekSaNa zakti ke Age natamastaka ho jAnA par3atA hai / stUpa ke prakAroM evaM unake vibhinna bhAgoM kA sUkSma varNana manoraMjaka DhaMga se isa grantha meM diyA hai / utara bhArata meM jaina kalA ke jitane prAcIna kendra the unameM mathurA kA sthAna agragaNya hai / solaha zatAbdiyoM se Upara ke dIrgha kAla meM mathurA meM jainadharna kA vikAsa hotA rahA / yahA~ ke cittIdAra lAla, balue patthara kI banI huI kaI hajAra jaina kalAkRtiyA~ aba taka mathurA aura usake Asa-pAsa ke jiloM se prApta ho cukIM haiM / inameM tIrthakAra Adi pratimAoM ke atirikta caukora AyAgapaTTa, vedikAstaMbha, sUcI, toraNa tathA davArastaMbha Adi haiM / mathurA ke jaina AyAgapaTTa vizeSarUpa se ullekhanIya haiN| ina para prAyaH bIca meM tIrthaMkara mUrti tathA usake cAroM ora vividha 1 43 prakAra ke manohara alaMkaraNa milate haiN| svastika, nandayAvarta, vardhamAnakya, zrIvatsa, bhadrAsana, darpaNa, kalaza aura mInayugula ina aSTa maMgala dravyoM kA prayAgapaTToM para sundaratA ke sAtha citraNa kiyA gayA hai| eka AyAgapaTTa para ATha dikuMkumAriyA~ eka dUsare kA hAtha pakar3e huye AkarSaka Dha~ga se maMDala nRtya meM saMlagna dikhAI gaI haiN| maMDala yA cakravAla abhinaya kA ullekha rAyapaseniya sUtra meM bhI milatA hai| eka dUsare AyAgapaTTa para toraNadmara tathA vedikA kA atyaMta meM ye AyAgapaTTa prAcIna jaina kalA sundara na milatA hai / vAstava ke utkRSTa udAharaNa haiM / inameM se adhikAMza abhilikhita haiM, jina para lekara IsavI prathama zatI ke madhya taka brAhmIlipi meM lagabhaga I0 pU0 100 ke lekha haiM / 1 mathurA kalA meM tIrthaMkara tathA anya jaina pratimAe~ evaM imAratI patthara saikar3oM kI saMkhyA meM prApta hue haiN| zuMga kAla se lekara gupta kAla taka kA aisI mUlyavAn jaina sAmagrI bhArata meM anyatra kahIM nahIM milI / isa sAmagrI ke dvArA vibhinna yugoM kI veSabhUSA, Amoda-pramoda tathA anya sAmAjika pahulaoM para paryApta prakAza par3A hai / kuSANa kAla kI mUrtiyoM meM bahuta sI abhilikhita haiM / ina lekhoM kI lipI brAhmI hai, tathA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * hiMsA-vANI 44 bhASA saMskRta aura prAkRta kA mizraNa hai / ina lekhoM ke dvArA tatkAlIna jaina dharma ke sambandha me bahuta jAnakArI prApta huI hai, jisakI puSTi prAcIna sAhitya se bhI hotI hai / mathurA kalA kI mUrtiyoM meM hAtha meM pustaka lie huye sarasvatI, abhaya mudrA meM devI tathA naigemeza kI aneka mUrtiyA~ vizeSa ullekhanIya haiM / torthaMkara pratimAe~ prAyaH dhyAnamudrA meM baiThI huI milI haiM / kucha kAyosarga mudrA meM bhI haiM / kuSANa gupta tathA madhyakAla kI aneka sarvato - bhadrikA pratimAe~ bhI upalabdha huI haiM / kalAkAroM ne vibhinna tithaMkara mUrtiyoM se nirmANa meM divya sauMdarya ke sAtha AdhyAtmika gaMbhIrya kA jaisA samanvaya kiyA hai use dekhakara patA calatA hai ki bhAvAbhivyakti meM ye kalAkAra kitane adhika kuzala the ! prAcIna bauddha evaM jaina stUpoM ke cAroM ora vedikA kI racanA kA pracalita thA / vedikA staMbhoM Adi ke Upara strI-puruSoM, pazu-pakSiyoM latA - vRkSoM Adi kA citraNa kiyA jAtA thA / kaMkAlI TIle se prApta jaina vedikA staMbhoM para aisI bahuta so mUrtiyA~ utkIrNa haiM, jinameM tatkAlIna Anandamaya lokajIvana kI sundara jhA~kI milatI hai| ina mUrtiyoM vividha AkarSaka mudrAoM meM khar3I striyoM ke citraNa adhika haiN| kisI khambhe para koI vanitA udyAna meM phUla cunatI huI dikhAI gaI hai to kisI para kaMduka kroDA meM vyasta yuvatI pradarzita hai / koI sundarI bharane ke nIce snAna kA Ananda le rahI haiM to dUsarI snAna karane ke uparAMta kapar3e pahana rahI hai yA apane gIle keza sukhA rahI hai / kisI staMbha para bAloM ke sa~vArane kA dRzya hai to kisI para kapoloM para lodhracUrNa malane yA pairoM para alatA lagAne kA / kahIM koI ramaNI puSpita vRkSa kI chAyA meM baiThakara vINA yA vAMsurI bajAne meM tallIna hai to dUsarI nRtya meM / vAstava maiM mathurA ke ye vedikA staMbha kalAtmaka zRMgAra aura mAdhurya ke jIte-jAgate rUpa haiM, jina para kalA - kAroM ne surUcipUrNa DhaMga se prakRti aura mAnavajagat kI sauMdarya rAzi upasthita kara dI hai / IsavI san ke prArambha se lekara I0 pAMca kI zatI ke anta taka kA yuga mathurA kI mUrtikalA kA 'svarNayuga' kahA jA sakatA hai / isa yuga kA prathamArdha vizeSa mahatva kA hai / isa kAla ke kuSANa zAsakoM ko kalA ke sauMdarya pakSa ne adhika AkRSTa kiyA / mathurA ke kalAkAroM ne apane saMrakSakoM ko isa bhAvanA kA svAgata kiyA aura usakI pUrti ke lie kalA ke zRGgAra ko unnata kiyA / kuNa kAla ke jo toraNa, vedikA stambha, sUcI, AyAgapaTTa Adi tathA miTTI kI jo bahusaMkhyaka mUrtiyA~ milI haiM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * uttara bhArata kI jaina mUrti kalA 45. snAna / kahIM sundariyoM ke dvArA maMjarI, puSpa yA phala dikhAkara zukrAdi pakSiyoM ko lubhAne kA dRzya hai to kahIM vanitAoM ke kezoM meM guMthe hue muktAjAloM athavA unakI danta paMktiyoM ke lobhI haMsoM kA / isI prakAra azoka campaka, bakula, kadamba Adi vRkSoM kI DAlI thAme sannatAMgI ramaNiyoM ke lalita aMga vinyAsoM ke bhI citraNa dekhane ko milate haiM / sauMdarya ke niMdya sAdhana ke rUpa meM nArI kI upasthiti prAcIna jaina kalA meM vizeSa rUpa se ullekhanIya hai / hamAre kalAvidoM ne kalA ke usa rUpa kI abhivyakti ko Avazyaka mAnA, jisake dvArA na kevala lokaraMjana kI siddhi ho apitu samAja aura dharma ko niSkriya evaM nirjIva hone se bacAyA jA sake / mUrti kalA meM nAro ke zrI rUpa kI abhivyakti kara unhoMne apane isa spRhaNIya uddezya ko caritArtha kiyA / una para isake pratyakSa pramANa milate haiM / kalAkAroM ne prakRti tathA mAnava jIvana ina donoM se alaMkaraNa kI sAmagrI ko jiMsa khUbI se chAMTakara apanI kRtiyoM para usakA upayoga kiyA hai vaha nitAMta sarAhanIya hai / kalA ke divya AdarzoM ke prerita hokara unhoMne sRSTi kI apAra rUpa sAmagrI se apanI racanAe~ vibhUSita kara unheM zAzvata rUpa pradAna kiyA prAkRtika sauMdarya se sampanna nadI, parvata aura bharane, kamala, azoka, nAgakezara, kadamba, campaka Adi latA vRjJa tathA banoM meM sAnanda vica raNa karane vAle pazu-pakSI ye sabhI kanAkAroM dvArA AvazyatAnusAra grahaNa kie gae haiM / ina prAkRtika upakaraNoM ke sAtha mAnavI rUpa kA sAmajasya bhAratIya zilpiyoM aura vizeSa kara mathurA ke kalAkAroM kI eka anokhI dena hai / jisa prakAra bhAratIya sAhitya meM saMsAra ko pUrNarUpa se samajhane tathA jIvana kA vAstavika Ananda prApta karane ke lie prakRti ko eka ani vArya aMga mAnA gayA hai usI bhA~ti yahA~ ke kalAvidoM ne bhI apane kSetra meM isa tatva ko abhivyakta kiyA hai / mathurA kI kalA meM vedikA staMbhoM Adi para hameM isake pratyakSa udAharaNa milate haiM / kahIM vanoM meM strI-puruSoM dvArA puSpa saMcaya kriyA jA rahA hai, to kahIM fri aura jalAzayoM meM 1 yahA~ hama eka bAta kA ullekha aura kara denA cAhate haiM / vaha hai jaina dharma aura kalA ke utthAna meM mahilAoM kA yoga / hamAre dharma kI rakSA evaM usake prasAra meM samaya-samaya para striyoM ne jo kriyAtmaka bhAga liyA vaha puruSoM se nyUna nahIM hai / balki kucha bAtoM meM to striyoM kA yoga puruSoM kI apekSA kahIM adhika hai / mathurA kI jaina kalA mai - jo saikar3oM kalAkRtiyA~ prApta huI haiM, unameM adhi Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI * kAMza kuTuMbinI zrAvikAoM dvArA mitrA, kauzikI, gRharakSitA, gRhazrI, hI banavAI gaI haiN| ye kalAkRtiyA~ jayA, jinadAsI, jIvanandA dattA, hamArI mUlyavAna nidhi haiM aura jaba dharmaghoSA, dharmasobhA, balahastinI, taka vidyamAna raheMgI taba taka una mitrA, yazA, vijayazrI, zivamitrA, udAracetA mahilAoM kI madhura smRti zivayazA; sonA Adi / jina upajAgRta kie raheMgI jinhoMne ihaloka dezikA bhikSuNI AryAoM kI preraNA aura paraloka meM kalyANa kA vistAra se kaTumbinI striyoM ne dharma aura kalA karane ke hetu dhArmika kRtyoM ko ke prasAra meM bhAga liyA unake nAma nissvArtha rUpa se apanAyA / mUrtiyoM abhilekhoM meM sAditA, vasulA, jina- / kA nirmANa karAne vAlI striyoM ke dAsI, zyAmA, dhArthI; dattA, dhAnyalekhoM meM unake parivAra vAloM ke zriyA Adi mile haiN| nAma, guNa, kula tathA zAkhA ke . guptakAla ke bAda bhI jaina kalA sahita die hue haiN| ye dAnadAtriyoM kA prasAra uttara bhArata ke aneka ne kevala ucca parivAroM kI thIM sthAnoM meM jArI rahA / mathurA ke balki sabhI varga inameM sammilita kaMkAlI TIle se gyArahavIM zatI ke the / baNika, kArUka, gandhi, maNikAra, anta taka kI tIrthaGkara mUrtiyA~ prApta lohikAra Adi vibhinna vargoM kI huI haiN| antima mUrti para vikrama gRhaNiyoM ne sarvasatvoM ke hitasukha ke samvat 1134 (1077 I0) kA lekha lie dAna dekara apane nAma amara hai| isake pahale kI eka mUrti para kie / itanA hI nahIM, nartakoM tathA sambat 1080 (1023 I0) likhA hai| gaNikAoM ne bhI pUrI svataMtrA ke isase patA calatA hai ki 1018 I0 sAtha vividha dharmakAryoM meM bhAga . meM mahamUda gajanavI ke mathurA para liyaa| mathurA ke eka atyanta saMdara durdAnta AkramaNa ke bAda bhI prAyaH AyAgapaTTa kA nirmANa vasu nAmaka 60 varSoM taka bauddha stUpa kI pAvana gaNikA kI putrI lavaNazAbhikA bhUmi para jainakalA vikasita hotI dvArA karAyA gayA / isI prakAra rhii| phalguyaza nAmaka nartaka kI bhAryA mathurA ke atirikta uttara bhArata zivayazA ne eka dUsare AyAgapaTTa meM anya aneka kendra the, jinameM kI racanA krvaaii| uttara guptakAla tathA madhyakAla meM mathurA ke abhilekhoM meM ina dAna- jaina kalA kA vistAra hotA rhaa| dAtrI striyoM ke nAma bar3I saMkhyA vartamAna vihAra tathA uttara pradeza meM meM milate haiM / inameM se kucha nAma ye aneka sthAna tIrthaGkaroM ke janma, haiM :-amohinI, acalA, kumAra- tapazcayI tathA nirvANa ke sthAna rahe Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * uttara bhArata kI jaina mUrti kalA * 47 haiN| ataH yaha svAbhAvika hI thA ki tathA pADasa vaMza ke aneka rAjAoM ina sthAnoM para dharma, kalA tathA zikSA ne jaina kalA ko saMrakSaNa evaM protsAsaMsthAoM kI sthApanA hotI / hana diyaa| ina vaMzoM ke kaI rAjA kauzAmbI, prabhAsa, zrAvastI, kAmpilya, jaina-dharmAnuyAyI the| inameM siddharAja ahicchatrA, hastinApura, devagar3ha, jayasiMha, kumArapAla, amoghavarSa rAjagRha, vaizAlI, mandAragiri, pAvA- akAlavarSa tathA. gaMgavaMzI, mArasiha purI Adi aise hI sthAna the| ina dvitIya ke nAma ullekhanIya haiN| ina sthAnoM se jaika kalA kI jo prabhUta zAsakoM ko jaina dharma kI ora pravRtta sAmagrI upalabdha huI hai usase patA karane kA zreya svanAmadhanya hemacandra, calatA hai ki jaina dharma ne apanI jinasena, guNabhadra; kundakunda Adi viziSTatA ke kAraNa bhAratIya loka jaina AcAryoM ko hai| rAjya-saMrakSaNa jIvana ko kitanA adhika prabhAvita prApta hone evaM vidvAna AcAryoM dvArA kara diyA thaa| jaina dharma kI ajasra dhArmika pracAra meM kriyAtmaka yoga dhArA uttara bhArata taka sImita nahIM dene para jaina sAhitya tathA kalA kI rahI, balki vaha bhArata ke anya bhAgoM bar3I unnati huii| madhyakAla meM prAyaH ko bhI AplAvita karatI rahI / madhya samasta bhArata meM jaina maMdiroM evaM bhAratameM gvAliyara, caMderI, sonAgiri pratimAoM kA nirmANa jArI rahA / khajurAhoM, ajayagar3ha, kuNDalapura, inameM se kucha to lalita kalA kI jaso, ahAra aura rAmaTeka evaM rAja- dRSTi se tathA tatkAlIna bhAratIya pUtAnA tathA mAlavAmeM candAkher3I, saMkRti kI vyAkhyA karane kI dRSTi AbU parvata, siddhavarakUTa tathA ujjaina se bar3I mahatvapUrNa kRtiyA~ hai| prasiddha jaina keMdra rahe haiN| isI prakAra madhyakAlIna jaina kalA meM alasaurASTra, gujarAta tathA bambaI pradeza karaNa kI mAtrA vizeSa milatI hai| meM giranAra, balabhI, zatrujaya, aNa- isa kAla kI devI-devatAoM kI pratihilavAr3A, elorA aura bAdAmI mAoM meM pradhAna mUrti ke cAroM ora tathA daNiNa meM belUra, zravaNavelagolA paricAraka gaNa tathA anya vividha tathA halevIDa Adi sthAnoM meM jaina alaMkaraNa bahulatA ke sAtha ukare sthApita, mUrtikalA tathA citrakalA milate haiN| tIrthaGkara mUrtiyoM meM unake eka dIrghakAlataka pravardhita hotI rhii| lAMchana bhI pAye jAte haiM, jisase yaha ___ bhArata ke aneka rAjavaMzoM ne bhI jAnane meM AsAnI hotI hai ki amuka jaina kalA kI unnati meM yoga diyaa| mUrti kisa tIrthaGkara kI hai| aneka gupta zAsakoM ke bAda cAlukya, rASTra- tIrthaGkara mUrtiyoM meM hindU devI-devatA kUTa, kalacuri, gaMga, kadamba, cola indra, kuvera, gaNapati, sarasvatI, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI* . lakSmI-Adi bhI milate haiN| madhya- saMgraha evaM prakAzana abhI taka nahIM kAlIna kucha jina pratimAoM meM prabhA- ho skaa| maMDala tathA chatra atyaMta sundaratA ke bhArata meM jaina kalA ke kendroM kI sAtha utkIrNa -ile haiN| madhyakAlIna saMkhyA bahuta bar3I hai / utara bhArata meM sarvatobhadrikA pratimAe~ bhI bar3I saMkhyA to aise prAcIna sthAna bahuta kama meM prApta huI hai| kuSANa evaM guptakA- mileMge jahAM jaina kalA ke avazeSa na lIna mUrtiyoM kI taraha madhyakAla meM milate hoN| mujhe uttara bhArata ke bhI abhilikhita tIrthaGkara mUrtiyAM bar3I aneka prAcIna sthAnoM ko dekhane kA saMkhyA meM milI hai| ina abhilekhoM avasara prApta huA hai, aura prAyaH ke dvArA tatkAlIna dhArmika sthiti sarvatra jaina kalA ko kucha na kucha para bahuta-kucha prakAza par3atA hai| saba kucha sAmAgro par3I milatI hai| madhyakAla ke bAda muslima zAsana hAla meM bijanaura jile ke 'pArasanAtha meM bhAratIya kalA kA jo hrAsa huA kilA' nAmaka sthAna meM mujhe yaha usase jaina kalA bhI achUtI na raha dekhakara Azcarya huA ki kaI mIla skii| uttara bhArata ke upayukta prAyaH vistRta isa araNya pradeza meM jaina sabhI kalAkendra barabAda ho gae aura kalA kRtiyAM bar3I saMkhyA meM bikharI kalA kA jo pravAha zatAbdiyoM se par3I haiN| buMdelakhaMDa tathA rAjasthAna calA A rahA thA vaha avaruddha ho ke kitane hI ilAkoM meM saikar3oM jaina gyaa| yadyapi pazcima tathA dakSiNa mUrtiyAM par3o mileNgii| aba AvazyabhArata meM isa kAla meM bhI sthApatya katA isa bAta kI hai ki deza ke evaM mUrtikalA jIvita raha sakI, paraMtu vibhinna bhAgoM meM bikharI huI isa usameM vaha sajIvatA tathA svAbhA- vizAla sAmAgrI ko zIghra surakSita vikatA na rahI jisake darzana hameM kiyA jAya, anyathA inameM se bahuta prArambhika yugoM meM milate haiM / pASaNa, se amUlya avazeSa naSTa ho jaaveNge| evaM dhAtu kI bahuta sI jaina mUrtiyAM jaina kalA kI kitanI hI sAmAgrI teharavIM zatI se lekara aThAravIM zatI abhI jamIna ke nIce dabI par3I hai| taka kI milI haiM, jinameM se aneka abhI taka hamAre yahA~ utkhanana kA abhilikhita bhI haiN| ina lekhoM meM kArya bahuta kama ho sakA hai aura prAyaH vikrama saMvat milatA hai tathA unameM bhI jaina dharma evaM kalA se saMbaMdAtAoM ke nAma, unake gotra, kula dhita sthAnoM para khudAI kA kAma to pravara Adi bhI milate haiN| ina lekhoM nAma mAtra ko hI huA hai / aba yaha meM kucha to prakAzita ho cuke haiM, para bahuta jarUrI hai ki mukhya sthAnoM para aise bahuta se abhilekha par3e haiM jinakA [zeSa bhAga 35veM pRSTha para Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI akhila vizva jaina mizana ke prathama adhivezana, indaura meM svIkRta hue prastAva ... prastAva saM0 1 jaina mizana kA yaha adhivezana zrI DA0 kAmatAprasAda jI jaina dvArA lagabhaga tIna varSa se deza aura videza se kiye gaye jaina siddhAntoM ke pracAra kI riporTa ko tathA Aya vyaya ke hisAba ko svIkAra karatA hai| prastAvaka : prakAzacandra jI ToriyA . sarva sammati se svIkRta samarthakra : mohanalAla jI jauharI - ha. riSabhadAsa rAMkA . 6-4-52 I0 prastAva saM02 jaina mizana kA yaha adhivezana prastAva karatA hai ki vartamAna samaya meM birodha, hiMsA aura anaitikatA se bar3hatI huI azAnti ko dUra karane ke liye sAre vizva meM ahiMsA, aparigraha aura anekAnta siddhAntoM kA adhikAdhika pracAra kiyA jAya, jaina janatA se nivedana karatA hai ki vaha ina siddhAnto apane jIvana meM utArate hue isa sampradAyika punIta kArya meM tana-mana-dhana se sahayoga pradAna kara mizana ke kAryakrama ko pragati deM aura saphala bnaayeN| prastAvaka, satyandharakumAra jI seTha sarva sammati se svIkRna samarthaka, mizrIlAla boharA ha0 riSabhadAsa rAMkA anumodaka, paM0 bhagavAnadAsa jI jaina 6-4-52 I0 prastAva saM03 ahiMsA saMskRta ke pracAra ke liye aura janatA meM sAMskRtika bhAvanAyeM jAgRta karane ke liye yaha Avazyaka hai ki aisI saMsthAyeM sthApita hoM jo jaina saMskRti ke vartamAna rUpa ke anukUla hoM aura jo pracAra meM pUrA-pUrA sahayoga de skeN| jisa sthAna ke mahAnubhava isa prakAra kI saMsthAyeM sthApita kareM mizana unake kArya meM pUrA sahayoga de| .. prastAvaka, paM0 sumeracanda zAstrI sarva sammati se svIkRta samarthaka, maMgaladAsa seTha ha0 riSabhadAsa rAMkA 6-4-52 I0 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA-vANI prastAva saM04 - deza aura videza ke logoM meM jaina dharma kI jijJAsA bar3ha rahI hai aura usakA ve adhyayana karanA cAhate haiM unheM kisa rUpa meM kisa prakAra se patra vyavahAra dvArA zikSA dI jAya isaliye yaha adhivezana nimnAMkita sajjanoM kI eka samiti niyukta karatI hai jo janavarI 1653 I0 ke prathama saptAha meM apanI riporTa peza karegI ki vaha zikSA krama amuka prakAra kA banAyA jAve / 1 zrI methyU maike iMgalaiMDa 2 ,, lothara veNDaila jarmanI 3 , ugrasena jI jaina dillI ,, kAmatAprasAda jo jaina alIgaMja . ,, nAnakacanda jI sAdhe rohataka 6 ,, riSabhadAsajI raaNkaa| vardhA ,, DA0 mUlacanda jI jaina indaura ,ramaNIra jI zAha bambaI 6 ,, jayabhagavAnajI jaina, eDavokeTa pAnIpata , pro0 anantaprasAda jI jaina paTanA ,, maMgaladAsa jI seTha . indaura ,, prakAza canda jI ToMgyA indaura 13 ,, mahAtmA bhagavAnadIna jI dillI 14 ,, pro0 zyAma siMha jI jaina lkhnuu| 15 ,, mohanalAla jI lUkar3a prastAvaka prakAzacandra ToMgyA samarthaka, satyandharakumAra jI seThI - -ha0 riSabhadAsa jI rAMkA sarva sammiya se svIkRta dinAMka 6-4-52 I0 prastAva saM05 jaina mizana ke kArya ke sucAru calAne ke liye isake vidhAna kI AvazyakatA hai ataH nimnalikhita mahAnubhAvoM kI eka samiti niyukta karatA hai jo cAra mAha meM vidhAna taiyAra karegA jise sadasyoM ke pAsa bheja kara svIkRta karAyA jAyagA navIna vidhAna svIkRta hone taka pahale ke anusAra jisa prakAra kArya ho rahA hai use yaha adhivezana mAnya karatA hai| 1 zrI jayabhagavAna jI pAnIpata 2 , kAmatA prasAda jI saMyojaka 3 ,, riSamadAsa jI rAMkA mour 9 " 02424 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * akhila vizva jaina mizana ke prathama adhivezana ke prastAva * 51 4 zrI ramaNIka lAla jI zAha 5 ,, gulAbacanda jI ToMgyA prastAvaka-nAthUlAla jI zAstrI sarva sammati se svIkRta samarthaka-zAntI bhAI jI ha0 riSabhadAsa jI rAMkA , mohanalAla jI dinAMka 6-4-52 prastAva saM06 mizana apane AgAmI progrAma ke liye do bAtoM ko adhika Avazyaka samajhatA hai| 1-videzoM meM eka mizana bhejane kI AvazkatA 2-uttama sAhitya ke liya presa kI sthApanA saM0 1 videzoM se nityaprati isa prakAra kA mAMga bar3hatI jA rahI hai, ki bhAratIya vidvAnoM ko ahiMsA dharma se pracAra ke liye bhejiye isaliye mizana Avazyaka samajhatA hai ki cAra mahAnubhAvoM kA eka mizana videza jAve jo pratyakSa meM vahA~ kI jAnakArI prApta kare aura jo videzI vidvAna ahiMsA kA pracAra kara rahe haiM unheM protsAhana de; aura ahiMsA pracAra ke liye kAryakrama nirdhArita kare, uttama sAhitya ke pracAra ke liye yaha Avazyaka hai ki mizana eka presa kI sthApanA kare jisameM TrekToM kA prakAzana aura patrikAoM kA prakAzana ho / binA presa ke mizana ke kArya kI vRddhi nahIM ho sakatI, isaliye zIghra hI eka presa kI sthApanA kI jAya / prastAvaka-ramaNIka bI0 zAha sarva sammati se svIkRta samarthaka-prakAzacanda TogiyA ha0 riSabhadAsa rAMkA 6-4-52 prastAva saM07 zrI bA0 ajitaprasAda jaina eDavokeTa pra0 saMpAdaka 'bAisa Apha ahiMsA' va 'jaina gajaTa', lakhanaU aura zrI seTha rAvajI nemacanda jI zAha solApura ke Akasmika svargabAsa para hArdika zoka pradarzita kara unake parivAra ke prati saMvedanA prakaTa kara unakI AtmA ko zAnti mizana cAhatA hai| ha0 riSabhadAsa jI saMkA dinAMka 6-4-52 isa prastAva ko sabane maunAvasthA meM khar3e hokara pArita kiyaa| . Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indaura-pravAsa ke saMsmaraNa (zrI kAmatA prasAda jaina) " zrI a0 vizva jaina mizana ko adhivezana karane ke liye ThIka haiN| kArya karate huye tIna varSa ho cuke the| terasa kA janmotsava manAkara hamAre sahayogI saMyojaka mitroM kA hara koI usameM sammilita ho sujhAva thA ki usakA eka adhivezana sakegA / indaura meM kaI sthAnoM kara liyA jAve, jisameM sabhI kArya ke bhAiyoM ne Age kA adhivezana kartAgaNa mileM aura samAja-netAoM apane-apane yahA~ karAne kI bhAvanA se parAmarza karake Age bddh'e| tada- prakaTa kii| unheM cAhiye ki ve 3-4 nusAra madhya prAnta ke utsAhI saMyo- mahIne pahale se apanA nimaMtraNa jaka zrI prakAzacandra jI ToMgyA ne yaha bheja deM, jisase adhivezana kA kAphI Ayojana juTA diyA / gata mahAvIra pracAra kiyA jA sake ! jayaMtI se do dina pahale tA06 va 7 pariSada ke jabalapura adhivezana apraila 52 ko indaura meM mizana kA ke pazcAt zArIrika sthiti kucha pahalA adhivezana aura ahiMsA sAMskR- aisI ho gaI ki bAhara pravAsa meM jAnA tika sammelana huaa| kintu hameM ruka gayA / isaliye indaura jAnA kheda isa bAta kA rahA ki hamAre eka samasyA thii| usa samaya jaba ki ve saMyojaka bhAI jo eka sammelana garmI Upara, ghara para koI dUsarA puruSa karane kI bAra-bAra preraNA kara nahIM aura roga ghusA huA ! phira bhI rahe the, usameM upasthita na ho, jAnA to thA hI ! kartavya pAlanA sake / kucha to dUrI ke kAraNa thaa| DaoN0 kAlI caraNa jI saksenA na Aye aura adhikAMza vIra jayaMtI bhI calane ko taiyAra ho gaye / hama kI bajaha se Ane meM asamartha rhe| donoM prAtaH ghara se cala diye aura ataH Age jo adhivezana kiyA jAve zAma ko mathurA pahu~ca gaye / vahAM se vaha vIra jayaMtI para na ho to sabase janatA eksapresa ravAnA hokara prAtaH acchA aura yadi suvidhA ke lihAja hote hote nAgadA jaMkazana pahu~ce / se vIra jayaMtI para ho to terasa ke jana sAdhAraNa kI suvidhA aura pazcAt caudasa, pUrNimA aura prati- ArAma ke liye yaha janatA-gAr3iyA~ padA ko rakkhA jAve | mizana ke. bahuta hI upayogI haiM / relave kAryakAlIna varSa ke yaha antima borDa inakI saMkhyA aura bar3hA de aura prArambhika dina haiM aura to ThIka hai / nAgadAke hote huye Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * indaura-pravAsa ke saMsmaraNa ke purU hama loga ujjaina pahu~ce aura gAr3I hindutva kI lAja nivAhI hai| bhArabadala kara dopahara ko indaura pahuMca tIya vIroM ne apane rakta se sIMca kara gye| mAlava bhUmi brajabhUmi se kucha isa dharatI kI svAdhInatA ko surakSita vilakSaNa hai aura pAMcAla kI bhUmi to rakhane kA prayAsa kiyaa| mAtR-bhUmi donoM se hI nirAlI hai| saubhAgya se . kI chAtI lAla to huI para vaha itanI mujhe pA~cAla bhUmi kA AvAsa milA vikala bhI huI ki vidIrNa ho rahI hai / tIrthaGkara vimala zrI pAvana janma- hai-Aja bhI usameM darAreM par3e to bhami aura tapobhUmi kI chAyA me Azcaye kyA ? para ujjaina ke pAsa rahanA sukhada aura pUtakara hai / yahA~ pAsa usakA saundarya kucha aura hI ho kI bhUmi harI bharI hai-AmravATi- jAtA hai| usake pAsa meM nadI jo kAyeM usameM aisI phaba rahIM haiM jaise bahatI hai aura vaha vikramAditya kI tAbIja meM panne jar3e hoN| cAra-cAra lIlAbhUmi bhI hai ! musalamAnoM ke pA~ca-pA~ca mIla kI dUrI para yahA~ Ane ke bAda taka vahA~ jaina zramaNoM gA~va base huye haiN| nadiyA~ bahatI haiM kA kendra bhI rahA hai ! Age indaura aura nahareM calatI haiN| kintu mathurA ahilyA vAI kI pavitra nagarI hai kI ora bar3hane para yaha bAteM badalane aura sundara bhI; kintu use yUropIya lagatI haiN| gAMva bhI itane najadIka bhautika vAda ke viSaile nAga ne Dasa base nahIM milate aura AmravATikAoM liyA hai| miloM kI cimaniyoM se kA sthAna karIlake vRkSa le lete haiN| nikale hue dhuye ke kAle bAdaloM ne bhami bhI kucha rUpa badale huye milatI. usa para apanI chAyA DAla rakkhI hai| kintu nAgadA se 1-2 sTezana hai| mujhe to aisA lagA ki isake pahale jo A~kha khulI aura rela kI kAraNa vahA~ ke sAmAjika jIvana khir3akI se bAhara jhAMkA to mAlava meM viSamatA adhika hai| kAza merI bhUmi kI chaTA hI nirAlI thI-AMkhoM yaha dhAraNA galata ho / vahA~ mujhe eka ke sAmane eka vizAla maidAna phailA nara ratna milA / vaha mila eriyA ke hA thA, jisase dUra kSitija meM eka caurAhe para pAnoM kI dukAna karatA viMdhya kI pahAr3iyoM kI eka lar3a hai| sIdhA-saccA jainI hai| satyapraharI-sI khar3I huI bhAsatI thii| hisA-aparigraha ko usane mUrtamAna dharatI kA raMga kucha lAla thA aura banAyA hai-usake caritra kA prabhAva usakI chAtI meM darAreM bar3I huI thiiN| logoM para par3atA hai, kyoMki vaha vrata karIla kI jhAr3iyoM nahIM thIM-jahA~ pAlane meM dRr3ha hai| apane niyama se tahA~ ekkA dukkA per3a khar3e the| adhika mUlya ke pAna vaha nahIM becegA mana ne socA, mAlava ne anta taka cAhe eka pAna ke lAkha Take koI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 * ahiMsA-vANI kyoM na de ? Aja kI viSamatA isa rAta ke gyAraha baje taka rahe ?' vaha prakAra vrataniyamoM kA pAlana karane hamAre tAra ko ThIka na samajhe, yaha se hI dUra ho sakatI hai usakA pari- acchA huA ! dikhAvaTI bAteM caya mujhe eka ajaina vandhu se milaa| jitanI