________________
૦૪
જૈન દષ્ટિએ કમ કરીને સર્વ પર્યાને જાણે. ઉત્કૃષ્ટ કૃતજ્ઞાની કેવળજ્ઞાન સમેવડે હોય, પણ તેનું જ્ઞાન આદેશથી હોય, મન દ્વારા હેય. મતિશ્રુતજ્ઞાન વ્યવહારથી પ્રત્યક્ષ કહેવાય, પરમાર્થ પણ કહેવાય. અક્ષ એટલે આત્મા. અવધિજ્ઞાન - વ્યવહારથી પ્રત્યક્ષ, પણ મન કે ઇન્દ્રિયની દરમ્યાનગીરીને કારણે વસ્તુતઃ પક્ષ મતિશ્રુતજ્ઞાનની વિચારણા પછી હવે પરમાર્થે પ્રત્યક્ષજ્ઞાન તરફ વળીએ. એમાં પ્રથમ અવધિજ્ઞાન આવે. એને વિષય રૂપી દ્રવ્ય છે, જે દ્રવ્યને વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ હોય તે રૂપી દ્રવ્ય કહેવાય. એ ગમે તેટલું નાનું કે સૂકમ દ્રવ્ય હોય, તે અણ હોય કે ઈલેકટ્રોન હોય, તે સર્વ રૂપી દ્રવ્ય આ અવધિજ્ઞાન વિષય થઈ શકે છે. અવધિજ્ઞાનવાળે આ રૂપી દ્રવ્યને, . કોઈ વસ્તુની, સૂથમદર્શક યંત્રની કે ટેલિસ્કોપની અથવા તે આંખ ની મદદ વગર સીધેસીધા દેખી શકે છે. •
આ અવધિજ્ઞાન ભવપ્રત્યય અને ગુણપ્રત્યય હોય છે. દેવગતિ અને નરકગતિમાં એ જ્ઞાન ત્યાંના સર્વ જીવેને હોય છે. તે ભવપ્રત્યય કહેવાય છે. મનુષ્ય કે તિર્યંચ ગતિમાં આકરી તપસ્યા, સાહિત્યસેવા કે જ્ઞાનની આરાધનાને પરિણામે અવધિજ્ઞાન થાય તે ગુણપ્રત્યય કહેવાય છે. દ્રવ્ય તે અનંત છે એટલે અવધિજ્ઞાનના અસંખ્ય ભેદ પડે, પણ સમજવા માટે એના છ વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે.
(૧) અનુગામી અવધિજ્ઞાન–એક પ્રાણુને દશ માઈલના વિસ્તારનું અવધિજ્ઞાન થયું એટલે એ દશ માઈલની અંદર રહેલા સર્વ રૂપી દ્રવ્યને જાણે, દેખે, પણ જે એને આનુગામિક પ્રકાર હોય તે તે જ્યાં જાય ત્યાંથી દશ માઈલના વિસ્તારમાં રૂપી દ્રવ્યને દેખે. આજે મુંબઈમાં હોય તે મુંબઈથી દશ માઈલના વિસ્તારમાં દેખે અને કાલે સુરત જાય તે ત્યાંથી દશ માઈલના વિસ્તારમાં
