Haim Prakash Maha Vyakaranam Purvarddham

Author(s): Kshamavijay
Publisher: Hiralal Somchand Kot Mumbai

Page 524

प्रक्रियावृत्तिरूपे श्रीहैमप्रकाशे तद्धिताः । खार्थाद्यर्थाः
४३७ विना विचारेण प्रवर्त्तत इत्यर्थः । आशिता गावोऽस्मिन् आशितङ्गु अस्मादेव निपातनात् पूर्वपदस्य मोन्तः; तत ईनः, आशितङ्गवीनमरण्यम् । अलं कर्मणे अलं पुरुषाय "प्रात्यवपरि०" (३।१।४७) इत्यादिना समासः, तत ईनः । राजाधीनमिति तु शौण्डादित्वात्सप्तमीसमासः । अस्ति चाधीनशब्दः 'अस्मावधीनं किमु निःस्पृहाणाम्' इति प्रयोगात् (वाक्यं हि वक्तर्यधीनं भवति इति, तदेतत्प्रयोक्तर्यधीनं भवतीति) ॥ ९७ ॥
अदिस्त्रियां वाचः ॥ ९८ ॥ [सि० ७।१।१०७] अश्चन्तात्स्वार्थे ईनो वा स्यात् । प्राचीनं प्राक् । प्राचीना प्राची शाखा । अदिस्त्रियामिति किम् ? प्राची दिक् ॥ ९८ ॥
"अदि." । अश्चन्तात्स्वार्थे ईनः स्यात्, न चेत् स दिशि स्त्रियां वर्तते । प्राचीनं प्रागिति एवं प्रत्यक् प्रतीचीनम् , उदक् उदीचीनम् , अवाक् अवाचीनम्, सम्यङ् समीचीनः । प्राची दिगिति-अत्र १० दिग्ग्रहणं किम् ? प्राचीना शाखा, अवाचीना ब्राह्मणी । स्त्रीग्रहणं किम् ? प्राक् प्राचीनं रमणीयम् । दिश्यपि लुबन्तं स्वभावात् नपुंसकम् । “वाद्यात्” (६।१।११) इति विकल्पे लब्धे वाग्रहणं पूर्वत्र नित्यार्थम् ॥ ९८॥
- इति ईनप्रत्ययाधिकारः । तस्य तुल्ये कः संज्ञाप्रतिकृत्योः ॥ ९९ ॥ [सि० ७।१।१०८] १५ षष्ठ्यन्तात्तुल्येऽर्थेऽनयोर्गम्ययोः कः स्यात् । अश्वकः ॥ "शावादेर्यः” (७।१।११४) शाख्यः। मुख्यः। “कुशाग्रादीयः" (१११११८)। कुशाग्रीया मतिः॥"कालतालीयादयः" (७।१।११७) । तुल्ये साधवः । *विप्रभृतिभ्यः शालशङ्कटादयः । विशालं विशङ्कटम् ॥९९ ॥ ___ "तस्य." । अनयोर्गम्ययोरिति, संज्ञायां प्रतिकृतौ वा गम्यायामित्यर्थः । अश्वस्य तुल्यः अश्वकः । उष्ट्रकः । अश्वादिसशस्य संज्ञा एताः । प्रतिकृतिः काष्ठादिमयं प्रतिच्छन्दकम् । अश्वकं रूपम् , २० अश्विका प्रतिमा (अश्वकानि रूपाणि । तुल्य इति किम् ? इन्द्रदेवः । एवन्नामा कश्चित् । नात्र साहश्यम् । संज्ञाप्रतिकृत्योरिति किम् ? गोस्तुल्यो गव्यः) । संज्ञाग्रहणमप्रतिकृत्यर्थम् । एके त्वाहुः-तुल्यमात्रे कप्रत्ययः-शिव इव शिवकः।।
अत्रायं विशेष:-"न नृपूजार्थध्वजचित्रे” (७।१।१०९)। नरि मनुष्ये पूजार्थे ध्वजे चित्रे च चित्रकर्मणि अभिधेये को न स्यात् । तत्र सोऽयमित्येवाभिसम्बन्धः । संज्ञाप्रकृत्योरिति यथासम्भवं २५ प्राप्ते प्रतिषेधोऽयम् । नृ. चश्चा-तृणमयः पुरुषः, यः क्षेत्ररक्षणाय क्रियते । चश्चातुल्यः पुरुषः चश्चा । एवं वर्धिका, खरकुटी । पूजार्थ. अर्हन् , शिवः, स्कन्दः, पूजनार्थाः प्रतिकृतय उच्यन्ते । ध्वज.२७
१ प्रसज्योऽयं नम् दिग्लक्षणा स्त्री चेन्न भवतीति नतु अदिग्लक्षणायां स्त्रियामिति पर्युदासस्तेन पुंक्लीबयोरपि भवति । ननु दिशः स्त्रीत्वमव्यभिचारि तत्किमत्र स्त्रीग्रहणेनेत्याह स्त्रीग्रहणमिति । स्त्रीलिङ्गरहितायां दिश्यश्चत्यन्तवाच्यायां प्रत्युदाहरति प्राक्प्राचीनं रमणीयमित्यादि । २ प्रागिति धालुबन्तम् । अव्ययत्वाल्लिङ्गायोग्य, प्राचीनं च स्वार्थिकान्तत्वात् तद्वत् , तथापि स्वभावानपुंसकम् । अन्यथा अभेदे अलिङ्गत्वम् भेदे तु स्त्रीलिङ्गवं स्यात् । ३ 'अषडक्ष'-इत्यत्र सूने वाक्यं खलौकिकम् । ४ एवनामानः पशुविशेषाः, न तु प्रतिबिम्बानि । ५ षष्ठ्यन्तादभेदे इन्द्रदेवस्य सम्बन्धी इन्द्रदेवः । इन्द्रदेव इत्युक्तेऽपि संज्ञा प्रतीयत इति न द्याविकलता। ६ नहि गोक इति कप्रत्ययान्तेन संज्ञा प्रतीयते । ७ निषेधे सतीत्यर्थः । ८ चञ्चानुल्यः पुरुषोऽमेदोपचारेण चश्चा । अतश्चश्चापुरुष इत्यादी सामानाधिकरण्यम् । तथा चान्यैरिव प्रत्ययस्य लुप न बक्तया । ९ मनुष्ये संज्ञायां पूजार्थादिषु प्रतिकृती प्राप्तिः ।