________________
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિએ
૮૩
જીભ પર કડવા લીમડાના રસ આસ્વાદ્યો. આ રસ છે એટલું અવ્યક્ત જ્ઞાન તે રસેન્દ્રિય દ્વારા થયેલ વ્યંજનાવગ્રડુ અને કાઇક કડવી ચીજ છે એ અર્થાવગ્રહ. ત્યારબાદ તે લીમડાના કે કરિયાતાના સ્વાદ હશે તેની વિચારણા તે ઇંદ્ધા. તે લીમડાના છે એવી ખાત્રી તે અપાય. અને તે વાતની ચાખવટપૂર્વકના સ્થાયી નિર્ણય અને તેના સંસ્કાર તે ધારણા. આ જ્ઞાનમાં રસેન્દ્રિયના ઉપયાગ થયા, તેની દરમ્યાનગીરીથી એ જ્ઞાન થયું અને પર્યાયથી તે સમજાયું.
બરફ પોતાના હાથને અડયો અને પ્રથમ સમયે સ્પર્શ થાય તે વ્યંજનાવગ્રહ, ત્યારબાદ પાતાના હાથને કાંઈક સ્પશ્તુ એટલું જ જ્ઞાન તે અર્થાવગ્રહ, પછી એ પાણી હશે કે ખરફ હશે તેની વિચારણા તે ઇહા, ત્યારબાદ તે ખરફ છે એવા નિણુય તે અપાય અને તે નિશ્ચયને ધારી રાખવા તે ધારણા. આ સ્પર્શેન્દ્રિય દ્વારા થયેલ મતિજ્ઞાન. એમાં પણ પર્યાયનું જ જ્ઞાન થાય છે.
પોતે સ્વપ્ન દેખીને જાગ્યા. મનને અંગે વસ્તુના વ્યંજનાવગ્રહ થતા નથી, કારણ કે મનમાં વિચાર કરવામાં વસ્તુને સન્નિક હાય નહિ. કાંઇક સ્વપ્નમાં જોયું તે અર્થાવગ્રહ. પ્રથમ સમયે આવું અવ્યક્ત જ્ઞાન મન દ્વારા થાય છે. ત્યારબાદ મે સ્વપ્નમાં શું જાર્યું તેની વિચારણા તે મન દ્વારા થતી ઇહા. મેં સ્વપ્નમાં મારા મિત્રને દીઠા' એવા નિણૅય તે અપાય અને તે વાતની ગાંઠ વાળવી–એને ધારી રાખવી તે ધારણા. આ રીતે મતિજ્ઞાન મન દ્વારા થાય છે. મન દ્વારા થતા જ્ઞાનમાં વસ્તુ અને મનને વ્યંજન-સંબંધ થતા નથી. મન ત્યાર પછી બીજા વિષય પર જાય, છતાં સંસ્કાર ત રહે છે અને આગળ જતાં કાઈ પ્રસંગે એ યાદ આવે છે તે ધારણાના વ્યાપાર છે. નિશ્ચયની સતત ધારા, તેણે જન્માવેલા સંસ્કાર અને સંસ્કારજન્ય સ્મરણુ એ સવ મતિવ્યાપાર ધારણા છે.
આ રીતે શ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના અઠ્ઠાવીશ (૨૮) પ્રકાર થયા. સ્પર્શે`ન્દ્રિયના (૧) વ્યંજનાવગ્રહ, (૨) અર્થાવગ્રહ, (૩) ઇડા, (૪) અપાય અને (૫) ધારણા. રસેન્દ્રિયના (૬) વ્યંજનાવગ્રહ, (૭)