kama hoM utanA acchA hI hai| . indaura sTezana para hama pahu~ce to bhAI Izvaracanda jI bhI A gye| cAroM ora dekhA-kautUhala se aura ve eka sevA-bhAvI yuvaka haiM-udIyajijJAsA se bhii| mAthA ThanakA ki mAna; unakA ucca nirmala bhaviSya kyA mizana kendra meM sevA dharma kA unake vyaktitva meM se jhA~ka rahA hai| mUlya nahIM AMkA hai ? yaha bAta hamAre DA~0 sA0 ina yuvakoM kI dimAga meM yoM aura AI ki sAtha meM lagana aura kAryatatparatA se prabhAvita DaoN0 sA0 the, jo jainadharma kI ora huye-vizeSatayA prakAzacaMda jI kI AkRSTa huye haiN| socA, na jAne saMlagnatA unako moha letI thii| vaha vaha kyA samajhege ? tAMgAvAlA bAra-bAra kahate, 'lar3akA bahuta lagana dIta vAriyA le gayA, paraMtu hameM jJAna kA aura utsAhI hai|' / na thA ki kahA~ utareM? kintu bhAI DaoN0 harisatya bhaTTAcaye bhAraprakAzacaMda jI kI sUjha ne hamArI tIya darzana zAstra ke udbhaTa vidvAna kaThinAI hala kara dii| mizana kI haiN| jainadarzana para unhoMka eka do svAgata samiti kA sAinaborDa apanI pustakeM bhI likhIM haiN| unase sAkSadukAna para lagA rakhA thaa| use dekha tkAra bhI yahA~ huaa| unameM kriyA kara hama ThIka ThikAne pahu~ca gye| kAMDa kI niSThA aba bhI hai| vaha prakAza jI hI pahale mile-milanA hamase pahale A gaye the| unhoMne bhI vahI cAhiye the| unake pitA jI AcArya prabhAcaMdra jI ke 'sUtra graMtha' to prema kI mUtiM mAlUma huye-tIna kA anuvAda a~grejI meM kiyA hai, dina taka unhoMne jisa vAtsalya aura jo prakAzita hone ko hai| zravaNake AtmIyatA kA paricaya diyA vaha lagola ke gata mahAmastakAbhiSekounhIM ke anurUpa thaa| vahIM vidvadvarya tsava (san 1640) ke uparAnta yahA~ paM0 nAthUlAla jI zAstrI bhI maujUda hI hameM samAja ke purAne aura sacce the ! bilkula sIdhe sAde, maiM to kAryakartA seTha mUlacaMda kisanalAla jI unako jaldI pahicAna bhI na paayaa| kApar3iyA ke darzana bhI huye| milate unheM mathurA saMgha ke zivira meM dekhA hI vAtsalya umar3a AyA aura hama thaa| bhAI prakAzacaMda jI bole, 'Apa eka dUsare ke gale lage hue the| unake kala zAma nahIM Aye ? sTezana para sAtha ciM0 DAhyAbhAI aura unakI hama saba loga ApakI pratIkSA meM bahU tathA bebI bAlaka bhI thaa| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * indaura-pravAsa ke saMsmaraNa * 55 dUsare dina hama logoM ne sTezana jJAna-goSTi meM jaba Apa se karma jAkara zraddheya rA~kAjI aura DaoN0 siddhAMta para prakAza DAlane ko kahA nAga kA svAgata kiyA donoM hI gayA to Apako kucha aTapaTA usI Trena se Aye the / rAMkA jI lagA-bole 'itihAsa ke vidvAna se bahuta hI saubhya aura nirmalasvabhAva se siddhAMta kI bAta kA kyA vAstA ? ke jaMce / unako ruci nivRtiparaka kintu jaba Apane isa viSaya para hai-jIvana ke anubhava meM vaha gahare apanI hAsyarasa se chalachalAtI paiThe haiM -unakI sUjhabUjha sulajhI haI vANI kA prayoga kiyA to sabhI hai| isI kAraNa jamanAlAla jI jaise loga cekita aura prasanna ho gaye / yuvaka unako ghere rahate haiN| pahale itihAsa kI rIti se hI unhoMne guruoM ke sAtha ziSya maMDalI calA karma siddhAMta kA vyavahArika rUpa karatI thii| rA~kAjI ne usakA spaSTa kara diyaa| yaha jJAna-goSTi AbhAsa apanI goSThi se karA bar3I hI manoraMjaka aura zikSAprada diyaa| sabhI sevA-bhAvI aura rahI-indaura ke kucha ajaina vidvAn jijJAsu the aura kucha karane kI lAlasA jaise pro0 paTavarddhana Adi isameM rakhate the| jamanAlAla jI ke mukha sammilita hue the| para mIThI muskAna unake hRdaya kI jaba jJAna goSTi ho rahI thI tabhI miThAsa kA AbhAsa karAtI thI aura DaoN0 pheliksa vailyo (Dr. Felix unakI ugratA yuga kI pratIka bana Valyi) bhI A gaye / vaha maitrI ko rahI thii| sAtha meM bhAI phakIracaMda pratimA hI bhAse! Ate hI unhoMne pUchA bhI the| aura DA~0 nAga kI saralatA ki 'mere mitra DA~0 bUlacaMda bhI yahA~ haiM to Azcarya meM DAlanevAlI thii| yA nahIM ! aura phira vaha sabase aise antarrASTrIya khyAti kA vaha udbhaTa ghulamila gaye jaise apane hI hoN| vidvAna jise kala hI rASTrapati ne videzI gorA hone para bhI unake sAtha saMsada kA sadasya ghoSita kiyA, parAye jaisA vyavahAra nahIM kiyA gayA kevala sAdhAraNa-sI veSabhUSA-kur3atA, hamArI udAratA kA prabhAva una ke cAdara aura dhotI meM Age AyA! hRdayapaTala para hamezA ke liye aGkita unake mukhakI pratibhA unake pANDi- ho gayA hai| zrImAn vayovRddha seTha tya ko mukharita kara rahI thI, vaha sara hukumacaMda jI se bhI Apane jJAnabAta-bAta meM praur3ha hAsa kA paricaya caracA kI aura pUchA ki 'jaba taka dete the-bar3e hI khuza mijAja hai baccoM ko sAMpa se Dase jAne kI vaha / unake bhASaNa meM bhI hAsya kA azaMkA ho aura sAMpa ko mArane se puTa logoM kA mana moha letA hai| hI vaha Tala sakatI ho, to hama kyA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA-vANI kareM ? seTha jI jaina ahiMsA kA vaijJA- bhI ho, eka mehamAna se adhika koI nika svarUpa batAte hue kahA ki aura sambandha unakA mizana se nahIM 'gRhastha saMkalpa karake hiMsA nahIM hai / ataH samAja unako mizana kregaa| AraMbhI, udyogI aura virodhI kA kAryakartA samajhane kA bhrama na hiMsA ke doSa se vaha baca nahIM kre| alabattA mizana yadi kahIM sakatA; paraMtu inameM bhI usakA bhAva para kendra khola sakA to vaha DA~0 ahiMsA paraka rahatA hai| hamArA bhAva velyI kI vidvattA se lAbha avazya baccoM kI rakSA karanA hai-sAMpa ko utthaavegaa| mAranA nhiiN| ataH hameM bacce ke sara seTha hukumacaMda jI kA jIvana prANoM ko rakSA hara taraha karanA nivRttimaya ho rahA hai| jaba hama ucita haiN| presaripoTaroM ke sammelana unase kApar3iyA jI ke sAtha mile, meM bhI Apane bhAratIya presa ko cetA- taba vaha zAstra pravacana karake lauTa vanI dete huye kahA ki 'use videzI rahe the| ApakA sArA samaya dharmapresa kI nakala nahIM karanA caahiye| dhyAna meM bItatA hai| Apa kI sarausakA Adarza to satya aura ahiMsA latA aura vAtsalya vyakti ke hRdaya paraka honA cAhiye / use 'saundarya meM ghusa jAtA hai / Apane mizana ke pratiyogitA' jaisI khabara ko mahatva pracArakArya ko sunakara sarAhanA kii| nahIM denA cAhiye-vaha bhAratIya Apake suputra bhaiyyA jI zrI rAjasaMskRti ke viruddha hai| bhAratIya presa kumArasiMha jI ko namratA-vinayako to apane Adarza se loka ko vAtsalyAdi guNa Apase uttarAdhikAra cakita kara denA cAhiye / " jainadharma meM mile haiN| hama gaye to Apa bAhara para DA~ vailyI ke bahuta hI sulajhe hue Akara hama saba ko le gaye aura premavicAra haiN| anya yUropIya vidvAnoM pUrvaka vArtAlApa karate rhe| samaya kI taraha Apa bhI jainadharma ko hI kI viSamatA ke kAraNa Apa mizana bhArata kA Adi dharma mAnate aura ke kArya ko, icchA hote hue bhI ghoSita karate haiN| mizana ko vaha abhI apane hAtha meM nahIM le sake haiN| apanI sevAyeM dene ko taiyAra haiN| phira bhI Apa mizana ke saMrakSaka bane indaura ke pazcAt unhoMne bambaI, haiN| bhaviSya meM mizana ke kArya ko haidarAbAda, sikandarAbAda aura beMga- Age bar3hAne meM Apa se pUrA sahayoga lora meM kaI bhASaNa jainadharma para diye milegA, yaha hameM pUrNa vizvAsa haiM ! aura logoM ko mizana kA paricaya Apa ke suputra bhI Apake samAna hI kraayaa| vaha beMgalora meM jaina kendra vAtsalya bhAvI haiN| prItibhoja meM Apa kholane ke liye lAlAyita haiN| jI saba loga jisa prema bhAva se Adara Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * indaura-pravAsa ke saMsmaraNa * satkAra meM vyasta the, vaha batAtA ke zIza mahala meM jahA~ hama loga thA ki Apa hamAre apane hI haiM ! Thahare the, vahA~ se pAsa meM hI unakA ___ mizana kI aMtaraGga kameTI meM zIze kA mandira apUrva darzanIya hai| sadasyoM aura pratinidhiyoM kA utsAha mArabAr3I paMcAlayatI mandira meM hameM apUrva thaa| sabake hRdayoM meM dharma- tapodhana paramapUjya AcArya abhipracAra kI punIta bhAvanA hilore le nandana sAgara jI ke darzana pAne kA rahI thii| sAtha hI unameM apane utsAha saubhAgya milA / ApakA teja aura ko naye naye prastAvoM ko Age zAntamudrA mana para anAyAsa hI lAkara vyakta karane kI hor3a-sI laga bItarAgatA kI chApa lagA rahI thii| rahI thii| kadAcit prastAvoM ke sthAna Apane AzIrvAda diyA aura mizana para vaha pracAra karane kA utsAha vyakta ' ke pracAra kArya ko sarAhA / kheda hai karate aura svayaM ahiMsaka jIvana ko ki icchA hote hue bhI, hama Apake uttarottara bar3hAcar3hA kara vitAne kI upadezAmRta kA pAna na kara sake ! . kSamatA to jyAdA acchA rahatA! saitavAla jaina kolonI meM mahAyahAM hame ujjaina ke bhAiyoM ke darzana rASTrIya jaina yuvakoM kA utsAha sraahhuye| zrI paM0 satyaMdhara kumAra jI nIya hai / Apa logoM ne hindI padya seThI ne hamArA saba se paricaya meM kIrtana ke DhaMga se jaina gaurava kraayaa| seThI jI utsAha kI mUrti gAthAoM kA saMkalana kiyA hai, jinheM haiM aura kArya paTu bhI ! yahI hameM manda- bArI bArI se ve gAte haiN| janatA saura ke zrI paM.bhagavAna dAsa jI ke para prabhAva DAlane ke liye unakI dazana huye / aura bhI bahuta se bhAI yaha zailI upAdeya hai| mile parantu indaura ke bhAiyoM se saraseTha jI sA0 ko pAramArthika icchA hote bhI hama mila na pAye- saMsthAyeM sucAru rIti se cala rahI khAsakara zrI mittala jI se ! mittala. haiN| hamane cAhA thA ki borDiGga hAusa jI sva0rA0 je0 ela0 jainITrasTa ke ke chAtroM se samparka sthiApita kareM; TrasTI haiM aura zrImAn seTha lAlacaMda kintu jaba hama vahA~ pahu~ce to chuTTI jI seThI ke sAtha usake kArya ko ke kAraNa chAtragaNa upasthita na the| Age bar3hA rahe haiN| mizana ke kArya meM vahA~ hameM vayovRddha paM0 amolaka caMda Apa sakriya bhAga-TrasTa se sahAyatA jI ke darzana huye / Apa samAja ke dekara-lerahe haiN| mizana isake lie purAne kAryakartA haiM-mahAsabhA meM zrApa kA AbhArI hai| Apa varSoM padAdhikArI rahe haiN| Apa -- indaura ke jaina mandira vizAla, se chAtroM ke naitikastara aura dharmabhAva suMdara aura nirmala haiN| saraseTha jI ko uThAne ke viSaya meM caracA huii| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI * mArane kahA ki z2amAne ne chAtroM meM lekhoM ko par3hakara Apane unakI aisI tarkabuddhi jAgRta kI hai ki pratilipiyA~ taiyAra kara rakkhIM haiN| unake lie naye DhaMga kA sAhitya zivajI kI eka mUrti bilkula jaina sirajA jAye to bhale hI ve prabhAvita tIrthaGkara kI mudrA meM banAI gaI hai| hoN| mizana kA dhyAna usa ora hai! Apase milakara hameM bar3I prasannatA khule adhivezana kAphI saphala huI / DaoN0 velyI ko Apane mUrtiyoM rhe| jaina aura ajaina janatA paryApta kA mahatva bar3e acche DhaMga se btaayaa| siMkhyA meM upasthita hotI thii| vizva- kintu eka bAta dekhakara hameM dukha zAMti kA jo prastAva svIkRta huA, huA ki saMgrahAlaya kA sthAna bahuta 'usakI gUMja bhArata ke bAhara jaramanI hI saMkucita hai-kucha mUrtiyAM to igalaiMDa Adi dezoM ke presa meM rhii| khule meM par3I huI hai / zAsana kA yahAM hameM madhya prAnta ke pramukha rAja kartavya hai ki zIghra hI eka nayA mantrI zrI mizrI lAla jI gaMgavAla bhavana saMgrahAlaya ke lie nirmANa darzana haye / Apa bahata hI sarala karAye / sAtha hI eka phoTo grAphara aura milanasAra hai| prabhutA kI gaMdha bhI rakhe / jAnatA ko satpreraNA dene bhI Apa meM nahIM hai-sevAbhAvI haiM kA yaha sAdhana hai-usakI ora 'aap| Apa ke kara kamaloM dvArA upekSA nahIM honA caahiye| adhivezana kA . udghATana kiyA indaura meM hamAre sAtha digambaragayA thaa| zvetAmbara-sthAnakavAsI-terahapaMthI adhivezana meM hameM ma0 bhA0 Adi sabhI jainI sahayoga de rahe the| purAtatva vibhAga ke upAdhyakSa aura seTha maMgaladAsa jI Adi kA utsAha indaura saMgrahAlaya ke kyUreTara zrI ullekhanIya hai| Aja hama milakara DaoN0 harihara jI trivedI ke darzana hI Age bar3ha sakate haiN| huye / Apa ziSTAcAra aura prema kI vahAM hamane yaha bhI anubhava mUrti haiN| dUsare dina chuTTI hote huye kiyA ki hamAre yahA~ acche vaktAoM bhI Apane hameM saMgrahAlaya dikhAne kI kI kamI hai / ratalAma, maMdasaura, kRpA kI ! saMgrahAlaya meM mAlava kI bhusAvala, khaMDavA Adi ke bhAI amUlya prAcIna kIrtiyA~ ekatrita cAhate the ki hama unheM vIra jayaMtI kI gaI haiM aura unakA cayana krama utsava ke liye vaktA deM ; parantu itane aura paricaya DaoN0 sA0 kI vidvatA vaktA nahIM the jo saba sthAnoM ko 'aura sUjhabUjha ko pada pada para batA bheje jAte / phira bhI ratalAma, khaMDavA, rahA hai| Apa nirantara unapara bhusAvala Adi sthAnoM para vidvAna anveSaNa karate rahate haiM, kaI zilA pahuMce the| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * indaura-pravAsa ke saMsmaraNa * 54 adhivezana meM koI apIla phaMDa kI rathayAtrAoM meM hama loga sammike liye nahIM kI gaI / vayovRddha kApa- lita huye| DaoN0 vailyI ko hAthI para r3iyA jIne kaI daphA yaha sujhAva baiThA diyA thA, jisase saba loga