________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
જો કુતાર્કિક વ્યક્તિઓના કહેવા મુજબ અછતી વસ્તુ જ્ઞાનમાં ભાસે છે એમ પ્રરૂપણા કરશો તો સંસારને એકાંતે સર્વથા અસત્-માયા-મિથ્યાભ્રમ સ્વરૂપી માનનારાઓમાં જ તમારી ગણતરી કરવી પડશે. વળી જો અછતી વસ્તુ પણ જ્ઞાનમાં જણાતી હોય તો અછતાં એવા આકાશ-પુષ્પો સ્ક્રીનમાં પણ દેખાવા જોઈએ. પરંતુ હકીકતમાં તેવું ક્યારેય કોઈને દેખાતું નથી. માટે સર્વથા અછતી વસ્તુ પણ જ્ઞાનમાં જણાય છે એવો કલ્પિત કદાગ્રહ છોડવો.
૩૪
હમણાં જાણ્યો અર્થ તે જી, ઈમ અતીત જે જણાય; વર્તમાન પર્યાયથીજી, વર્તમાનતા માત્ર થાય... ભવિકા ધારો ગુરુ ઉપદેશ...(૨૯)
હવે ભૂત-ભાવી પર્યાયના સત્ સ્વરૂપને દૃષ્ટાંતથી સમજાવે છે. જેમ વિવિધ પ્રકારના ઘડા બનાવનાર કુંભાર પોતાના હૃદયમાં પોતાને જેવા પ્રકારનો ઘટ બનાવવો હોય છે તેનો સંકલ્પ કરીને યોગ્ય પ્રવૃત્તિ કરે છે. ભૂતકાળ સંબંધી કે ભાવી સંબંધી ઘટ વર્તમાનમાં પ્રત્યક્ષ નહિ હોવા છતાં વર્તમાનમાં કાર્ય-સંકલ્પે ઘટ સંબંધી જે જ્ઞાન હોય છે તે વડે ભાવિ ઘટ-સ્વરૂપને વર્તમાનપણું પ્રાપ્ત થતું હોય છે અને તેથી જ કુંભકાર તેના સંકલ્પ કર્યા મુજબના ઘટને ઉત્પન્ન કરે છે. અન્યથા કાર્ય-કારણ ભાવનો ઉચ્છેદ થતાં સર્વ પ્રકારના પુરુષાર્થનો ઉચ્છેદ થશે. તેમ જ કારણરહિત કાર્યની ઉત્પત્તિ માનવાથી સર્વત્ર અવ્યવસ્થા પ્રાપ્ત થશે. જ્યારે ઉત્તમ પુરુષો તો ‘કાર્ય-કારણ’ ભાવને અવલંબીને ઇષ્ટ ફળ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરતા પ્રત્યક્ષ જણાય છે.
ધર્મી અછતે ધર્મ જો જી, અછતે કાળ સુહાય; સર્વકાળ નિર્ભયપણે જી, તો શશશૃંગ જણાય... ભવિકા ધારો ગુરુ ઉપદેશ...(૩૦)
પૂર્વે જણાવી ગયા છીએ કે ગુણ-પર્યાય દ્રવ્યને આશ્રિત હોય છે કેમ કે દ્રવ્ય તે આધાર છે અને ગુણ-પર્યાય આધેય છે. હવે જ્યાં ધર્મી એટલે દ્રવ્યત્વ જ ત્રિકાળિક સત્તારૂપ નથી ત્યાં તેના ગુણ-પર્યાયનું અસ્તિત્વ માનવું તે તો નરી મૂર્ખતા જ છે. હા ! ગમે તેવી અસત્ કલ્પનાઓ કરો કિન્તુ તેનો યથાતથ્ય વહેવાર ક્યારેય હોઈ શકતો નથી કેમ કે મૂળમાં
