________________
કમની આઠ મૂળ પ્રકૃતિ છતાં દાન આપી શકે નહિ, વસ્તુ મળી શકે તેવી હોય અને મહેનત કરવામાં આવે છતાં મળી શકે નહિ, ખાવાપીવા પહેરવાની વસ્તુ સામે પડેલ હોવા છતાં અરુચિ અભાવને કારણે ઉપગમાં લઈ શકાય નહિ, પિતાની બહાદુરી કુંઠિત થઈ જાય એ સર્વ પ્રતાપ આ અંતરાય કર્મને છે. એને સ્વભાવ ચીસા ભંડારી જે છે. રાજા હુકમ કરે કે લાખ રૂપિયા દાન કરે પણ રાજાને ખજાનચી આડે ચાલે તે દાન દે નહિ, વાયદા કરે, ફરિયાદ રાજા સુધી પહોંચવા ન દે અને આંટા ખવડાવી અડદાળે કાઢી નાંખે. એ આ કર્મને સ્વભાવ છે. ચેતનની અનંત શક્તિ છે, એના વીર્યની શક્તિને પાર નથી, એની ગમનાગમન શક્તિ અસ્મલિત છે, એ સર્વ શક્તિઓ પર છે વધતે અંકુશ લાવનાર આ ઘાતકર્મ પ્રાણીને તેની તાકાતના પ્રમાણમાં અપંગ, પરાધીન, મિસ્કીન, માંદો, રેગી, બીકણું, આળસુ બનાવે છે અને એની પાસે વસ્તુ હેય છતાં પણ એના ઉપભેગથી એને વંચિત રાખે છે. આત્માના અનંતવીર્યને રોકનાર આ કર્મ ઘાતી છે અને ચેતનની અનંત શક્તિને રૂંધનાર છે.
આ રીતે આઠ કર્મોને સામાન્ય પરિચય આપણે કર્યો. હવે એ કર્મની પકૃતિને સહજ ખ્યાલ કર્યા પછી એ આઠે કર્મના આવિર્ભાના ભેદને વિચારીએ. કર્મના પિતાના આવિર્ભામાં તરતમતા ઘણી હોય છે, એને આધાર ઉપર જણાવ્યું તેમ એના રસબંધ અને એની પ્રદેશસંખ્યા પર રહે છે. એટલે કર્મના ફળમાં અનેક ભેદો દેખાય છે. એ રસબંધ અને પ્રદેશબંધને આગળ વિચારવામાં આવશે. પ્રથમ કર્મને ભેદને વિચારી જઈએ.
આ પણ કર્મની પ્રકૃતિની જ વિચારણાની અંતર્ગત છે એ ધ્યાનમાં રહે. કર્મને ઓળખવા માટે એના આઠ પ્રકારથી સામાન્ય ખ્યાલ થયે. હવે એના ઉત્તરભેદ વિચારતાં એની વિરૂપતા અને સંસારલીનતાને ખ્યાલ આવશે, એના બાહ્ય અને આત્યંતર સ્વરૂપ ઓળખાશે અને એ કેવાં વિરૂપ ફળે ઉદય વખતે આપે