rakhA ki apIla kI jAve, parantu use dekhate the| sthAnIya kAryakartA ne usakA bhAra indaura ke saba bhAiyoM se vidA apane Upara le liyA / ataH aba hokara hama pro0 zyAmasiMha jI, DaoN. unakA kartavya hai ki ve mizana ko saksenA aura paM0 sumeracandra jI ke arthasaMkaTa se mukta karane kA udyoga sAtha ujjaina hote huye vApasa ghara kreN| __Aye / ujjaina meM DaoN0 nAga kA sAra ___ indaura meM seTha kalyANamala jI garbhita bhASaNa huaa| hama aura DaoN. ke uttarAdhikAriyoM dvArA cAlita saksenA bhI bole the / ujjaina ke mAnTessarI DhaGga kA vidyAlaya anUThA bhAiyoM kA Agraha thA ki hama ThahareM; hai| ise dekhakara hama saba ko prasannatA kintu hama Thahara na ske| isake lie huI aura hama logoM ne seTha jI kI vaha hameM kSamA kreNge| isa prakAra sUjha kI prazaMsA kii| vIra jayaMtI hamArA yaha pravAsa sukhada rahA! ahiMsA (racayitA-zrI mahendra sAgara jaina, pracaNDiyA, 'madhukara', bI0 e0, sAhityAlaMkAra) hiMsaka krUra kucAlI manuSyoM ko, prema kA zAnti se paMtha dikhaatii|. . pIDita-prANiyoM ko bar3e prema se, pATha sudhIratA kA sikhlaatii| ho na prasanna kabhI sukha meM dukha meM, dukhI honA kabhI na batAtI // pAvana mAnava Atama jJAna ke hetu, manuSyoM ke citta curaatii|| bhISaNa krodha kI poMDa tI agni ko, zAnti kA Azava detI ahiNsaa| mAna se lipta manuSya ko nitya, su-jJAna kA bhAna karAtI ahiNsaa| loma ke bandhana ko nizi-vAsara, pATha alobha kA detI ahiMsA // mAyA se yukta a~dhere ko zIghra, prabhAkara-sA hara letI ahiNsaa-||ttuutte hue ura tAroM ko moda. se, jor3ane ke anukUla ahisA / / khinnatA lAtI sadA hai vipannatA, hai isake pratikUla. (ahiMsA / / prema kA paMtha payAna ke yogya, batAtI miTAtI hai zUla ahisaa|| 'jInA jilAnA sabhI ko yahA~', sikhalAtI sadA yaha maMtra ahiNsaaH|| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM namaH siddhebhyaH riporTa tRtIya varSa zrI akhila vizva jaina mizana / (ahiMsA pracAra saMgha) ... maMgala-bhAvanA kavali-paeNato-dhammo maMgalaM / kevali-paeNato-dhammo saraNaM pavajAmi !' 'sAre hI deza dhAreM jinavara vRSa ko jo sadA saukhyakArI !' 1. jaina mizana kyA hai ? ke sabhI dezoM aura logoM se hameM mAnava sAmAjika prANI hai / sambandha sthApita karanA par3atA hai| isaliye vaha loka ke jIvoM ke sAtha yuddha hote haiM dUra-dUra yUrupa meM athavA pArasparika vyavahAra sambandha sthA- sudUra pUrva meM, parantu unake prabhAva se pita karatA hai| jainAcAryoM ne hama achUte nahIM rahate ! idhara aMgrejoM 'parasparopagRho jIvAnAM' sUtra dvArA ke zAsana meM rahakara hama apane-pana isa satya ko hI ghoSita kiyA hai| ko bahuta kucha bhUla gae haiN| hamArI dainika jIvana meM mAnava ko na kevala bheSabhUSA aura AcAra-vicAra evaM mAnava kI balki pazu jIvoM kI bhI zikSA-dIkSA pAzcAtya sabhyatA ke raMga sahAyatA lenI par3atI hai / apane meM raMga gae haiN| usa sabhyatA ke raMga par3osI se to hamArA nikaTa kA meM jo hiMsA se otaprota hai jisakA sambandha hotA hI hai, parantu ajJAta patha pradarzana khUna kI pyAsI raNacaMDI bhAva se hamArA sambandha sAta samudra kara rahI hai !: kintu Aja pAzcAtya pAra ke una gore aura kAle logoM se loka isa hiMsA se ghabar3A gayA hai, bhI hotA hai jo hamAre liye dainika usakI AtmA kAMpa uThI hai| vahA~ ke jIvana kI aneka vastuyeM banAkara zAsaka nahIM, balki janatA zAnti bhejate aura apane lie maMgAte haiN| cAhatI hai / vaha bhArata kI ora AzA ataeva hama apane dainika jIvana ke bhare netroM se dekha rahI hai| hamArA samparkoM meM na kevala apane hI samudAya kartavya ho jAtA hai ki hama apanI ke logoM ke samparka meM Ate haiM, balki 'AtmA' ko pAne ke liye aura loka Aja vijJAna ke isa yuga meM vizva ko zAnti kA mArga batAne ke liye Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * riporTa tRtIya varSa zrI akhila vizva jaina mizana * 61 sacce jJAna kA arjana aura prasAra 2. hamArA pracArakArya sArvabhaumika loka meM kreN| loka ko bhautikavAda aura ke aMdhakUpa se nikAla kara adhyAtmavAda ke sukha-samatAmaI prakAza meM le isa prakAra mizana kA uddezya spaSTa AveM / svayaM namUnA banakara dikhaaveN| hai| vaha samyajJAna kA pracAra karake hama nityaprati bhAvanA karate haiM ki loka meM adhyAtmavAda ko sirajanA 'sAre hI deza dhAreM jinavara vRSa ko cAhatA hai, kyoMki mAnava jaba taka jo sadA saukhyakArI !' isa bhAvanA vastu tatva ko nahIM jAnegA taba taka ko mUrtamAna banAne ke liye hI isa vaha sukhI nahIM ho sakatA ! vizvajaina mizana kA janma huA hai ! baMdhutva kI punIta bhAvanA usake bhItara 1648 meM iMgalainDa ke do aMgreja tabhI jAgRta hogI jaba vaha jAnegA baMdhuoM ne likhA ki Aja yUropa kI ki vaha zarIra se bhinna caitanyarUpa bhautikavAdI sabhyatA kA divAlA paramaprabhU paramAtmA hai| sukha usake nikala cukA hai-loga sukha aura bhItara maujUda hai-duniyA~ kI bAharI zAnti pAne ke liye chaTapaTA rahe haiM! cIjeM use sukhI nahIM banA sktii| jaina siddhAnta hI unako sukha aura kevala roTI kapar3A ke prazna hI usakI zAnti de sakatA hai; Apa eka jaina samasyA nahIM hai| usakI sabase bar3I gurU ko yahA~ bhejiye aura jaina samasyA to usakA vaha ajJAnabhAva sAhitya kA prasAra kIjie tadanusAra hai jisane mAnava ko dAnava banA diyA 'zrI a0 vizva ahisA pracAra saMgha' / hai aura vaha svArtha meM aMdhA hokara athavA 'dI varlDa jaina mizana' kI saMgraha karane para tulA huA haisthApanA kI gaI ! mahAn santa pUjya asaMtoSa kI bhaTTI meM vaha jala rahA varNI jI ne jaba aMgreja baMdhuoM ke hai / Arthika viSamatA ko vaha bAharI patroM ko sunA to unakA hRdaya dayAdra upAyoM dvArA dUra karanA cAhatA hai| ho gayA ! yahA~ taka ki vaha svayaM kintu samasyAyeM sulajhatI nahIMvidezoM meM ahiMsA kA pracAra karane ulajhatI jA rahI haiM! kAraNa spaSTa ke liye taiyAra ho gaye ! kintu samAja hai; mAnava kA hRdaya to kaluSita hai| ne unakI isa bhAvukatA kA Adara saMyuktarASTra saMgha meM sabhI rASTroM ko karanA apanA kartavya nahIM mAnA! pratinidhitva taka prApta nahIM hai| aba kAza, Aja jaina darzana ke divAkara sociye, zAnti kI sthApanA kaise bairisTara campatarAya jI athavA ho ? Aja ahiMsA aura anekAnta dharmabhUSaNa bra. zItata prasAda jI ke acUka siddhAntoM dvArA hameM mAnava 'jIvita hote! ke ajJAna kI dhajjiyA~ ur3Akara Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-vANI 62 usakA hRdaya parivartana karanA hai| jaina mizana kA janma isIliye huA hai / vaha jIvamaya ke sArvabhaumika AtmakalyANa kA sAdhana loka meM phailAnA cAhatA hai - saMkucita sAmpradAyikatA kA usase koI sambandha nahIM hai| tIrthaGkara bha0 mahAvIra kA Adarza usake sammukha hai loka ke kisI bhI vizva vidyAlaya meM ahiMsA kA pATha nahIM par3hAyA jAtA ! mizana lar3akhar3AtI duniyA~ ko ahiMsA kA pATha par3hAkara usake astitva ko sudRr3ha banAne meM saMlagna hai / 3. yaha svarNa avasara hai / Apa pUcheMge ki kyA loka adhyAtmavAda kI bAta sunane ke liye taiyAra bhI hai ? kevala maike aura TAlboTa kA likhanA hI paryApta nahIM ? isa zaMkA ke uttara meM hameM apanA siddhAMta yAda AtA hai jisameM kahA hai ki narakoM kI pIr3A kA cintavana bhI mAnava ko satya ke darzana karAne meM kAraNabhUta hotA hai / yUrupa ke bhautikavAda ne vahA~ ke jIvana ko dukhI banA diyA hai - yaha Aja sArA loka jAnatA hai / ataH saMtRsta loka yadi adhyAtmavAda (Spiritual Progress) kI ora Rju hove to yaha svAbhAvika hai / yahA~ kevala eka udAharaNa paryApta hai / amerikA meM bairisTara campatarAya jI san 1933 meM gaye the aura unhoMne Congress of world faiths vizvadharmasammelana meM kaI bhASaNa diye the, jinake dvArA unhoMne siddha kiyA thA ki bAibila ko zabdArtha meM nahIM par3hanA cAhiye, balki usake rahasya ko samajhanA cAhiye / unhoMne batAyA ki pratyeka jIvAtmA mUla rUpa meM paramAtmasvarUpa hai / isIliye bAibila meM paramAtmA kA eka nAma 'TAM' bhI hai aura usameM hiMsA kI zikSA bhI zrotaprota hai / unake pazcAt amerikA meM unakI ziSyA zrImatI klInasmitha ne School of Jain Doctrines bhI cAlU rakkhA thA / vaha skUla yadyapi adhika samaya taka na cala sakA, kyoMki bhArata se kisI ne unake utsAha ko nahIM bar3hAyA / phira bhI isakA suphala yaha avazya huA ki vahA~ "I Am " Movement nAmaka eka saMsthA ko janma diyA gayA, jisakI zAkhAyeM Aja sAre saMsAra meM haiM / misez2a klInasmitha likhatI haiM ki usake sadasyoM kI saMkhyA lagabhaga tIna karor3a hai / unakA vizvAsa hai ki vaha svayaM paramAtmarUpa haiM / evaM pratyeka prANI meM Atmonnati karake paramAtmadazAko prApta karane kI kti maujUda hai / ataH hama sabako premapUrvaka rahanA ucita hai / yaha loga mAMsa-madirA, aMDe-murgI nahIM khAte ! inhoMne AtmadhyAna karane ke naye naye sAdhana bhI nikAle haiM / kahane kA tAtparya yaha ki videzoM meM satya kI khoja naisargika rUpa meM ho rahI haiM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke riporTa tRtIya varSa zrI akhila vizva jaina mizana * 63 aura unase AdAna pradAna kA samparka meM DhU~Dhane meM zAyada hI isa dharmaniSThA sthApita karake hama apane dharma kI kA koI vyakti mile / ataH usa mahattA aura gaurava sthApita kara sakate samaya-pratyeka hRdaya meM jJAna kI haiN| yaha suvarNa avasara hai| jyoti jagA denA ucita hai; usake 4. ahiMsA pracAra Avazyaka hai| prakAza meM vaha mamukSa apanA dainika isa yaga ke liye ahiMsA rAma- jIvana svayaM nirmANa kregaa| Aja vANa hai aura usakA pracAra kiyA pratyeka rASTra naye jIvana kI ora bar3ha jAnA Avazyaka hai| prAraMbha meM hI rahA hai| naI naI yojanAyeM cala rahI pUnA ke jaina seTha zrI dharajI bhAI hai| isa avasara para hamArA kartavya jIvana mi0 maikke se milane brAhaTana yaha hai ki hama samyaka jJAna kA gaye aura unake sAtha rahakara unhoMne prasAra kreN| bhArata meM bhI nava nirmANa TrekTa bAMTakara pracAra kiyaa| maikke ho rahA hai| kintu hamArA rASTra gAMdhI sA0 ke dharmabhAva aura caritra pAlana se jI kI zikSA ko bhUla gayA haivaha prabhAvita huye aura unhoMne landana audyogI karaNa ke pIche pAgala hokara meM jaina kAnphreMsa kA Ayojana kiyA pazcima kI nakala kara rahA hai| yaha thA; kintu durbhAgyavaza kAnphreMsa ke sthiti bhayaMkara ho sakatI hai / hameM do dina pahale hI unakA landana ke bhautikatA kI bhAMti extreme meM aspatAla meM svargavAsa ho gyaa| nahIM phaMsanA hai aura nahIM hI adhyAunake atirikta dillI ke zrI yugula tmavAda meM hI mahaba ho jAnA hai| hameM kizorajI, sUrata ke zrI je0 TI0 to Adarza gRhastha rUpa meM apane nAgamodI Adi jana bandhugaNa jo videza rikoM ko dekhanA hai| barmA aura laMkA gae vaha ina nava dIkSita jaina baMdhuoM kI sarakAroM ne apane yahA~ dharma kI se mile haiM aura ve saba unake dharma- zikSA kI vyavasthA kI hai| bhArata meM bhAva kI prazaMsA karate haiN| svaMya hamAre bhI zikSA praNAlI badalane kI AvarasvAgatAdhyakSa mahodaya zrImAn seTha yakatA hai| gAMdhIjI ke ahiMsAvAda rAjakumArasiMha jI vayovRddha jainabaMdhu ko jo unhoMne jaima kadhi rAyacandra havaMTa verana sA0 se milakara Aye jI se pAyA, Aja hamAre deza ko haiN| DaoN0 TAlvoTa to itane prabhAvita atyAvazyaka hai| ataH hameM ahiMsA hai ki unhoMne elopaithika DAkTarI- dharma kA pracAra videzoM ke sAtha-sAtha davA denA hI apane rogiyoM ko baMda "bhArata meM bhI karanA ucita hai| jaina kara diyA hai| vaha prAkRtika cikitsA mizana apane deza ko bhulA nahIM ke sahAre apane adhyAtmavala se sakatI / Apa dekheMge ki usake dvArA rogiyoM ko acchA karate haiN| jainoM bhArata meM bhI pracAra kiyA gayA hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ahiMsA-vANI * 5. pracAra sAdhana zrAvastI, zravaNabelgola, AyikA, - mizana ne pracAra ke Adhunika jainIjma aiMDa varlDa prA~valemsa jaise bar3e pustakAkAra TrekTa bhI haiN| prAyaH sAdhanoM kA upayoga kiyA hai| presa, sabhI TrekTa samApta ho cuke haiN| ataH pleTaphArma, aura reDiyo ke dvArA pracAra kA udyoga kiyA gayA hai| unako phira se chapAne kI AvazyakatA hai| hama lekhakoM aura dAtAroM ke mizana pracAra kI vizeSatA yaha rahI AbhArI hai| hai ki vaha avaitanika sevAbhAvI kAryakartAoM dvArA kiyA gayA haiN| isa Age bar3e-bar3e graMtha prakAzita zailI se hameM kaI eka utsAhI naye karane kI yojanA hai| 'samAdhi taMtra' kAryakartA mile haiM aura jaina chAtroM meM presa meM dene ke liye taiyAra hai, jisakA utsAha jagA hai / jaba hama svayaM aMgrejI anuvAda sva0 zrI rAvajI ahiMsA Adi siddhAMtoM kA pAlana nemacaMda jI zAha ne kiyA thaa| usake kareMge to unakA prabhAva anya logoM atirikta zrI jayabhagavAna jI ne para anAyAsa par3egA / mizana ke 'iSTopadeza' kA aMgrejI meM padyAnuvAda kAryakartAgaNa kevala 'kathanI' taka bahata hI saMdara kiyA hai| zrI bI. DI. hI nahIM rahe, balki 'karanI' ko bhI jainI lakhanaU ne 'bhaktAmara stotra' kA unhoMne apanAyA hai| a~grejI meM padyAnuvAda kiyA hai / pro0 6. TrekTa aura pustaka prakAzana ananta prasAda jI ne jaina siddhAMta para eka maulika graMtha aMgrejI meM likhA hai| ___choTe-choTe TrekToM dvArA pracAra yaha saba prakAzita kiye jAne ke liye karene meM saphalatA milI hai.