Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः
अभीष्ट है । विश्वस्य जन इति विश्वजन: सर्वसाधारणो वेश्यादिः । विश्वो जनोऽस्येति-विश्वजन: स एव वेश्यादि: । इस षष्ठीतत्पुरुष और बहुव्रीहि समास वाले विश्वजन' शब्द से 'ख' प्रत्यय अभीष्ट नहीं है। यहां उत्सर्ग 'छ' प्रत्यय होता हैविश्वजनीय ।
1
(३) मातृभोगीण: । यहां 'मातृभोग' शब्द से पूर्ववत् 'ख' प्रत्यय है वा०- 'ऋवर्णाच्चेति वक्तव्यम्' (८/४/२) से णत्व होता है। ऐसे ही पितृभोगीण: ।
णः+ढञ्–
(६) सर्वपुरुषाभ्यां णढञौ | १० |
प०वि०-सर्व-पुरुषाभ्याम् ५।२ ण- ढञौ १।२।
सo - सर्वश्च पुरुषश्च तौ सर्वपुरुषौ, ताभ्याम् - सर्वपुरुषाभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । णश्च ढञ् च तौ णढञौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - तस्मै, हितमिति चानुवर्तते ।
अन्वयः - तस्मै सर्वपुरुषाभ्यां हितं णढञौ ।
अर्थ:-तस्मै इति चतुर्थीसमर्थाभ्यां सर्वपुरुषाभ्यां प्रातिपदिकाभ्यां हितमित्यस्मिन्नर्थे यथासंख्यं ण ढञौ प्रत्ययौ भवतः ।
उदा०- (सर्व:) सर्वस्मै हितम् - सार्वं ब्रह्म । ( पुरुष : ) पुरुषाय हितम् - पौरुषेयं ब्रह्म ।
आर्यभाषाः अर्थ-(तस्मै ) चतुर्थी- समर्थ (सर्व- पुरुषाभ्याम्) सर्व और पुरुष प्रातिपदिकों से ( हितम् ) हित अर्थ में यथसंख्य (गढञ) ण और ढञ् प्रत्यय होते हैं। उदा०- - (सर्व) सबके लिये हितकारी - सार्व ब्रह्म । ( पुरुष ) पुरुषमात्र के लिये हितकारी - पौरुषेय ब्रह्म (वेद) ।
सिद्धि - (१) सार्वम् । सर्व+डे+ण | सार्व् +अ । सार्व+सु | सार्वम् ।
1
यहां चतुर्थी- समर्थ 'सर्व' शब्द से हित अर्थ में इस सूत्र से 'ण' प्रत्यय है. 'तद्धितेष्वचामादेः' (७ । २ । ११७) से अंग को आदिवृद्धि और 'यस्येति च' (६ ।४।१४८) से अंग के अकार का लोप होता है।
(२) पौरुषेयम् । पुरुष + ङे+ढञ् । पौरुष्+एय । पौरुषेय+सु । पौरुषेयम् ।
यहां चतुर्थी - समर्थ 'पुरुष' शब्द से हित अर्थ में इस सूत्र से 'ढञ्' प्रत्यय है। 'आयनेय०' (७।१।२) से 'द्' के स्थान में 'एय्' आदेश होता है। पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org