________________
જૈન દષ્ટિએ કમ જૈન પરિભાષામાં અક્ષનને અર્થ આત્મા થતું હોઈ એ બન્નેને પરોક્ષ જ્ઞાન કહેવામાં આવ્યા છે. ભાષા વગર જ્ઞાનની શક્યતા છે કે નહિ એ વિચાર અને તેના પર ચર્ચા વર્તમાન અલ તૈયાયિકેએ ઉપસ્થિત કરેલ છે. એને જૈન પરિભાષામાં જવાબ છે કે મતિજ્ઞાનમાં વસ્તુ જ જણાય છે, પણ તેને અમુક આકાર હોઈ તેમ જ તેને અમુક રંગ હોઈ તે “ઘટ” તરીકે ઓળખાય તે શ્રુતજ્ઞાન ને વિષય છે, વાચ્ય-વાચક સંબંધનું જ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનમાં જરૂરી છે. તેથી મતિજ્ઞાનને ભાષા કે નામ સાથે કે અન્યને જણાવવા સાથે સંબંધ ન હોવાને કારણે ભાષા વગર પણ તે જ્ઞાનની શક્યતા જેનેએ સ્વીકારેલ છે. આ હકીકતની મહત્તા મતિજ્ઞાનના અને શ્રુતજ્ઞાનના ભેદની સ્પષ્ટતા આગળ ઉપર થશે ત્યારે બરાબર ખ્યાલમાં આવશે. સંક્ષેપમાં, મતિજ્ઞાન મૂક છે, જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન અન્યને જણાવી સમજાવી શકે છે. મતિજ્ઞાન અવગ્રહની કક્ષામાં હોય ત્યાં સુધી અનેક્ષર છે પણ આગળ વધતાં સાક્ષર થાય છે, જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન અક્ષરવાળું છે, સાક્ષર છે. આગળ જતાં જ્ઞાનાવરણના ભેદે વિચારતાં આ વાત પર વધારે ખવટ કરવામાં આવશે. ત્રણ પ્રત્યક્ષજ્ઞાને
પ્રત્યક્ષજ્ઞાને ત્રણ છેઃ અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળ. હવે તેમને વિચાર કરીએ. અવિધજ્ઞાન
રૂપી દ્રવ્યના વિષયનું આત્માને સાક્ષાત્ જ્ઞાન થાય તે અવધિ જ્ઞાન કહેવાય છે. અવધિ એટલે હદ-મર્યાદા, અથવા “અવ' એટલે નીચું, “ધિ એટલે જ્ઞાન, એવું જ્ઞાન તે અવધિજ્ઞાન. અવધિજ્ઞાનની મર્યાદા રૂપી દ્રવ્ય પૂરતી છે, એટલે એમાં સ્થળ પદાર્થોનું (વસ્તુએનું) આત્માને સીધેસીધું જ્ઞાન થાય. એ ભવપ્રત્યય અને ગુણપ્રત્યય એમ બે પ્રકારે છે. સંસારી જીના આગળ જતાં ચાર પ્રકાર આવશે. તેમાં નારકે અને દેવેને આ અવધિજ્ઞાન ભવ--
