Haim Prakash Maha Vyakaranam Purvarddham

Author(s): Kshamavijay
Publisher: Hiralal Somchand Kot Mumbai

Page 526

प्रक्रियावृत्तिरूपे श्रीहैमप्रकाशे तद्धिताः । तस्य तुल्येत्याद्यर्थाः ४३९ १० कपि, भरु, खल, उदश्वित् , तरस् , कुलिश, मुनि, रुरु; १८ इति गोण्यादयोऽष्टादश ॥ "कर्कलोहिताहीकण् च” (७।१।१२२) आभ्यां तुल्ये टीकण् स्यात् , चकारादिकण् च । शुक्लोऽश्वः कर्कः । तस्य तुल्यः कार्कीकः कार्किकः । लौहितीकः लौहितिकः । स्फटिकादिः ॥ अलोहितवर्णोऽप्युपाश्रयवशाधस्तथावभासते स एवमुच्यते । टकारो थर्थः-कार्कीकी, लौहितीकी ॥
* इति तस्य तुल्यप्रकरणम् । _*विप्रभृतिभ्य इति, अत्र सूत्रपद्धतिरेवम् । 'वेर्विस्तृते शालशङ्कटौं” (७।१।१२३) विशालः, विशङ्कटः, विस्तृत इत्यर्थः ॥ "कटः” (७१।१२४) वेरित्यनुवर्त्तते । विकट:-विस्तृत एव ।। “सम्पोन्नेः सङ्कीर्णप्रकाशाधिकसमीपे" (७।१।१२५)। एभ्यश्चतुर्थ्य एषु चतुःष्वर्थेषु कटप्रत्ययः स्यात् । सङ्कटः । प्रकटः । उत्कटः । निकटः ॥ "अवाकटारश्चावनते" (७।१।१२६) अवशब्दादवनतेऽर्थे कुटारश्वकारात् कटश्च प्रत्ययः स्यात् । अवकुटारः, अवकुटः; अवनत इत्यर्थः ॥१० "नासानतितद्वतोष्टीटनाटभ्रटम्" (७।१।१२७ ) । अवशब्दानासानतौ तद्वति च वाच्ये एते त्रयः प्रत्ययाः स्युः। नासानतौ । नासाया नमनं अवटीटं अवनाटं अवभ्रटम् । सा नासा नतिर्विद्यते यस्मिन् स तद्वान् नासा पुरुषः । अपकृष्टो वार्थः-तत्र अवटीटा अवनाटा अवभ्रटा नासा । अवटीटः अवनाटः अवभ्रटः पुरुषः । अवटीटं अवनाटं अवभ्रटं ब्रह्मदेयम् । अपकृष्टमपि हि वस्तु दृष्ट्वा लोको नासिका नामयति ॥ "नेरिनपिटकाश्चिक्चिचिकश्चास्य” (७।१।१२८) । १५ निशब्दानासानतौ तद्वति चाभिधेये एते त्रयः प्रत्ययाः स्युस्तत्सन्नियोगे च नेर्यथासङ्ख्यं चिक्-चि-चिक् इत्येते आदेशाः स्युः । चिकिनं चिपिटं चिक्कम् , नासिकानमनम् । चिकिना चिपिटा चिक्का नासिका । चिकिनः चिपिटः चिकः पुरुषः । बहुवचनं रूढ्यर्थम् । तेनाप्रकृष्टेऽर्थे ब्रह्मदेयलक्षणे चिकितमित्यादयो न भवन्ति ॥ "बिडबिरीसौ नीरन्ध्रेच" (७।१।१२९) निशब्दान्नीरन्धेऽर्थे नासिकानतितद्वतोश्च एतौ स्याताम् । निविडा निबिरीसाः केशाः नीरन्ध्रा इत्यर्थः ॥ निबिडं निबिरीसं वस्त्रम् । नासिकाया २० नमनं (शब्दान्तरेण निशब्दस्यार्थकथनम् ) निबिडं निबिरीसम् । निबिडा निबिरीसा नासिका । निबिडो निबिरीसो मैत्रः । विधानसामर्थ्यात्वत्वं न भवति ॥ "क्लिन्नाल्लश्चक्षुषि चिल् पिल चुल् चास्य" (७।१।१३०) लिन्नशब्दाचक्षुषि वाच्ये लः स्यात् , अस्य चैते त्रय आदेशाः स्युः । चिल्लं पिल्लं चुलं चक्षुः । तद्योगात् पुरुषोऽपि चिल्लः पिल्लः चुल्लः ॥ “उपत्यकाधित्यके” (७।१।१३१) उपाधिशब्दाभ्यां पर्वतस्यासनायामधिरूढायां च भूमौ त्यको निपात्यते । उपत्यका अधित्यका क्षिपकादित्वादि-२५ त्वाभावः । स्वभावतः स्त्रीलिङ्गावेतौ । पुंल्लिङ्गावपीति कश्चित्-उपत्यको देशः, अधित्यकः पन्थाः । निपातनं रूढ्यर्थम् ॥ "अवेः सवातविस्तारे कटपटम्” (७१।१३२) षष्ठ्यन्तादविशब्दाद्यथासङ्ख्यं सङ्घाते विस्तारे चार्थे कटपटौ स्याताम् । अवीनां सङ्घातः अविकटः । अवीनां विस्तारः अविपटः । सङ्घाते सामूहिकानां विस्तारे ऐदमर्थिकानां चापवादः ॥ "पशुभ्यः स्थाने गोष्ठः" (७१।१३३) षष्ठ्यन्तेभ्यः पशुनामभ्यः स्थाने वाच्ये गोष्ठः प्रत्ययः स्यात् । गवां स्थानं गोगोष्ठम् ३० अश्वगोष्ठम् ॥ “द्वित्वे गोयुगः” (७।१।१३४ ) पशुभ्य इति वर्त्तते । द्वित्वेऽर्थे गोयुगः प्रत्ययः स्यात् । गवोत्विं गोगोयुगम् , अश्वगोयुगम् ॥ "षट्त्वे षड्गवः” (७।१।१३५) । प्रत्यय इति शेषः । अश्वानां षट्त्वं अश्वषड्गवम् ॥ त्रयोऽपि प्रयोगा इदमर्थापवादाः ॥ "तिलादिभ्यः लेहे तैलः” (७।१।१३६ ) एभ्यः षष्ठ्यन्तेभ्यः स्नेहेऽर्थे तैलप्रत्ययः स्यात् । तिलानां स्नेहो विकारस्तिलतैलम् । सर्षपतैलं इङ्गुदीतैलं एरण्डतैलम् ॥ “तत्र घटते कर्मणष्ठः” (७।१।१३७) सप्तम्यन्तात्कर्मनशब्दात् घटते इत्यर्थे ठः स्यात् । कर्मणि घटते कर्मठः ॥ ९९ ॥
३६