________________
કર્મની આ મૂળ પ્રકૃતિ પ્રત્યય છે, એટલે એ ગતિમાં જે કોઈ જીવ ઉપજે તેને આ રૂપી દ્રવ્યની મર્યાદાવાળું અવધિજ્ઞાન થાય છે, જ્યારે બાકીના મનુષ્ય અને તિર્યંચગતિના સંસારી જીને આ જ્ઞાન ગુણપ્રત્યય છે એટલે કે તપ કે દયાનની ક્રિયાના સહયોગથી પ્રયત્ન દ્વારા એ જીને અવધિજ્ઞાન થાય છે. તીર્થકરને અને કોઈ કોઈ અન્ય જીને અવધિજ્ઞાન જન્મથી હોય તે પણ તે ગુણપ્રત્યય સમજવું. અવધિ. જ્ઞાનમાં રૂપ ધારણ કરનાર સર્વ પદાર્થોનું ઇન્દ્રિય કે મનની દરમિયાનગીરી વગર જ્ઞાન થાય છે. એની તરતમતાની વિચારણા એના ભેદપભેદની વિચારણા સાથે આગળ ઉપર થશે. આ મતિ, કૃત અને અવધિ જ્યારે મેક્ષનું કારણ બને ત્યારે સમ્યગ્રજ્ઞાન કહેવાય છે અને સંસારવૃદ્ધિનું કારણ બને ત્યારે અસમ્યગજ્ઞાન કહેવાય છે અને તે વખતે તેને અજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. આવા પ્રકારને વિપર્યય ત્રણે જ્ઞાનમાં શક્ય છે. અજ્ઞાનમાં જ્ઞાનને અભાવ નથી, પણ જ્ઞાનને વિપર્યય છે. મિથ્યાત્વ દશામાં આવા અજ્ઞાનને સંભવ ઘણે છે. વિપરીત દશા પામે ત્યારે તેને અવધિઅજ્ઞાન કહેવાય છે અથવા વિલંગજ્ઞાન કહેવાય છે. મન ૫ર્યવજ્ઞાન
પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનમાં બીજું અને જ્ઞાનના પ્રકારમાં ચોથું મન પર્યવજ્ઞાન આવે. પરિ એટલે સર્વતઃ લવ એટલે જાણવું. મન સંબંધી સર્વ પ્રકારે જ્ઞાન થાય તે મન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય. મનના વિચારે પણ એક પ્રકારના દ્રવ્યું છે. એ વિચારને સંસ્પર્યા . વગર જાણ લેવા તેને મન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય. મનના વિચારની પણ આકૃતિ થાય છે. મને વર્ગણએ વિચારને આકાર ધારણ કરે છે. આ મન:પર્યવજ્ઞાનથી ચિંતન કરતા મનની આકૃતિ જાણી શકાય છે, પણ ચિંતવન થતી વસ્તુને આકાર જાણી શકાતું નથી. આ જ્ઞાનનું નામ “મન પર્યાય” પણ કહેવાય છે. આમાં મન દ્વારા જાણવાની વાત નથી, પણ મનને પિતાને જાણવાની વાત છે. મને - પર્યાવજ્ઞાન આત્માને સીધું થાય છે. એ જ્ઞાન માત્ર સંયત મનુ
