________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય આધાર છે કે જે આધારના આધારે રહેલ આધેય-પર્યાયમાં ઉત્પાદ-વ્યય થયા કરે છે. આધેય એવો પર્યાય વિનાશી (ઉત્પાદ-વ્યયવાળો) છે જ્યારે આધાર એવું દ્રવ્ય ધ્રુવ છે અર્થાત્ સ્થિર છે નિત્ય છે. દ્રવ્ય નથી તો ઉત્પન્ન થતું કે નથી તો નાશ પામતું. જે ઉત્પન્ન થતું અને નાશ પામતું દેખાય છે તે તો દ્રવ્યના આધારે જ દ્રવ્યમાંથી ઉત્પન્ન થતા અને પાછા જ દ્રવ્યમાં લય પામતા તે તે દ્રવ્યના પર્યાયો છે. વર્તમાન પર્યાય એક સમય પૂરતી જ છે. બીજા સમયે તો તેની નાસ્તિ થઈ જાય છે. દ્રવ્ય પોતાના અસ્તિત્વ ગુણ (સ્વસત્તા)થી ટકે છે તેને કોઈ ૫૨ દ્રવ્યની સહાય પડતી નથી અર્થાત્ એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કાંઈ કરી શકતું નથી. હવે જેને આવી શુદ્ધ દ્રવ્યસ્વભાવની દૃષ્ટિ થઈ છે તે જીવાત્મા કદી પણ રાગની પર્યાયને (પ્રશસ્ત હોય તોપણ) પોતાનું કર્તવ્ય માને નહિ કે તેમાં ધર્મ માને નહિ. કારણ કે આત્માના શુદ્ધ જ્ઞાયક સ્વભાવમાં તો રાગનો સર્વથા અભાવ જ હોય છે. રાગની પર્યાયનું પણ કર્તાપણું જે ન માને તે આત્મા પરદ્રવ્યનું કર્તાપણું માને જ કેમ ? એટલે તેને પરથી અને રાગથી ભિન્ન સ્વભાવની દૃષ્ટિમાં સતત વિજ્ઞાન અને વીતરાગતાની જ ઉત્પત્તિ થયા કરે. પર્યાયદૃષ્ટિમાં જીવ રાગને કર્તવ્ય માને, ઉપાદેય માને અને રાગથી ધર્મ માને; કેમકે પર્યાય દૃષ્ટિમાં તો રાગની જ ઉત્પત્તિ છે. પર્યાયમાં જોતાં જ્ઞાન અને રાગાદિ બંધભાવ એકમેક ભાસે છે પણ દ્રવ્યદષ્ટિથી જોતાં તે બન્ને વચ્ચેનો સૂક્ષ્મ ભેદ જણાશે; કારણ કે જ્ઞાન તે આત્માનો ગુણ (સ્વભાવ) છે અને રાગાદિ ભાવ તે તો બહાર જતી ક્ષણિક વિકારી લાગણી છે. જ્ઞાન અને રાગાદિ બંધભાવ એક સમયે એક પર્યાયમાં વર્તતા હોવા છતાં બન્નેનાં લક્ષણો કદી એકમેક થયાં નથી અને ક્યારેય પણ થઈ શકે નહિ એવું દ્રવ્યનું મૂળભૂત સ્વરૂપ છે. બન્ને પોતપોતાના સ્વલક્ષણોથી ભિન્ન ભિન્ન છે. પર્યાયમાં જે રાગ-દ્વેષની પરિણતી થાય છે તે સ્થૂળપણે આત્માથી અભિન્ન ભાસે તોપણ સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી (પ્રજ્ઞા) અવલોકતાં આત્માના સ્વભાવને અને રાગને જુદા જાણી શકાય છે. પર્યાય દૃષ્ટિ જેટલો જ પોતાને ન માનતાં ત્રિકાળી ધ્રૌવ્ય દ્રવ્યના લક્ષે ‘‘આ જ હું' એ જ્ઞાનમાં એકાગ્ર થતાં રાગની પર્યાય ટળી જાય છે અને જીવ કર્મથી મુક્ત થાય છે. ઉપયોગમાં એટલે કે જ્ઞાનની વર્તમાન પર્યાયમાં યથાર્થ વસ્તુને અર્થાત્
