Book Title: Haim Prakash Maha Vyakaranam Purvarddham
Author(s): Kshamavijay
Publisher: Hiralal Somchand Kot Mumbai
View full book text
________________
प्रक्रियावृत्तिरूपे श्रीहेमप्रकाशे तद्धिताः । अपत्यप्रत्ययाधिकारः ३३७ भृतो वा द्वे अशीतीभूतो भावी वा व्याशीतिक: व्याशीतिकः । अत्रापि "मानसंवत्सरस्याशाणकुलिजस्याऽनानि" (७४।१९) इत्युत्तरपदवृद्धौ यकारस्थानिन इकारस्य वृद्धिप्राप्तिर्नास्ति । प्राप्तिश्चाकृते यत्ववत्वे इति वेदितव्यम् । कृते हीवर्गोवर्णयोरभावान्नास्ति प्राप्तिः । वृद्ध्यपवादश्चैदौदागमः । तेन तद्धितस्य स्वरवृद्धिहेतुत्वाभावात्पुंवद्भावप्रतिषेधो न भवति । वैयाकरणभार्यः । सौवश्वभार्यः । वैयासकिरिति-एवं वारुटकिः । सौधातकिः । नैषादकिः । बैम्बकिः । चाण्डालकिः ॥ ११॥ ५
पुनर्भूपुत्रदुहितननान्दुरनन्तरेऽम् ॥ १२॥ [सि० ६।१।३९] एभ्योऽनन्तरेऽपत्येऽञ् स्यात् । पौनर्मवः । पौत्रः । दौहित्रः। नानान्द्रः । पौत्री ॥ १२ ॥
"पुन०" । अबो भित्करणमुत्तरार्थमत्र सूने तु अनि च अणि च नास्ति विशेषः । नन्वस्त्येव विशेषः-अभि हि “यनबोऽश्यापर्ण.” (६।१।१२६) इत्यादिनाऽयो बहुषु लुप् स्यात् । यथा बैदः बैदौ बिदाः इति, तथा सङ्घाद्यर्थेषु "सङ्घघोषाङ्क.” (६।३।१७२) इत्यादिनामः परोऽण् स्यात्-१० यथा बैदमिति; अणि तु तदुभयमपि न भवति-यथौपगवाः, औपगवकमिति । तथा पुत्रशब्दादप्रत्ययान्तात्ततोऽप्यपत्यविवक्षायां "अत इन्” (६।१।३१) इतीभि "भिदार्षादणियोः" (६।१।१४०) इति तस्य लुपि पौत्र इति स्यात् । यथा बैदः पिता, बैदः पुत्रः । अणि तु "द्विस्वरादणः" (६।१।१०९) इत्यायनिम् स्यात् । यथा का यणिरिति । उच्यते । पुनर्वाद्यपत्यस्यागोत्रत्वाद्गोत्राधिकारविहिता लुप् सङ्घाद्यण च न भविष्यति । पौत्रशब्दाचावृद्धप्रत्ययान्तत्वादयणि च इब् आयनिञ् १५ च न भविष्यति इति विशेषाभाव एव । केचितु पुनर्व इति लुपमप्युदाहरन्ति । तेषां पुनर्भूरिति गोत्रं तत्रेहाप्यस्ति विशेष इति ।
अनादिशब्दानुसन्धानात् "परस्त्रियाः परशुश्वाऽसावण्ये" (६।१।४०)। परस्त्रीशब्दादनन्तरेऽपत्येऽञ् स्यात्, परशुभावश्चास्य, चेत्पुरुषेण सह तस्या वर्णो ब्राह्मणत्वादिः समानो न स्यात् । परा पुरुषाद्भिन्नवर्णा स्त्री परस्त्री । तस्या अनन्तरापत्यं पारशवः । असावये इति किम् ? परस्य २० स्त्री परस्त्री, तस्या अनन्तरापत्यं पारस्त्रैणेयः ॥ १२ ॥
बिदादेवृद्धे ॥ १३॥ [सि० ६११४१] अञ् । बहुत्वे चास्त्रियामस्य लुप् ॥१३॥
"बिदा." बहुत्वे चेत्यादि-अत्र सूत्रम्, “यत्रोऽश्यापर्णान्तगोपवनादेः” (६।१।१२६)। यअन्तस्याअन्तस्य च बहुत्वविशिष्टे गोत्रेऽर्थे वर्तमानस्य यौ यमनी तयोरस्त्रियां लुप् स्यात्, २५ गोपवनादिभ्यः श्यापर्णान्तेभ्यो विहितौ वर्जयित्वा । गोपवनादयोऽष्टौ श्यापर्णान्ता बिदादिषु पठ्यन्ते । तेभ्यो बहुत्वेऽपि प्रत्ययलुब् न भवतीत्यर्थः, गौपवनाः । केचित्तु मठर-राजम-अवतान-अश्वश्यामाकशब्दानपि गोपवनादिषु पठन्ति-माठरा इत्यादि । बैदस्य बैदयोपित्यानि बिदा इत्यत्र विधि लुप्ते अनन्तं बहुष्विति लुप् । बिदानामपत्यं बैदः बैदौ इत्यत्र विधि लुप्तेऽनन्तं न बहुष्विति न लुप् । इञ्प्रत्ययविषयेऽप्यत्रो लुग् न भवति-"न प्राजितीये.” ( ६।१।१३५) इति निषेधात् । बिदानामपत्यं बहवो माणवका बिदा इत्यत्र चाबन्तं बहुष्विति भवयेव । काश्यपप्रतिकृतयः काश्यपाः ३१
१ एषु "निर्वृत्ते" इत्यादिभिरिकण, अत्राशीतिशब्दो दिवसार्धमासमासादेः कालस्य सङ्ख्या ब्रूते इति काले वर्तमानला. दशीतिशब्दात् "कालात्परिजय्य"-इति कालाधिकारविहितस्तेन 'हस्ताद्यः' इति तृतीयान्ताधिकारे 'निर्वृत्त' इत्यादि सूत्रनित्ताधर्थ इकण् । २ वैयाकरण इत्यादिषु वोः स्थानिनोरिवर्णोवर्णयोईद्धिप्रसङ्गः।
है. प्रका० पूर्वा० ४३ Jain Education International For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
Page Navigation
1 ... 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560