________________
પરિચ્છેદ ૬-૧૯
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
પ્રમાણ હોવાથી સાધન છે. અને સ્વ-પર-વ્યવસિતિ રૂપ ક્રિયા કહો કે અજ્ઞાનનિવૃત્તિ આદિ કહો તે ફળ હોવાથી સાધ્ય છે. તેથી જેમ સાધ્ય-સાધનભાવ (કારણ-કાર્ય ભાવ) હોવાથી પ્રમાણ અને પ્રમાણ-ફળ વચ્ચે ભેદા-ભેદ છે. કથંચિદ્ ભેદ છે. અને કથંચિદ્ અભેદ છે. તેવી જ રીતે કર્તા (પ્રમાતા) એવો આત્મા અને સ્વ-પર-વ્યવસિતિ રૂપ ક્રિયાત્મક જે ફળ છે તે બન્ને વચ્ચે પણ સાધ્ય-સાધકભાવ હોવાથી કથંચિભેદ અવશ્ય છે જ. પ્રમાતા એવો આત્મા આ વ્યવસિતિ ક્રિયાનો કર્તા (સાધક) છે. અને વ્યવસિતિ ક્રિયા એ પ્રમાતા એવા આત્માથી કરાતી હોવાથી સાધ્ય છે. માટે તે બન્ને પણ કથંચિદ્ ભિન્ન છે.
૧૮
સત્તરમા મૂલસૂત્રમાં લખેલા અપિ શબ્દનો અર્થ એવો છે કે વ્યવસિતિ ક્રિયા રૂપ ફળના પ્રમાતા એવા આત્માથી પણ કથંચિદ્ ભેદ છે. અર્થાત્ સાધન એવા પ્રમાણથી જ કેવળ ભેદ છે એમ નહીં, પરંતુ સાધક એવા આત્માથી પણ કથંચિદ્ ભેદ છે. જો સાધક એવા કર્તા-આત્માથી ફળનો ભેદ હોય છે. તો સાધન એવા પ્રમાણથી તો ભેદ હોય જ. એમાં વળી વિચારવાનું શું ? એવો પિ શબ્દનો અર્થ છે. સારાંશ કે વ્યવસિતિ ક્રિયા રૂપ ફળ એ સાધન એવા પ્રમાણથી પણ ભિન્નાભિન્ન છે. અને સાધક એવા આત્માથી પણ ભિન્ના-ભિન્ન છે.
સૂત્ર અઢારમામાં સાધક એવા આત્માથી વ્યવસિતિ ક્રિયારૂપ ફળ કથંચિદ્ ભિન્ન છે આ બાબત સિદ્ધ કરવા માટે યુક્તિ સમજાવે છે કે કર્તા અને ક્રિયા વચ્ચે સાધ્ય-સાધકભાવ જણાતો હોવાથી કથંચિદ્ ભેદ છે. આ સંસારમાં જે બે ભાવો સાધ્ય-સાધક રૂપે દેખાય છે તે અવશ્ય કથંચિત્ ભિન્ન હોય જ છે. જેમકે કર્તા એવો દેવદત્ત, અને દેવદત્ત વડે કરાતી કાષ્ઠ છેદવાની ક્રિયા, આ બન્ને જેમ સાધ્યસાધકભાવયુક્ત હોવાથી ભિન્ન છે. તેવી જ રીતે પ્રમાતા એવો આત્મા અને સ્વપરવ્યવસિતિ સ્વરૂપ ક્રિયા પણ સાધ્ય-સાધકભાવ યુક્ત જ દેખાય છે. તેથી અવશ્ય કથંચિત્ ભિન્ન છે. ૬-૫ ૧૭/૧૮॥
एतद्धेत्वसिद्धतां प्रतिषेधन्ति
कर्ता हि साधकः, स्वतन्त्रत्वात्,
ક્રિયા તુ સાધ્યા, તૃનિર્વર્યત્વાત્ ॥ ૬-૧૫
टीका - स्वमात्मा तन्त्रं प्रधानमस्येति स्वतन्त्रस्तद्भावस्तत्त्वं तस्मात् । यः क्रियायां स्वतन्त्रः स साधकः, यथा दारुच्छिदायां व्रश्चनः, स्वतन्त्रश्च स्व-परव्यवसितिक्रियायां प्रमातेति । स्वतन्त्रत्वं कर्तुः कुतः सिद्धम् ? इति चेत् क्रिया -.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
