________________
૩૮
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
અથવા ‘વિભાવ ગુણ' કહ્યો. અશુદ્ધ પર્યાયોમાં તો વ્યંજન પર્યાયોને જ ગ્રહણ કર્યા એવી આગમ-અધ્યાત્મની શૈલી છે.
દેખો, કર્મની ઉપાધિ સહિત સંસારીજીવોની પર્યાયોમાં પંચેન્દ્રિયપણું, રાગ-દ્વેષ બંધભાવ, પુણ્ય-પાપાદિ વિકાર, મતિજ્ઞાનાદિ અપૂર્ણદશા, અને મનુષ્યાદિ અશુદ્ધ આકૃતિ (વિભાવ વ્યંજન પર્યાય) એ પાંચે પરભાવ છે અને એમની સાથે પ્રત્યક્ષ પરમ શુદ્ધસ્વભાવી “કારણપરમાત્મા’ પણ બિરાજમાન છે. અતઃ પર્યાયમાં પરભાવ હોવા છતાં ઉત્તમ પુરુષોના હૃદયકમળમાં એમની ભાવના હોતી નથી. એમની દૃષ્ટિ તો “કારણસ્વભાવ” ઉપર કેન્દ્રિત હોય છે અને એની નિર્મલપર્યાય અંતરમુખ થઈ કારણસ્વભાવમાં પ્રવિષ્ટ થઈ ગઈ હોય છે. અજ્ઞાનીને પણ “કારણ શુદ્ધ આત્મા’ (કારણ પરમાત્મા) છે તો અવશ્ય, પરંતુ તેને તેનું લક્ષ્ય કે ભાન હોતું નથી.
(૧) અશુભમાં રસ પડવો : પર પુદ્ગલ પાંચે ઈન્દ્રિયોના વિષયભૂત પર્યાયોમાં (પરિણામોમાં) ઇષ્ટ-અનિષ્ટપણાની બુદ્ધિપૂર્વક તીવ્ર રસ ઉત્પન્ન થતાં તે તે ભાવોમાં તન્મયતા થવાથી દષ્ટિ મિથ્યા બને છે. પર્યાયબુદ્ધિનું આ લક્ષણ છે. તેથી નિશ્ચયાભાસી જીવો નિશ્ચયપ્રધાનતાની ગમે તેવી વાત કરે છતાં તેને પણ અશુભ વિષયમાં રસ પડતો હોય તો દૃષ્ટિ સમ્યક ક્યાંથી બને ? અશુભ ભાવમાં તો ખરેખર તીવ્ર દુઃખ છે તે પણ તેને ભાસતું નથી. ત્યારે જ્ઞાન કષાયયુક્ત હોવાથી મલિનતા અને સ્થૂળતા વધી જાય.
(૨) શુભભાવમાં અસંતોષ ન થવો ઃ શુભભાવમાં મંદ કષાયના પરિણામ (સદ્ભાવ) હોય છે. હવે જ્યાં કષાય હોય છે ત્યાં આકુળતા અવશ્ય થાય છે. શરીરની શાતા અને મનની કલ્પિત શાંતિમાં સુખનો આભાસ થાય છે. ફક્ત શુભભાવમાં જ સદ્ધર્મ કે તેનું યથાર્થ સાધન માનવું તે સમ્યક દૃષ્ટિપણું નથી. તે જીવ તો અકષાય ધર્મ (વિતરાગ ભાવ)ને ધારણાપૂર્વક પણ જાણતો નથી. જીવને તો પર્યાયના અનેકાનેકત્વપણાને લીધે વિકલ્પમાં બોજો ભાસતો નથી. અને મલિનતા પણ જણાતી નથી... ખરેખર તો નિરૂપાધિક શુદ્ધ સ્વભાવ દૃષ્ટિમાં તો વિકલ્પ માત્ર બોજારૂપ હોય છે.
(૩) પર્યાયની પ્રાધાન્યતા : ફક્ત આગમનો અભ્યાસ કરનાર જીવને