| prathama dAtAroM kI pratIkSA kara rahe haiN| varSa meM 40 hajAra, dUsare meM 72 hajAra varana sA0 kI pustaka "jainIjma" bhI aura isa tIsare varSa meM lagabhaga 20 chapa jAtI, paraMtu zrI mallinAthana jI hajAra TrekTa chapAkara vitaraNa kiye ne 500) eDavAMsa magAMkara bhI use gaye / inake atirikta lagabhaga abhI taka nahIM chapAyA hai| 30000+ 30000 = 60000 lIphaleTa bhI vitarita kiye gaye / yaha TrekTa TrekTa prakAzana meM sarva zrI rUpahindI aura aMgrejI bhASA ke ati. caMda, jI gArgIya, panIpata, zrI maMdararikta gujarAtako baMgalA, cInI aura dAsajI kalakattA, prakAzacaMdajI TogyA jarmana bhASAoM meM bhI chapAe gaye haiN| indaura , ratnezakumAra jIrAMcI, nemiaba taka kula 50 prakAra ke lagabhaga candra jI jaina baidya jabalapura aura do lAkha TrekTa chape haiM, jinameM sAmA- rananajI eTA ne sakriya bhAga liyAyikapATha, merI bhAvanA ke atirikta ataH mizana unakA AbhArI hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * riporTa tRtIya varSa zrI akhila vizva jaina mizana ke 65 7. patrikAyeM jinake nAma anyatra chape haiM / hama ___isa varSa mizana ne apanI mukhya- inake AbhArI haiN| isake sAtha hI patrikAyeM ahisA vANI aura indaura se bhAI prakAzacaMda jI ToMgyA vAisa A~va ahiMsA prakAzita kii| ne 'ahiMsAvANI' patrikA cAla kI 'vAisa' janavarI 1951 se AraMbha thI; kintu vaha usake tIna aMka hI kI gii| isa eka varSa meM hI usane nikAla sake the-asvasthatA ke apanA viziSTa sthAna videzoM meM prApta kAraNa use vaha Age na calA ske| kara liyA hai / usake lekha bhAratIya isI kAraNa yaha patrikA aniyamita patroM jaise 'thiyosophikala mUvameMTa' rUpa se nikalatI hai| aba do mAsa meM uddhata aura videzI patroM meM anu. se vaha ThIka samaya para nikala rahI vAditakiye gye| jaramana patroM meM hai| isakA evaM vAisa kA vizeSAMka kAphI caracA rhii| abhI svITajara "RSabhadevAGka" darzanIya prakAzita laiMDa ke eka patra meM bhI eka lekha kA kiye gaye haiM jo apanI maulikatA anuvAda prakAzita huA hai| dezI ke kAraNa sthAyI aura saMgrahaNIya aura videzI coTI ke vidvAna usameM ho gae haiM, ise 'kalyANa' jaisA barAbara likhate haiN| laMdana kI briTiza lokapriya banAnA abhISTa hai| myujiyama lAyabrerI aura vAziMgaTana Age choTI sAiz2a meM aura kI sarakArI kAMgresa lAyabrarI ne bhI kama mUlya meM vaha prakAzita kI usako saMgraha karane ke liye maMgAyA * jAvegI aura samaya para pAThakoM ke hai| isa prakAra kI yaha sacitra patri- hAthoM meM phuNcegii| usameM 1067 // kA eka hI hai, paraMtu phira bhI isake kA ghATA mukhya kendra dvArA vahana grAhaka kula 314 haiN| yadi 1000 kiyA gyaa| grAhaka ho jAveM to isameM ghATA na rahe / ise 1000 se 1500 kI saMkhyA 8. jainagrantha bheMTa kiye gaye aura meM chapAkara videzoM meM khUba vitarita vizvavidyAlayoM ko bheje gye| kiyA gayA hai| grAhakoM kI kamI isa varSa bhI vividha vidvAnoM ke kAraNa isameM kevala 2664 // aura saMsthAoM ko graMtha bheje gaye; kA ghATA rhaa| zrI rA0 ba0 J. jinameM mukhya (1) iTalI kA roma 1. Jaini Trust indaura ne vizvavidyAlaya (2) amerikA kA 300) ru0 pradAna karake isakI 40 nyUmeksIko vizvavidyAlaya aura pratiyAM deza videza ke pustakAlayoM , (3) jaramanI kI jaina lAyabrerI hai| ko bheMTa meM bhejI haiM aise hI aneka vidvAnoM meM una saba ko mizana seTa bhAiyoM ne bhI ise phrI bhijavAyA hai, bheMTa kiyA gayA jo bhArata Aye the| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * hiMsA-vANI 66 beMgalora kendra se abhidhAna rAjendra koSa jaisA bahumUlya graMtha jaramanI aura amerikA bhejA gayA hai / 6. sAhitya nirmANa aura anvapeNa ke liye bhI sAhitya bhejA / Aja naye zailI ke sAhityanirmANa kI AvazyakatA hai / ataH anveSaNarata vidvAnoM ko sAhitya bhejA gayA: (1) pro0 ArcI bahma ko 'syAdvAda maMjarI' Adi graMtha bheje, jinake AdhAra se unhoMne syAdvAda siddhAnta kI upayogitA ko ghoSita kiyA hai aura vaha Existen - ce nAmaka ApakI pustaka meM usakA ullekha kara rahe haiM / (2) hAlaiMDa ke pro0 buesa "bauddhatatvajJAna" para jo pustaka likha rahe haiM usameM unhoMne jainadharma para likhanA bhI Avazyaka samajhA hai / ataH unheM brahmacArI jI kA "jaina boddhatatvajJAnaH" Adi graMtha bheje haiM / (3) jaramanI ke DaoN0 bekara ko bhI graMtha bheje haiN| jaramanI meM pro0 mubla (Prof Gruble) manovijJAna ke advitIya vidvAn haiM / jaramanI kI jainalAyabrerI se unameM sAhitya diyA gayA hai / unhoMne jainadharma aura manovijJAna para likhanA svIkArA hai bhArata meM pro0 zyAmasiMha jI jaina, priMsipala kaMcanalatA zabbara vAla Adi vidvAnoM ko jaina graMtha " bheje haiM pro0 z2immaramaina ne bha0 pArzvanAtha para nayA prakAza DAlA hai / 10. veDagoDesavarga jaina lAyabrerI kA kArya 'sucAru rIti se cala rahA hai, jisakI riporTa patrikAoM meM nikalatI rahI hai abhI garmiyoM meM jaramanI ke prasiddha vidvAn pro0 helmatha phaoNna glAsanA~ bhArata padhAre the / zrI di0 jainAcArya sUrya sAgara jI yakSa aura AcArya tulasIrAma jI se vaha mile the aura zaMkAsamAdhAna kiyA thA / unhoMne isa lAyabrerI ke mahatva ko bar3e acche zabdoM meM batAyA jise sunakara AcArya dvaya bahuta prasanna hue / phreMca sarakAra va jaramana sarakAra ne bhI isa lAyabrerIko sAhitya bheMTa kiyA hai, jisake lie hama unake AbhArI haiM lAyabrerI kA apanA bhavana na hone ke kAraNa kaThinAI ho rahI hai / koI dAtAra isako banavA de to mahatI pracAra ho / 11. pazcimI aphrIkA meM ekaroyAMga (golakosTa ) nAmaka sthAna para mizana kA kendra bhavana banane kA Ayojana saphala ho rahA hai / isake lie seTha jabaracaMda phUla - candra jI godhA ceriTebila TrasTa ke mAnanIya adhyakSa zrI phUlacaMda jI godhA TrasTa phaMDa se pAMca sau ru0 evaM zrImatI gulAbabAI jI ne pradAna karanA svIkAra kiye haiM / aphrIkA ke saMyojaka zrI DeviDa buDa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * riporTa tRtIya varSa zrI akhila vizva jaina mizana * 67 ne kendra bhavana banAne ke liye bhUmi meM vaha Treka bhI pAtroM ko bheMTa karate kA dAna denA svIkAra kiyA hai| hai / aura jahA~ avasara milatA hai. jisa samaya zrI vuDa mahodaya apanA vahA~ bhASaNa bhI de dete haiM / kintu dAnapatra (Deed of Gift) bheja pleTaphArma se niyamita pracAra tabhI deMge, usa samaya zrI sva0 rA0va0 je0 ho sakatA hai jaba apanA kendra ho ela0 jainI TrasTa se bhI bhavana-nirmANa aura maikke sA0 ko AjIvikA kI kArya meM Arthika sahAyatA prApta hogii| cintA se mukta kara diyA jAve / yaha AzvAsana TrasTa ke suyogya maMtrI jaramanI meM zrI lUthara venDela sA0 ne zrImAn bAbU jauharIlAla jI mittala aura amerikA meM zrI jJAnendra jI ne sA0 ne diyA hai| hama mittala sA0 bhASaNa diye the| pazcimI aphrIkA ke atyanta AbhArI haiN| evaM uparokta meM zrI vuDa ne kaI mITiMga karake dAtAroM kI dAna zIlatA kI prazaMsA ahiMsAdharma para bhASaNa diye, jisa karate huye unakA AbhAra mAnate haiN| se 20 vyaktiyoM ne zAkAhAra karanA yadi anya dhanika bhAI inakA anu- svIkAra kiyaa| karaNa kareM to landana meM bhI kendra bhavana 13. bhArata meM bhI presa aura bana jAve aura jaramanI kI jana pleTaphArma se pracAra kiyA gayA lAyabrerI kA apanA bhavana ho jAve ! 12. videzoM meM pleTaphArma se pustakAlaya khole ge| prcaar| . yadyapi bhArata meM bhI mizana kA yadyapi arthabhAva meM mizana mi0 eka bhI peDa pracAraka nahIM hai to bhI maikke ko ajIvikopArjana kI ciMtA avaitanika svecchA se sevArata yuvaka se mukta karake pracAra kArya meM nirata saMyojaka mahodayoM ne pracAra kiyA; na kara sakI; phira bhI maikke sA0 ke jisakI tAlikA nimna prakAra hai:ahiMsaka jIvana vyavahAra kA prabhAva (1) paTanA meM pro0 anantalogoM para pdd'aa| DaoN0 TAlvoTa, kavi prasAda jI jaina mizana kArya meM sadA mainsela, zrI haDasana Adi baMdhugaNa jAgarUka rahe aura pracAra kiyA / jaina jIvana kA abhyAsa kara rahe haiN| Apake hI sujhAva para banArasa vizva unakA samAja meM yaha ahiMsAmaya vidyAlaya ke udIyamAna snAtaka jIvana nirAlA hai; isaliye hara kisI bAbU zrI prakAza jI jaina ne bArA, - kA dhyAna unakI ora AkRSTa hotA gayA Adi sthAnoM meM jAkara pracAra hai| loga unase caracA karate haiM aura kiyaa| koI koI ahiMsaka jIvana vitAne (2) jhUmarI talaiyA meM zrI paM0 kA prayatna karatA hai| ina caracAoM govindarAya jI zAstrI jaina aura Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI * ajaina janatA meM ahiMsA bhAva jAgRta hai, use bhulAyA nahIM jA sktaa| karane ke liye prayatnazIla rhe| indaura meM mizana kA jo saphala aghi (3) navAI-(jayapura) meM zrI vezana huA, vaha Apa logoM kI lagana paM0 rAjakumAra jI zAstrI, ceyaramaina kA dyotaka hai| Apa hI kI preraNA myu0 borDa ne mITiMga karake pracAra se hamAre zve. jaina bandhugaNa seTha kiyA aura dehAta meM ghUma kara bhI mohana bhAI jI jorI, maGgaladAsa jI ahiMsA kA mahatva batAyA / ajaina seTha, evaM indaura ke pramukha raIsa bhAiyoM ko bhI apane pracAra meM yoga zrImAn dAnavIra rA0va0 seTha rAja dene ke lie AkRSTa kiyaa| kumAra siMha jI prabhRti sajjanoM kA (4) jayapura-meM zrI harSacanda jI sahayoga mizana ko prApta huA ? unhIM TholyA ne kucha pracAra kiyA / yahA~ ke kAraNa adhivezana vizeSa saphala kAphI pracAra ho sakatA hai| huaa| (5) rAMcI-(vihAra) meM zrI (6) siroMja (rAja.) ke utsAhI ratnezakumAra jI aura zrI gulAbacaMda kAryakartA zrI nirmala kumAra jI ne jI ne pracAra kiyA aura mITiga kii| grAmoM meM ghUma-ghUma kara pracAra kiyA dehAta ke logoM se mAMsa-madirA aura logoM se madya-mAMsa kA tyAga chudd'aayaa| kraayaa| zrI jayakumAra jI vaidya ne bhI (6) ujjaina meM zrI paM0 satya- sahayoga pradAna kiyaa| zrI svataMtra ndharakumAra jI seThI ne pracAra kiyA jI ke sabhApatitva meM eka Ama sabhA aura ghUma kara purAtatva kA patA karake pracAra kiyA gayA / jaina lAya. lagAyA evaM gAvoM meM pracAra kiyA / brerI cAlU kI gii| (7) mandasaura meM zrI paM0 bhagavAna (10) dillI meM zrI paM0 sumera dAsa jI evaM seTha lakSmI lAla jI caMda jI jaina zAstrI ne pracAra kiyaa| seThI ne pracAra kiyaa| jo videzI vidvAna jaise DaoN0 glAsnaya (E) indaura meM zrI prakAzacandra Adi Ae unase caracA kI aura jI ToMgyA ke apUrva utsAha se madhya sAhitya bheMTa kiyaa| naI dillI meM bhArata mizana kendra kA saMgaThana jaina buka ejensI ke mAlika zrI esa0 huzrA / zrI Izvara caMda jI bar3ajAtyA pI0 jaina ne bar3e utsAha se logoM ke sahayoga se Apane indaura evaM ko mizana kI ora AkRSTa kiyaa| Asa pAsa ke sthAnoM meM pracAra apIla chapavAkara vitaraNa kI aura kiyA / Apake pitA jI zrImAn vAisa evaM a0 vA0 ke grAhaka bnaaye| seTha gulAba caMdra jI ToMgyA sA0 ne haMgoriyana TreDa kamiznara prabhRti mahAnumizana kArya meM jo sahayoga diyA bhAvoM kI ahiMsA-viSayaka zaMkAoM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * riporTa tRtIya varSa zrI akhila vizva jaina mizana kA samAdhAna karAyA / ApakA utsAha pUrva hai / zrI je0 pI0 jaina ne bhI sahayoga pradAna kiyA / (11) pAnIpata ke utsAhI saMyojaka zrI rUpacaMda jI gArgIya ne pracAra meM pUrvavat bhAga liyA, yadyapi Apa kA svAsthya isa varSa jyAdA ThIka na rahA / zrI jayabhagavAna jI ne sAhitya nirdhAraNa meM pUrNa sahayoga diyA / (12) meraTha meM zrImatI zAnti kumArI jI ne apanI sakhiyoM meM sAhitya vitaraNa kiyA evaM vizeSa jijJAsutroM jaise DaoN0 aihabe aura zrI meharA ko jaina siddhAnta ke gahana graMtha mizana kendra se ma~gavA kara par3hane ke liye die / (13) rohataka meM zrI bAbU nAnaka candra jI eDavokeTa ne 'vAyasa' kA pracAra karane meM sahAyatA dI evaM pracAra kiyA / (14) banArasa meM zrI nemi kumAra sammelanoM meM sAhitya vitaraNa kiyA / (15) eTA meM utsAhI yuvaka zrI ratana jI ne utsAha se pracAra kiyA aura paMcakalyANakotsava para mizana kendra kA udghATana utsava rA0 sA0 zrI seTha maTarUmala jI benAr3A ke sabhApatitva meM sampanna karAyA / usI samaya apanI sAhitya pradarzanI bhI rakkhI thI, jisakA prabhAva zikSita jaina janatA para acchA par3A thA / (16) kAsagaMja meM zrI girIcaMdra 66 jI pUrvavat kArya kara rahe haiM / pracAra pragati bar3hAne kI AvazyakatA hai / (17) TUMDalA meM zrI jinendra prasAda jI B. Sc. utsAha se kArya kara rahe haiN| Apane Asa pAsa jAkara pracAra kiyA tathA TUMDalA meM jaina mizana lAyabrerI sthApita kara ke usake dvArA pracAra kiyA hai| (18) zikohAbAda meM zrI puSpendra jI utsAha pUrvaka pracAra kara rahe haiM / Apake utsAha se kaI jaina baMdhutroM ne mAMsamadirA kA tyAga kiyA hai| eka kAchI niyamita rUpa se jaina