________________
૩૩૩ આવશ્યકનિયુક્તિમાં જ્યાં મતિજ્ઞાનની પ્રારંભમાં ચર્ચા છે ત્યાં શ્રુતનિશ્રિત કે અશ્રુતનિશ્રિતની કઈ ચર્ચા નથી. એ ઉપરથી જણાય છે કે આભિનિ. બાધિકના આ બે ભેદ જૈન પરંપરામાં આવશ્યકનિયુક્તિની રચના પછી થયા છે. જો કે તેમને ઉલેખ સ્થાનાંગ (૦ ૭૧) માં પણ છે, પરંતુ તેમાં અને નંદીના તેના વર્ણનમાં થોડે ભેદ છે. એટલે તે ભેદનો સ્વીકાર અને અભિનિધિજ્ઞાનમાં તેની યોજના વ્યવસ્થિત રીતે કરવા પ્રયત્ન સર્વપ્રથમ દેવવાચકનો છે એમ માનવું જોઈએ.11
આવશ્યકનિયુક્તિમાં જેકે આમિનિબેધિક જ્ઞાન પ્રસંગે શ્રુતિનિશ્ચિત-અશ્રુતનિશ્ચિનની ચર્ચા નથી. પણ આગળ જઈ નમસ્કારનિયુક્તિપ્રસંગે સિદ્ધપદની નિયુક્તિમાં કર્મસિદ્ધ આદિરૂપે સિદ્ધના અગિયાર ભેદો ગણાવ્યા છે (આવશ્યકનિકિત ગાઇ ૯૨૧). તેમાં એક નવમો ભેદ અભિપ્રાયસિદ્ધનામે પણ છે. અહીં
અભિપ્રાયને અર્થ બુદ્ધિ સમજવાનો છે, કારણ કે નિયુક્તિમાં જ તે બાબતને સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે–“મgો વુદ્ધિપગાગો (આવશ્યકનિયુક્તિ ગા૯૩૦) અને પછી તે બુદ્ધિસિદ્ધિ વિષે જણાવ્યું છે
विउला विमला सुहुमा जस्स मई जो चउठियहाए वा । વૃદ્ધાણ સંઘો સ ગુદ્રિસિદ્ધ રુમ સા ા છે
આવશ્યકનિયુક્તિ ગાથા ૯૩૧ જેની બુદ્ધિ વિપુલ છે, વિમળ છે, સૂક્ષ્મ છે તે બુદ્ધિસિદ્ધ કહેવાય અથવા તો જે ચાર પ્રકારની બુદ્ધિથી સંપન્ન હોય તે બુદ્ધિસિદ્ધ કહેવાય. અને તે આ પ્રમાણે છે”-–-આમ કહીને ઓત્પત્તિકી આદિ ચારે બુદ્ધિઓ ગણાવી છે અને તેનું સદષ્ટાન્ત વિવરણ પણ કર્યું છે. અને તેમાં જે ગાથાઓ (આવશ્યક નિર્યુક્તિ ૯૩૨–૯૪૫) છે તે જ ક્રમે પ્રસ્તુત માં નંદીસૂત્રમાં લઈ લેવામાં આવી છે. (નંદી ગા. ૧૮-૭૧) આથી સ્પષ્ટ છે કે નંદીકાર અહીં આવશ્યકાંનયુક્તિનું બુદ્ધિવર્ણન શબ્દશઃ સ્વીકારી લે છે. એટલું જ નહિ પણ મતિજ્ઞાનના વિવરણમાં તેની સંજના પણ કરી લે છે અને તેથી મતિજ્ઞાનના વિવરણમાં તેમ કરવામાં જે મુશ્કેલી ઊભી થતી હતી અને પરંપરા પ્રમાણે જે વિવરણ ચાલ્યું આવતું હતું
૧૧. વિશેષ ચર્ચા માટે જુઓ ન્યાયાવતારવાતિકત્તિની (શ્રી દલસુખ માલવણિયા
સંપાદિત) પ્રસ્તાવને પૃ૦ ૫૯ થી.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
