________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૪૭ મેળના પ્રકારતો હોય છે, જ્યારે સંસ્થાનમાં શરીરને બાહ્ય આકાર નક્કી થાય છે.
ચારે ખૂણા સરખા હોય તે ઉત્તમ સંસ્થાનવાળું શરીર કહે વાય. “અસ” એટલે ખૂણા. દાખલા તરીકે, પલાંઠી વાળીને પર્યકાસને એક વ્યક્તિ બેઠેલ હોય અને તેને હાથ વચ્ચે ખોળામાં મૂકેલા હોય, તે વખતે જેનાં ચારે માપ સરખા આવે, નાનામાં ન આવે તે સરખા માપવાળું ઉત્તમ સંસ્થાન કહેવાય. તેને “સમચતરસ્ત્ર નામ આપવામાં આવેલ છે.
બને જંઘાના નીચલા ભાગને પગ ઉપર મૂકવાથી અને નાભિ ઉપર ચત્તા ડાબા હાથ ઉપર ચત્તે જમણો હાથ રાખવાથી પર્યકાસ થાય છે (હેમચંદ્રાચાર્યનું યોગશાસ્ત્ર, ૪.૧૨૫). આવા પર્યકાસને બેઠા પછી જઘાના એક છેડાથી બીજા છેડા સુધીનું માપ, ડાબા જાનુ અને જમણા ખભા સાથેનું માપ, જમણુ જાનુ અને ડાબા ખભા વચ્ચેનું માપ અને પલાંઠીની પીઠથી કપાળ લલાટ) વચ્ચેનું માપ–એ ચારે માપ બરાબર એકસરખાં થાય, એમાં જરાપણ વધારો ઘટાડો ન થાય, તે ચમચતુરસ સંસ્થાન. શરીરનાં સર્વ અંગે સામુદ્રિકશાસ્ત્રમાં બતાવેલાં ઉત્તમ અંગે પ્રમાણે લક્ષણસહિત હોય તે સમચતુર સંસ્થાન કહેવાય. ઉત્તમ મનુષ્યને અને દેવને આ પ્રથમનું ઉત્તમ સંસ્થાન હોય. સમ એટલે સરખા, ચતુ એટલે ચાર અને અસ એટલે ખૂણા. - નાભિ તૂટી) ઉપર શરીરને અરધે ભાગ ખૂબ સુંદર અને આકર્ષક હોય તેને બીજું “ ધ” સંસ્થાન કહેવાય. જોધ એટલે વડનું ઝાડ. એને ઉપરથી જોયું હોય તે ખૂબ ફાલેલ સુંદર દેખાય. નીચેના અરધા ભાગમાં મૂળિયાં પ્રમાણમાં આકર્ષક ન હોય.
નાભિની નીચેના ભાગ ઘાટસરને સુંદર આકર્ષક હોય અને ઉપરના અંગે હીન હોય તે ત્રીજું “સાદિ' સંસ્થાન
હાથ, પગ, છેક સરસ હોય અને હૃદય, પિટ, ઠ હીન
