Vasudev Hindi Part 01

Author(s): Sanghdas Gani, Bhogilal J Sandesara
Publisher: Atmanand Jain Sabha

Page 21

કાઈ સળંગ છંદ ભ્રષ્ટ થઈ જવાને કારણે, તેના ટુકડાઓ છૂટા પડી જતાં બન્યાં હોય એવાં એ વાકયે છે. “વસુદેવ-હિંડી'ની રચના થઈ તે પૂર્વે લેકમાં અથવા અનુગધર આચાર્યોને મુખે કોઈ પઘાત્મક વસુદેવચરિત અથવા વસુદેવચરિતના અમુક ખડે પ્રચલિત હોય એવું અનુમાન આ ઉપરથી થાય છે.
વસુદેવ-હિંડીની ભાષા એકંદરે જોતાં સરલ અને પ્રાસાદિક છે, પણ આજે એ પ્રખ્ય દુર્ગમ લાગે છે; કારણ કે એ અતિપ્રાચીન ગ્રન્થનું પઠન પાઠન વચ્ચેના કાળમાં લુપ્તપ્રાય: થઈ ગયું હતું, કેટલાક લંકે અને કેટલાયે પાઠો નાશ પામી ગયા હોવાથી અને સંખ્યાબંધ પાઠ ભ્રષ્ટ થઈ ગયા હોવાથી અમુક સ્થાનેએ-ખાસ કરીને પ્રિયંગસુન્દરી અને કેતુમતી સંભકમાં–અર્થસન્દર્ભનું અનુસંધાન કરવું પણ મુશ્કેલ થઈ પડે છે. “વસુદેવ-હિંડી ”માં પ્રયોજાયેલા કેટલાયે શબ્દો કઈ પણ શબ્દકેશમાં મળતા નથી અથવા કાળાન્તરે અપભ્રષ્ટ બન્યા હોવાને કારણે એ શબ્દોના મૂળ સ્વરૂપની કલ્પના થઈ શકતી નથી, અને પરિણામે અનુમાનથી અર્થ કરવો પડે છે અથવા મુદ્દલ અર્થ થઈ શકતું નથી. જૂનામાં જૂની તાડપત્રીય હાથપ્રતમાં પણ પાઠોની દષ્ટિએ આ સ્થિતિ છે. મૂળ રચનાની દૃષ્ટિએ જોતાં “વસુદેવ-હિંડી ” એક સરળ ગ્રન્થ હોવા છતાં આ પ્રકારનાં ઐતિહાસિક કારણોને લીધે વર્તમાન કાળમાં તેને અભ્યાસ ઠીક ઠીક શ્રમ માંગી લે છે.
“વસુદેવ-હિડી'ની ભાષા એ આ પ્રાકૃત છે, અથવા વધારે ચોક્કસ રીતે કહીએ તે ચૂર્ણિપ્રન્થો આદિમાં મળે છે તેવી આર્ષ જૈન મહારાષ્ટ્ર પ્રાકૃત છે. આચાર્ય હેમચન્ટે પોતાનાં વ્યાકરણુસૂત્રાના પ્રારંભમાં આર્ષ પ્રાકૃતનો માત્ર નામનિર્દેશ કર્યો છે, પણ એ ભાષાના સ્વરૂપનું વિશેષતયા નિર્વચન જૂના વ્યાકરણગ્રન્થોમાં કયાંય મળતું નથી. આ રીતે વસુદેવ-હિંડી'ની ભાષાનો અભ્યાસ આપણી સમક્ષ અનેક ભાષાકીય નવીનતાઓ રજૂ કરે છે. પ્રાકૃત વૈયાકરણોએ જેની નોંધ લીધી નથી તેમ પછીના કાળના પ્રાકત ગ્રન્થોમાં ભાગ્યેજ નજરે પડે છે એવાં નાનાં રૂપે “વસુદેવ-હિંડીમાં મળે છે. “વસુદેવ-હિંડીની ભાષા પ્રાચીન ભૂમિકા રજૂ કરતી હોવાથી સામાન્ય જૈન મહારાષ્ટ્રની તુલનાએ સૂત્રગ્રન્થોની ભાષાની વધારે નજદીક છે; અને તેમાં એવાં જૂનાં રૂપો મળે છે કે તેના રચનાકાળની ઉત્તરમર્યાદા આપણે વિક્રમની છઠ્ઠી શતાબ્દીમાં નિર્મીત કરી હોવા છતાં એની સાચેસાચ રચના એ કરતાંયે બે-ત્રણ શતાબ્દી પૂર્વે થઈ હોય એ અસંભવિત નથી.
“વસુદેવ-હિડીની ભાષાનાં મુખ્ય લક્ષણે આપણે અહીં સંક્ષેપમાં જોઈ લઈએ. પ્રથમ ક્રિયાપદનાં રૂપ લઈએ. ક્રિયાપદનાં સંખ્યાબંધ જૂનાં અને રસપ્રદ રૂપ “વસુદેવ-હિંડીમાં મળે છે.
વસુદેવ-હિંડી'માં સંખ્યાબંધ સ્થાનોએ વર્તમાનકાળના નિશ્ચયાર્થ પહેલા પુરુષ એકવચનમાં શામિને બદલે –અંતવાળું રૂ૫ મળે છે. ભવિષ્યકાળમાં તો આવાં રૂપે સામાન્ય છે જ ( દા. ત. મવિલં), પણ વર્તમાન કાળમાં ૯પીશલે તે નોંધ્યાં નથી. આ પ્રકારનાં રૂપ સૂત્રની ભાષામાં મળે છે, ઉદાહરણ તરીકે જુઓ
આચારદશામાં-વંતિ સુવે માગો માસત્ત, ગઠ્ઠા નાળ વા “ના” નાલં વા “નો ગાળે ” વળી જુઓ “મહાનિશીથ સૂત્ર”માં–શું રેઢું સુવં ૩É પાર્વ નાલં પૂજાય ૩. વળી રે, ન નિugવું, (=રાક્ટોfમ ?) એવાં રૂપે પણ તેમાં છે ( શુબ્રિગનું “મહાનિશીથ સૂત્ર', પૃ. ૯૦ ). “વસુદેવ-નહેડી’માં
૯ અહીં તથા હવે પછી પીશલના નિર્દેશથી જર્મન વિદ્વાન ડો. પીશલે પ્રાપ્ત પ્રાકૃત વ્યાકરણ તેમજ ગ્રન્થસ્થ અને ઉત્કીર્ણ પ્રાકૃત ઉપરથી લખેલે પ્રાકૃત વ્યાકરણને પ્રમાણભૂત ગ્રન્થ-Grammatik Der Prakrit Sprachen ઉદ્દિષ્ટ છે.