________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
વાત આમ બની કે અમે ઉત્તરપ્રદેશના એક ગામ બબીનાકેન્ટ (ઝાંસી)માં દુકાન ચલાવતા હતા. વાત ઈ. સ. ૧૫૬ ના દસેરા આસપાસની છે. મારા વડીલબંધુ પંડિત રતનચંદજી શાસ્ત્રી દુકાનને માલ લેવા ઝાંસી ગયા હતા. ત્યાં એક વ્યક્તિએ તેમને પ્રશ્ન કર્યો કે જે કેવળી ભગવાને જેવું દેખું-જાણ્યું-કહ્યું છે, તેમ જ થશે તેમાં કેઇ ફેરફાર સંભવિત નથી, તે પછી પુરુષાર્થ કયાં રહ્યો ? જે આપણે કાંઈ કરી જ નથી શકતા તો પછી આપણે કાંઈ કરીએ જ શા માટે ?
પ્રશ્ન તેમના હૃદયને હલાવી નાખ્યું. તેઓ સ્તબ્ધ થઈ ગયા. તેને ઉત્તરમાં તેમણે જેમ-તેમ કાંઈ પણ કહીને પાંડિત્ય-પ્રદર્શન ન કરતાં એ જ કહ્યું–ભાઈ! તમે વાત તે ઠીક કહો છો, હું અત્યારે એ વિષયમાં કોઈ પણ કહી શકતે નથી, આવતા શનિવાર આવીશ ત્યારે વાત કરીશ.
તે તે ચાલે છે, પણ તેઓ આખા રસ્તે વિચાર કરતા રહ્યા. આવતાવેંત જ કેઈ બીજી વાત કર્યા વિના, મને સીધે એ જ પ્રશ્ન કર્યો. હું પણ વિચારમાં પડી ગયે. પરસ્પર ચર્ચા ચાલતી રહી પણ વાત કાંઈ બેઠી નહિ.
સાંજના પ્રવચનમાં જ્યારે મેં એ જ ચર્ચા કરી ત્યારે એક અભ્યાસી બાઈ બેલી – એમાં શું છે? એ તે કાનજી સ્વામીની કમબદ્ધપર્યાય છે. તે સમય સુધી તે અમે કાનજી સ્વામીનું નામ તે સાંભળ્યું હતું પણ કમબદ્ધપર્યાયનું તે નામ પણ સાંભળ્યું નહોતું. તેથી જ્યારે અધિક જિજ્ઞાસા પ્રગટ કરી ત્યારે તેમણે મંદિરમાંથી “આત્મધર્મના તે બે વિશેષાંક લાવીને આપ્યા કે જેમાં કમબદ્ધપર્યાય ઉપર થયેલાં સ્વામીજીનાં તેર પ્રવચને પ્રકાશિત થયાં હતાં. પ્રથમ અંકમાં આઠ પ્રવચન હતાં અને બીજામાં પાંચ. આ અંક ઈ.સન. ૧લ્પ૪-૫૫ માં જ નીકળ્યા હતા. પાછળથી તે તે જ પ્રવચને “જ્ઞાન સ્વભાવ-રેય સ્વભાવ” નામે પુસ્તકાકારે પણ પ્રકાશિત થયાં. તે વાંચીને તે અમારા હૃદય-કપાટ ખૂલી ગયા. એમ લાગ્યું કે અને કેઈ અપૂર્વ ખજાને મળી ગયું છે. અમે
