________________
કર્મની આઠ મૂળપ્રકૃતિ (પરભાવ)માં રમણતા કરાવે છે. તે પ્રાણીને એટલે પરાધીન બનાવી મૂકે છે કે એ પરભાવને સ્વભાવ માની બેસે છે અને ઘણી વાર એને જોતાં એમ જ લાગે કે જાણે એને સ્વભાવ જ આવા મનેવિકારમાં રમણ કરવાને હશે. એટલું બધું ઊલટાપણું (વિપર્યય) એનામાં લઈ આવવાની આ કર્મમાં તાકાત છે. આ મેહનીય કર્મ ઉપર જણાવ્યું તેમ દારૂ–મધ જેવું છે. એ આત્માને મૂળ ગુણ ઉપર ઘાત કરનાર હોવાથી એને ઘાતી કર્મ કહેવામાં આવે છે. આવી રીતે કર્મના રાજા અને બહુરૂપે કાર્ય કરનાર મહાહરાજાને થિડે પરિચય કર્યો. એને વિશેષ પરિચય સાકાર રૂપે શ્રીસિદ્ધર્ષિ ગણિએ ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથાના ચેથા પ્રસ્તાવમાં કરાવ્યું છે, તે ખાસ વિચારવા યોગ્ય છે, એના આખા લશ્કરને બરાબર ખ્યાલ આપે તેવું એ વિશાળ ચિત્ર છે અને ઉપમા દ્વારા ચિત્તને સચોટ સમજાય તે આકાર તેમણે આપે છે. આયુકમ *
ચાર ગતિ-દેવતા, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારકી–એમાં કેટલે કાળ જીવનસમય ગાળ એનું નિર્માણ આયુષ્ય કર્મ કરે છે. જે જે ગતિમાં જવાનું થાય તે તે ગતિમાં કેટલે કાળ રહેવું, પ્રત્યેક -ભવમાં કેટલે સમય ગાળ તેને નિર્ણય આગળથી થઈ જાય છે, તે કરે છે આયુષ્યકર્મ. એને સ્વભાવ હેડ (chain) સમાન છે. એટલે પ્રાણને હેડમાં નાંખ્યું હોય ત્યારે તે ત્યાંથી અન્યત્ર જઈ શકો નથી, તેમ મનુષ્ય થાય તે મનુષ્ય તરીકે, જનાવર, પંખી માછલા થાય તે તે તરીકે, પિતાને આયુષ્યકાળ તે પૂરો કરે છે અને તે કરવું જ પડે છે અને ત્યાં સુધી એ અન્યત્ર જઈ શકતે નથી, તેમ આઉખામાં વધારે કરવાનું પણ તેના હાથમાં નથી. લાકડાની કે લેઢાની હેડ જેવાથી આ કર્મની પ્રકૃતિ જણાશે, એ જેલમાં હોય છે. એ અઘાતી કર્મ છે. જીવના અવિનાશી ગુણને રિકવાને એને સ્વભાવ છે.