niyamoM kA pAlana karatA hai / (16) AgarA zrI rAjakumAra jI jaina aura zrI motI canda jI jaina pracAra karane meM saMlagna rahe / rA0 sA0 seTha maTarUmala jI pahale se hI mizana kI ora AkRSTa hai / (20) kAnapura meM zrImAn bAbU indrajIta jI vakIla ke utsAha se sadasya saMkhyA bar3ha rahI hai / zrImAn lA0 kapUra caMda jI pahale hI se mizana ko sakriya sahayoga pradAna kara rahe haiN| AzA hai, kAnapura meM mizana kA niyamita kendra kArya karane lagegA aura jaina mizana lAyabrerI bhI sthApita ho sakegI / (21) deharAdUna meM zrI narendra kumAra jaina ne Treka vitaraNa karake pracAra kiyA / (22) jiyAgaMja ( murzidAbAda) ke Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 . * ahiMsA-vANI* jaina yuvaka maMDala ne sahayoga pradAna progrAma hotA hai, use rocaka aura karake pracAra kiyaa| AkarSaka banAne ke lie prayatna kiyA (23) kalakattA meM zrI jayakumAra gayA / yogya jaina vidvAna apanI jI aura zrImaMdaradAsa jI ne TrekTa racanAoM ke dvArA isa prasAra kArya meM vitaraNa kiye / zrI DUMgaramala jI sahayoga deN| zrI bhUSaNa prasAda jI ne DuMgareza ne bhI TrekTa chapavAye aura hilavara sama (hAleMDa) reDiyo se vitaraNa kiye| evaM pro0 rAmasiMha jI tomara ne roma (24) begalaura meM zrI ke0 pArasa reDiyo se pracAra kiyaa| mala aura bhUramala jI jaina ne pracAra (15) sahayoga aura sadasya / / . kiyA aura utsavoM meM sAhitya vitaraNa kiyaa| zrI bhUramala jI ne bAhara ___ saMkSepa meM san 1951-52 ke pravAsa meM ghUma ghUmakara pracAra kiyaa| tRtIya varSa ke pracAra kI yaha Upara (25) kalapaTTA (malAbAra) meM zrI rekhA hai, jisakA vizeSa vivaraNa DI0 jinacandrayya jI ne mizana kA samaya 2 para patrikAoM meM pAThakagaNa kendra sthApita karake pracAra kiyaa| par3hate rahe haiN| yaha pahale hI batAyA - jA cukA hai ki yaha pracAra kArya avaita (26) dharmasthala (da0 kanAr3A) meM zrI mA0 varddhamAna heggaDe ne pracAra nika sevAbhAvI kAryakartAoM dvArA kiyaa| kiyA gayA hai| nissandeha mizana ke (27) udayapura meM zrI motI lAla kArya kI sarAhanA pratyeka vyakti ne jI ne sadasya bnaaye| kI hai; parantu sakriya sahayoga mizana __(28) doghaTa (meraTha) meM zrI dharma ko bahuta hI thor3e logoM se milA hai| yadi samAja ne pUrA sahayoga diyA pAla jI ne pracAra kiyaa| , isa prakAra ina sevA bhAvI saha hotA to isase kahIM jyAdA kArya kiyA yogiyoM dvArA mizana kA pracAra kiyA gayA hotaa| gata mahAvIra jayantI gyaa| jisake lie hama una saba ke (tA0 apraila 52) taka sAdhAraNa sadasyoM kI saMkhyA kula 160+28AbhArI haiN| mizana kA eka vyApaka kAryakrama bana gayA hai-saMyojaka gaNa 218 ke lagabhaga rahI / indaura aura evaM sadasya mahodaya usako kArya rUpa pAnIpata kendroM ke sadasyoM kI saMkhyA isameM sammilita nahIM hai| isa varSa meM lAyeM to svayaM unakA evaM do loka . nimnaprakAra vizeSa sadasya bane :-- kA kalyANa ho| (14) reDiyo dvArA pracAra (1) vizeSa sahAyaka gaNaH Ala iMDiyA reDiyo ke prAyaH 1. zrImAn jagata seTha basantalAla sabhI kendroM para jo vIra jayantI- jI jaina, bA~kIpura, paTanA 4, 350) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * riporTa tRtIya varSa zrI akhila vizva jaina mizana * 71 2. zrImAn prAgadAsa kAmatA prasAda jaina, alIgaMja (eTA), ru0 507) (2) AjIvana sadasya gaNa:1. zrI seTha hIrAlAla jI jaina, navAI (jayapura)-26-4-51 ru0 151) 2. zrI seTha gaNapatarAya jI seThI, lADanaM (rAja0) 27-4-51 ru0 101) , pro0 zyAmasiMha jI jaina, lakhanaU 24-6-56 ,, 151) / 4., di0 jaina paMcAyata, mAravAr3I TolA, gayA 8-11-51 ,, 151) ,, seTha sara bhAgacaMda jI sonI, ajamera 23-12-51 ,, 151) ,, bhaMvaralAla jI DolyA, bambaI 25 16-2-51 ,, 30) (zeSa ru0 Ane ko hai) 7. ,, indrajIta jI jaina, vakIla, kAnapura , 14-3-52 ,, 150) - isa prakAra gata varSa se sadasyoM lAkhoM pazuoM ko prANadAna de rahA kI saMkhyA meM vRddhi nahIM huI hai, balki hai,. usakA zreya bhI to sadasyoM ko purAne sadasyoM meM se adhikAMza hai| kula ru0 kI nanhI-sI Aya meM dUsare va tIsare varSa sadasya nahIM rhe| uccakoTikI do patrikAoM kA yaha ThIka hai ki pahale varSoM meM jitanA prakAzita karanA, dasa prakAra ke TrekToM sAhitya unako diyA jA sakA, ko, chapAkara vitaraNa karanA kendroM utanA tIsare varSa meM nahIM bhejA jA' pustakAlaya khulavA kara sAhitya skaa| 'ahiMsAvANI' bhI niyamita kharIda kara bhejanA evaM videzI rUpa meM prakAzita nahIM huI / kintu vidvAnoM aura vizvavidyAlayoM ko mizana kI yaha kamiyAM kSantavya haiM, ucca jainagraMtha bhejanA Adi aneka kyoMki mizana ke pAsa koI phaMDa Thosa kAryoM kA kiyA jAnA, apanI nahIM hai jisase vaha manamAnA sAhitya vizeSatA rakhatA hai| ataH mizana ke chApe / aura to aura mizana kAryAlaya, sadasya to adhika se adhika saMkhyA ke liye eka niyamita klarka rakhane meM bananA cAhiye / sadasya banane se meM bhI vaha asamartha hai| saMcAlaka Apako svayaM bhI jJAnArjana aura mahAzaya hI ko yaha saba vyavasthA cAritrapAlana kI ora agrasara honA karanI hotI hai| usa para sadasyatA par3atA hai / kevala 'kathanI' nahIM, zukla kI tulanA sAhitya se karanA 'karanI' bhI vAJchanIya hai| sadasyoM bhI nahIM cAhiye / sadasya to pracAra kI saMkhyA bar3hAne meM kendroM ke saMyoke liye banatA hai- ahiMsA kI jaka, mahodayoM evaM anya mahodayoM ne jyoti dezavideza ke logoM ke hRdayoM -jo sahayoga diyA hai, usake lie meM mizana jagA rahA hai aura aneka mizana unakA AbhArI hai / zeSa vyaktiyoM ko nirAmiSabhojI banAkara rokar3a bhI 'vAisa' aura 'zrA0 vA0' Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI * ke RSabhadeva vizeSAMkoM meM vyaya ho cuoM ne saMyamI jIvana dhAraNa kiyA gaI hai| mizana ke pAsa koI nidhi aura aneka zAkAhArI bane / nahIM hai| ataH sahayoga dekara use (17) AvazyakatAyeM Age bddh'aaiye| mizana kA 'akhila vizva' nAma (16) pracAra kA pariNAma / sArthaka ho evaM loka kI sacI sevA mizana pracAra kA acchA pariNAma ho, isalie nimna AvazyakatAoM dRSTigocara hone lagA hai| bhArata kI pUrti honA Avazyaka hai :meM ve jaina yuvaka evaM ajaina bandhugaNa, (1) bhArata meM dillI, bambaI jo jaina siddhAnta se aparicita the Adi sthAnoM evaM videzoM meM landana, aura usake nAma se maha bicakAte nyUyArka Adi nagaroM me makAna kharIda the, aba jainadharma kA adhyayana karane kara jaina kendra khole jAveM; jinameM ke liye Rju huye haiN| unameM zraddhA pustakAlaya, auSadhAlaya, sabhA bhavana aura jJAna pipAsA jAgRta huI hai| aura prArthanA mandira hoN| videzoM meM jainasiddhAMta kA jJAna bhI (2) bhArata ke kisI bhI kendra phailane lagA hai| antarrASTrIya samme- meM 'ahiMsA vizvavidyAlaya kI sthAlanoM meM aba jaina dharma kI ginatI panA kI jaaveN| 'pramukha' Major dharmoM meM kI jAne (3) jaina vidvAnoM aura tyAgI lagI hai| mizana kAye kA eka pari- mahAnubhAvoM kA mizana sabhI dezoM meM NAma yaha bhI huA ki aMgrejI cInI, ahisA dharma kA pracAra karane ke liye jaramana Adi bhASAoM meM bhI jaina bhejA jaave| vidvAnoM ko vizeSa rUpa sAhitya upalabdha huA hai| vizva meM pracAraka taiyAra kiyA jaave| . sAhitya meM jainadharma viSayaka maulika . (4) zrI maithyU maikke, zrI lothara racanAyeM racI gaIM aura ahiMsA ,venDala Adi navadIkSita jaina bandhuoM siddhAMta kA UhApohAtmaka vivecana ko bhArata bulAkara jainadharma kI vizeSa bhI kiyA gyaa| hindI meM bhI nayA zikSA dI jAve tathA. unheM World sAhitya sirajA gyaa| deza-videza Missionary vizva - pracAraka ke chAtroM evaM vidvAnoM meM anveSaNa niyukta kiyA jaave| ( Research ) ke liye jaina isake atirikta eka jaina zikSA siddhAMtoM ko apanAyA tathA nyUmeksi- korsa cAlU kiyA jAve, jisase ko ke vizvavidyAlaya Adi meM jaina- jijJAsu loga ghara baiThe DAka dvArA philAsaphI kA adhyayana suvidhA se jainadharma aura ahiMsA saMskRti kA hone lagA hai| iMgalaiMDa, iTalI, ame- jJAna prApta kara ske| isa korsa kI rikA jaramanI Adi meM kaI mumu- rUpa rekhA vidvajjana banAveM / yaha zrAva Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * riporTa tRtIya varSa zrI akhila vizva jaina mizana zyaka kArya haiM jinakI pUrti se sthAyI aura Thosa dharma prabhAvanA ho sakatI hai / dAtAroM ko dhyAna denA ucita hai| jaina mandiroM meM saMcita phaMDa isa kArya meM vyaya kiyA jAve to aura bhI acchA hai 1 mizana kA saGgaThana mizana ke vidhAna meM samAja ke sacce sevaka anuzAsana aura saMgaThana dvArA sevA dharma kA pAlana kareM, isa bAta kA dhyAna rakkhA gayA hai| pramukha saMcAlaka ke netRtva meM prAdezika evaM sthAnIya saMyojakagaNa sabhI kArya karate haiM, jinake kAryakAla kI avadhi tIna varSa hai / sadasyagaNa bahumata se kAryakartAoM kA cunAva Adi karane adhikArI haiN| tRtIya varSa nimna0 kAryakarttAoM ne mizana kArya ko Age bar3hAyA : - sammAnanIya saMrakSaka - zrImAn dAnavIra seTha gulAba candajI ToMgyA, indaura pradhAna saMcAlaka zrI kAmatA prasAdajI jaina, alIgaMja, zrI indrajIta jI vakIla, kAnapura / prAdezika saMyojaka gaNa : [1] uttara pradeza - zrI zAnti candrajI bijanaura, zrI ratana jaina eTA, zrImatI zAntikumArI jI meraTha, zrI premacandajI khataulI, zrI zikharacanda jI bar3auta, zrI pro0 sultAnasiMhajI, zAmalI, zrI girIzacandra jI kAsagaMja zrI narendra kumAra jI deharAdUna, ina saMyojaka mahAnubhAvoM ne apane apane kSetroM meM sadasya banAye va pracAra kiyaa| 10 unake atirikta rAya sAhaba seTha maTarUmalajI bainADA, AgarA, zrI pro0 zyAmasiMhajI jaina lakhanaU evaM zrI nemIcandajI vakIla sahAranapura ne bhI pracAra ne pUrNa sahayoga diyA / mizana unakA abhArI haiN| [2] dillI prAnta - paM0 sumeracandajI jaina zAstrI aura zrI rAjArAmajI jaina, naI dillI / [3] paMjAba - zrI rUpacanda jI . gArgIya jaina, pAnIpata / bAbU zrI jaya bhagavAnajI kA sahayoga ullekhanIya rahA / [4] rAjaputAnA zrI paM0 rAjakumArajI jaina, zAstrI, ceyaramaina myunisipala borDa navAI, zrI kuMvara hIrAcandajI boharA, bI0 e0, prajamera, aura zrI harizcandrajI TholyA jayapura / zrI nirmalakumAra jI jaina siroMja / zrI mANikacandra jI nasIrA bAda | [5] madhyabhArata - zrI prakAzacandra jI ToMgyA evaM zrI IzvaracandajI bar3ajAtyA, indaura; zrI satyaMdharakumArajI seThI, ujjaina / zrI nAnA lAla kezarI malajI mehatA, eDavokeTa, jhAbuA, zrI seTha lakSmIlAla jI seThI maMdasaura aura zrI lADalI prasAdajI, savAI mAdhopura - sthAnIya saMyojaka gaNa rahe / [6] saurASTra- prathama varSa meM seTha mUlacanda kisAnadAsa jI kApar3iyA, sUrata rahe / uparAnta unako ava Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___* ahiMsA-vANI ke kAsa nahIM / unake sthAna para aba stIpura), zrI ratneza kumAra aura zrI zrI paM0 siddhasena jI gopalIya ne gulAba caMdajI raaNcii| pracAra kArya saMbhAlA hai| ina karmaTha vIroM ke sahayoga aura [7] mahArASTra-zrI pro0 DA0 sevAbhAva ke lie mizana aAbhArI vilAsa saMghave ne unakA dhAravAr3a haiN| sevA-bhAvI jainoM ke liye kArya zrI tavanappA kI kyA sanavara, hlo| karane ke liye yaha kSetra hai| mizana 17 haidarAbAda sTeTa-zrI vI0- unako nimaMtraNa detA hai ki ve Age pI0 koThArI, vakIla gulvrgaa| AveM aura kArya kareM ! [6] bambaI prAnta-zrI ramaNIka videzoM meM mizana ke pratinidhigaNa ra0 zAha, vakIla, bambaI ne pratinidhi videzoM meM pracAra karane ke liye rUpa meM yathAsaMbhava sevA karane kA mizana kA koI vaitanika kAryakartA utsAha pragaTa kiyA hai| nahIM hai| balki navadIkSita jaina bandhu(10) madhyaprAnta-zrI jJAna candra gaNa athavA pravAsI bhAratIya jainAjI jaina, vakIla nAgapura aura zrI jaina bandhuoM ke mizana ko pracAra zAntikukAra DavalI devagAMva raajaa| karane meM pUrNa sahayoga diyA-ataeva (11) dakSiNa karNATaka-zrI ke0 mizana ina sabhI mahAbhAvoM kA atyabhujavalI zAstrI, mUDhavidrI / zrI varddha- nta AbhArI hai:mAna hegar3e ne bhI pracAra kiyaa| (1) aphrIkA meM zrI caitanyalAja etadartha mizana unakA abhArI hai| jI, aura, zrI ke0 pI0 zAha nairovI (12) madrAsa-maisUra-sTeTa-zrI tathA golta-kosTa ke zrI DeviDa buDa / ke0 pArasamalajI baiMgalora aura zrI (2) amarIkA ke saMyukta rAjya DI0 jina rojeyA kalapaTTA utsAha meM zrI jJAnendrajI, pro0 bama, zrImatI pUrvaka pracAra kara rahe haiN| klInasmitha aura . kumArI vINA . (13) baGgAla-zrI kailAzacandrajI bUlacanda / jaina, ema0 e0 kalakattA aura zrI . (3) AsTreliyA-zrImatI maikazrImandara dAsajI jaina, klktt|| Dgala, ipsavica / / zrI jayakumArajI kalakattA ne bhI saha- (4) iMgalenDa-zrImatI cIyanI yoga pradAna kiyA hai / dhnyvaad| zrImatI kamalAvatI jaina, zrImatI maithyU (14) vihAra-zrI atanta prasAda maikke DA0 TAlvoTa ora kavi phranka jI jaina, B. Sc. ( Eng.) pttnaa| mainsela! zrI paM0 govindarAmajI jaina zAstrI (5) iTalI-zrI ricarDo ricarDalI jhUmarItalaiyA zrI paramezvara lAlajI (6) jaramanI-zrI lothara velDela jaina 'sumana' sAhityAlaMkAra, (sama- baiDa