________________
હેમચન્દ્રીય વ્યાકરણનાં અપભ્રંશ ઉદાહરણો (અનુસંધાન)
૧૦પ
અવલંબન વિકાલે – સંધ્યાકાળે થાય છે. પરંતુ (ઊલટું) મૃગાંક – ચન્દ્ર પણ તેવી રીતે તપે છે જેમ સૂર્ય પ્રલયકાળ (તપે છે તેમ). • જુઓ સોમપ્રભ, કુમારપાલ-પ્રતિબોધ' ક.૧૮ હવે પછી. (૬૩) મહુ કન્તો બે દોસડા, હદ્ધિ, મ ઝંખહિ આલુ, દેન્તહો હઉં પર ઉવૅરિઅ, જુઝન્તો કરવાલુ.
• હેલિ ! (હે સખી !) મારા કન્વના બે દોષો (છે), આળ – વૃથા ઝંખ નહીં – બોલ નહીં. (તે કયા બે દોષ ? –) તેના દાન દેતાં હું કેવલ ઊગરી – બચી. અને ઝૂઝતાં – યુદ્ધમાં લડાઈ લડતાં તલવાર બચી. •
આમાં એક સ્તુતિ છે ને બીજી નિન્દા એમ બંને સાથેસાથે છે. [વ્યાજસ્તુતિ છે.] (૭૧) ખગ્ન-વિસાહિઉ જહિં લહહું પિઅ, તહિં દેસહિં કહું,
રણ-દુભિખું ભગ્નાઈ, વિષ્ણુ જુર્ગે ન વલાહું.
• હે પ્રિયા ! જે દેશમાં ખડુંગથી સાબિત થયેલું મળે ત્યાં જઈએ. (અહી) રણ – દુર્ભિક્ષથી ભગ્ન થયેલા છીએ (તેથી) યુદ્ધ વગર પ્રસન્ન થતા નથી – આનંદ આવતો નથી. •
જ્યાં તલવાર ચલાવી જીવિકાનો નિર્વાહ થઈ શકે ત્યાં ચાલો, અહીં તો રણ-દુર્ભિક્ષ – યુદ્ધના દુકાળથી (દિલ) તૂટી ગયું યુદ્ધ વિના આનંદ આવતો નથી.
વલાહું – ન રતિ પ્રાપ્નમઃ (મજા આવતી નથી) એમ “દોધકવૃત્તિમાં અર્થ કર્યો છે તેને અનુસરી ઉપર અર્થ મૂક્યો છે, પણ તે ઠીક લાગતો નથી. વલાહું એટલે વળું – પાછો આવું. રણ-દુષ્કાળમાં ભાગ્યા છીએ. વિના યુદ્ધ પાછા નહીં આવીએ, (જેમ દુર્ભિા કારણે દેશથી ભાગ્યા તે સુભિક્ષ વગર પાછા આવતો નથી) – આ અર્થ બરાબર છે.
[ડૉ. હરિવલ્લભ ભાયાણી આ બીજો અર્થ જ લે છે.] (૭૨) કુંજર, સુમરિ મ સલઇઉં, સરલા સાસ મ મેલિ,
કવલ જિ પાવિય વિહિ-વસિણ, તે ચરિ માણું મ મેલિ.
• હે કુંજર ! સલકીઓ (એક જાતના બળદો) [>, એ નામનાં વૃક્ષ, જેનાં પાંદડાં હાથીનો પ્રિય આહાર છે]ને સ્મર નહીં, સરલ એટલે દીર્ઘ શ્વાસ મૂક નહીં. વિધિવશે જે કવળ – કોળિયા મળ્યા તે ચર, માન રાખ નહીં.
‘દોધકવૃત્તિ’ પ્રમાણે “મેલિનો અર્થ બંને સ્થળે છોડવું કરવાથી નિરર્થક વાક્ય થાય છે. જે મળે તે ખા, ને માન છોડ નહીં – એ યોગ્ય નથી લાગતું. ત્યાં “મેલિ” એટલે રાખ એ અર્થ યોગ્ય લાગે છે.
પ્રિાકૃત “મેલ' “છોડ” અર્થ જ આપે અને ડૉ. ભાયાણી એમ જ કરે છે. પરંતુ દેશાઈએ લીધેલો વાંધો યોગ્ય છે. કાં તો “મેલિનો એમણે કરેલો અર્થ કરવો જોઈએ. ‘માણુ અ મેલિ' એવો કોઈ પાઠ હોવાનું માનીએ તો “અને માન છોડ’ એવો અર્થ થઈ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