goDsavarga . HEARTHHTHER Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * riporTa tRtIya varSa zrI akhila vizva jaina mizana * (7) phrAnsa-zrI phrAnsisa, honA svIkAra kiyaa| isI avasara para nenaTisa zrImatI gulAba bAI sA0 DosI indaura () hAlenDa-tI bhUSaNa prasAda ne bhI aphrIkA kendra ke lie 1.01) jI jaina, hega / dAna svIkRta kiyA hai| isake pUrva isa upasaMhAra varSa meM zrI javaracanda phUlacanda godhA ___ saMkSepa meM mizana ke kArya kA yaha . . TrasTa indaura ne hameM 500) aphrikA meM tIsare varSa kA siMhAvalokana prasatuta kendra sthApanArtha pradAna karake hamAre hai| loka kalyANa ke liye kitanA utsAha ko bar3hAyA hai| adhivezana ke vizAla kSetra par3A huA hai| ataH : samaya 1656 // ) prApta hue haiN| hama sabhI mizana ko sahayoga dIjiye aura mahAvIra ke siddhAnta prasAra me sahA- dAna dAtAoM ko dhanyavAda dete hue Age bhI isI prakAra sahAyatA pradAna yaka bniye| karate rahane kI AzA rakhate haiM / gata varSa hamane ahiMsA saptAha bhI manAyA ke liye kSamA cAhate haiN| . vinItaH- thA / ahiMsA-vANI ke kharca evaM kAmatA prasAda jaina adhivezana kharca ke kAraNa sA0 riporTa madhyabhArata zAkhA __ Akhira meM 373 // ) kA ghATA rhaa| -- (a0 vizva jaina mizana indaur)| - maiM zrImAn mazIra bahAdura jaina ratna tRtIya varSa meM ma0 bhA0 jainamizana seTha gulAbacandajI ToMgyA kA pUrNa ne kAphI pracAra kArya kiyaa| madhya- AbhArI hUM jinakI dekharekha evaM nirdezana bhArata zAkhA ne 'ahiMsAvANI' ko meM madhyabhArata zAkhA itanI jaldI janma dekara usake tIna aMkoM kA pragati karatI jArahI hai| seTha maMgaladAsa , prakAzana-vyaya svayaM vahana kiyA / jI, jAherI mohana bhAI jI, ratanamizana ke prathama adhivezana kA Ayo- canda jI kAThorI evaM sabhI sahAyaka jana bhI usane kiyA, jisameM 664) ko dhanyavAda detA huuN| vizeSa rUpa ru0 AmadanI se adhika kharca hae meM bhAI Izvara canda jI baDajAtyA hai / yaha adhivezana kAphI saphala rahA B. Com. sAhitya ratna kA AbhArI aura usakI saphalatA kA zreya zrImanta hU~ jinhoMne pUrNa rUpa se nagara saMyojaka bhaiyyA sA0 rAjakumArasiMha jI kA kAma nibhAyA hai|| kAzalIvAla ko haiM, jinhoMne hamArI - maiM madhyabhArata kI jaina evaM ajaina prArthanA ko svIkAra karake svAgatA. samasta satya-ahiMsA premI janatA se nivedana dhyakSasta bhAra vahana kara hamAre kArya karatA hU~ ki 'mizana' ko apanAveM tathA ko sucAru rUpa se pUrNa kiyaa| isI hamAre kAryoM ko apanA kArya samajha kara avasara para Apane mizana kA saMrakSaka vizva meM ahiMsA-pracArArtha tana-mana-dhana Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI* se yoga deN| 10. ,, madanamohana sahAya sinagava - eka bAra meM punaH samasta sahAyaka tathA iMsapekkara sahayogI bandhutroM kA zrAbhAra mAnatA huuN| 11. ,, esa0 esa0 kApUra, DipTI prakAzacandra ToMgyA, saMcAlaka ma0 bhA0 ___kaNTrolara aadi| kArya vivaraNa Ta~DalA kendra samaya samaya para phirojAbAda, (989-4) sikoDAbATa Adi sthAnoM para pacAra sikohAbAda Adi sthAnoM para pracAra dinAMka 6 akTUbara 51 ko kArya bhI kiyA aura mizana ke sadasya sthAnIya mele ke suavasara para jaina tathA V. O. A. ke grAhaka banAyeM / melA paMDAla meM sI akhila vizva mahAvIra jayantI jaina mizana, TaMDalA kendra kA prathama varSika adhivezana huA / upasthita dinAMka 8 apraila 52 ko sthAjana samUha ko mizana ke uddezya va nIya zrI di0 jaina vIra sevA maMDala ke nIti se paricita karAyA gayA tathA sahayoga se khUba zAnadAra DhaMga se sthAnIya kendra dvArA kiye gaye kAryoM manAI, prAtaH kAla prabhAtapherI nikAlI tathA sAMya pabalki dharmapara prakAza DAlA gayA, janatA bar3I prabhAvita huii| sabhA meM zrI jI0 pI0 niyogI A. - nimnalikhita ajaina mahAnubhAvoM M. O. kI adhyakSatA meM eka sabhA ko unakI jaina dharma viSayaka jijJAsA huii| jisame jaina jainetara vidvAnoM ne ko pUrNa karane ke liye jaina graMtha, bhagavAna mahAvIra evaM jainadharma para. . sAhitya Adi niraMtara par3hAyA gyaa| apane udgAra prakaTa kiye| bAhara se samaya-samaya para mizana ke TraikTa bhI- Aye vaktAoM meM se zrI balabhadra jI bheMTa kiye gaye / inheM par3ha kara nimna0 jana kA nAma ullekhanIya hai| ajaina sajjana atyanta prabhAvita huye :- . vaktAoM meM sarvazrI bIrabala dIkSita M. 1. zrI jI0 pI0 niyogI A. lajjArAma zarmA M..A. tathA zrI 2. ,, gaurIzaMkara ghoSa priMsIpala relave harizcandra varmA M.A. ne bar3e rocaka - iMTara kAleja Ta~DalA bhASaNa diye-jinendra (saMyojaka) 3. ,, pI0 ke0 bhaTTAcArya priMsIpala vArSika pracAra ripoTa navAI kendra - vIrIsiMha skUla TUMDalA . (1) ToMka jile va jayapura jile ke 4.,, gopAla candra banarjI 27 gAMvoM meM jAkara ahiMsA viSayaka 5., zrAra0 esa0 gupta / pracAra kiyA va TrekTa baaNtte| 367 6., devendra pratApa kula zreSTha 7. satIzacandra ema0 e0 AdamiyoM ne madirA va mAMsa sevana 8., saradAra pRthvIpAla siMha BSc.. kA tyAga kiyaa| 36 AdamiyoM ne 6. zrIvAstava I. O. W. rAtri bhojana kA tyAga kiyaa| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * riporTa tRtIya varSa zrI akhila vizva jaina mizana ( 2 ) zrI vApanA sAhaba siTI majisTreTa ToMka bA0 sujAnamala jI M. A. L. L. B. vakIla bA0 bahAduramavajI B. A. ToMka evaM rIjanala insapekTara sAhaba myu0 DisTrikTa borDa jayapura DivIjana rAjasthAna Adi 34 sabhrAnta sajjanoM ko mizana kA sAhitya bheMTa kiyA : aura ve atyanta prabhAvita huye, va jaina mizana ke uddezyoM va kArya praNAlI kI atyanta prazaMsA kI 1 (3) jaina mizana ko bivAhazAdI ke zubhaavasara para yathA zakti sahAyatA dene kA pracAra kiyA gayA phala strarUpa kucha rakama nikAlane bhI lagI haiM / AgAmI varSa meM saphalatA milegI 16-3-51 rAjakumAra zAstrI rAMcI (vihAra) mizana kendra ( gatavarSa kA kArya vivaraNa - ) (1) IsAI mizanariyoM ko sAhitya bheMTa kiyA gayA / unako pratyakSa meM jAkara usakA mahatva samajhAyA gayA / kaI kaI mahAnubhAva aise prabhAvita huye ki ve samaya milane para jaina mandira Akara darzana karate haiM evaM jaina tatva pAlane kI ceSTA meM haiM ve jaina dharma ko akhila vizva meM vyApta hone kI pUrNa icchA kara rahe haiM / (2) rAMcI ke jaina mandira kI banAvaTa evaM sundaratA bar3I prasiddha hai tathA isakI prasiddhi ke phalasvarUpa rAMcI eva N bAhara ke kAphI saMkhyA 77 meM jaina bandhu darzanArtha padhArate haiM / unako dharma kA tatva batAne eva N ahiMsA kA mahattva unake hRdayoM meM baiThAne ke hetu barAbara mizana sAhitya bheMTa kiyA jA rahA hai tathA sAhitya bAMTane kA kArya mandira kA daravAna karatA hai / usa sAhitya ke par3hane vAle isakI bar3I sarAhanA karate haiM / (3) aMgrejI par3he likhe chAtroM evaM mahAnubhAvoM ko aMgrejI evaM hindI vAloM ko hindI kA sAhitya unakI icchAnusAra nirantara diyA jA rahA hai / (4) kalakattA rathayAtrA meM vitaraNAtha mizana sAhitya bhejA gayA tathA vahA~ se badale meM prApta baMgalA sAhitya yahA~ vitaraNa kiyA gayA samiti kalakattA ke hama pUrNa isake liye zrI digambara jaina yuvaka AbhArI haiN| (5) gauzAlA evaM gurunAnaka divasa para sAhitya vitaraNa kiyA gayA jo ki sikkhoM evaM. anya samAjoM dvArA sarAhA gayA / (6) utsAhI jaina chAtroM dvArA apane apane adhyApakoM evaM chAtra mitroM meM vitaraNa kiyA gayA tathA unheM mizana se paricita karAyA gayA / (7) anta catudarzI ke dina ratha yAtrA meM mizana sAhitya bA~TA gyaa| (8) zrI mahAvIra jayantI manAyI gyii| rAMcI ke itihAsa meM yaha jaya Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 . ahiMsA-vANI mtI kA prAraMbha hai| prabhAta pherI dhvani kI ceSTA se yaha kArya itanA bar3ha vistAraka yaMtra dvArA nATaka, sabhAyeM pAyA hai| huyiiN| isameM sthanIya jaina kanyA pATha ratana kumAra jaina zAlA kA pUrNa sahayoga rhaa| ataeva sayojaka pradhAnAdhyApikAjI evaM maMtrI jI ke hama pUrNa AbhArI haiN| udayapura kendra ke pracAra kArya kA __() jazapuranagarAdi sthAnoM meM saMkSipta vivaraNajAkara pracAra kiyaa| vahA~ para sabako . apane saMbaMdhita bhAiyoM ko mizana isakA mahatva batAyA gyaa| unameM ke sadatya banAne tathA sahayoga dene pUrNa prabhAvanA jArI kI jA rahI hai| ke liye likha kara preraNA kI gaI (10) akhila bhAratIya gRha udyoga evaM nirmANa pradarzinI meM bhI jisame se kucha bhAI sadasya bne| sAhitya darzakoM ko bAMTA gayA thaa| - mizana kA jaina sAhitya apane (11) zrI mahAvIra jayantI para samparka meM Ane vAle jaina va ajaina akhila bhAratIya chAtra nibandha prati bandhutroM ko par3hane ke liye diyA aura yogitA rakkhI gyii| nibandha viSaya sarakArI tathA gaira sarakArI-aphasaroM thA 'bhagavAna mahAvIra' bAhara se Aye ko va U~ce adhikAriyoM ko mizana huye lekhoM para 3 vidyArthiyoM ko kA jaina sAhitya bheMTa kiyA va par3hane kamazaH 15) 10) va 5) puraskAra ko bhI diyA, jisake phalasvarUpa svarUpa bheje gye| anya vidyArthiyoM bahuta se jaina va ajaina bandhu jo jaina ko mizana sAhitya bhejA gyaa| zrI ahiMsA meM vizvAsa nahIM rakhate the vidyArthI narendra sarvaprathama rahe jo ki para jaina sAhitya kI pustakeM par3hane kI Jain Hostel Allahdad ke rucI karane lage aura ajainoM meM bahuta eka chAtra haiN| ... se bhAI jisameM adhikatara kAyastha (12) zrI mahAvIra jayantI para aura rAjapUta jAti ke haiM jinhoMnevitaraNArtha mizana sAhitya sampUrNa mAMsa machalI aMDe khAnA va zarAba bhArata kI jaina saMsthAoM ko unakI pIne kA tyAga kara diyaa| kucha bhAiyoM mA~ga ke anusAra bhejA gyaa| ne to likhita pratijJA patra bhI diye __isI prakAra yahA~ mizana kArya haiN| isI prakAra A~phisarsa Adi nirantara pragati kara rahA hai| isakA bandhuoM ne mizana kA sAhitya tathA zreya sthAnI jaina samAja vizeSataH zrI 'ahiMsA vANI' evaM vAyasa Apha gulAbacaMda jI zrI sumeramatya jI evaM ahiMsA Adi par3hakara vizeSa adhyayana bAbU sUrajamala jI jaina ko inhIM karane ko rucI utpannAkI aura jaina Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * riporTa tRtIya varSa zrI akhila vizva jaina mizana dharma va hiMsA mArga kI ora AkarSita hue / mizana kA sAhitya kucha sArvajanika pustakAlayoM meM bheMTa diyA jisake dvArA Ama janatA bhI sAtha uThA rahI hai pustakAlaoM ke saMcAlakoM se 'ahiMsAvANI' manAne ke liye nivedana kiyA gayA hai| motIlAla jaina saMyojaka akhila vizva jaina mizana nAgapura zAkhA kA sAMkSipta kArya vivaraNa ---- akhila vizva jaina mizana kI eka zAkhA nAgapura meM do varSoM se sthApita ho gaI hai aura vaha apanA kArya sucAru rUpa se calA rahI haimizana dvArA bhejA gayA sAhitya gata varSa tathA isa varSa mahAvIra jayantI utsava kI Ama sabhA meM bAMTA gayAjabalapura ko tAraNa jayantI utsava para bhI sAhitya bA~TA gayA-- amerikA kI kreTa mizana ke eka kAryakarttA varga revarenDa grUma sAhiva ko mizana ke uddezya ko samajhAyA aura unhoMne yaha kAryakrama bahuta pasanda kiyA / madhyapradeza kI hAIkorTa ke cIpha jasTisa kI mAnanIya sinhA, madhyapradeza ke svAsthya mantrI mAnanIya DA0 bAliMga, pI0 DablyU DI ke mantrI mAnanIya kI abhibhoja - artha maMtrI mAnanIya zrI trijalAla jI biyANI saMha 3 Adi ko TrekTa tathA voice of Ahenisa kI pratiyA~ bheMTa kI gaI / nAgapura ke pAsa khAparakher3A vidhuna kendra ke iMjIniyara zrI zAha tathA zrI kevalacandra jI jaina ko bhI sAhitya diyA gayA - Apa loga zIghra hI ucca zikSA ke liye videza jAne vAle haiM vahA~ Apa sAhitya vitaraNa kareMgezrI. khuzAlacanda jI jaina ema0 e0 ela0 ela0 bI0, bI0 kAma0 abhI laMdana se vApisa Aye hai Apako bhI sAhitya diyA gayA- Apane vacana diyA ki aba jaba ve videza jAveMge avazya vahA~ jAkara mizana kA pracAra kareMge - sAhitya nAgapura vizvavidyAlaya kI lAyabrerI ko bhI diyA gayA / rAmaTeka kI paMcakalyANaka pratiSThA ke avasara para bhI sAhitya bA~TA gayA - yahA~ para zrI joharApuskara jI vakIla DA0 - sI0 bI0 jogI, zrI cApasI bhAI zAnta bI0 e0 ela0 ela0 bI0 vijaya kiraNa jI jaina ema0 e0 zrI lAlacanda jI bI0 e0 Adi utsAhI kAryakarttA haiM / - jJAna caMda jaina saMyojaka meraTha kendra kA pracAra vivaraNa meraTha meM zrImatI zAntikumArI jI ke apUrva utsAha se kucha ullekhanIya kArya huA / unhoMne sadasyAdi banAne ke pratirikta apanI saheliyoM ko jaina sAhitya Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsA-vANI ke par3hane ko diyaa| kaI ne sAmayika pATha (1) sabhApatiH-jayakumAra jI vaidya kaMThastha kara liyA / zrI padmasiMha jI (2) saMyojakaH-nirmalakumAra jaina vakIla ne bhI 'sAmayika pATha' kaMTha yAda (3) upa saMyojakaH -rAjendra kumAra Thekekarake pATha karanA prAraMbha kiyaa| unheM dAra usake hindI padoM meM gItA kA AnaMda (4) vidyArthI-saMyojaka:-nirmala kumAra zrAtA hai / kaI bahanoM ne 'merI bhAvanA' jaina ko par3hanA svIkArA / zrAvikA-dharma zikSA (5) zaMkA samAdhAna kartAH-paM0 saradAra sadana meraTha meM aApane evaM zrI kevatI jI mala jI jaina ne 'ahiMsAvANI' aura sAmayika pATha isI bIca meM hamane kaI pratiSThita vyaktiyoM evaM merI bhAvanA Adi TrekTa bheMTa kiye se mulAkAta kI, sAhitya diyA / isa para the, jisase bahanoM meM pracAra huA / dillI unase hamane mizana kI prazaMsA, dharma kI ke zrI gaNapati rAma jI meharA eka tatvajJa, bar3AI aura zubha-sammati aura ArzIvAda vidvAn haiM / unhoMne eka pustaka "Say. prApta kie| ings of Sages & Scholare" siroMja zAkhA kI ora se nIce . likhI hai| usameM jaina dharma para bhI eka likhe utsava manAye gaye aura sAhitya noTa diyA hai, jise unhoMne zrI zAnti inAma zrAdi bA~TA gayA :-mahAbIra kumArI jI dvArA hamAre pAsa bhejA thA--- jayantI, ahiMsA-saptAha, daza lakSaNa usakA saMzodhana kiyA gyaa| unhoMne parva, ityAdi / inameM utsavoM meM bhI bhAga jaina karmasiddhAMta kA adhyayana karanA liyA-zikSA-saptAha bAla-divasa, hnucaahaa| ataH unako aMgrejI meM karma mAna jayantI, gAMdhI jayantI, zAnti sAgara siddhAMta kI pustake bhejI giiN| unase hIraka jayantI Adi aura siroja se vApasa pAne para vaha pustaka DA. evve saMyojaka ko jaina kArya-kartA sammelana par3ha rahe haiM / isa prakAra zrI zAntikumArI gAjiyAbAda meM bhAga lene ko bhejA / saba jI dvArA sakSepa rUpa meM Thosa pracAra kiyA kArya saphala rhaa| gayA hai| jisake lie mizana unakA aAbhArI hai / anya vahaneM unakA anukaraNa . aise samaya meM logoM se apIla kI kareM to acchA hai| ki mizana ko Arthika sahAyatA aura --:riporTa:-- pracAra kArya meM sahayoga deN| a0 va0 jaina mizana zAkhA siroja hinduoM ke bar3e-bar3e utsavoM meM - zrI akhila vizva jaina mizana siroja jaise:-dazaharA, holI, divAlI ityAdi zAkhA ne apanA kArya dinAGka 6-3-51 para logoM se burI bAtoM kA tyAga kraayaa| se zurU kiyA, isa zAkhA ke nimnalikhita gAvoM meM jAkara pracAra kiyAH-devapura kAryakartA sarva-sammiti se cune gye| meM vimAnotsava para jAkara jana-gaNanA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . * riporTa tRtIya varSa zrI akhila vizva jaina mizana * .81 meM jaina-likhAoM kA andolana aura pUrI karane ke liye hara itavAra ko bhASaNa mirAna kA sAhitya bA~TA / mizana kendra meM zaMkA sAvadhAna ke liye ___ san 1952 meM ahiMsA-saptAha ke Ayojana kiyaa| samaya dharma-sammelana bulAyA jisa meM pracAra kA pariNAma karIba-karIba saba dharma vAloM ne bhAga liyaa| sigeMja-kA~gresa kameTI ke dvArA divAlI para jaina vidhi meM pUjA kii| siroja DivIjana meM kucha paMcAyata borDa logoM ne kucha na kucha tyAga kiyA / kA~gresa kameTiyoM ko zrAdeza jArI karAyA , kucha ne to, rAtri-bhojana, zikAra ki vaha apane yahA~ ahiMsA-saptAha kA khelanA, pA~ca-udambara, tIna makAra, prAyojana kareM tathA siroja meM nagara- juA khelanA, bali car3hAnA mA~sa khAnA pAlikA kI ora se elAna karAyA ki nazIlI cIjoM Adi kA tyAga kiyaa| ina puNya tithiyoM para mahAbIra-jayantI, jainoM se nivedana kiyA gayA ki ke svAananta-catudarzI, gA~dhI jayantI, janma dhyAya pratidina kareM / isase loga jaina dharma aSTamI para pazu-hatyA baMda rakhI jAya ko jAnane lgeN| ijjata kI nigAha se aimA zrAdeza saba gAvoM meM bhijvaayaa| dekhane lge| kucha jaina logoM ne maraNa isa varSa mizana kendra siroja kI ora bhoja, pAkhaNDI devatAoM kI pUjA kA --se rAjasthAna ke vAcanAlaya pustakAlaya, tyAga, zAdI meM kharcA kI kamI kI pratijJA zikSaka sasthAtroM ko mizana kA sAhitya kii| meTa kara rahe haiN| nIce likhI saMsthAnoM merI-bhAvanA ko bahuta acchA batAyA ko sAhitya diyA gayA hai:- "gayA / pAThazAlA meM merI bhAvanA kA (1) ga. hAI skUla pustakAlaya siroja pATha hone lagA aura bhI loga pratidina merI (2) mahAtmA gAMdhI rIDIga rUma, siroja bhAvanA kA pATha karane lge| siroja ke pAsa (nagara pAlikA) pAsa zAkhA kholane ke viSaya bAta cIta cala (3) hindI sAhitya pariSada vAcanAlaya, rahI hai| logoM ne Voiee of Ahinsa siroja aura 'ahiMsA-vANI' kI kAphI prazaMsA kI (4) rAja miDila skUla pustakAlaya aura kahA ki "kalyANa" jaisA pramukha laTerI patra bane / isa-varSa vAcanAlaya se kAphI (5) mahAbIra vAcanAlaya, baoNrA logoM ne lAbha liyA / aura harijana ko (9) inTaramIjiyaTa jaina kAleja vAcanA- acchA banAne ke viSaya meM bAta cIta laya melasA.. . ---------cala rahI hai| (7) hindI miDila skUla bhelasAH . vinIta . jaina samAja meM vaktAoM kI kamI nirmala kumAra jaina, saMyojaka Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ edeo . samAdakIya. jaina-jIvana kI jarUrata hai 'jIvana eka kalA hai aura jo bhalI prakAra jInA jAnatA hai vahI saphala kalA. kAra hai| vastutaH jIvana saphala karanA zrAsAna bAta nahIM hai / jisakA jIvana Adarza jaisA ho gayA vaha nizcaya hI saccA kalAkAra bhI kahA jaaegaa| jainajIvana bhI eka kalA hai / yaha saMskRta hai sAtha hI upayogI bhI / jaina-jIvanAnusAra vyakti jana-kalyANa evaM prANI mAtra ke trANa ko ora agrasara hotA hai| a0 vizva jaina mizana jaina yuvako ko usa ora le jAnA cAhatA hai| indaura adhivezana isakA eka prayoga bhI thaa| aAja vizva meM viSamatA phailI huI hai| eka ora kucheka manuSya mastI evaM maTaragastI kara, sukha kI raMgaraliyA~ kara rahe haiM; vahA~ dUsarI ora eka vRhata janasamUha kaThina kAma kI cakkI meM pisakara bhI bhUkhoM mara rahA hai| bahutoM ko do rUkhI-sUkhI roTI bhI muyassara nahIM / yaha viSamatA dUra honI cAhie / yadi jagata jaina-jIvana ko apanA sake to ye sArI samasyAe~ hI hala ho jAveM / jaina-jIvana saMyama se saMyukta hai| saca pUchA jAya to ucchaGkhalatA se yA svacchandatA se hI vicchaGkhalatA athavA viSamatA hotI hai| isIlie jaina-jIvanAnukUla jIvana meM samaya ko viziSTa sthAna diyA gayA hai| aura yaha saMmaya bAhara se lAdA huzrA nahIM hai, svaja. nita hai| samaya sarvabhauma evaM sarvakAlIna hai ataeva usakA mahatva bhI saba ke lie aura saba kAloM ke lie hai| mAnava jIvana bhI sividha kAloM se gujaratA hai astu jIvana meM samaya apanA mahatva rakhane yogya hai / jaina-jIvana ke anurUpa manuSya ko kinhIM aMzoM meM aparigrahI bananA par3atA hai| yadi aAja jaga aparigrahI ho jAe to yaha bhI nizcita hai ki vizva kI viSamatA dUra ho jAyagI / jaba manuSya meM parigraha adhika bar3hAne kI icchA hotI hai to usakA pariNAma yaha hotA hai ki kucha to manuSya parigraha kI vRddhi karane meM saphala ho jAte haiM aura kucha viphala / isa prakAra viSamatA kA sUtrapAta hotA hai| yaha tabhI hogA jaba manuSya kiJcita aMzoM meM bhI aparigraha kA pAlana karane lagatA hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sampAdakIya 83 1 manuSya meM pAzAvika vRttiyA~ janma jAta hotI haiM / usameM suguNa bhI hote haiM / tyAga, karuNA ityAdi isI koTi kI satyavRttiyA~ bhI manuSya meM antarhita rahatI hai / jaina-jIvana pAzavika vRttiyoM para aMkuza rakhane kI vidhi batAtA hai aura tyAga, maitrI, dayA prabhRti nara vareNya guNoM kA udghATana karatA hai| dUsare zabdoM meM jaina - jIvana pazu-nara ke jIvana ke bIca kI rekhA khIMcatA hai / vaha pazu ko puruSa banAtA hai / astu yaha nirvivAda hai ki jaina-jIvana kI AvazyakatA hai / jainamizana isa satya kA loka meM pracAra karanA cAhatA hai / ataH mizana ke kAryakarttAoM kA jIvana to Adarza jaina jIvana honA hI cAhie / vastutaH tabhI 'mizana' kA uddezya pUrA ho sakatA hai / nahIM to kevala kAgajI talavAra calAnA jaina-jIvana ke pratikUla hogA anukUla nahIM / eka saMsthA ke kAryakarttA ke vyaktigata jIvana meM aura sAmAjika jIvana meM yadi dekhA jAya to koI vizeSa antara nahIM rahatA / eka manuSya kA jIvana to eka hI hotA hai usake pahalU vividha hote hai aura ve eka dUsare para zrAzrita rahate haiM / isa prakAra unakA ghaniSTa evaM zrabhinna sambandha hotA hai / isIlie yadi kisI kAryakartA kA jIvana usa saMsthA ke siddhAntoM ke anurUpa nahIM hotA jisase ki usakA sambandha hai vAstava meM usa paMsthA ko lAbha pahuMcAne ke sthAna para anajAne meM hAni hI pahuMcAtA hai| isI bhA~ti yadi bhI akhila vizva jaina mizana ke sadasya jaina-jIvana ke anurUpa nahIM rahate aura usake anusAra rahane kI koziza bhI nahIM karate to vAstava meM ve kabhI 'mizana' ke avanati ke kAraNa yA spaSTa zabdoM meM jaina-jIvana prasAra meM bAdhaka bana sakate haiM / ataeva hamArA sabhI kAryakartAoM se sAnurodha nivedana haiM ki ve apane jIvana ko jaina-jIvana ke nikaTa lAe~ / isase na kevala ve hI unnata haMga pratyuta ve apane Asa-pAsa ke samAja kA naitika stara bhI uThA sakeMge / tathA tabhI ve sacce artho meM hiMsaka ho sakeMge aura tabhI hiMsA kA prasAra kara sakeMge / isalie jaina-jIvana kI jarUrata hai| usa jIvana kI jo satya aura ahiMsA se zrota prota hai / ma0 gAMdhI ne use mUrtamAna kara dikhAyA thA / aise AdarzavAdiyoM kA mizana hI loka patha pradarzana karane kA adhikArI hai / ataH mizana le jAne ke lie sabase pahale Adarza puruSa aura vidvAn mizana ko cAhiye ! kyA hama isa ora agrasara hone kA sakriya prayatna bhI kareMge ? Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre surucipUrNa prakAzana 1. muktidUta [ paurANika upanyAsa ] 2. do hajAra varSa purAnI kahAniyA~ 3. patha cihna [ smRti- rekhAe~] 4. zera-o-zAyarI [ dvitIya saMskaraNa ] 5. milanayAminI [gIta ] 6. vaidika sAhitya 7. mere bApU [ mahAtmAjI ke prati zraddhAJjati ] 8. paMca pradIpa [ gIta ] 6. bhAratIya vicAradhArA [ darzanika vivecana ] 10. jJAna gaMgA [ zreSThatama sUktiyA~ ] 11. gahare pAnI paiTha [ 118 marmaparzI kahAniyA~ ] 12. varddhamAna [ mahAkAvya ] 13. zero- sukhana [ uIzAyarI kA itihAsa ] 14. jaina - jAgaraNa ke agradUta [ 37 saMsbharana ] 15. hamAre ArAdhya 16. Adhunika jaina kavi 17. hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa 18. kundakundAcArya ke tIna rana 16. jaina zAsana [ dvitIya saMskaraNa ] 20. mahAbandha [ mahAthavala siddhAnta zAstra ] 21. madana parAjaya 22. kannaDaprAntIya tADapatrIya granthasUcI 23. tattrArthavRtti [ hindIsAra sahita ] 24. nyAyavinizcaya vivaraNa [ prathama bhAga ] 25. sabhASya ratnamaMjUSA bolandmkjkalakale 3) 3|| 2||1=) 3) 12) 8) 13) 16) 15. 2) 26, nAmamAlA sabhASya 35) 27. kevalajJAna prazna cUr3AmaNi [ jyotiSa kA apUrva grantha ] 1) 28. AdipurANa [ prathama bhAga ] 10) 26. AdipurANa [ dvitIya bhAga ] 10) m 30. samayasAra [ aMgrejI ] Yin 31. kurala kAvya [ tAmila bhASA kA paMcama veda, tAmila lipi ]4) 32. jatakaTThakathA sA.vi. 6) bhAratIya jJAna pITha, po0 ba0 naM0 48, banArasa 1, Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ahiMsA vANI' ke viSaya meM 1-'ahiMsA-vANI' kA uddezya satya-ahiMsA dvArA vizva meM sukha, samRddhi, zAnti ___kI sRSTi ke lie tadanukUla svastha jJAna sAmagrI denA hai| 2-'ahisA-vANI' pratyeka mAha ke dvitIya saptAha meM prakAzita hotI hai| patrikA nahIM pahuMcane kI zikAyata 30vIM tArIkha taka pahu~canA Avazyaka hai| 3-patra vyavahAra meM apanI grAhaka saMkhyA avazya likheM ! 4 -kisI bhI mAha se grAhaka bana sakate haiM / apraila se bananA suvidhAjanaka hogaa| 5-AlocanArtha pustakoM kI do pratiyA~ sampAdaka jI ko bhejanI cAhie / aAlocanA karanA sampAdaka ke sarvAdhikAra meM hai| 6-patra meM ziSTa aAdarza evaM svastha vijJApana hI lie jAveMge / vijJApana dara patra dvArA pUcha sakate haiN| 7-ahiMsA-saMskRti evaM jaina-darzana ko vyavahAropayogI banAne ke lie tatsambandhI zaMkAyoM kA samAdhAna bhI yathAsambhava patrikA meM kiyA jAvegA / pAThaka zaMkAe~ sampAdaka ko bhejeN| 8-prakAzanArtha racanAeM patra ke uddezya se sambandhita honI cAhie tathA sampAdakajI ke pAsa bhejanI caahie| nibandha, kahAnI, ekAMkI, kavitA, gadya gIta, ke gadya kAvya Adi sabhI prakAra kI racanAoM kA svAgata kiyA jAyegA / racanAe~ sApha sutharI tathA pRSTha ke eka hI pora likhI jAnI caahie| asvIkRta racanA kI vApisI ke lie DAka kharca saMlagna honA Avazyaka hai| -samasta patravyavahAra kA patA--'ahiMsA-vANI' kAryAlaya, alIgaJja (eTA) u0 pr0|| "dI vAyasa Ava ahiMsA" THE VOICE OF AHINSA vizva-zAnti evaM mAnavatA kA sarvocca svara deza-videza ke khyAti-labdha lekhakoM kI amUlya kRtiyoM se alaMkRta ahiMsA saMskRti evaM jaina-darzana kI eka mAtra sacitra dvimAsika patrikA yadi Apa abhI taka isa patrikA ke grAhaka na bane hoM to ahiMsA-prasArArtha avilamba hI chaH rupae 6) kA manIArDara bhejakara grAhaka bana jaaie| vyavasthApaka dI 'vAyasa zrAva ahiMsA'-kAryAlaya alogaJja, (eTA) u0 pra0 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regel. No. A. 576. indaura relave sTezana para sabhAdhyakSoM kA svAgata HINI 200awwan280053 88888888888888 8885 8888888888888880 830888 zrI riSabhadAsa jI rA~kA sabhAdhyakSa, adhivezana, jaina mizana BBCI 8 88888888000 DaoN0 kAlidAsa nAga, sabhAdhyakSa ahiMsA sAMskRtika sammelana prakAzakaH- paM0 revatIlAla abhihotrI, a0 vi0 jaina mizana alIgaJja (eTA) mudrakaH-rAjendradatta bAjapeyI, hindI sAhitya presa, prayAga / .